автордың кітабын онлайн тегін оқу Tungi suhbat
«Nazarimda, yozuvchi, his-tuyg‘ulari jo‘sh urishiga turtki bo‘ladigan ma’lum bir joy yoki narsaga bog‘langan bo‘lishi kerak».
Najib MAHFUZ
SO‘ZBOSHI
Najib Mahfuzning ijodiy asarlari ko‘lami nihoyatda keng. Ushbu kitobdan o‘rin olgan o‘nta hikoyasi, yozuvchi tomonidan turli yillarda yozilgan, shuningdek, to‘plam bo‘lib chop etilgan kitoblaridan saralab olingan. Najib Mahfuzning ilk asari realistik ruhda yozilgan bo‘lib, unda an’anaga aylanib ketgan arab milliy qadriyatlari aks etgan.
Birinchi hikoyalar to‘plami 1938-yilda chop etilgan. So‘ngra ketma-ket fir’avnlar boshqaruvi davrlariga bag‘ishlangan qator tarixiy romanlari bosilib chiqa boshlagan.
Najib Mahfuz asarlari Yevropaga 1950-yillarning oxirlarida kirib kelgan. «Qohira trilogiyasi» deya nisbat berilgan uchta romani unga mashhurlik olib kelgan. Muallif o‘z asarlarida Misrning tarixiy, ijtimoiy va siyosiy voqeliklarini dadillik bilan aks ettirib borgan.
1960-yillarda Najib Mahfuz ijodida o‘zgarishlar seziladi. U ramziy va majoziy ma’nolarga ega hikoyalar yoza boshlaydi. Bu hikoyalarida jamiyat taraqqiyotidan doimiy xavotir va dard sezgilari bilan birga o‘zini yolg‘iz va g‘arib his qilishi sezilib turadi. Sevgi mojarolari, er-xotin kelishmovchiliklari va shifokorlar faoliyatidagi kulgili voqealarning jo‘n tasviri bilan bir qatorda muallif qahramonlar xatti-harakatlari ruhiyatini ochib beruvchi hikoyalar, jonli xarakterlar yaratishga ham muvaffaq bo‘lgan. Bu qahramonlar kitobda emas, hayotda, go‘yo siz bilan yonma-yon yashayotganday tuyiladi. Masalan, uning «Baxt qiymati» hikoyasida arablar hayotidan olingan oddiygina voqealar zanjiri haqida so‘z boradi. Ammo unda muallif insonlarga e’tibor bilan munosabatda bo‘lishga, ularning qalb kechinmalariga quloq solishga chaqiradi.
Uning qahramonlari juda oddiy kishilar bo‘lishiga qaramay, har biriga davrning siyosiy ruhi singdirilgani Najib Mahfuz ijodida yaqqol bilinib turadi. Xususan, ushbu kitobda hukmingizga havola etilayotgan «Giyohvand va bomba» hikoyasida Misrning o‘sha davrdagi siyosiy islohotlariga yozuvchining munosabati to‘g‘ridan-to‘g‘ri aks ettirilgan. Boshqa hikoyalari, masalan, «Panadagilar» va «G‘aflat» xarakterli asarlar bo‘lib, 1967-yilda Misrdagi Iyun urushidan so‘ng yozilgan. Ularda yozuvchining o‘zlikni anglashdan tashqari, millatning loqaydligiga shama qiluvchi iboralar bilan to‘yingani ham uning mohir qalamkash ekanini anglatadi.
Najib Mahfuz jami ellikdan ortiq qissa va romanlar, yuzdan ortiq hikoyalar yozgan. Asarlari jahonning turli tillariga, jumladan, ingliz va rus tillariga ham tarjima qilingan. Yozuvchining asarlari asosida ko‘plab kinofilmlar suratga olingan. Qohiraning Muhandisin shahrida yozuvchi sharafiga u hali hayotligidayoq bronzadan haykal qo‘yilgan.
BAXT QIYMATI
Xizmatkor Anisni xonaga boshlab kirdi. U yerda kichkina o‘quvchisi Toto har doimgidek uni kutib turgan bo‘lishi kerak. Biroq xonaga kirganida hech kim yo‘qligini ko‘rgan Anis, yumshoq o‘rindiqqa joylashdi va devordagi suratlarni ko‘zdan kechira boshladi. Mana, o‘n kundirki, Totoga saboq berish uchun keladi, u esa birinchi bor darsga kech qolyapti. O‘qituvchi xizmatkorni chaqirishga og‘iz juftlagan edi hamki, eshik orqasidan yengil qadam tovushlari eshitilib, qo‘ltig‘iga kitob va daftarlarini qistirgan bola kirib keldi. Anis unga achchiqlangan qiyofada qaradi va o‘quvchisining ko‘zlari yig‘idan qizargani hamda yoshga to‘lib turganini payqadi. Iztirobdan bolaning hatto iyaklari ham titrab turardi.
– Senga nima bo‘ldi? – so‘radi u rahmi kelib.
Bu savol o‘pkasi to‘lib turgan Totoning sabr to‘g‘onini buzib yubordi. Ko‘z yoshlari yonog‘iga duv to‘kildi.
– Tiza... urdi! – dedi u yig‘i aralash hiqillaganicha. – U otamni menga qarshi qilib qo‘ydi. Ikkalasi haliyam janjallashishyapti.
Boshqa savolga hojat qolmagan edi, shu gaplarning o‘zi ham Anisga juda ko‘p narsani ayon qilib turardi. Ammo bola ustoziga qisqagina qilib, o‘zining qayg‘uli o‘tmishini gapirib berdi. Aytishicha, uning onasi sakkiz yil oldin tug‘ruq vaqtida dunyodan o‘tibdi. Toto oilada kenja farzand ekan. Otasi bo‘lsa, rafiqasining vafotidan taxminan bir yo ikki yillardan so‘ng Tiza ismli ayolga uylanibdi. Bu orada Totoning to‘rtala opasi ham turmushga chiqib ketishibdi. Toto butunlay o‘gay ona qaramog‘ida qolibdi. Tiza va otasi har kuni goh uni, goh buni bahonalab janjallashishar, nizolarning oxiri yo‘q ekan. Bola aslida, bu notinchlikka otasi sababchi emasligini ham qistirib o‘tdi. Otasi hech qachon birinchi bo‘lib janjal boshlamas, agar javob qaytarish lozim bo‘lsa ham bu mashmashalarga tezroq barham berishga urinarkan. Tiza bo‘lsa uyni boshiga ko‘tarib koyinishdan, taqdiridan nolishdan charchamas ekan.
O‘qituvchi bolaning gaplarini tinglash barobarida uning qisinib-qimtinib aytganlarini, ruhiy qiynoqlarini sal-pal anglaganday bo‘ldi, ammo sovuqqonlik bilan daftarini olib, darsni boshladi. Ular bu oilaviy masala mavzusiga shu kuni ham, undan keyin ham boshqa qaytmadilar.
Kunlarning birida, dars paytida kutilmaganda eshik ochilib, yosh va go‘zal bir ayol kirib keldi, u hatto kirish uchun ruxsat ham so‘ramadi. O‘qituvchi kitobni bir chetga surib, hurmat yuzasidan o‘rnidan turdi va tashrif buyuruvchiga xijolatli nazar tashladi. Chaqirilmagan mehmonning bamaylixotirligi, o‘zini erkin tutishi va umuman tortinish degan fazilatdan mosuvoligidan hayron bo‘ldi. U bunday holni odob doirasidan tashqarida deb hisoblardi. Hatto ayolning navnihol va sohibjamol ekanligiga ahamiyat ham bermadi. Hammasidan ham yomoni, ayolning egnidagi harir ko‘ylak tizzasini ham yopmaydigan darajada kalta edi. Ko‘ylakning tirsak va ko‘krak qismi sezilarli va ko‘zga tashlanadigan darajada ochiq bo‘lib, Anis uning bu ko‘rinishidan butunlay shoshib qoldi. Ishonchi komil, ayollarning begona erkakka bu ahvolda ko‘rinishi munosib ish emas, bunday qilish yaramaydi, yarashmaydi...
U ro‘parasidagi ayolni o‘quvchisining turmushga chiqqan opalaridan biri bo‘lsa kerak, degan xayolga bordi. Ayol Totoning iyagidan yengil chimdib qo‘yganini ko‘rib, taxmini to‘g‘riligiga ishondi.
– O‘tiring, marhamat, – dedi yosh juvon o‘qituvchiga qarab, o‘zi esa qarshisiga o‘tirdi. – Bolaning o‘zlashtirishi qoniqarlimi?
– U anchayin tirishqoq, – javob berdi Anis. – Oxirgi ikki haftada grammatika va o‘qishni o‘zlashtirishi sezilarli darajada jadallashdi. Faqat notanish so‘zlarni yodlashda biroz qiynalyapti.
Juvon muloyimlik bilan jilmayganicha, o‘qituvchidan darsni davom ettirishini so‘radi. Yosh o‘qituvchi uning mashg‘ulotda qatnashmoqchiligini tushundi. Qarshisidagi «manzara»dan qochishning iloji yo‘q, ichki g‘azabdan tili kalimaga kelmay, tutilganicha Totoga navbatdagi darsni tushuntirishga chog‘landi. Ko‘z ostidan sekingina «mehmon»ga nazar tashlab, o‘ziga tikilib o‘tirganini ko‘rdi. Shunda uning xayoliga nutqimni kuzatmoqchimikin, degan fikr keldi. Shu bois diqqatini jamlab, ma’ruzasida aniq so‘zlar bilan ifodalangan chiroyli jumlalarni ishlatishga harakat qildi. Ammo negadir ongiga bo‘ysunmayotgan nigohi qayta-qayta harir ko‘ylakning keng o‘yilgan yoqasiga tushaverardi. Sarosimaga tushib, ko‘zini olib qochsa-da, hayajoni ilgarigidan ham ko‘payardi.
Navnihol ayol bu yerda unchalik ko‘p o‘tirmadi. Biroz vaqt o‘tgach, chiqib ketdi. Anis «mehmon»ni ajabsingan nigohi bilan kuzatib qo‘yganidan so‘ng Totodan so‘radi:
– Bu sening opangmi?
Bola «yo‘q» degan ma’noda boshini chayqadi va quruqqina qilib:
– Tiza, – dedi.
– Tiza? – deb takrorladi hayron bo‘lgan o‘qituvchi.
– Ha, – deb javob berdi Toto va qiyofasida norozilik aks etdi.
Anis o‘quvchisiga boshqa bir so‘z demadi, biroz o‘ziga kelganidan so‘ng «mehmon»ning tashrifi haqida o‘ylashda davom etdi. Mashg‘ulot tugaganidan so‘ng Gizaga [1] – uyiga qaytar ekan, bu xonadonga birinchi bor kelganida Totoning otasini ko‘rganini esladi.
O‘sha kuni u keksalik tomon qadam tashlagan, qorindor, semiz, kichkina yumaloq kallasi taqirbosh, soqoliga oq oralagan, ko‘zoynak taqqan, yo‘g‘on burni chechak izidan cho‘tir bo‘lgan, titrab turgan kishi bilan tanishgandi.
«Tushunarli, – o‘yladi Anis. – Rizvonbek [2] – iste’fodagi politsiya ofitseri, allaqachon oltmishni qoralab qolgan odam, xotini bo‘lsa, hali yigirma to‘rtga ham kirmagan bo‘lsa kerak. Mana shu sababdan ham bechora Toto kelishmovchiliklar markazida qolib ketgan. Bu janjallar ochiqchasiga yoki yashirin ko‘rinishda davom etib, oila muhitini zaharlab boryapti ekan-da...»
Garchi Anis Toto uchun o‘qituvchi maqomida bo‘lsa ham, uning o‘zi hali talaba edi. Hayotiy tajribasi yo‘q va odamlarning turfa fe’lini yaxshi bilmaydigan bo‘z yigit. Rizvonbekning xotini o‘zining zeboligi, yoshligi-yu erkinligi bilan unga kuchli ta’sir o‘tkazgandi.
Kelgusi darsga Anis o‘quvchisidan salgina oldin keldi: Tiza xuddi o‘sha joyda xuddi o‘shandagiday o‘tirar edi. Va bu gal ham u o‘sha-o‘sha jozibali edi. Buning ustiga kishini yo‘ldan ozdiradigan darajada betartib kiyinib olgandi. Ammo ayol ko‘p o‘tirmadi, qandaydir ishi bor kishi ko‘rinishida chiqib ketdi. Bir muddatdan so‘ng esa yana keldi... Va bunday hol bir necha bor davom etdi. U darsning qaysidir lahzalarida to‘satdan paydo bo‘lar, go‘yo o‘qituvchi bilan tasodifan yonma-yon o‘tirib qolgandek yoniga joylashib olardi. Ba’zan Anisning oyog‘i ayolning yarim ochiq tizzalariga tegib ketardi – shunda unga juda yaqin kelib qolganidan noqulay ahvolga tushardi. Anis ketayotganida juvon u bilan qo‘l berib xayrlashdi. O‘qituvchining kaftlaridan ancha vaqtgacha yoqimli ifor anqib turdi. U uyiga qaytar ekan, shunchalar alg‘ov-dalg‘ov hislarga g‘arq bo‘lgan ediki, to‘lqinlanib ketayotganidan e’tiborini bir joyga to‘plolmay qiynalayotgandi. Hatto ma’ruza yozayotganda ham xayoli chalg‘ib ketaverdi. Alaloqibat u mushtini yozuv stoliga urdi va: «Yo hushimdan ayrildim, yo meni joduladilar! Bunga shubham yo‘q», deb jahl bilan baqirdi.
Keyingi kunlarda Anis Rizvonbekning uyiga o‘zgacha bir ishtiyoq bilan keladigan bo‘ldi. U endi go‘zal uy bekasining darsda ishtirok etishini hayotning hadyasi, chinakam baxt deb hisoblardi. U Tizaga hamma yaxshi fazilatlarini namoyon etar, butunlay es-hushidan ayrilgandi. Rizvonbekning jozibali rafiqasi ham o‘z navbatida unga ochiqchasiga maylini bildirar, qiyosi yo‘q chiroyini oshiq nigohga namoyish etardi. Uning maftunkor ko‘zlari oniy lahzalarda yarqirab o‘tuvchi chaqmoq misol kuydirardi. Yosh o‘qituvchi yigit dunyoni unutdi...
Bir gal u mashg‘ulotga kelganida darsxonada yolg‘iz uy bekasining o‘zi o‘tirganini ko‘rdi. Anis o‘z joyini egallab, ichki bir bezovtalik bilan o‘quvchisini so‘radi.
– Toto otasi bilan Zamalekdagi [3] ammasinikiga ketdi. U kasal bo‘lib qolibdi, – izoh berdi unga Tiza.
O‘qituvchining ko‘nglida bu uyni tezroq tark etish lozimligi haqida g‘alayon uyg‘ondi. O‘rnidan turib, ketishga chog‘landi.
– Qayerga ketyapsiz? – deb so‘radi Tiza.
Anis eshikni ko‘rsatib dedi:
– Qayerdan kelgan bo‘lsam, o‘sha yerga.
– Yo‘q! – dedi u boshini «ketmaysiz» degan ma’noda chayqab. Nigohlarida g‘azab o‘ti yonib, shitob bilan olg‘a intildi va uning yo‘lini to‘sdi.
Ayolning bu harakatidan Anisning yuragi qinidan chiqquday bo‘lib, shiddat bilan urar, nafasi to‘xtab qolgandek edi. Esankiragan va gangigan ko‘yi joyida qotib qoldi. Keyin hech bir so‘zsiz, hech nima demasdan va hech nimaga qaramasdan ayolning izidan ergashdi...
O‘sha kundan boshlab xonadon bekasi uning darslariga kirmaydigan bo‘ldi. U faqat xoli uchrashib qolganlarida qachon uyda yolg‘iz bo‘lishini aytib, o‘sha paytda kelishini tayinlardi. U aytgan vaqt asosan kunduziga to‘g‘ri kelardi. Anis telbalarcha ehtirosi tufayli shiddat bilan quyilib oqayotgan shalolaga duch kelgandek edi. Shalolaning ovozi quloqlarini qomatga keltirib, kar-soqovga aylantirgan, ko‘zni qamashtiruvchi jilosi tufayli aqlini yo‘qotgandi. Sodir etilayotganlarga qarshilik qilishga layoqatsiz edi.
Ammo kunlarning birida navbatdagi diydorlashuvdan keyin uydan chiqib kelayotgan yigit nogahon kimnidir ko‘rib qoldi. Qo‘rquvdan tomirlaridagi qon ham qotib qolgandek bo‘ldi. U qoqilib, yerga yiqilishdan o‘zini bazo‘r o‘nglab qoldi. Anisning yuragi uvushib, shoshganicha bir nechta qadam tashladi, ko‘cha darvozasiga yaqinlashganida esa ortiga qaradi. U, ko‘zlarim meni aldayapti, degan ilinjda edi. Afsuski, yo‘q. O‘zi hozir chiqib kelgan uy boloxonasiga nazar tashlar ekan, u yerda Rizvonbekning yum-yumaloq, yaltirbosh kallasini ko‘rdi. Xo‘jayin o‘zining keng galabeyasini [4] kiyib olgan, oromkursida xotirjam gazeta o‘qib o‘tirardi.
Shu payt pashsha urgich bilan yuziga qo‘ngan hasharotni haydadi... Uning ko‘rinishiga e’tibor qildi. E Xudo, bu odam uy kiyimida-ku!.. Bundan chiqdi, Anis shu yerdaligida uyga qaytganmi? Qanday qilib ularni payqamagan?.. Nega u kiyim almashtirish uchun yotoqxonaga kirmadi?.. Yoki Anis Tizaning yoniga kelgan paytida ham uyda edimi? Axir Tiza bugun juda xotirjam ko‘rinardi-ku?.. Qanday qilib uyda bo‘lgan xo‘jayin Anisni sezmadi ekan?.. Yo‘q, Anis uydan chiqqanini ko‘rmagan bo‘lishi mumkin emas. U bekinmasdan, uy xavfdan xoliligiga ishongan holda chiqib keldi-ku?.. Ollohim, g‘oyat og‘ir sharmandalik bu!..
Uni qo‘rqinchli hissiyotlar qamrab olgan edi. Dahshatli sharpalar kezib yurgan chuqur jarlikka qulab ketayotgandek sezdi o‘zini.
Cho‘chib uyg‘onib ketgandek bo‘ldi. Bundan keyin sarmast qiluvchi muhabbatidan hayratlanishni bas qilishga, o‘zini chetga olishga qat’iy ahd qildi. Gunohga yetaklovchi bundayin munosabatlarni to‘xtatishga qaror qildi.
U Rizvonbekning uyiga Totoga saboq berish uchun kelishda davom etdi. Ammo bu yerga kelishdan ko‘pdan-ko‘p aziyat chekar, yuragini dard kemirib, qalbi azoblanardi.
Ammo Tiza tashlab ketilgan va unutilgan ayol maqomiga ko‘nmayotgan edi. Ikki kundan so‘ng u tag‘in o‘quv xonasiga bostirib kirdi. Butun dars davomida u Anisga ta’nali nigohini qadab o‘tirdi. Nazarida ayol g‘ussaga botgandek edi. Ko‘zlarida qayg‘u va tilga ko‘chmagan gina aks etardi. Mashg‘ulot tugaganidan so‘ng Tiza uni eshikka qadar kuzatib qo‘ydi va to‘g‘ridan-to‘g‘ri so‘radi:
