Осы жылы январьдің (қаңтар – ред.) 8 күні менің көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оған 14 қазақ баласы кірді, бәрі де жақсы, есті балалар. Мен балаларды оқытуға қойға шапқан аш қасқырдай өте қызу кірістім.

(Ыбырай Алтынсарин, қазақтан шыққан тұңғыш ағартушы ұстаз)

Алғашқы сөз орнына

...Мен балаларға ең алдымен оқу деген не, оқығандағы мақсат не, осылар туралы қысқаша түсінік бердім. Түсінікті болу үшін Ыбырай Алтынсариннің қысқаша өмірбаянын айтып шықтым. Одан кейін оқу ретін, мектепте қолданылатын тәртіпті, оқу уақыттарын айттым. Тазалық туралы, оқушылардың ұқыпты, әдепті, сыпайы болуы туралы қысқа-қысқа түсініктер бердім.

Осылардан кейін Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылық!» деген өлеңін оқып шығып, балалардан:

– Түсіндіңдер ме? – деп сұрадым. Балалар үндемеді. Бәрінің де қымсынып, жүрексініп отырғанын аңғардым.

– Қайта оқып шығайық, – деп, асықпай баппен жақсылап тағы оқып шықтым. Балалар ұйып тыңдап отырды. Кейбіреулері ішінен маған ілесіп, бірге айтып отырған сияқты. Өлеңнің әрбір шумағының мазмұнын талдап түсіндірген сайын:

Бір құдайға сиынып,

Кел, балалар, оқылық!

Оқығанды көңілге

Ықыласпен тоқылық... – деп, өлеңнің қайырмасын қайталап айтып, балалардың сезіміне сіңдіруге тырыстым.

(Спандияр Көбеев. «Мен – оқытушы»)

Мұңды қоштасу

Бір істің бітуі жаңа бір істің басталуына жол ашады

Істің болар қайыры

Бастасаңыз «аллалап»,

Оқымаған жүреді

Қараңғыны қармалап.

(Ыбырай Алтынсарин)

Қоштасудың қай-қайсысы да адамға оңай тимейді, әсіресе, кейбір қоштасу адамға өте ауыр тиеді.

Жаныма ауыр тиген мұндай қоштасуды соңғы рет өткен жылдың мамыр айында бастан кешірдім. Жанымдай жақсы көретін шәкірттерімнен жырақтап қалдым, себебі мен демалысқа шықтым.

Шәкірттеріме деген ыстық ықыласымның тым терең екендігін сол күннен бастап аңғара бастадым. Оларды сағынғаным әрі іздегенім соншалық – оларға деген сүйіспеншілігім мені мұншалықты әуреге салады деп бұрын-соңды ойламаппын. Уақыт өткен сайын, оларға деген сағынышым артпаса кеміген емес. Тіпті оларды ұйықтасам түсімде көретін болдым.

Жаураған сәттерімде солардың сүйіспеншілігі арқылы жаным жылыды. Олардың мені іздеп келуі көңіл-күйімді көтеріп тастайтын. Телефон соғып, хал-жағдайымды сұраған сайын, балаша мәз болып қалатынмын. Олардың жазған хаттарын оқып, өткен күндерімді еске аламын. Сөйтіп жүріп мен үшін шәкірттерімнің орны тым бөлек екендігін терең сезіндім. Шәкірттерсіз өткен күндерім көңілсіз секілді көріне бастады.

Міне, осы сарғайған сағынышымды, Алла нәсіп етсе, естелік жазбаларым арқылы сейілтуге тырысатын боламын. Қазірдің өзінде бүкіл елімізді бір сынып секілді елестетіп, бұрынғы-кейінгі бүкіл шәкірттеріме және барлық оқырмандарыма «Баршаңызға сәлем!» деп жар салғым келеді.

Естелік жазбаларым арқылы білгенімді үйретіп, білмегенімді үйренгім келеді. Әсіресе қазіргі таңда қоғамымыз қатты мұқтаждық танытып жатқан сүйіспеншілікке негізделген қарым-қатынасты қалыптастыруды армандаймын. Яғни шағын ғана сыныпта орын алған ізгіліктің тұтас елге жайылуын жан-тәніммен қалаймын.

«Адамдық диқаншысы қырға шықтым» (А.Байтұрсынов) демекші, көкейімдегі осы бір асқақ арман баршамыздың да арманымыз деп ойлаймын. «Тал бесіктен жер бесікке дейін білім іздеу», білгенімізді өзгелермен бөлісу, үйрете жүріп жан дүниеміздің ерекше бір қуанышқа бөленуі тағысын тағы...

Айтпағым, ғылым-білімді жаюдың әлдеқайда кең көлемге ұласқанына қуанамын.

Қазір мен өзімді ұстаз ғана емес, шәкірт екенімді, әлде де көп нәрсені үйренуге мұқтаж екенімді сезініп жүрмін. Жастардың жылдамдығына, шапшаңдығына ілесуге тырысып бағамын. Олардың тың идеялары мен заманауи ой-пікірлерінен пайдаланамын, өйткені солар арқылы өзім де қайта түлеймін және заманның талабына сай болуға мүмкіндік табамын.

Жастармен бірігіп жұмыс жасау, олармен әңгімелесу адамның жанын жасарта түсіп, қажыр-қайратыңды қамшылайды һәм арттырады. Мұны мен қатарластарыма үнемі насихат етіп жүремін. Әсіресе, өте зерек, алғыр жастармен сұхбаттасу адамды өмір сүруге, тіршілікте ұлы межеге ұмтылуға түрткі болады екен.

Жастар да мұндай сұхбаттан өздеріне тәжірибе жинақтайды. Болашағын нұрға бөлейтін дүниелерге қол жеткізеді. Оның үстіне «өзім білем» дейтін менмендіктен арылады. Негізі, «ақылды адам өзгелердің тәжірибесінен ғибрат ала біледі» делінеді.

Француздарда мынадай мақал бар екен: «Жас-тар істің көзін білсе ғой, қарттардың жасауға шамасы жетсе ғой». Яғни, жастарда тауды қопаратындай күш-қуат болғанымен, парасат-пайым кемшін болып жатады. Ал қарттар көп нәрсені түсініп, біліп тұрғанымен, оларда күш-қуат кем болады. Міне, барлық мәселе осында жатыр. Жастардың қажыр-қайраты мен қарттардың ақыл-кеңесі өзара біріккен кезде, қоғамда елге елеулі игі істерді еңсеруге болады. Ал олай болмаған жағдайда жастарымыз білместікпен баяғыда зерттеліп қойған дүниелерді қайтадан қопарып «Американы қайта ашуға ұмтылып» бос әуреге түседі. Ал қарттарымыз болса, өмірлік тәжірибелері пайдаға аспастан, өз білгені өзімен бірге қалып қояды.

Мұндай жағдай ұрпақтың азуына, қоғамның тозуына алып келеді. Өйткені өмір дегеніміз үздіксіз жалғасу дегенді білдіреді. Әрбір жаңа ұрпақ өзінен бұрынғы толқынның өмірлік тәжірибесін пайдалана отырып, алға қарай ұмтылуы керек. Сондықтан жастар өткен тарихтағы құндылықтарға жарамсыз, ескінің қалдығы деп қарамауы керек. Қарттар да жастарды түсінуге тырысуы керек.

Тарихсыз болашақ жоқ. Біздер өткен тарихтан сабақ ала отырып болашаққа ұмтылуымыз керек. Қарттар – біздің өткеніміз, ал жастар – біздің болашағымыз.

Әзірет Әли «Балаларыңды өздерің өмір сүрген заманға емес, олардың өмір сүретін кезеңіне сай етіп тәрбиелеңдер» деген. Сол себепті барлық нәрсені өздері өмір сүрген заманға сай түсінетін ата-аналар ұрпақтарының болашағына балта шабады.

Әрбір нәрсені болашаққа сай етіп даярлау керек. Жастардың да келешекке негізделіп тәрбиеленуі қажет. Бірақ мына нәрсені естен шығармаған жөн, болашақтың негізі өткен шақта қаланады. Өткенді мансұқтау – келешекті келмеске кетіру болып табылады.

Ұрпақтар арасындағы байланысты нықтау үшін тәрбиешілердің көп тер төгуі қажет. Басқаша айтқанда, әркім өзін тәрбиеші деп есептеп, келер ұрпаққа өзінің өмірден түйгендерін үйретіп, өмірлік тәжірибелерімен бөлісуі тиіс. Бірақ мен өзімді бұл жолда көп тер төккен адаммын деп есептемеймін. Менікі бар болғаны қағаз жүзінде айтылған нәрсе. Абай ақынша айтқанда, «Ақыры ойладым: осы ойы-ма келген нәрселерді қағазға жаза берейін, ақ қағаз бен қара сияны ермек қылайын, кімде-кім ішінен керекті сөз тапса, жазып алсын, я оқысын, керегі жоқ десе, өз сөзім өзімдікі дедім де, ақыры осыған байладым».

Менің арманым – жастардың бұдан да жарқын болашаққа, бұдан да жақсы нәтижелерге қол жеткізуіне алтын көпір бола білу. Бар мақсатым осы. Алдыңғы толқын мен кейінгі толқын арасына тығыз байланыс орнату. Мұндай аса ауыр міндетті Аллаға тәуекел ете отырып, сүйіспеншілік сезімі арқылы сәтті орындап шығатыныма бек сенемін. Олар – біздің ұрпағымыз. Олар – біздің көзіміздің қарашығы һәм болашағымыз.

Жастардың қателіктерінде де, дұрыс істерінде де біздің белгілі бір мөлшерде үлесіміз бар екені шындық. Өйткені, олар – біздің тәрбиеміздің тікелей нәтижесі. Сол себепті олардың әрбір қателігін сынға алу барысында анағұрлым мейірімді, парасатты болуға мәжбүрміз. Әлбетте, жастар да біздермен қарым-қатынас барысында біз өмір сүрген кезеңнің ерекшелігін ескеруі керек. Сөйтіп, бізді кінәлаудың орнына біздің кейбір қателіктерімізден сабақ алғаны дұрыс. Біздің жіберген қатемізді қайталамауға тырысқаны жөн болады.

І бөлім

Дін деген не?

Иман ету мен иман етпеудің арасында үлкен айырмашылық бар...

Дін – адамзат тарихына ықпал еткен ең үлкен күш.

(К. Бенжамен)

«Дін» сөзіне берілген әртүрлі анықтама бар. Тіпті дінсіздер де дінге анықтама жасаған. Әртүрлі пікірден басы қатып кеткен Айман дін жайлы зерттеп, оның ақиқатына көз жеткізбек болыпты.

Көршімнің қызы Айман мектепте оқитын. Өте еңбекқор әрі зерек еді. Онымен сөйлесуге әркім-ақ құмар болатын, себебі өзі өте бауырмал еді. Кез келген адамның пікірін әдеппен тыңдайды, әрі өз ойын тартынбай айтады. Кейде менің пікіріммен келіспейді. Бірақ сабырлы қалпынан танбайды. Маңызды тақырыптарды түсіну үшін талмай ізденіп еңбектенеді.

Айман осындай қасиеттерінің арқасында жасының кішілігіне қарамастан өте ақылды болып өсті. Екеуміздің арамызда болған әңгімені сіздермен бөліскім келіп отыр.

Айманның айтуынша, «дін» сөзінің біршама анықтамасы болса да, олар бір-біріне қарама-қайшы емес. Анықтаманың әртүрлі болуы дінді әр қырынан танытады. Кейбір анықтамалар діннің сенім саласын айқындайды, себебі, дін деген – тұтас сенім. Ал кейбірі дінді құлшылық тұрғысынан түсіндіріп, «Алла тағала үшін жасалатын құлшылықтар жиынтығы» дейді. Тіпті дінге мораль тұрғысынан анықтама бергендер де бар. Діннің басты мақсаты – көркем мінез-құлықты қоғамға сіңіріп орнықтыру. Дегенмен дінге берілген негізгі анықтама мынау: «Алланың адамдарға пайғамбарлар арқылы жіберген тура һәм жақсы өмір сүру жолы».

Діннің иесі – Алла тағала. Алла өзінің бұйрығы мен тыйымдарын пайғамбарлар арқылы адамдарға жеткізді. Ал пайғамбарлар болса, осы бұйрықтар мен тыйымдарды алдымен өздері жүзеге асырып, адамдарға дінді шынайы түрде көрсете білді. Алладан келген дінге еш нәрсе қоспай әрі одан ештеңе кемітпей айна-қатесіз жеткізді. Кейбір пайғамбарлар өздеріне келген кітапты, ал кейбірі өзінен бұрынғы пайғамбарға түскен кітапты өз қауымына түсіндірді.

Егер Алла жіберген қасиетті кітап адамдар тарапынан өзгеріске ұшырап, бұзылатын болса, оның орнына жаңа кітап келді. Жер бетіндегі қауымдарға ескертуші пайғамбар жіберілген. Бірақ пайғамбар жіберілмеген қауым болатын болса, ол қауым жауапкершіліктен босатылады. Сабаққа қатыспаған оқушыдан сынақ алынбайтыны бар емес пе, бұл соған ұқсайды.

Алланың дін ретінде жіберген сенім, құлшылық және ахлақ мәселелері – адамдардың жақсы һәм бақытты өмір сүруінің алғы шарты. Өкінішке орай, көптеген адамдар сенім мен құлшылықтың мәнісін түсінбейді. Сөйтіп, Алланың емес, өзі таңдаған жолмен ғұмыр кешуді қалайды. Алайда бұлай жасаған жандар түбінде опық жеп, бақытсыздыққа ұшырайды. Өйткені бізді Алла жаратты, сондықтан біздің немен бақытты болатынымызды өте жақсы біледі, соған қарай біздің болмысымызға лайықты жолды Раббымыз белгілейді. Осы тұрғыдан алғанда, адамның жан дүниесі әрдайым дінге мұқтаж. Тарихта дінсіз қоғам болмаған. Дұрыс болсын, бұрыс болсын әйтеуір бір дінге сенген. Себебі дінге, сенімге деген қажеттілік кейін пайда болатын нәрсе емес. Ол – біздің туа бітті қажеттілігіміз.

Әрбір саналы адам «Қайдан келдім?» «Қайда барам?» деген сұрақтардың жауабын іздеп, өзінің жаратылысы жайлы ойланады. Ал аталмыш сұрақтардың жауабын тек дін ғана бере алады. Ал дінді мойындамайтын, дінге жүгінбейтін адамдар санадағы сан алуан сұраққа ешбір мардымды жауап таба алмай, босқа сандалады.

Дін «адам баласы – барша жаратылыстың ең абзалы, өзге жаратылыстың барлығы адамға қызмет етеді» деп айтады. Адам – бұл дүниеге қонақ. Мерзімі жетіп, дәм-тұзы таусылғандар ақиретке жол тартады. Ақирет әлемі екі бөлімнен тұрады. Бірі – бұл дүниеде Ұлы Жаратушының бұйрығын бұлжытпай орындап, тыйымынан сап тыйылған жандар жаннаттай жайлы орынға жайғасады, ал екіншісі – өзінше өмір сүріп, шариғаттың шеңберінен шығып кеткен жандар жан түршігерлік жаһаннамға бет түзейді.

Қайдан келдік? Қайда барамыз?

Бірде Айманды жол-жөнекей көріп қалдым. Одан қайдан келе жатқанын және қайда баратынын сұрадым. Ол Талғардан келе жатқанын, Қаскелеңге бара жатқанын айтты.

Айман ақылды қыз ғой, айтқан жауабына өзі күлді де:

– Алладан келдік, Аллаға қайтамыз... – деп қайта жауап берді.

Айман біршама сұрақтарға осылай адамды ойлантып қоятындай етіп жауап беруші еді. Мәселен, оған біреу «Не дейсің?» десе, ол «Алла деймін» деп, адамның есіне Алланы салатын.

Біз бұл өмірге қонақпыз. Қонақ бөтен үйде еркін әрекет ете ала ма? Әрине, жоқ. Қазақта «жаман үйді қонағы билейді» деген сөз бар. Қонақ болып келген адам үй иесінің қас-қабағына қарап, әдептілік сақтайды. Міне, сол секілді біз де бұл дүниеде Раббымыздың қонағы болып есептелеміз. Ендеше, біз де Алла қалағандай өмір сүруге мәжбүрміз. Егер өзімізше өмір сүріп, қонақ екенімізді естен шығаратын болсақ, жаза тартарымыз анық. Алайда Ұлы Жаратушы құлдарын жазалауды қаламағандықтан, оларды жиі-жиі ескертіп, көптеген белгілер жасайды. Кітап жіберумен шектелмей, сол кітапты іс жүзінде орындап көрсететін пайғамбар жіберіп, пенделеріне ескерту жасайды. Біз илаһи кітаптағы қағидаларды пайғамбар көрсеткендей ұстанатын болсақ, тура һәм бақытты ғұмыр кешетін боламыз.

Діни сенімнен адам жаны жай табады. Мұң-мұқтажы мен мінәжатын Аллаға айтып, Одан үмітін үзбеген рух бақытты терең сезінеді. Мұндай адам Алладан басқа ешкімнен қорықпайды, ешқандай қиындыққа мойымайды. Ал діннің шеңберімен жүрмейтіндер өмірін өз қолымен бүлдіреді.

Алланың әміріне мойынсұнған пенде өзге адамдармен де жақсы қарым-қатынаста болады. Әділетсіз іс жасамайтындықтан, ондай адамдардың арасында өшпенділік, жеккөрушілік, қызғаныш секілді жаман қасиеттер болмайды. Нәтижеде ешқандай дау-дамай не соғыс туындамайды.

Дініміз барша адамзатқа Алланың құлы деп қарауды үйретеді, сол арқылы қоғамда әділдіктің орнауына негіз болады. Сондықтан дін – бейбітшіліктің, тыныштықтың кепілі болып табылады.

Дін қағидаттарымен өмір сүрген пенде өзіне де, өзгеге де пайдалы тұлғаға айналады. Жарасымды жақсы ғұмыр кешеді.

Дінді ұстануды қай кезден бастау керек?

Бұл сұрақтың жауабын Айман жүрген жерінде айтып жүреді. Түсіндіре алды ма, алмады ма, оған қарап жатпайды. Шамасы жеткенше түсіндірумен болады. Ең бастысы ықыласы зор. Әсіресе, құдайға сенбейтін адамды көргенде, оған көбірек айтуға тырысады, себебі оларға жаны ашиды.

Ол «Имансыз ғұмыр кешу неткен аянышты» деп, ондай адамдарға бірінші кезекте жәрдем берудің жолын іздейтін. Айман кіммен сөйлессе де оған ерекше құрмет көрсетіп, асты-үстіне түсіп, іші-бауырына кіріп алатын. Бірақ кей кісілер оны жақтырмайтын. Сондай сәттерде Айман: «Түсінбесе, амал нешік, біз Алланың разылығы үшін түсіндіреміз. Алла қаласа, сауабымыз арта түседі», – деп өзін жұбатып қоятын. Еш меселі қайтпайтын.

Айман бірде үлкен кісімен пікір таластырып қалады. Ол кісі сыныптасы Айгүлдің әкесі болатын. Айгүлдің үйіне барып, екеуі бірге сабақ оқиды. Бір уақытта намазға дайындалады. Сөйтіп намаз оқып тұрғанда, Айгүлдің әкесі келіп қалады. Ол намазын бітіргеннен кейін, Айгүлдің әкесімен дін төңірегінде біраз әңгімелеседі. Алайда әңгіме ұзаққа созылады. Әлгі кісі Айманның намаз оқуды тым ерте бастағанын айтып:

– Сен әлі жассың, мұндай кезде адам намаз оқи ма? – дейді. Айман болса:

– Ажалдың қашан келетіні белгісіз, сондықтан намаз оқуды жастай бастап кеттім. Негізі, намаз оқу Алланың бұйрығы болғандықтан, Алла бұйырған уақыттан бастау қажет емес пе? – деп жауап береді. Айгүлдің әкесі пікірталасты жақсы көретін адам болып шығады. Ол сөзін әрмен қарай жалғап:

– Қалай жалықпайсың? Намазды бір күнде бес рет оқисың ба? Тым көп. Көп ұзамай бұдан жалығасың әлі. Сөйтіп, намазды әлі-ақ тастап кетесің, – дейді. Бұл сөзге Айман әдетінше ерекше байсалдылық танытып, әдептен озбай былай деп жауап қатады:

– Намаз – рухымыздың азығы. Раббымызды еске алудың ең оңтайлы жолы. Біз Раббымызбен байланыс жасауға аса мұқтажбыз. Қажеттілік үнемі қайталанып отырғандықтан, оны өтейтін істі де қайта-қайта жасау жалықтырмаса керек. Қайта керісінше бұл адамға ләззат береді. Мәселен, сіз күніне үш мезгіл тамақтанудан жалығасыз ба?

Әлгі кісі бұл сөзден кейін үнсіз қалады. Айман сөзін әрі қарай жалғастырады:

– Күніне үш мезгіл тамақтанудан жалықпайсыз. Өйткені қарныңыз жиі-жиі ашып, тамаққа деген қажеттілік қайталанып отырғандықтан, оны қанағаттандыруды да мезгілімен қайталап отыру қажет. Олай болса, рухымыздың қажеттілігін қайтпекпіз? Біз тек тәннен тұрамыз ба сонда? – дейді. Айман пікірталасты тым созып жібермейін деп, өлеңдер жазылған дәптерін ашып, бір өлеңді оқи бастады. Пікірталастың аяғы уағыз-насихатқа айналып барады. Соңында Айгүл мен анасы және әкесі – барлығы риза болысты. Айгүлдің әкесі оған:

– Қызым, жарайсың! Иманыңнан айналдым. Намазың да бар, әрі иманның мәнін терең түсінетін білімің де бар. Менің зейнеткерлікке шыққан дос-тарым бар. Намаз оқиды, бірақ көбі мына сен айтқан нәрселердің ешбірін білмейді. Менімен таласқанда, бұлқан-талқан болып ашуланады, тіпті төбелесе жаздайды.

Осы сәтте Айманның жан дүниесін қуаныш кернеді. Ол ішінен «Бұл кісіге енді намаз оқытуға болатын секілді. Кейінірек намаз жайлы кітап сыйлаймын» деді.

Адамның жасаған істері босқа кете ме?

Негізінде, Айман пікірталасты әдейі жасамайды. Оған көбіне өзгелер келіп соқтығады. Кейде аса сорақы жағдайлармен кезігетін. Бірде құдайдан безген біреу Айманға былай деп килігеді:

– Сен имандылықты, құлшылықты үгіттейсің. Өзің де намаз оқып, ораза ұстайсың. Егер ақирет жоқ болса, жаннат пен тозақ ақиқат болмаса не істейсің? Жасаған бүкіл құлшылығың бос әурешілік болмай ма? Өз еркіндігіңді бостан-босқа қолдан шектегендей болмайсың ба? Бұл дегенің ақылсыздық емес пе?

Мұндай сорақы сұрақтың талайын естіген Айман еш саспады. Салмақты қалпын сақтай отырып әзірет Әлидің сөздерімен жауап берді:

– Мен Аллаға және ақиретке иман еткенім үшін һәм жаза мен сыйдың болатынына шүбәсіз иланғаным үшін құлшылық жасаймын. Маған құлшылық ауыр келмейді, керісінше, құлшылық арқылы өмірімді жүйелеуге мүмкіндік табамын. Жамандықтан, теріс қылықтан алыс жүремін, игілікті істерге ұмтыламын. Сол арқылы ерік-жігерім күшейе түседі. Ақиретке сенгендіктен, ажал десе бойымды билейтін қорқыныштан арылдым. Аллаға арқа сүйеп иланғандықтан, мінез-құлқым да жақсарып келеді...

Жарайды, сен айтқандай-ақ болсын делік. Ақирет жоқ, жаннат, жаһаннам да жоқ делік. Мұндай жағдайдың өзінде де мен ештеңеден ұтылмаймын. Дінмен өмір сүру арқылы өмірімді ретке келтіріп, бақытты ғұмыр кештім. Еш нәрсе жоғалтпадым. Ал егер мен айтқандай ақирет бар болып шықса, сенің жағдайың қалай болады? Өлім атты есіктен ақирет әлеміне аяқ басып, ақиқатқа көзің жеткенде сенің халің нешік? Мұны ойлаудың өзі қорқынышты емес пе?

Тәкаппарлық қате пікірде қасарысуға алып барады

Айттым ғой, Айман – өте зерек қыз. Ол үнемі өзін жетілдіріп, оқудан жалыққан емес. Сондықтан ол құлшылықты соқыр еліктеу арқылы жасамайды, оның мән-маңызын ұғынып, терең сезініп атқарады. Қажет кезінде нені не үшін жасап жатқанын түсіндіріп те бере алады. Әлбетте, бұл – Айманның жасындағы бала үшін үлкен жетістік һәм ерекшелік. Міне, сол себепті мен Айманды жақсы көремін. Онымен терең мәселелерді талқылаймын. Айман орынды айтылған сыннан қашпайды, тіпті ол үшін алғыс айтады. Өзіне де сын көзбен қарайды. Оған қарсы айтылған пікіріңізді ғылыми жолмен дәлелдеп, қуатты дәйектер келтірсеңіз, һәм қисынды түсіндіре білсеңіз, ол оны еш қарсылықсыз қабылдайды. Тіпті өзінің қате көзқарасын түзеткеніңіз үшін сізге алғыс жаудырады.

Айманның бойындағы бұл ерекшелік әсіресе жастар үшін аса маңызды дер едім. Өйткені олар көбіне арзан тәкаппарлыққа құмартып, ақыр аяғында, қате көзқарасты мықтап ұстап алуға душар болады. Жастарда «Айттым бітті, кестім үзілді» деп шорт кететін мінез көп кездеседі. Негізінде, мұсылман адам ақиқат сүйгіш болуы тиіс. Яғни ақиқатты қай жерден немесе кімнен көрсе, тәкаппарланбай оны өз еркімен қабылдауы керек. Бұл – өте маңызды мәселе.

Тәкаппарлыққа салынып, ақиқатты қабылдамау шайтанның негізгі ерекшелігі емес пе?

Қандайда бір пікірталасқа түскен кезде жеңіп шығу шарт емес. Біз пендеміз, қателесуіміз бек мүмкін. Дұрысты бұрыс, бұрысты дұрыс деп ойлауымыз ықтимал. Егер біздің алға тартқан көзқарасымыз қате болып шықса, біз ұтамыз, яғни сол қателігімізді түзеуге мүмкіндік табамыз. Ал егер де айтқан пікіріміз дұрыс болып шықса, ештеңе де ұтпаймыз әрі мұнда шайтанның азғыруына алданып қалу ықтималы да бар.

Міне, осы тәкаппарлық деген кеселдің кесірінен кейбір жастар ата-анасының дұрыс насихатына да құлақ аспауда. Ата-ана секілді өздерін қатты жақсы көретін жандардың өмірлік тәжірибелерін пайдаға асыра алмаған жастардың жағдайы неткен өкінішті десеңші.

Жастардың арасынан мынадай уәжді естіп қалғаным бар: «Ата-анамыздың қалауының барлығы біздің қамымыз үшін емес. Кейде өздерінің қалауын іске асырғысы келеді. Олар қазіргі жаңа заман талабын түсінбейді, сондықтан біздің жағдайымызды ұғынбай жатады...»

Дұрыс. Бұл пікірдің де жаны бар. Алайда мұндай жағдайда не істеуіміз керек? Айтқандары дұрыс болмаса да, ол кісілерге қарсы келмеуіміз қажет. Қайта құрмет көрсетіп, ақиқатты жеткізуге тиіспіз. Мына нәрсені ұмытпайық. Кейде қате пікірдің өзінен дұрыс нәтижелер шығаруға болады. Кем дегенде мұндай жағдайға түспеудің қамын жасап бағуымыз керек.

Ақылды адам өзгелердің тәжірибелерінен ғибрат алып, пайдаланады. Бір істі жасарда оны алдымен өзінен бұрын жасағандардың қалай жасағанына қарайды. Жаман мінез-құлықтардың өзі бізге жақсы мінездерді үйретеді. «Уа, Әли! Мұндай жақсы қасиеттерді кімнен үйрендің?» деген сұраққа әзірет Әли «Жаман адамдардан» деп жауап берген...

Иә, әдепсіздердің әдепсіз іс-әрекеттерінен ғибрат алып, ізгі жандардан әрдайым үлгі алуымыз қажет. Осы жайлы Ыбырай Алтынсаринның бір әңгімесінде былай делінген: «Бір елдің бас әкімі өзіндей бір баймен жолығып, сөйлесіп тұрғанда, қасынан бір жарлы мұжық өтеді. Ол өтіп бара жатып иіліп, бас ұрып сәлем береді. Оған қарсы әлгі үлкен әкім одан да төменірек бас иіп сәлем алады. Қасындағы бай:

– Тақсыр, осынша жұрттың үстінен қараған әкім-төресіз. Қайдағы бір мұжыққа неге сонша иілдіңіз? – деп сұрапты. Сонда әкім:

– Ешбір ілім-білім үйренбеген мұжық сонша иіліп әдептілігін көрсеткенде, мен одан әдепсіз болып қалайын ба? – депті».

Әрбір істің, ортаның өзіндік әдебі, әдептілік қағидалары болады. Оларға бойсұнған баланы әдепті, көргенді, мәдениетті дейді. Мәселен, тамақтың алдында және ас ішіп болған соң қол жуу, үлкенді төрге шығару, үлкеннен бұрын табаққа қол созбау, өз алдынан жеу, үлкеннен бұрын тұрмау, үлкеннен дастарқан батасын сұрау секілді әрекеттерді дастарқан әдебі дейді.

Сондай-ақ үлкенді құрметтеу, үлкенге орын беру, үлкенге көмектесу, үлкенге ауыр сөз айтпау, үлкеннің жолын кеспеу, үлкенге жол беру, үлкеннен бұрын сөйлемеу, үлкенмен бірінші болып амандасу, үлкенді төрге шығару, үлкеннің тілін алу секілді әрекеттер баланың әдептілігін, мәдениеттілігін көрсетеді.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) «Хикмет (даналық пен көркем мінез) – мүміннің жоғалтып алған қазынасы. Оны қай жерден тапса алсын» деген.

Жаман әдет деген не?

Жаман әдет деген – адамның денсаулығына, беделіне зиян келтіретін, соңы өкінішке ұласатын жағымсыз қылықтар. Айталық, темекі, арақ, есірткіге құмарту, өтірік айту, жамандау, балағат сөз айту, ұрлау, түкіре беру т.б.

Жаман әдет қайдан жұғады? Ол айналадағы адамдардан, достардан, көрген бейәдеп фильмдерден т.б. жұғады. Әр сәби өмірге таза болмыспен келеді, бірақ уақыт өткен сайын өскен ортасына қарай өзгереді. Жастар көп нәрсеге еліктеп, «Бір рет істеп көрейін», «Мен одан қалаған уақытымда бас тарта аламын» дейді де, алданады. Себебі, «Бір еткеніңді екі етерсің. Екі еткеніңді үш етерсің. Үш еткеніңді әдет етпей не етерсің?!» демекші, екі-үш рет қайталанған іс әдетке айналады да, одан құтылу уақыт өткен сайын қиындай түседі. Бұл туралы мына бір ғибратты әңгіменің мазмұны адамға ой саларлық.

Бір жігіт жаман әдеттерінен құтылудың жолын сұрап, бір данышпанға барады. Данышпан кісі оған: «Сен мына бір жас шыбықты жұлшы», – дейді. Жігіт оны оп-оңай жұлып алады. Енді одан жуандауын жұлуды айтады. Ол досын көмекке шақырады. Ал одан да жуан ағашты көрсеткенде, көп адам жиналып тартса да, оны жұла алмайды. Сонда данышпан: «Көрдің бе?! Жаман әдеттен бастапқы кезде құтылу оңай. Ол кезде оған өзіңнің шамаң жетеді. Кейіннен достарыңды көмекке шақырасың. Ал жаман әдет бойға әбден сіңгенде, қанша тырыссаң да, одан құтыла алмайсың», – деген екен.

Күллі әсемдіктер Исламда

Тегінде, адам баласы адам баласынан ақыл, ғылым, ар, мінез деген нәрселермен озады. Онан басқа нәрсеменен оздым демектің бәрі де ақымақшылық.

(Абай Құнанбайұлы, «Он сегізінші сөз»)

Ислам адамға жаратылысына сай ғұмыр кешуді насихат етеді. Ал адам табиғатына сәйкес нәрсенің барлығы да дінімізге қайшы емес. Қайта тамаша үйлеседі. Сондықтан мұсылман адам қандайда бір әсемдікті, жақсы мінезді кімнің бойынан көрсе, оны дереу өз бойына сіңіріп алуға міндетті. Тіпті мұсылман емес кісінің бойынан көрген жақсы нәрсені де алуына еш нәрсе кедергі емес.

Бұл пікірдің негізі мұнда жатыр. Әрбір дұрыс һәм әсем нәрсе Исламның құндылығы болып табылады. Барлық әсемдіктер Алланың дініне тиесілі, сол себепті Аллаға иман еткен пенделер әрбір дұрыс нәрсеге ұмтылуы һәм ие болуы керек.

Бірақ кейде жағдай бұлай бола бермейді. Мұсылман бола тұра Исламға сай мінез көрсете алмай жататын жандар кездеседі. Кейде керісінше өзі христиан бола тұра Исламға сай мінездің иесі болады. Мәселен, кейде мұсылман жалған сөйлейді, ал христиан шындықты айтады. Мұсылмандар өздеріне тән осындай жақсы қасиеттерден біршама ұзақтап кетті. Еңбекқорлық, уақытты тиімді қолдану және тазалық секілді біршама құндылықтарда хрис-тиандар алда келе жатқаны шындық. Осындай құндылықтар өздеріне тән бола тұра мұсылмандар оларды христиандардан жаңа үйренгендей үйреніп жатыр. Бұған әлбетте дініміз шек қоймайды.

Мұсылмандар қазіргі таңда өзгелерден өте көп нәрселерді алып жатыр. Жалпы алғанда, мұсылман еместерден бір нәрсе үйрену дінімізге қайшы емес. Бірақ алынуы қажетті нәрселерді алып жатқан жоқпыз, керісінше, алуға болмайтын нәрселерді жарыса-жармаса алып жатырмыз. Негізінде, Батыстан алатын нәрсеміз – білім мен технология болатын. Ал біз олардың технологияларының жарамсызын ғана елімізге әкеліп жатырмыз. Бұған қоса, мәнсіз, мағынасыз модаларына көз жұма еліктедік.

Сөйтіп біз бақыт пен шаттықты дінімізден емес, Батыс қоғамында іске аспай жарамсыз болып қалған модаларынан іздедік. Алайда бұл жағдай бір ғасырға созылса да, әлі де бақытты ғұмырға жетпедік. Себебі, біз бақытты тиісті жерден іздемедік.

Жоғалтқан нәрсемізді жоғалтқан жерімізден іздейік!

Әңгіме осы төңірекке келген кезде Айманға Қожанасырдың осы тақырыптағы қызықты оқиғасын айтып бердім.

Иә, Қожанасыр жарықтық бір күні отын-су сақтайтын сарайында жүріп оймағын жоғалтып алады. Өзі үшін аса құнды әрі бірталай жылдың естелігі болып табылатын бұл оймақты қанша әуреленіп іздесе де таппапты. Өйткені, ол өмір сүрген заманда қазіргідей электр шамы жоқ. Газдың жарығы да қажет деңгейде жарық бермейді. Оның үстіне жердің бәрі қап-қара көмір, еш нәрсе көрінбейді. Қожекеңнің мазасы кетіпті.

Болмаған соң сарайдан тысқа шығып жоғалған оймағын сырттан іздей бастапты. Үйінің жанынан ары-бері өткен адамдар Қожанасырға жаны ашып, жоғалтқан затын бірге іздесіп кетіпті. Бірақ қанша іздесе де, еш нәтиже болмапты. Әлгі оймақты таппапты. Сөйтіп адамдар оған:

– Қожеке, осыншама адам жабылып іздемеген жеріміз қалмады. Аз ғана уақыт бұрын жоғалтқан оймағыңыз қалай табылмай жатыр? Сіз жақсылап ойланып есіңізге түсіріңізші, расында да осы жерде жоғалттыңыз ба? – депті. Сонда Қожекең:

– Мен негізі оймағымды көмір сақтайтын сарайдың ішінде жоғалтқан едім, – депті саспастан. Біршама уақыттан бері оймақты іздеуден шаршаған көпшілік мұны естігенде ашуланып:

– Қожеке, сарайда жоғалтқан оймағыңыз ауладан қалай табылмақ?! – дегенде, ол:

– Еее, сарайдың іші тас түнек қараңғы болса қайтейін, аула жарық болған соң сол жерден іздегенді жөн көрдім, – депті салмақты қалпынан айнымаған Қожанасыр.

Міне, біз де Қожанасыр секілді бақытты іздеу керек жерден емес, мүлдем басқа жерден іздедік. Бақыт деген біздің өз ішімізде, өз мәдениетімізде, иманымызда екендігін естен шығарып, оны Еуропаның сырты бүтін, іші түтін дүниелерінен һәм модаларынан іздеп шарқ ұрдық.

Түсінген адамға Қожанасырдың бұл оқиғасы терең ғибрат береді.

Өздері бақытты таппаған, менмендік пен материалистік көзқарастан ары аса алмаған Батыс қоғамы бізге қалайша бақытты болудың үлгісін көрсете алады дейсің?

Бақыт қайда?

Адамды ең жақсы білетін – Ұлы Жаратушы. Ол адамның қайтсе бақытты болатынын өте жақсы біледі. Демек, бақыт Алла тағаланың Құран арқылы біздерге көрсеткен өмір сүру тәсілінде деген сөз. Мұның ең көркем үлгісін біз пайғамбарымыз Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өмірінен көре аламыз.

Міне, Раббымыздың бұйрықтары мен Пайғам-барымыздың көрсеткен көркем үлгісін «дін» деп атаймыз.

Басқаша айтсақ, дін дегеніміз – Ұлы Жаратушыдан біздерге, яғни адамдарға пайғамбар арқылы келген үндеуі. Бұл үндеу адамдарды әрі осы дүниеде, әрі ақиретте бақытқа жетелейді. Барлық мәселе осы үндеуге құлақ асу-аспауға байланысты болады.

Алла – бір

Алланың өзі де рас, сөзі де рас,

Рас сөз еш уақытта жалған болмас.

Көп кітап келді Алладан, оның төрті

Алланы танытуға сөз айырмас.

Абай Құнанбайұлы

Сенімнің негізі – таухид, яғни Алланың бір екеніне шүбәсіз иман ету. Сондықтан дін Исламға кіретін есік – осы таухид сөзі, яғни «лә иләһә иллаллаһ» (Алладан басқа құдай жоқ) сөйлемін шынайы сеніммен айту. Қасиетті кітабымыз Құран кәрімнің ең негізгі өзегі де таухид. Құран кәрім ара мен өрмекші, ағаш пен күн, қысқасы, сөз еткен кез келген жаратылыс арқылы Жаратушының бар және бір екеніне көптеген дәлел келтіреді. Демек, Алланың бар және бір екенін ұғынудың ең төте жолы – Құран. Ал бұл ақиқатты түсінуге жетелейтін нәрсе – жанды-жансыз бүкіл жаратылыс. Барлық жаратылыс жол жиегінде орналасқан жол белгілері секілді. Жол белгілері қалайша жолаушының барар жеріне бағыттап жәрдем беретін болса, бұл жаратылыс та адамның Алланы тануына ықпал етеді. Ақылды жолаушы жол белгілеріне тосылып қалмайды, керісінше, олардың мағынасына үңіліп, барар жолының бағытын анықтайды. Әрбір жаратылыс және табиғаттағы әрбір құбылыс Ұлы Жаратушыны меңзеп, иманды жанды Аллаға бағыттайтын белгілер іспетті. Алла тағала бүкіл болмыс атаулыны Өзінің бар екенін және бір екенін таныту үшін жаратқан. Жаратылысқа тек әдемі нақыш, көркем сурет ретінде қарайтын жандар бұл ақиқатты түсіне алмайды. Сондықтан жаратылыстағы әсемдіктерге атүсті қарамай, оларды Алла тағаланың бізге жазған хаты іспетті көруіміз керек. Сонда жаратылыстың жалаң әдемілік қана емес, Құдай тағаланың бар екенін және бір екенін танытатын дүниелер екеніне көз жеткіземіз.

Осы ойды Ыбырай Алтынсарин «Ғалым кісі» атты әңгімесінде былай жеткізеді:

«Бір зор ғалым молдадан жаңа дінге кірген бір адам:

– Тақсыр, мен иманды қалай етсем үйренемін? – деп сұрапты.

Ғалым айтты:

– Шыққан күн мен айдан, көк пен жерден, су мен желден, жер мен таудан, жаңбыр мен қардан үйрен, – деді. Сұрап тұрған адам бұл сөз не сөз екенін біле алмай дағдарып тұрды. Сонда ғалым айтты:

– Далаға шықсаң, көк пен жерді көресің, күн мен айды, көк үстінде жұлдыздарды, тауды-тас-ты, жел мен жаңбырды – осының бәрін көресің, соларға қарап ой жіберсең, оның бәрін адам жарата алмайтынын түсінесің. Олай болса, соның бәрін жоқтан бар еткен бір Құдіретті Ие болса керек, біз көрмеген. Соны ақылға салып ойлансаң, иманыңның жартысы тамам болады, – деді».

Адамзат сенім мәселесінде көптеген ғасырлар бойы надандықты бастан кешті. Ақылға да, қисынға да үйлеспейтін көзқарастар қалыптасты. Жаратушыны екі немесе одан да көп деген пікірлер де болды. Қазіргі таңда да мұндай теріс түсініктер жоқ емес. Ислам діні он бес ғасырдан бері адамзатты көпқұдайшылықтан арылуға үндеп келеді. Оның үстіне екі немесе одан да көп тәңірдің болуы ақыл тұрғысынан болсын, қисын тұрғысынан болсын мүмкін емес. Мүмкін болмағандықтан, бұл дәйексіз тұжырым. Бұл пікір жылдар бойы талқыланғанына қарамастан оның ешқандай сүйенетін дәлелі жоқ. Ал бір Жаратушының бар екеніне сан мыңдаған дәлел келтіруге болады. Біз әуелі екі жаратушы бола алмайтынын дәлелдейміз, себебі жаратушының екеу бола алмайтынын дәлелдесек, онда үш, төрт, он, жиырма болуы мүлдем мүмкін емес екенін түсінуге болады.

1. Екі жаратушының болуы қисын тұрғысынан қате. Себебі, егер екі жаратушының сипаттары бірдей болса, яғни құдірет, жарату, білу секілді ерекшеліктері екеуінде бірдей болса, бір-біріне сай келетін ортақ тұстары бар деген сөз. Ал екі нәрсенің бір-біріне айна-қатесіз ұқсауы қисынсыз нәрсе. Сосын бір-бірінен аумайтын екі жаратушы болатын болса, жаратылыстағы тепе-теңдік жүйе бұзылатын еді.

Екі жаратушы болса, жүйе жүйесіздікке, тепе-теңдік теңсіздікке ұласады. Иә, Алланың бір екеніне ең үлкен дәлел – жаратылыстағы таңғажайып күрделі жүйе. Бұл кәміл жүйе мен таңғажайып тепе-теңдік мыңдаған жылдар бойы жалғасын тауып келеді. Қияметке дейін де жалғасатыны анық. Ешбір өзгеріссіз һәм ақаусыз жұмыс істеп жатқан бұл теңдессіз жүйе оны ең нәзік өлшеммен жаратқан бір ғана Жаратушының бар екенін көрсетеді. Егер Алладан басқа тәңір болғанда, бұл теңдессіз жүйе бұзылар еді, тіпті болмас та еді. Өйткені, әр құдай тәртіп пен жүйені өзінше жасауға ұмтылады. Сөйтіп, жер мен көк асты-үстіне келіп, күн мен түннің, төрт маусымның жүйесі бұзылып, астан-кестен болады. Ай мен күннің, жұлдыздардың қозғалыстары бұзылып, быт-шыты шығады. Жүйесіздіктің соңында тіршілік жойылады. «Әнбие» сүресінің 22-аятында осы ақиқат былайша баяндалады: «Егер жер мен көкте Алладан басқа құдайлар болғанда, шүбәсіз, ондағы тепе-теңдік пен жүйе бұзылып, астан-кестен болар еді».

Расында, екі құдай болса, бірінің қалағанын екіншісі жаратпайтын еді. Мәселен, бірі таңертең сегізде күннің шығуын қаласа, ал екіншісі оны қаламайды. Ал екеуінің қалауы бір сәтте болуы мүлде мүмкін емес. Мұндай жағдайда бұл әлемнің жүйесі бұзылады. Ал қалағанын жасай алмаса, оны құдай деуге келмес. Өйткені, құдайдың күш-құдіреті мен ілімі кемшілікті көтермейді. Олай болса, біздің айналамыздағы мүлтіксіз жүйе жалғасын тауып жатыр, демек, екінші құдайдың жоқ екені айдан анық.

2. Егер аталған екі құдайдың бірі екіншісінен күштірек болса, онда «екі құдай бар» деп айтуымыз қателік болады. Мұндай жағдайда бір ғана құдай бар деуге болады, себебі әлсіз болғаны әлдісінен жеңіліп, құдай болудан қалады. Яғни әлсіздігі, кемшілігі болса, ол құдай емес. Бұл ақиқат «Мүминун» сүресінің 91-аятында былай баяндалады: «Оған тең келер басқа құдай жоқ. Егер бар болғанда, әр құдай өз жаратқанын өзі билеп һәм бір-біріне үстемдік етуге тырысатын еді».

3. Егер екі құдай бар дейтін болсақ және ол екеуінің сипаттары бір-бірінен өзгеше болатын болса, мұндай жағдайда да бір ғана құдай бар екендігі өздігінен белгілі. Себебі, екі түрлі сипаттағы екі құдай өзара бәсекеге түсіп, жеңіске жеткені нағыз құдай болып есептеледі.

4. Алла тағала – еш күмәнсіз жалғыз құдай. Демек, Аллада ешқандай кемшілік, нұқсандық жоқ. Әрбір сипаты кәміл. Егер олай болмаса, жаратушы бола алмас еді. Енді ойланып көрелік, кемшілігі жоқ екі бірдей құдай болуы мүмкін бе?

– Ондай болмайды.

– Неліктен болмайды?

– Өйткені кімде абсолюттік күш-құдірет бар болса, ол өзінен басқаның бәрінен басым түсер еді. Ол өзгені өзінің билігі мен патшалығына ортақ етпейді. Өзінен басқаның бәріне үкімі мен билігін жүргізеді. Сондықтан Оның ортағы, серігі һәм теңдесі жоқ. Жаратушы өзгеге тәуелді болмайды. Егер тәуелді болса, ол жараушы болмай қалады. Сол себепті құдай тек біреу ғана болады. Олай болса, екі, үш, бес немесе одан да көп құдай болуы мүмкін емес. Нағыз құдайда ешбір кемшілік, нұқсандық болмайды.

5. Жалғыздық тек Құдайға ғана тән. Барлық жаратылыс арасында бір-біріне ұқсастық бар, демек, олардың барлығы – бір жаратушының туындысы. Мәселен, барлық өсімдіктер бір-біріне ұқсайды. Атап айтқанда, терек ағашы әлемнің қай жерінде өссе де еш өзгеріссіз, сол қалпында өседі. Гүл де, көкөніс те, яғни кез келген өсімдік түрі барлық жерде бірдей болып өседі. Міне, осының барлығы олардың жаратушысының бір екенін білдіреді. Адам баласының болмысы да сондай, яғни барлық адамның ағзалары мен сезімдері ортақ. Демек, оларды да бір жаратушы жаратқан. Қысқасы, мұның барлығы – жаратушының бір екенінің айқын дәлелі. Сондай-ақ әрбір жаратылыстың өз түрі ішінде ортақ ұқсастықтары болғаны секілді, әртүрлі жаратылыстардың да арасында өзара ұқсастықтар, яғни ортақ ерекшеліктері бар. Араларында қандайда бір қарама-қайшылық жоқ, керісінше, бүкіл жаратылыс арасында үйлесім һәм байланыс бар. Міне, бұл жағдай олардың арасындағы жүйені орнатушының көп құдай емес тек бір ғана құдай екенін көрсетеді. Мәселен, жаңбырдың өсімдіктерді суғаруы, өсімдіктердің жануарларға қорек болуы, жануарлардың адам баласына көптеген пайда беруі – барлығы да бір жерден, яғни бір Құдайдан бұйрық алатынын білдіреді.

* * *

Жаратылыста өте таңғажайып жүйе бар. Бұл ғажап жүйе «жансыз, білімсіз, көрмейтін һәм естімейтін заттар тарапынан жасалды» немесе «кездейсоқ пайда болды» не болмаса оны «табиғат жасады» деп айту ақылға қонымсыз. Кейде адамдар ақылға сыймайтын пікірді алға тартып: «Әр нәрсе өздігінен пайда болды», – дейді. Бұл пікірді құптасақ, онда «саны жоқ есепсіз құдай бар» деп айтуымызға, яғни әрбір атомда, жасушада және электрон мен нейтронда жаратушылық қабілет бар деген тұжырым шығаруға тура келеді. Бұл дегенің ақылға сыймайды. Бұлай деген адам бір ғана жаратушыға сену секілді оңай істен қашып, саны жоқ құдайлардың бар екеніне сенуге мәжбүр болып, қисынсыз әрекетке тап болады.

Өсімдіктер, жануарлар және адамдар арасында таңғажайып үйлесім һәм тығыз байланыс бар. Өсімдіктердің өзара байланысты болуы былай тұрсын, өсімдіктер жүйесінің ең күрделісі жануартектестердің ең қарапайым жүйесімен тығыз байланысты. Ал жануарлардағы даму, өсу, қозғалу қабілеттері адамдікіне өте ұқсас. Жаратылыстар түрлі-түрлі болса да, оларды бір-біріне ұқсатқан бір ғана Жаратушы екені анық.

Иә, жаратылыстағы барлық нәрсені бір нәрседен, бір нәрседен бар болмысты жаратқан, әлбетте, бір ғана Жаратушы болуға тиіс.

* * *

Бір күні Қожанасыр бақшада жұмыс істейді. Түс мезгілі болатын. Қожанасыр ағаштың астында демалады. Ағашта өсіп тұрған өрік пен жердегі асқабақты көріп:

– Осы табиғатқа таңғаламын! Өрік ағашы өте үлкен. Бұтақтары, жапырақтары өте мықты. Алайда жемісі өте кішкентай әрі жұмсақ. Асқабақтың сабағы, жапырағы өте әлсіз. Ал ж