автордың кітабын онлайн тегін оқу Hikoyalar
Gi de Mopassan
SADOQAT QURBONI
(hikoya)
Mana, qachonlardir sodir bo‘lgan, o‘zim guvoh bo‘lgan va nimagadir hech qachon yodimdan chiqmaydigan g‘amgin xotiralarimdan biri. O‘sha kunlardan beri qanchalik g‘amgin, hayajonli, qo‘rqinchli damlarni boshimdan kechirmadim. Lekin baribir, o‘n-o‘n ikki yoshlarimda men bilgan Maymoq xolaning qiyofasi biror kun ko‘z oldimdan ketmasligiga o‘zim ham hayron qolaman.
U dushanba kunlari biznikiga kelib kiyim-kechak, ko‘rpa-yostiqlarni yamab yuradigan tikuvchi kampir edi. Ota-onalarim o‘sha paytlar dabdabali ko‘rinishi tufayli «qasr» deb ataladigan qishloq uylaridan birida yashashardi. Sirasini aytganda, bu «qasr» faqat tomi baland qurilgan, atrofi to‘rt-besh ferma bilan qurshalgan oddiy, qadimiy binolardan biri edi. Qo‘rg‘onchamizdan yuz metrlar narida bir paytlar qizil g‘ishtdan qurilgan, vaqt o‘tishi bilan xiralashib qolgan cherkov binosi atrofida kattakon qishloq joylashgandi.
Har dushanba kuni ertalab soat olti, olti yarim orasida Maymoq xola biznikiga kelib, to‘ppa-to‘g‘ri cherdakdagi kirxonaga ko‘tarilar va ishga kirishardi.
U baland bo‘yli, oriqdan kelgan, soqolli, to‘g‘rirog‘i, butun yuzini hayron qoldirar darajada soqolsimon mo‘ylar qoplab olgan ayol edi. Xuddi qandaydir aqldan ozgan kishi ayol kiyimidagi bu soldat kampirning yuzlariga ataylab yovvoyi jangal butalarini qadab chiqqanday tasavvur uyg‘otardi. Bunday mo‘ylar uning burnining ustida ham, ostida ham, atrofida ham, yanoqlari-yu iyaklarida ham betartib o‘sib yotardi. Qoshlari ertaklardagidek qalin va uzun, biroq mutloq oqarib ketgan va yanglishib shu yerga qo‘ndirilgan ho‘rpaygan mo‘ylovga o‘xshab ketardi .
U oqsoqlanib yurardi. Biroq oqsoqlanishi boshqa oqsoqlarnikiga sirayam o‘xshamasdi. U xuddi langar tashlab turgan, dengiz to‘lqinida chayqalayotgan kema misol oqsoqlanardi. U sog‘ oyog‘i bilan qadam tashlaganida, uning suyakdor qomati xuddi ulkan to‘lqin ustiga ko‘tarilayotgan yelkanli kemani eslatar, navbatdagi qadamini tashlaganida xuddi jarlikka qulab tushayotgandek ko‘rinardi. Shunday qilib, uning yurish tarzi menga dengizda bo‘ron payti suzib yurgan kemani eslatardi. Uning hech qachon boshidan tushmaydigan oppoq cheptsasi, orqasidan osilib turgan lentalari menga goh shimoldan janubga, goh janubdan shimolga qarab ufqni kesib o‘tayotgan kema yelkanlari bo‘lib ko‘rinardi.
Men Maymoq xolani juda qadrlardim. Dushanba kunlari uyqudan turishim bilanoq oyoqlarini grelka ustiga qo‘yib allaqachon yamoqchilikka kirishgan Maymoq xolamning yoniga, kirxona tomon chopardim. Kirib borishim bilanoq u tom ostida joylashgan bahaybat bu kirxonada shamollab qolmasligim uchun meni ham grelka ustiga o‘tqazib qo‘yardi.
— Bu sening tomog‘ingdagi qoningni tortib olib, oyoqlaringni isitadi — derdi u meni ishontirib.
Keyin u ilgaksimon barmoqlarini chaqqon qimirlatib, tikish jarayonida menga turli-tuman voqealarni hikoya qila boshlardi. Uning qalin shishali ko‘zoynaklari ostidagi ko‘zlari (qarilikdan uning ko‘zlari yaxshi ko‘rmay qolgandi) menga juda ham katta, g‘ayritabiiy moviy va qo‘shaloq bo‘lib ko‘rinardi.
Go‘dak qalbimni hayajonga soladigan uning hikoyalaridan u ham taqdir qisib qo‘ygan ko‘plab ayollar singari saxiy va olijanob qalbli ekanligini his qilardim. U o‘z qismatiga soddadillik bilan butunlay ko‘nikib ketgan ayollar xilidan edi. U menga qishloqda ro‘y berayotgan voqealar, og‘ilxonadan qochib ketib, bir kun ertalab Prosper Merening shamol tegirmonining parraklariga jiddiy ko‘rinishda tikilib turgan sigir haqida gapirib berardi. Keyin cherkov qo‘ng‘iroqxonasiga tuxum qo‘ygan tovuq haqida gapirib, hozirgacha bu tovuq u yerga qanday qilib chiqqanligining siri ochilmaganligini, Jan-Jan Pilas yomg‘irda ho‘l bo‘lib qolgan ishtonini quritish uchun dorga osib qo‘yganida, bir yo‘lovchi uni o‘marib ketganini va uning ko‘ppagi o‘g‘rini qishloqdan o‘n legacha quvib borib, ishtonini qaytarib olib kelganliklarini so‘zlardi. U menga bunday oddiygina voqealarni shunchalik qiziqarli qilib hikoya qilib berardiki, ular tasavvurimda sirli va ulug‘vor bir dramaning unutilmas sahnalaridek ko‘z oldimda jonlanar yoki har kuni onam menga o‘qib beradigan buyuk yozuvchining mohirona to‘qilgan sarguzasht qissasidek tuyulardi.
Dushanba kunlaridan birida ertalab yana Maymoq xolamning hikoyalarini maroq bilan tingladim. Keyin xizmatkorimiz bilan Nuarpre fermasining orqasidagi Alle yong‘oqzoriga bordik. U yoqdan qaytib kelib yana kirxonaga, Maymoq xolamning yoniga chiqishga qaror qildim. Bu voqea hozir xuddi kecha sodir bo‘lgandek hamon ko‘z oldimdan ketmaydi.
Men kirxona eshigini ochib tikuvchi kampir qo‘llarini yozganicha bir qo‘lida igna va ip, ikkinchisida mening ko‘ylagimni tutganicha stul oldida ag‘nab yotganini ko‘rdim. Uning ko‘k paypoqli bir oyog‘i, menimcha sog‘ oyog‘i bo‘lsa kerak, stul ostiga kirib qolgan, ko‘zoynagi devor tomonga otilib ketgan va o‘sha yerda yaltirab ko‘rinib turardi.
Men allaqanday qo‘rquvni his qilib, jon-jahdim bilan qichqirib yubordim va tashqariga otildim. Bir zumda hamma chopib keldi va bir necha daqiqa o‘tgach, Maymoq xolam olamdan ko‘z yumganligi ma’lum bo‘ldi.
Bu gapni eshitib go‘dak qalbimni qamrab olgan chuqur, dahshatli qayg‘uni ifodalash uchun haligacha so‘z topa olmayman. Men oyoqlarimni bazo‘r sudraganimcha zinapoyadan tushdim. Uyga kirib qorong‘u burchakdagi bahaybat qadimiy orom kursiga o‘zimni tashlab, tizzalab o‘tirib olganimcha, yig‘lay boshladim. Aftidan, men u yerda o‘tirib uzoq yig‘labman, chunki tez orada qorong‘ulik tushganini sezib qoldim.
To‘satdan xonaga kimlardir chiroq olib kirishdi, biroq meni sezishmadi. Ularning ovozlaridan bular ota-onam va do‘xtir ekanligini sezdim. O‘sha zahotiyoq chaqirilgan do‘xtir tikuvchi kampirning o‘limi sabablarini tushuntirardi. Uning gaplaridan, to‘g‘risi, hech baloni tushunmadim. Keyin do‘ktirni bir qadah likyor ichishga taklif qilishdi. U o‘tirib olib yana Maymoq xolam haqida gapira boshladi. Do‘xtir aytib bergan tafsilot to umrimning oxirigacha xotiramga mixlanib qolgan bo‘lsa kerak. Nazarimda hozir ham uni so‘zma-so‘z takrorlab aytib berishim mumkin.
— Eh bechoragina! — gap boshladi do‘xtir. — U mening bu yerga kelganimdagi birinchi mijozim edi. Chunki men bu qishloqqa ishga kelgan kunim uning oyog‘i singan edi. Dilijondan tushib, qo‘llarimni yuvishga ham ulgurmasimdan meni chaqirib kelishdi. Uning oyog‘i singan va bu juda-juda xavfli edi! O‘sha vaqtlar u endigina o‘n sakkiz yoshga to‘lgan va juda yoqimli, haqiqiy sohibjaml qiz edi! Bunga hozir hatto ishongingiz ham kelmaydi. Uning oyog‘i nima sababli singaniga kelsak, bu sirni hech kimga, hech qachon aytmaganman. Buni mendan tashqari yana bir kishi biladi. Biroq u allaqachon bu yerlardan ketib qolgan. Madomiki, kampir endi bu olamdan ko‘z yumgan ekan, uning cho‘loq bo‘lib qolishining sirini aytib bera qolay.
O‘sha paytlar bu qishloqqa harbiylar kabi qad-qomati kelishgan chiroyli bir yigit o‘qituvchining yordamchisi bo‘lib ishga kelgandi. Qishloqning barcha qizlari uni deb aqlu-hushlarini yo‘qotishgan, yigit o‘zini ulardan birortasini nazar-pisand qilmagandek tutardi. Bunga sabab menimcha uyg‘onib, doim chap oyog‘i bilan turadigan qishloq o‘qituvchisi Grabyu amakining qattiqqo‘lligidan qo‘rqqanligi bo‘lsa kerak.
O‘sha kunlarning birida Grabyu amaki bugun siznikida olamdan o‘tgan go‘zal Gortenziyani, ya’ni keyinchalik Maymoq laqabini olgan qizni tikuv-chatuv ishlarini bajartirish uchun uyiga taklif qiladi. O‘qituvchining yordamchisi go‘zal qizga mulozamat qila boshlaydi va albatta bunday qo‘l yetmas yigitning nazar e’tibori, shuncha qizlar ichidan o‘zini tanlashi qiz bechorani quvontirib yuboradi. Qisqasi, qiz uni sevib qoladi va kunlardan bir kun yigit ish tugagach, kechqurun maktab cherdagi ustida ilk uchrashuvga chiqishga uning roziligini oladi.
Kechqurun qiz o‘zini uyiga ketayotgan qilib ko‘rsatib, zinapoyadan pastga tushish o‘rniga cherdakka chiqadi va o‘z sevgilisini kutib poxol-pichanlar orasiga yashirinadi. Tez orada yigit ham cherdakka chiqib keladi. U endigina o‘z qalbidagi hislarni to‘kib sola boshlagan payt, cherdak eshigi ochilib, ostonada qahri qattiq maktab o‘qituvchisi paydo bo‘ladi.
— Bu yerda nima qilayapsiz, Sijisber? — deydi u.
— Poxol ustida yotib biroz dam olmoqchiydim, janob Grabyu, — deydi qo‘lga tushganligini his qilgan yosh o‘qituvchi butunlay o‘zini yo‘qotib.
Cherdak juda katta, keng va qorong‘i edi.
— Boring, yashirining, tezroq yashirining, aksincha meni ishdan haydashadi, — deydi yigit shivirlab, qo‘rqib ketgan qizni ichkariga itarib.
— Demak, bu yerda yolg‘iz o‘zingizmi? — so‘raydi o‘qituvchi, shivir-shivirni ilg‘ab.
— Ha, janob Grabyu, yolg‘izman.
— Yo‘q, yolg‘iz emassiz, kim bilandir shivirlashdingiz!
— Gapim rost, janob Grabyu, bu yerda bir o‘zimman.
— Buni hozir tekshirib ko‘ramiz, — e’tiroz bildiribdi o‘qituvchi va eshikni tashqarisidan qulflab, sham olib kelish uchun pastga tushib ketipti.
Shunda quyon yurak yigit, bundaylar juda ko‘p uchrab turadi, butunlay es-hushini yo‘qotib qo‘yibdi.
— Tezroq yashirinsangiz-chi, sizni bu yerdan topa olmasliklari uchun butunlay qorangizni o‘chiring. Sizni deb bir umrga burda nonimdan ayrilib qolaman. Siz.. siz mening martabamni yo‘qqa chiqarasiz. Tezroq yo‘q bo‘ling, — debdi u butunlay qahrga minib.
Bu payt eshik qulfiga kalit solinayotganligi eshitilibdi.
Gortenziya esa ko‘cha tomonga qaragan tuynuk darcha tomonga chopib boribdi.
— U ketganidan keyin ko‘chaga chiqib menga yordam bering, — debdi u sekin va qat’iy ovozda.
Keyin tezlik bilan darchani ochib, o‘zini ko‘chaga otibdi.
Grabyu amaki cherdakda yordamchisidan boshqa hech kimni topa olmay, hayron bo‘lganicha chiqib ketibdi.
Oradan chorak soatlar o‘tgach, huzurimga Sijisber yugurib kelib barcha gaplarni aytib berdi. Bechora qiz devor yonida yotar, o‘rnidan tura olmasdi. Axir u baland cherdakdan yiqilib tushgandi-da!
Yomg‘ir shivalab yog‘ardi. Sho‘rlik qizni uyimga olib keldim. Uning o‘ng oyog‘i uch joyidan singan, suyak parchalari oyoq terisini yorib chiqib ketgandi. U bir og‘iz ham zorlanmas, faqat hayratlanarli shikastnafaslik bilan «o‘zimdan bo‘ldi, o‘zimdan bo‘ldi!» deya takrorlardi xolos.
Men uning qarindoshlarini chaqirib, qizga rahmim kelganidan uni otlari olib qochgan ekipaj uyim yonida urib ketdi, deb yolg‘on to‘qidim. Menga ishonishdi va jandarmlar bir oy davomida baxtsiz hodisaga sababchi bo‘lgan ekipaj haydovchisini behuda qidirishdi.
Bo‘lgan gap shu. Bu ayol oliy darajada tarixiy jasorat ko‘rsata oladigan qahramonlar xilidan ekanligiga ishonchim komil. Bu uning umridagi yagona va oxirgi muhabbati edi. U bokiraligicha olamdan ko‘z yumdi. Bu jafokash ayol, xudoning eng mo‘min bandasi va o‘z sadoqatining begunoh qurboni bo‘ldi. U bilan cheksiz faxrlanaman , aks holda umrimda hech kimga aytmagan bu sirni sizga aytib bermagan bo‘lardim. Nima uchunligini o‘zingiz tushunasiz.
Do‘xtir gapini tugatdi. Onam unsiz yig‘lardi. Otam ham bir narsalar degandek bo‘ldi, keyin hammasi chiqib ketishdi.
Men hamon tizzalab oromkursi ustida o‘tirganimcha hiqqillab yig‘lardim. Qulog‘imga zinapoya tomondan og‘ir qadam va turtinish tovushlari eshitildi.
Aftidan Maymoq xolamning jasadini olib tushishmoqda edilar…
Fransuz tilidan Abdumurod Ko‘chiboyev tarjimasi
Gi de Mopassan
MARJON SHODASI
(hikoya)
Falakning gardishi bilan ba’zida xizmatkorlar oilasida tug‘iladigan go‘zal va maftunkor qizlardan biri edi u.
Unda na sep-sidirg‘a, na umid va na taniqli bo‘lishdan ma’no-mazmun bor edi. U birovni tushunishga ham urinmagan, sevmagan va mashhur kimsaga ham turmushga chiqmagandi. Qiz Xalq Ta’limi Vazirligida ishlaydigan kichik kotibga turmushga chiqishga rozi bo‘lgandi.
U oddiy kiyinar, chunki boshqachasiga imkoniyati bo‘lmasdi. Ammo u chindan ham to‘g‘ri yo‘ldan adashgandek o‘ta baxtsiz edi. Modomiki, boshqa ayollardek na tabaqasi va na martabasi bor. Oila va tug‘ish o‘rniga faqat go‘zallik, nazokat, jozibali ko‘rinish dardida yurardi. Tabiiy nafislilik, xushbichimlilik, aql-idrokli bo‘lish oliy tabaqalik belgisi hisoblanib,bu faqat aslzoda xonimlarga xos edi.
U o‘zini faqat go‘zalliklar va to‘la-to‘kis hayot uchun tug‘ilganligini his qilib, to‘xtovsiz azob chekardi. Turar joyining faqironaligi, devorlarning g‘arib ko‘rinishi, eskirgan stullar , pardalarning aft-angori unga azob berardi. Uning xilidan bo‘lgan boshqa bir ayol bu narsalarni hattoki aqliga ham sig‘dirolmasligini o‘ylab qiynalar, asablarini tarang qilardi.Kichkina Breton(1) dehqoni kabi kundalik uy yumushlari uni afsus-nadomatlar domiga tashlab, chorasiz va ushalmas orzular girdobiga uloqtirardi.
U sharqona naqshlar bilan bezatilgan devoriy gilamlar osilgan, bronza qandillar nur taratib turgan sokin xonani, katta kresloda yonboshlab olgancha etik shim kiygan baquvvat inson haqida hayol surganicha oshxona plitasidan anqiyotgan issiq havodan og‘irlashib lanch bo‘ldi. U ipaklar bilan bezatilgan uzun zallarni, ko‘zni quvontiradigan hashamdor mebellarni, muattar atirlarga burkangancha soat beshki bazmlarda yaqin dugonalari bilan gurung quruvchi fransuz ayollari va taniqli odamlar bilan suhbatlashishni, barcha ayollarning rashkini qo‘zg‘ab, ularning diqqat markazida bo‘lish hayolida suzib yurardi.
Juvon uch kun oldin yozilgan daturxon bilan qoplangan aylana stol oldiga tushlik qilish uchun kelib o‘tirgan mahal, sho‘rva idishining qopqog‘ini olib qo‘ygan turmush o‘rtog‘i quvonch bilan xitob qildi:
- O, mazali rot-au-feu!(2) Bundan ortig‘i bo‘lmasa kerak!
Ayoli esa lazzatli tushliklar, yaraqlayotgan kumush idishlar, qadimiy odamlaring rasmi tushirilgan devoriy gilamlar, ertaksimon o‘rmon o‘rtasida parvoz qilayotgan g‘aroyib qushlarni hayol qilardi. Shuningdek, u jimjimador likopchalar xizmatidagi mazali taomlar, gulmohining qizg‘ishrang go‘shti yoki bedana qanotini yeyish davomida quloqqa kulgu aralash chalinadigan muloyim shivir-shivirlarni orzu qilardi.
Uning rango-rang ko‘ylaklari, taqinchoqlari, umuman hech nimasi yo‘q edi. U shulardan boshqa narsani sevmasdi. U o‘zini shu matohlar uchun yaralganini his qilardi. U ko‘ngilxushlik qilish, boshqalarning hasadini keltirish, maftunkor bo‘lish va hammani o‘ziga qaratishni yoqtirardi.
Uning ayollar monastrida birga tahsil olgan sobiq sinfdosh dugonasi bo‘lib, u juda boy edi. Qiz ushbu dugonasinikiga borishni, ko‘rishni yoqtirmas, sababi, doim ortiga qaytganidan so‘ng azob chekardi.
Ammo bir kuni kechqurun uning turmush o‘rtog‘i muzaffar qiyofada uyga kirib keldi va qo‘lidagi katta konvertni uzatdi.
- Bu yerda, - dedi u, - senga atalgan bir nima bor.
Ayol qog‘ozni keskin tarzda yirtib tashladi-yu quyidagi so‘zlar tushirilgan tamg‘ali taklifnomani sug‘urib oldi:
“Xalq Ta’limi Vazirligi va madam Jorjes Ramponnau hurmatli mister va madam Luizellarni 18-yanvar, dushanba kungi bazm kechasi uchun Vazirlik saroyiga lutfan taklif qiladi.”
Ayol eri kutganidek xursand bo‘lish o‘rniga, taklifnomani nafrat bilan stol ustiga irg‘itib, to‘ng‘illadi.
- Bu bilan nima kilishimni istagandingiz?
- Azizam, seni xursand qilmoqchi edim. Tashqariga hech chiqmaganing uchun bu yaxshi imkoniyat deb o‘ylagandim. Buni qo‘lga kiritish oson kechmadi. Qancha odam bu yerga borishni orzu qiladi. U yerga saralab chaqirishgan. Ayniqsa, kotiblarni aytishlari g‘oyat dargumon. Bazmga faqat zodagonlar yig‘iladi.
Juvon eriga darg‘azab tikilib, betoqatlik bilan so‘zladi.
- Axir bazmga nima kiyib boraman?
Eri bu haqda o‘ylab ko‘rmagandi.
- Nimaga, teatrga tushganda kiygan ko‘ylagingchi?! O‘sha menga juda yoqqandi, - dedi u.
So‘ngra gapirishdan to‘xtab qoldi. Xotinining yig‘layotganini ko‘rib, yomon ahvolga tushdi. Ayolning qo‘z qirralaridan ikkita katta tomchi yoshlar sekingina lablari tomon yumaladi.
U tutilib-tutilib gapirdi.
- Nima bo‘ldi? Nima bo‘ldi?
Ayol jizzakilik bilan uning rahmini keltirgandi. So‘ng esa yonoqlarini artib, bosiq ovozda javob berdi.
- Hech narsa. Faqatgina ko‘ylagim yo‘q, shuning uchun ballga borolmayman. Taklifnomani esa xotini mendan ko‘ra yaxshiroq yig‘ingan hamkasblaringizga berarsiz.
Er ilojsiz edi.
- Kel Matilda, o‘ylab ko‘raylik, - davom etdi u. – Bejirim va boshqa tadbirlarga ham kiysa bo‘ladigan yarashiqli ko‘ylak qancha turadi?
Juvon bir necha daqiqa chuqur o‘yga toldi, hisob-kitob qildi, miqdordan taajjublanib, tejamkor kotibning gaplaridan cho‘chib, o‘zicha nimalardandir voz kechdi.
Vanihoyat, ikkilana-ikkilana javob berdi.
- Anig‘ini bilmayman-u, o‘ylashimcha to‘rt yuz frank bilan nimadir qilsa bo‘ladi.
Uning rangi oqarib ketdi. Chunki bu miqdordagi pul bilan u qurol sotib olishni va yakshanba kuni to‘rg‘ay ovlashga borgan bir necha do‘stlari bilan kelasi yozda shahar chetidagi Nanterra(3) yaylovlarida o‘q otish bilan o‘zini-o‘zi siylashni mo‘ljallagan edi.
Ammo bu haqda indamadi.
- Yaxshi, senga to‘rt yuz frank berganim bo‘lsin. Ajoyib ko‘ylak xarid qilishga urinib ko‘rarsan.
Bazm kuni tobora yaqinlashar, ko‘ylagi tayyor bo‘lganiga qaramay madam Luizel g‘amgin, behalovat va behuzur ko‘rinardi.
Bir kuni oqshom mahali turmush o‘rtog‘i undan so‘rab qoldi.
- Nima bo‘ldi? Keyingi uch kun ichida g‘alatiroq bo‘lib qolgansan.
Ayol javob berdi:
- Bir dona ham taqinchog‘im, bir dona ham toshlarim, umuman taqishga hech narcam yo‘qligidan xo‘rligim kelayapti. Nihoyatda baxtsizman. Yaxshisi bormay qo‘ya qolganim ma’qul.
- Tabiiy gullarni taqishing mumkin,- gapirdi mister Luizel.- Hozirda bu uslub juda urfga kirgan. O‘n frank evaziga ikki yoki uchta chiroyli atirgul sotib ololasan.
Ayol ishonqiramadi.
- Yo‘q, boyvachcha xonimlar orasida bechora qiyofada ko‘rinib , g‘ururim poymol bo‘lishini hoxlamayman.
Ammo eri baqirib yubordi:
- Qanchalar axmoqsan-a! Dugonang madam Forestierni yo‘qlab borib, taqinchoqlarini so‘rab tur. Axir u bilan juda ham qalin o‘rtoqsizlar-ku.
U xursandchilikdan qiyqirdi.
- To‘ppa-to‘g‘ri! Bu hayolimga kelmagan ekan.
Ertasi kuni u dugonasinikiga kelib, dardini bayon qildi.
Madam Forestier oynali eshik bilan qoplangan kiyim javonidan katta taqinchoqlar qutisini olib keldi. Uni ochib, dugonasiga dedi:
- Azizim, tanlab ol!
U dastavval bilakuzuklarni, keyin marvarid marjon shodasini, keyin Venetsiya xochini, usta zargarning tilla va qimmatbaho toshlarini ko‘zdan kechirdi. U ko‘zgu oldida o‘ziga oro berdi, ikkilandi, bulardan to‘la qoniqish hosil qilmagach, joyiga qaytarib qo‘ydi.
- Hammasi shumi? – so‘radi u.
- Nega ekan, yana bor albatta. Qarab ko‘r. Nimani yoqtirishingni bilmayman-ku.
Birdaniga uning ko‘zlari qora duxoba qutidagi olmosli serhasham marjon shodasiiga tushdi. Yuragi qinidan chiqayozdi. Uni ushlaganida ko‘llari titrab ketdi. Taqinchoqni keng yoqali ko‘ylagiga moslab, bo‘yni atrofiga ildi va ko‘rinishidan quvonib o‘zini yo‘qotdi.
Keyin esa qo‘rquv, iztirob aralash so‘radi.
- Menga huddi shuni berib tura olasanmi, faqat huddi shuning o‘zini?
- Ha, albatta.
U dugonasining bag‘riga o‘zini otib, xursandligidan o‘pib qo‘ydi. So‘ngra xazinasi bilan jo‘nab ketdi.
Bazm kuni yetib keldi. Madam Luizel katta muvaffaqiyatga erishdi. U barchadan go‘zal, xushbichim, po‘rim, quvnoq va baxtiyor edi. Barcha erkaklarning ko‘zi unda, uning ismini so‘rashar, tanishishga harakat qilishardi. Vazirlar Mahkamasining barcha vakillari u bilan birga vals tushishni istashardi. Shaxsan uning o‘zi vazirning e’tirofiga tushdi.
U sarxushlik bilan, ehtiros bilan raqsga tushar, ichimlik ta’sirida rohatlanib, go‘zalligi zafarida, muvaffaqiyati shohsupasida, baxt osmonida suzgancha barchasini unutib, o‘ziga bo‘lgan izzat-ikrom, hayrat, yoniq istaklar va mutlaqo muzaffarlik hislari ayolning qalbini chulg‘ab olgandi.
Tongi soat to‘rtga yaqin, u ketish taraddudida edi. Turmush o‘rtog‘i yarim tundan buyon qarovsiz xonada , xotinlari bayramni ajoyib nishonlayotgan uchta erkak bilan uxlab yotardi.
U xotinining yelkasiga bazm ko‘ylagining husniga dog‘ tushiradigan oddiygina sharfni tashlab qo‘ydi. Juvon buni sezgach, qimmatbaho mo‘ynaga burkangan boshqa bir ayollarning nazariga tushib qolmaslik uchun uni yulqib oldi.
Luizel uni to‘xtatdi.
- Biroz kutib tur, tashqarida shamollab qolasan. Men borib, taksi ushlayman.
Lekin Matilda uni eshitmadi. Chaqqonlik bilan zinalardan pastladi. Ko‘chaga chiqishib, birorta ham fayton topisholmadi. Ular qidirishni boshlagach, uzoqroqdan o‘tib ketgan taksichiga ko‘zlari tushib, baqirib qolaverishdi.
Chorasiz qolganicha sovuqdan qaltirab, Seine (Zayna)ga tomon yurishardi. Vanihoyat, kunduzlari umuman uchratib bo‘lmaydigan, faqat yarim kechasi Parij atrofida paydo bo‘ladigan eski aravani (noktambulant) daryo bo‘yida uchratishdi.
Rue des Martirs dagi uyi eshigi oldida tushib, g‘amgin yurishda davom etishdi. Matilda uchun hammasi tamom bo‘lgandi. Erining soat o‘nda Vazirlikda bo‘lishi kerakligini hayolidan o‘tkazdi.
U yana bir marta shuhrat og‘ushida ko‘zgu orqali o‘ziga tikilib, yelkalarini yopib turgan sharfni oldi. Biroq kutilmaganda chinqirib yubordi. Bo‘ynidagi marjon shodasi yo‘q edi!
Eri yarim yechingan ahvolda so‘z qotdi.
- Senga nima bo‘ldi?
U jinninamo o‘girildi.
- Men... men... men madam Forestierning marjon shodasini yo‘qotib qo‘ydim.
Luizel joyida qotib qoldi.
- Nima?!... Qanday qilib? Bo‘lishi mumkinmas!
Ular ko‘ylakning qatlarini, plashning taxlamlarini-yu cho‘ntagini, hamma joyni qarab chiqishdi. Ammo topilmadi.
- Bazmdan chiqqaningda u bo‘yningda bo‘lganiga ishonching komilmi? – so‘radi Luizel.
- Ha, saroy dahlizida turganimda u bo‘ynimda edi.
- Agar uni ko‘chada tushirganingda ovozini eshitgan bo‘lardik. U taksida qolgan bo‘lishi kerak.
- Ha, ehtimol. Raqamini olganmidingiz?
- Yo‘q, sen-chi, eslolmaysanmi?
- Yo‘q.
Ular hayratomuz tikilib turishardi. Oxiri, Luizel kiyimlarini kiydi.
- Men piyoda ortga qaytaman, - dedi u. – Bosib o‘tgan yo‘nalish bo‘ylab yurib, topishga urinib ko‘raman.
U chiqib ketdi. Matilda bazm ko‘ylagida kresloda o‘tirib, ko‘ziga uyqu kelmay, olovni ham yoqmay, hayoliga bir fikr kelmay uni kutardi. U soat yettilar atrofida izlaganini topolmay, quruq qaytib keldi.
Luizel milittsiya boshqarmasiga, gazeta idoralariga borib mukofotlar e’lon qildi. U barcha taksi kompaniyalarini umid ilinjida aylanib chiqdi.
Falokatga yo‘liqqan ayol kun bo‘yi vahima ichida kutdi. Tunda Luizel siniqqan, oqish yuz bilan qaytdi. Hech qanday yangilik yo‘q edi.
- Dugonanga – dedi u, - taqinchog‘ining ilgakini buzib qo‘yganing, uni tuzatish uchun biroz vaqt kerakligini yozib yubor.
U birma-bir hammasini xatga tushirdi.
Hafta oxirida ular umidini butunlay uzishdi.
Naq besh yoshga qarigan Luizel so‘zladi.
- Endi taqinchoqni o‘rniga qanday qaytarish haqida bosh qotirishimiz lozim.
Keyingi kun ular qutini olib, dong‘i chiqqan zargarnikiga borishdi. Luizel uning kitobini qarab chiqdi.
- Madam, men marjon shodasi sotadigan sotuvchi emasman. Shunchaki, kutilarga bezak beraman xalos.
Shundan so‘ng, ular zargarma-zargar yurib, o‘sha marjon shodasiga o‘xshashini izlashdi, ulardan maslahat olishdi. Ikkalovi ham alam va iztirob bilan xastanamo edilar.
Palais Royaldagi do‘konda ular qidirayotgan taqinchoqqa juda o‘xshash olmos shodasiga duch kelishdi. Narxi qirq ming frank turar ekan. Ular buni o‘ttiz olti ming evaziga xarid qilishlari mumkin edi.
Er-xotin zargarga uch kungacha uni sotmasligini so‘rab yolvorishdi. Luizel taqinchoqni o‘ttiz olti ming frankka olish to‘g‘risida o‘zaro kelishuv qilishdi. Har ehtimolga qarshi, ular feral oxirida yana boshqasini ham topib qo‘yishdi.
Luizelda otasi unga qoldirgan o‘n sakkiz ming frank bo‘lib, qolganini qarz oldi.
U birovdan ming frank, boshqasidan bush yuz, besh luisni u yerdan, uch luisni bu yerdan so‘rab, qarz qig‘di. U barchasini qayd etib qo‘ydi. Xonavayron qiladigan va’dalar berdi, sudxo‘rlar va barcha qarz beruvchi zoti bilan bitim tuzdi. U qolgan umrini xavf ostiga qo‘yib, hattoki harajatlarni to‘lay olish yoki olmasligini bilmay turib, tavakkal imzo qo‘ydi.U hali boshidan o‘tkazmagan uqubatlar , uni yiqitishi mumkin bo‘lgan o‘ta qashshoqlik, moddiy muhtojlikning kelajagi va unga azob beradigan ruhiy qiynoqlardan vahimada edi. U marjon shodasini olish uchun keldi va savdogarning rastasiga o‘ttiz olti ming frankni tashladi.
Madam Luizel marjon shodasini qaytarish uchun kelganida, madam Forestier unga sovuq ohangda gapirdi.
- Buni tezroq qaytarishing lozim edi. O‘zimga zarur bo‘lib qoldi.
U qo‘rqqanidek, dugonasi qutini ochmadi. Agar taqinchoq boshqa ekanligini bilib qolganida nimani o‘ylagan, nimalar degan bo‘lardi? Madam Luizelni o‘g‘irlikda ayblarmidi?
Madam Luizel hozir yo‘qchillikda yashashni qo‘rqinch bilan his qilgandi. Tasodifiy hodisada qahramonlarcha ishtirok etdi. Endi esa dahshatli qarzdorlikdan qutulmoq lozim. Ayol buni to‘laydi. Ular xizmatkorini ishdan bo‘shatishdi; Turar joyini o‘zgartirishdi; tom ustidagi cherdakni kiraga olishdi.
U uy yumushlarining naqadar og‘irligini, oshxona tashvishlarining yoqimsizligini anglab yetib, yog‘li qozon va tova uchun pushti tirnoqlarini ishlatardi. U kir polotnoni, erining ko‘ylagini va idish artadigan sochiqlarni yuvardi. Har kuni ertalab yuvindilarni ko‘chaga olib chiqib, zinaoyalarda to‘xtab nafas rostlagancha suv olib chiqardi. Odamlarning xotiniga o‘xshab kiyinar, qo‘lida savat bilan meva, baqollik, go‘sht do‘koniga borar, savdolashar, haqorat qilar, mayda pullarini tiyinigacha hisoblardi.
Har oy qarzning biroz miqdorini uzishsa, qolganini uzaytirishardi.
Turmush o‘rtog‘i kechqurunlari savdogarning hisob-kitoblaridan nusxa yozar, tunga borib varog‘i uchun 5 luis evaziga qadimiy qo‘lyozmalardan namuna ko‘chirardi.
Bu turmush tarzi o‘n yil davom etdi.
O‘n yildan so‘ngina ular hamma narsani, hamma-hammasini – sudxo‘rlarga nisbati va qo‘shma foizlari bilan to‘lab bo‘lishdi.
Madam Luizel endilikda qarimsiq qo‘rinardi.Kambag‘allashgan ayol kuchli, qattiqqo‘l va qo‘rs bo‘lib qolgandi. To‘zg‘igan soch, qiyshaygan yupka va qizargan qo‘llari bilan suvlangan polni artish davomida baqirib gapirardi. Ba’zan, eri idorada bo‘lgan vaqtlarda , u derazaga yaqin o‘tirgancha yillar oldingi faraxbaxsh kechani , u nihoyatda latofatli va go‘zal bo‘lgan ball haqida hayol surardi.
Agar u marjon shodasini yo‘qotmaganida nima bo‘lardi? Kim ham bilardi? Kim biladi deysiz? Hayot qanchalar g‘aroyib va o‘zgaruvchan! Kichkinagina voqea ba’zan yashash yoki hayotdan umid uzishga yetarli bo‘ladi!
Yakshanba kuni edi. Haftalik mehnatlarning xordig‘ini chiqarish maqsadida Champs Elyseesda sayr qilib yurib, bola yetaklagan ayolga to‘satdan duch keldi. Hanuz yosh, hanuz go‘zal, hanuz maftunkor bo‘lgan madam Forestier edi.
Madam Luizel hayajonlandi. U bilan gaplashsinmi? Ha, albatta. Axir hammasini to‘lab bo‘lgan, endi bor gapni aytaversa ham bo‘ladi.
U tepaga ko‘tarildi.
- Xayrli kun, Jinni!
Unga tanishidek murojaat qilgan oddiy yoqimtoy juvondan taajjublandi –yu , ammo uni mutlaqo tanimadi.
- Lekin... madam! – tutulib garirdi u. – Sizni tanimadim... Adashgan bo‘lsangiz kerak.
- Yo‘q. Men Matilda Luizelman.
Dugonasi qichqirib yubordi.
- O, bechora Matilda! Qanchalar o‘zgarib ketibsan!
- Ha, seni oxirgi bor ko‘rganimdan buyon qancha og‘ir kunlarni boshdan kechirdim.. qancha musibatli kunlarni... Hammasi sen tufayli bo‘ldi!
- Meni deb! Qanday qilib?
- Saroydagi bazmga taqib turish uchun menga bergan olmos shodalarini eslaysanmi?
- Ha, xo‘sh?
- Meni uni yo‘qotib qo‘ygandim.
- Nimani nazarda tutayapsan? Uni keltirib berganding-ku.
- Senga huddi o‘xshashini olib kelib bergandim.So‘ngra buning to‘lovini o‘n yil davomida uzdik. Tushunayapsanmi, hech vaqosi yo‘q kimsa uchun bu qanchalar mushkul edi. Vanihoyat, hammasi tugadi. Bundan juda xursandman.
Madam Forestier yurishdan to‘xtadi.
- Aytmoqchisanki, menikini o‘rniga qaytarish uchun olmos shodasini sotib olgansan?
- Ha! Sen buni sezmading ham! Ular juda o‘xshash edi.
Matilda mamnun kuldi.
Madam Forestier kattiq titrab ketdi, uning qo‘llarini ushlab, dedi:
- O, bechoraginam Matilda! Nima uchun, mening taqinchog‘im sun’iy toshlardan yasalgan edi-ku!
_______________
1. Breton- quyi Normandiyadagi g‘arbiy Fransiyaning yarim oroli bo‘lgan Brittanidan.
2. Pot-au-feu – qaynatma sho‘rva
3. Nanterra – Parijning g‘arbiy chekkasi
Unda na sep-sidirg‘a, na umid va na taniqli bo‘lishdan ma’no-mazmun bor edi. U birovni tushunishga ham urinmagan, sevmagan va mashhur kimsaga ham turmushga chiqmagandi. Qiz Xalq Ta’limi Vazirligida ishlaydigan kichik kotibga turmushga chiqishga rozi bo‘lgandi.
U oddiy kiyinar, chunki boshqachasiga imkoniyati bo‘lmasdi. Ammo u chindan ham to‘g‘ri yo‘ldan adashgandek o‘ta baxtsiz edi. Modomiki, boshqa ayollardek na tabaqasi va na martabasi bor. Oila va tug‘ish o‘rniga faqat go‘zallik, nazokat, jozibali ko‘rinish dardida yurardi. Tabiiy nafislilik, xushbichimlilik, aql-idrokli bo‘lish oliy tabaqalik belgisi hisoblanib,bu faqat aslzoda xonimlarga xos edi.
U o‘zini faqat go‘zalliklar va to‘la-to‘kis hayot uchun tug‘ilganligini his qilib, to‘xtovsiz azob chekardi. Turar joyining faqironaligi, devorlarning g‘arib ko‘rinishi, eskirgan stullar , pardalarning aft-angori unga azob berardi. Uning xilidan bo‘lgan boshqa bir ayol bu narsalarni hattoki aqliga ham sig‘dirolmasligini o‘ylab qiynalar, asablarini tarang qilardi.Kichkina Breton(1) dehqoni kabi kundalik uy yumushlari uni afsus-nadomatlar domiga tashlab, chorasiz va ushalmas orzular girdobiga uloqtirardi.
U sharqona naqshlar bilan bezatilgan devoriy gilamlar osilgan, bronza qandillar nur taratib turgan sokin xonani, katta kresloda yonboshlab olgancha etik shim kiygan baquvvat inson haqida hayol surganicha oshxona plitasidan anqiyotgan issiq havodan og‘irlashib lanch bo‘ldi. U ipaklar bilan bezatilgan uzun zallarni, ko‘zni quvontiradigan hashamdor mebellarni, muattar atirlarga burkangancha soat beshki bazmlarda yaqin dugonalari bilan gurung quruvchi fransuz ayollari va taniqli odamlar bilan suhbatlashishni, barcha ayollarning rashkini qo‘zg‘ab, ularning diqqat markazida bo‘lish hayolida suzib yurardi.
Juvon uch kun oldin yozilgan daturxon bilan qoplangan aylana stol oldiga tushlik qilish uchun kelib o‘tirgan mahal, sho‘rva idishining qopqog‘ini olib qo‘ygan turmush o‘rtog‘i quvonch bilan xitob qildi:
- O, mazali rot-au-feu!(2) Bundan ortig‘i bo‘lmasa kerak!
Ayoli esa lazzatli tushliklar, yaraqlayotgan kumush idishlar, qadimiy odamlaring rasmi tushirilgan devoriy gilamlar, ertaksimon o‘rmon o‘rtasida parvoz qilayotgan g‘aroyib qushlarni hayol qilardi. Shuningdek, u jimjimador likopchalar xizmatidagi mazali taomlar, gulmohining qizg‘ishrang go‘shti yoki bedana qanotini yeyish davomida quloqqa kulgu aralash chalinadigan muloyim shivir-shivirlarni orzu qilardi.
Uning rango-rang ko‘ylaklari, taqinchoqlari, umuman hech nimasi yo‘q edi. U shulardan boshqa narsani sevmasdi. U o‘zini shu matohlar uchun yaralganini his qilardi. U ko‘ngilxushlik qilish, boshqalarning hasadini keltirish, maftunkor bo‘lish va hammani o‘ziga qaratishni yoqtirardi.
Uning ayollar monastrida birga tahsil olgan sobiq sinfdosh dugonasi bo‘lib, u juda boy edi. Qiz ushbu dugonasinikiga borishni, ko‘rishni yoqtirmas, sababi, doim ortiga qaytganidan so‘ng azob chekardi.
Ammo bir kuni kechqurun uning turmush o‘rtog‘i muzaffar qiyofada uyga kirib keldi va qo‘lidagi katta konvertni uzatdi.
- Bu yerda, - dedi u, - senga atalgan bir nima bor.
Ayol qog‘ozni keskin tarzda yirtib tashladi-yu quyidagi so‘zlar tushirilgan tamg‘ali taklifnomani sug‘urib oldi:
“Xalq Ta’limi Vazirligi va madam Jorjes Ramponnau hurmatli mister va madam Luizellarni 18-yanvar, dushanba kungi bazm kechasi uchun Vazirlik saroyiga lutfan taklif qiladi.”
Ayol eri kutganidek xursand bo‘lish o‘rniga, taklifnomani nafrat bilan stol ustiga irg‘itib, to‘ng‘illadi.
- Bu bilan nima kilishimni istagandingiz?
- Azizam, seni xursand qilmoqchi edim. Tashqariga hech chiqmaganing uchun bu yaxshi imkoniyat deb o‘ylagandim. Buni qo‘lga kiritish oson kechmadi. Qancha odam bu yerga borishni orzu qiladi. U yerga saralab chaqirishgan. Ayniqsa, kotiblarni aytishlari g‘oyat dargumon. Bazmga faqat zodagonlar yig‘iladi.
Juvon eriga darg‘azab tikilib, betoqatlik bilan so‘zladi.
- Axir bazmga nima kiyib boraman?
Eri bu haqda o‘ylab ko‘rmagandi.
- Nimaga, teatrga tushganda kiygan ko‘ylagingchi?! O‘sha menga juda yoqqandi, - dedi u.
So‘ngra gapirishdan to‘xtab qoldi. Xotinining yig‘layotganini ko‘rib, yomon ahvolga tushdi. Ayolning qo‘z qirralaridan ikkita katta tomchi yoshlar sekingina lablari tomon yumaladi.
U tutilib-tutilib gapirdi.
- Nima bo‘ldi? Nima bo‘ldi?
Ayol jizzakilik bilan uning rahmini keltirgandi. So‘ng esa yonoqlarini artib, bosiq ovozda javob berdi.
- Hech narsa. Faqatgina ko‘ylagim yo‘q, shuning uchun ballga borolmayman. Taklifnomani esa xotini mendan ko‘ra yaxshiroq yig‘ingan hamkasblaringizga berarsiz.
Er ilojsiz edi.
- Kel Matilda, o‘ylab ko‘raylik, - davom etdi u. – Bejirim va boshqa tadbirlarga ham kiysa bo‘ladigan yarashiqli ko‘ylak qancha turadi?
Juvon bir necha daqiqa chuqur o‘yga toldi, hisob-kitob qildi, miqdordan taajjublanib, tejamkor kotibning gaplaridan cho‘chib, o‘zicha nimalardandir voz kechdi.
Vanihoyat, ikkilana-ikkilana javob berdi.
- Anig‘ini bilmayman-u, o‘ylashimcha to‘rt yuz frank bilan nimadir qilsa bo‘ladi.
Uning rangi oqarib ketdi. Chunki bu miqdordagi pul bilan u qurol sotib olishni va yakshanba kuni to‘rg‘ay ovlashga borgan bir necha do‘stlari bilan kelasi yozda shahar chetidagi Nanterra(3) yaylovlarida o‘q otish bilan o‘zini-o‘zi siylashni mo‘ljallagan edi.
Ammo bu haqda indamadi.
- Yaxshi, senga to‘rt yuz frank berganim bo‘lsin. Ajoyib ko‘ylak xarid qilishga urinib ko‘rarsan.
Bazm kuni tobora yaqinlashar, ko‘ylagi tayyor bo‘lganiga qaramay madam Luizel g‘amgin, behalovat va behuzur ko‘rinardi.
Bir kuni oqshom mahali turmush o‘rtog‘i undan so‘rab qoldi.
- Nima bo‘ldi? Keyingi uch kun ichida g‘alatiroq bo‘lib qolgansan.
Ayol javob berdi:
- Bir dona ham taqinchog‘im, bir dona ham toshlarim, umuman taqishga hech narcam yo‘qligidan xo‘rligim kelayapti. Nihoyatda baxtsizman. Yaxshisi bormay qo‘ya qolganim ma’qul.
- Tabiiy gullarni taqishing mumkin,- gapirdi mister Luizel.- Hozirda bu uslub juda urfga kirgan. O‘n frank evaziga ikki yoki uchta chiroyli atirgul sotib ololasan.
Ayol ishonqiramadi.
- Yo‘q, boyvachcha xonimlar orasida bechora qiyofada ko‘rinib , g‘ururim poymol bo‘lishini hoxlamayman.
Ammo eri baqirib yubordi:
- Qanchalar axmoqsan-a! Dugonang madam Forestierni yo‘qlab borib, taqinchoqlarini so‘rab tur. Axir u bilan juda ham qalin o‘rtoqsizlar-ku.
U xursandchilikdan qiyqirdi.
- To‘ppa-to‘g‘ri! Bu hayolimga kelmagan ekan.
Ertasi kuni u dugonasinikiga kelib, dardini bayon qildi.
Madam Forestier oynali eshik bilan qoplangan kiyim javonidan katta taqinchoqlar qutisini olib keldi. Uni ochib, dugonasiga dedi:
- Azizim, tanlab ol!
U dastavval bilakuzuklarni, keyin marvarid marjon shodasini, keyin Venetsiya xochini, usta zargarning tilla va qimmatbaho toshlarini ko‘zdan kechirdi. U ko‘zgu oldida o‘ziga oro berdi, ikkilandi, bulardan to‘la qoniqish hosil qilmagach, joyiga qaytarib qo‘ydi.
- Hammasi shumi? – so‘radi u.
- Nega ekan, yana bor albatta. Qarab ko‘r. Nimani yoqtirishingni bilmayman-ku.
Birdaniga uning ko‘zlari qora duxoba qutidagi olmosli serhasham marjon shodasiiga tushdi. Yuragi qinidan chiqayozdi. Uni ushlaganida ko‘llari titrab ketdi. Taqinchoqni keng yoqali ko‘ylagiga moslab, bo‘yni atrofiga ildi va ko‘rinishidan quvonib o‘zini yo‘qotdi.
Keyin esa qo‘rquv, iztirob aralash so‘radi.
- Menga huddi shuni berib tura olasanmi, faqat huddi shuning o‘zini?
- Ha, albatta.
U dugonasining bag‘riga o‘zini otib, xursandligidan o‘pib qo‘ydi. So‘ngra xazinasi bilan jo‘nab ketdi.
Bazm kuni yetib keldi. Madam Luizel katta muvaffaqiyatga erishdi. U barchadan go‘zal, xushbichim, po‘rim, quvnoq va baxtiyor edi. Barcha erkaklarning ko‘zi unda, uning ismini so‘rashar, tanishishga harakat qilishardi. Vazirlar Mahkamasining barcha vakillari u bilan birga vals tushishni istashardi. Shaxsan uning o‘zi vazirning e’tirofiga tushdi.
U sarxushlik bilan, ehtiros bilan raqsga tushar, ichimlik ta’sirida rohatlanib, go‘zalligi zafarida, muvaffaqiyati shohsupasida, baxt osmonida suzgancha barchasini unutib, o‘ziga bo‘lgan izzat-ikrom, hayrat, yoniq istaklar va mutlaqo muzaffarlik hislari ayolning qalbini chulg‘ab olgandi.
Tongi soat to‘rtga yaqin, u ketish taraddudida edi. Turmush o‘rtog‘i yarim tundan buyon qarovsiz xonada , xotinlari bayramni ajoyib nishonlayotgan uchta erkak bilan uxlab yotardi.
U xotinining yelkasiga bazm ko‘ylagining husniga dog‘ tushiradigan oddiygina sharfni tashlab qo‘ydi. Juvon buni sezgach, qimmatbaho mo‘ynaga burkangan boshqa bir ayollarning nazariga tushib qolmaslik uchun uni yulqib oldi.
Luizel uni to‘xtatdi.
- Biroz kutib tur, tashqarida shamollab qolasan. Men borib, taksi ushlayman.
Lekin Matilda uni eshitmadi. Chaqqonlik bilan zinalardan pastladi. Ko‘chaga chiqishib, birorta ham fayton topisholmadi. Ular qidirishni boshlagach, uzoqroqdan o‘tib ketgan taksichiga ko‘zlari tushib, baqirib qolaverishdi.
Chorasiz qolganicha sovuqdan qaltirab, Seine (Zayna)ga tomon yurishardi. Vanihoyat, kunduzlari umuman uchratib bo‘lmaydigan, faqat yarim kechasi Parij atrofida paydo bo‘ladigan eski aravani (noktambulant) daryo bo‘yida uchratishdi.
Rue des Martirs dagi uyi eshigi oldida tushib, g‘amgin yurishda davom etishdi. Matilda uchun hammasi tamom bo‘lgandi. Erining soat o‘nda Vazirlikda bo‘lishi kerakligini hayolidan o‘tkazdi.
U yana bir marta shuhrat og‘ushida ko‘zgu orqali o‘ziga tikilib, yelkalarini yopib turgan sharfni oldi. Biroq kutilmaganda chinqirib yubordi. Bo‘ynidagi marjon shodasi yo‘q edi!
Eri yarim yechingan ahvolda so‘z qotdi.
- Senga nima bo‘ldi?
U jinninamo o‘girildi.
- Men... men... men madam Forestierning marjon shodasini yo‘qotib qo‘ydim.
Luizel joyida qotib qoldi.
- Nima?!... Qanday qilib? Bo‘lishi mumkinmas!
Ular ko‘ylakning qatlarini, plashning taxlamlarini-yu cho‘ntagini, hamma joyni qarab chiqishdi. Ammo topilmadi.
- Bazmdan chiqqaningda u bo‘yningda bo‘lganiga ishonching komilmi? – so‘radi Luizel.
- Ha, saroy dahlizida turganimda u bo‘ynimda edi.
- Agar uni ko‘chada tushirganingda ovozini eshitgan bo‘lardik. U taksida qolgan bo‘lishi kerak.
- Ha, ehtimol. Raqamini olganmidingiz?
- Yo‘q, sen-chi, eslolmaysanmi?
- Yo‘q.
Ular hayratomuz tikilib turishardi. Oxiri, Luizel kiyimlarini kiydi.
- Men piyoda ortga qaytaman, - dedi u. – Bosib o‘tgan yo‘nalish bo‘ylab yurib, topishga urinib ko‘raman.
U chiqib ketdi. Matilda bazm ko‘ylagida kresloda o‘tirib, ko‘ziga uyqu kelmay, olovni ham yoqmay, hayoliga bir fikr kelmay uni kutardi. U soat yettilar atrofida izlaganini topolmay, quruq qaytib keldi.
Luizel milittsiya boshqarmasiga, gazeta idoralariga borib mukofotlar e’lon qildi. U barcha taksi kompaniyalarini umid ilinjida aylanib chiqdi.
Falokatga yo‘liqqan ayol kun bo‘yi vahima ichida kutdi. Tunda Luizel siniqqan, oqish yuz bilan qaytdi. Hech qanday yangilik yo‘q edi.
- Dugonanga – dedi u, - taqinchog‘ining ilgakini buzib qo‘yganing, uni tuzatish uchun biroz vaqt kerakligini yozib yubor.
U birma-bir hammasini xatga tushirdi.
Hafta oxirida ular umidini butunlay uzishdi.
Naq besh yoshga qarigan Luizel so‘zladi.
- Endi taqinchoqni o‘rniga qanday qaytarish haqida bosh qotirishimiz lozim.
Keyingi kun ular qutini olib, dong‘i chiqqan zargarnikiga borishdi. Luizel uning kitobini qarab chiqdi.
- Madam, men marjon shodasi sotadigan sotuvchi emasman. Shunchaki, kutilarga bezak beraman xalos.
Shundan so‘ng, ular zargarma-zargar yurib, o‘sha marjon shodasiga o‘xshashini izlashdi, ulardan maslahat olishdi. Ikkalovi ham alam va iztirob bilan xastanamo edilar.
Palais Royaldagi do‘konda ular qidirayotgan taqinchoqqa juda o‘xshash olmos shodasiga duch kelishdi. Narxi qirq ming frank turar ekan. Ular buni o‘ttiz olti ming evaziga xarid qilishlari mumkin edi.
Er-xotin zargarga uch kungacha uni sotmasligini so‘rab yolvorishdi. Luizel taqinchoqni o‘ttiz olti ming frankka olish to‘g‘risida o‘zaro kelishuv qilishdi. Har ehtimolga qarshi, ular feral oxirida yana boshqasini ham topib qo‘yishdi.
Luizelda otasi unga qoldirgan o‘n sakkiz ming frank bo‘lib, qolganini qarz oldi.
U birovdan ming frank, boshqasidan bush yuz, besh luisni u yerdan, uch luisni bu yerdan so‘rab, qarz qig‘di. U barchasini qayd etib qo‘ydi. Xonavayron qiladigan va’dalar berdi, sudxo‘rlar va barcha qarz beruvchi zoti bilan bitim tuzdi. U qolgan umrini xavf ostiga qo‘yib, hattoki harajatlarni to‘lay olish yoki olmasligini bilmay turib, tavakkal imzo qo‘ydi.U hali boshidan o‘tkazmagan uqubatlar , uni yiqitishi mumkin bo‘lgan o‘ta qashshoqlik, moddiy muhtojlikning kelajagi va unga azob beradigan ruhiy qiynoqlardan vahimada edi. U marjon shodasini olish uchun keldi va savdogarning rastasiga o‘ttiz olti ming frankni tashladi.
Madam Luizel marjon shodasini qaytarish uchun kelganida, madam Forestier unga sovuq ohangda gapirdi.
- Buni tezroq qaytarishing lozim edi. O‘zimga zarur bo‘lib qoldi.
U qo‘rqqanidek, dugonasi qutini ochmadi. Agar taqinchoq boshqa ekanligini bilib qolganida nimani o‘ylagan, nimalar degan bo‘lardi? Madam Luizelni o‘g‘irlikda ayblarmidi?
Madam Luizel hozir yo‘qchillikda yashashni qo‘rqinch bilan his qilgandi. Tasodifiy hodisada qahramonlarcha ishtirok etdi. Endi esa dahshatli qarzdorlikdan qutulmoq lozim. Ayol buni to‘laydi. Ular xizmatkorini ishdan bo‘shatishdi; Turar joyini o‘zgartirishdi; tom ustidagi cherdakni kiraga olishdi.
U uy yumushlarining naqadar og‘irligini, oshxona tashvishlarining yoqimsizligini anglab yetib, yog‘li qozon va tova uchun pushti tirnoqlarini ishlatardi. U kir polotnoni, erining ko‘ylagini va idish artadigan sochiqlarni yuvardi. Har kuni ertalab yuvindilarni ko‘chaga olib chiqib, zinaoyalarda to‘xtab nafas rostlagancha suv olib chiqardi. Odamlarning xotiniga o‘xshab kiyinar, qo‘lida savat bilan meva, baqollik, go‘sht do‘koniga borar, savdolashar, haqorat qilar, mayda pullarini tiyinigacha hisoblardi.
Har oy qarzning biroz miqdorini uzishsa, qolganini uzaytirishardi.
Turmush o‘rtog‘i kechqurunlari savdogarning hisob-kitoblaridan nusxa yozar, tunga borib varog‘i uchun 5 luis evaziga qadimiy qo‘lyozmalardan namuna ko‘chirardi.
Bu turmush tarzi o‘n yil davom etdi.
O‘n yildan so‘ngina ular hamma narsani, hamma-hammasini – sudxo‘rlarga nisbati va qo‘shma foizlari bilan to‘lab bo‘lishdi.
Madam Luizel endilikda qarimsiq qo‘rinardi.Kambag‘allashgan ayol kuchli, qattiqqo‘l va qo‘rs bo‘lib qolgandi. To‘zg‘igan soch, qiyshaygan yupka va qizargan qo‘llari bilan suvlangan polni artish davomida baqirib gapirardi. Ba’zan, eri idorada bo‘lgan vaqtlarda , u derazaga yaqin o‘tirgancha yillar oldingi faraxbaxsh kechani , u nihoyatda latofatli va go‘zal bo‘lgan ball haqida hayol surardi.
Agar u marjon shodasini yo‘qotmaganida nima bo‘lardi? Kim ham bilardi? Kim biladi deysiz? Hayot qanchalar g‘aroyib va o‘zgaruvchan! Kichkinagina voqea ba’zan yashash yoki hayotdan umid uzishga yetarli bo‘ladi!
Yakshanba kuni edi. Haftalik mehnatlarning xordig‘ini chiqarish maqsadida Champs Elyseesda sayr qilib yurib, bola yetaklagan ayolga to‘satdan duch keldi. Hanuz yosh, hanuz go‘zal, hanuz maftunkor bo‘lgan madam Forestier edi.
Madam Luizel hayajonlandi. U bilan gaplashsinmi? Ha, albatta. Axir hammasini to‘lab bo‘lgan, endi bor gapni aytaversa ham bo‘ladi.
U tepaga ko‘tarildi.
- Xayrli kun, Jinni!
Unga tanishidek murojaat qilgan oddiy yoqimtoy juvondan taajjublandi –yu , ammo uni mutlaqo tanimadi.
- Lekin... madam! – tutulib garirdi u. – Sizni tanimadim... Adashgan bo‘lsangiz kerak.
- Yo‘q. Men Matilda Luizelman.
Dugonasi qichqirib yubordi.
- O, bechora Matilda! Qanchalar o‘zgarib ketibsan!
- Ha, seni oxirgi bor ko‘rganimdan buyon qancha og‘ir kunlarni boshdan kechirdim.. qancha musibatli kunlarni... Hammasi sen tufayli bo‘ldi!
- Meni deb! Qanday qilib?
- Saroydagi bazmga taqib turish uchun menga bergan olmos shodalarini eslaysanmi?
- Ha, xo‘sh?
- Meni uni yo‘qotib qo‘ygandim.
- Nimani nazarda tutayapsan? Uni keltirib berganding-ku.
- Senga huddi o‘xshashini olib kelib bergandim.So‘ngra buning to‘lovini o‘n yil davomida uzdik. Tushunayapsanmi, hech vaqosi yo‘q kimsa uchun bu qanchalar mushkul edi. Vanihoyat, hammasi tugadi. Bundan juda xursandman.
Madam Forestier yurishdan to‘xtadi.
- Aytmoqchisanki, menikini o‘rniga qaytarish uchun olmos shodasini sotib olgansan?
- Ha! Sen buni sezmading ham! Ular juda o‘xshash edi.
Matilda mamnun kuldi.
Madam Forestier kattiq titrab ketdi, uning qo‘llarini ushlab, dedi:
- O, bechoraginam Matilda! Nima uchun, mening taqinchog‘im sun’iy toshlardan yasalgan edi-ku!
_______________
1. Breton- quyi Normandiyadagi g‘arbiy Fransiyaning yarim oroli bo‘lgan Brittanidan.
2. Pot-au-feu – qaynatma sho‘rva
3. Nanterra – Parijning g‘arbiy chekkasi
Ingliz tilidan Gulnoz Mamarasulova tarjimasi
Gi de Mopassan
TAZARRU’
(hikoya)
Margarita de Terel o‘lim to‘shagida yotardi. U ellik olti yoshda bo‘lsa-da, uni ko‘rganlar yetmish beshni urgan deb o‘ylashardi.U bazo‘r nafas olar, yuzlari choyshabdek oqargan, a’zoyi badani isitma ichida bezgak tutgandek qaltirar, ko‘zlari olayib ketgan edi.
Undan olti yosh katta opasi karavot yonida cho‘kkalab olgancha, yig‘lab o‘tirardi. Bemorning bosharisiga kichkina yopqich tashlab qo‘yilgan stolcha ustida ruhoniyning kelishi oldidan ikkita sham yoqib qo‘yilgan edi.
Yotoqxona o‘ta tartibsiz edi. Stol va javonlar ustida dori qobiqlari, burchaklarda esa, sochiqlar sochilib yotardi. Stul va kursilar xuddi nimadandir qo‘rqib har tarafga sochilib ketgandek edi. Ajal qaysidir puchmoqda bekinib olgancha o‘ljasiga chang solmoqqa payt poylardi, go‘yo.
Opa-singillarning qismati o‘ta g‘alati kechdi. Ular haqida butun muzofotda gapirib yurishar, ularning dardli kechmishi borasida eshitganlar ko‘z-yoshlarini tiyib tura olmasdilar.
Bir paytlar opa-singilning kattasi Suzanna bir yigit bilan qattiq sevishib qolgan, ular hatto unashib ham qo‘yilgan, to‘y kuni belgilangan, ammo kuyov bo‘lmish Anri de Sampier nogahon fano mulkini tark qilgandi.
Tamoman g‘am-anduh girdobida qolgan qiz endi hech qachon turmush qurmaslikka ahd qildi. Va u so‘zida sobit qoldi. Bevalik libosini butun umr yechmay o‘tdi.
Kunlardan bir kun uning o‘n ikki yoshli singlisi Margarita opasining bag‘riga o‘zini otdi va aytdiki:
— Opajon, sening baxtsiz bo‘lishingni, butun umr yig‘lab-siqtab o‘tishingni istamayman. Hech kachon, hech qachon seni tashlab ketmayman. Men ham erga tegmaganim bo‘lsin. Sen bilan bir umr, bir umr qolaman, opajon.
Bolalarcha sadoqat va samimiyatdan ko‘ngli erib ketgan opa uning peshnasidan o‘pib qo‘ydi, ammo uning gaplariga ishongisi kelmadi.
Singlisi ham gapida turdi, ota-onasining dag‘dag‘asiga-yu, kattalarning dod-muomalasiga qaramay er qilmadi. U juda-juda go‘zal, latofatli edi. Uning ishqida devona bo‘lganlar oz emasdi. ammo, u barchasini rad etdi. Opasini tashlab ketmadi.
Ular bir umr bitta tom ostida ahil-inoq yashadilar. Ular bu adoqsiz yo‘lni yelkadosh bo‘lib bosib o‘tishdi. Faqat singlisi opasiga qaraganda g‘amginroq, kayg‘uliroq bo‘lib ko‘rinardi.
U opasidan tezroq qaridi, o‘ttiz yoshida sochlari oqarib ketdi. Mana, o‘lim ham birinchi bo‘lib uni olib ketyapti.
U bir kecha kunduzki, bir og‘iz ham gapirgani yo‘q. Faqat saharga yaqin tilga kirdi:
— Vaqt bo‘ldi, ruhoniyni chaqiringlar.
U hamon dag‘-dag‘ qaltirar, shiftga termilib yotarkan, uning lablari asabiy pichirlar, go‘yoki, dil tubida yotgan qandaydir maxfiy bir gapni sirtiga chiqarmoqchi bo‘lar, ammo uni tiliga ko‘chirolmay qiynalar, ko‘zlari qo‘rquvdan ma’nosiz boqardi.
Opasi to‘shakning bir chekkasiga peshonasini bosgancha, o‘ksibgina piq-piq yig‘lardi.
— Margo, jigarim, bolajonim!
U singlisin "bolajonim" deb atashga o‘rganib olgan edi. Singlisi esa, uni "opacham" deb chaqirardi.
Zinapoyada qadam tovushlari eshitildi. Eshik ochildi. Bo‘sag‘ada avval yugurdak bola, keyin salobatli keksa ruhoniy ko‘rindi. Ularni ko‘rib, bemor bor kuchini to‘plab, o‘rnidan qo‘zg‘aldi, arang og‘zini ochib, tirnoqlari bilan choyshabni yirtib yuborgudek tirnadi va bir necha og‘iz gapga tili aylandi.
Abbat Simon uning qo‘lidan tutib, peshonasidan o‘pdi va halimlik bilan dedi:
— Parvardigor sizni afu etgay, bo‘tam. O‘zingizni qo‘lga oling, tavba qilmoq fursatidir.
Shu choq Margaritani shundayin titroq tutdiki, hatto karavot ham silkinib ketganday bo‘ldi.
— Opajon, o‘tir bu yoqqa, eshit meni.
Ruhoniy to‘shakda parri bo‘lib yotgan Suzannaning qo‘lidan tutib qarshidagi stul ustiga o‘tqizdi va opa-singillarning qo‘llarin ushlab munojot qildi:
— Parvardigor! Bandalaringga o‘zing madad ber. Ulardan o‘z marhamatingin ayama!
Margarita gap boshlarkan, uning og‘zidan har bir kalima katta mashaqqat bilan tashqari chiqardi.
— Kechir, opajon, kechir meni! Men umrimning ana shu so‘nggi soatidan qanchalar qo‘rqqanimni bilmaysan!
Suzanna namli ko‘zlarini artdi:
— Nega mendan kechirim so‘raysan, bolajonim? Axir sen butun hayotingni meni deb qurbon qilding. Sen farishtasan...
Margarita uning gapini shart kesdi:
— Jim, jim bo‘l! Gapimni bo‘lmay eshit. Qanday dahshat?! Gapimni oxiriga yetkazgunimcha indamay tur, iltimos. Qimirlama... Eshit... Esingdami... Esingdami... Anri?
Suzanna seskanib singlisiga yuzlandi. U esa gapida davom etardi:
— Meni tingla, hammasini bilib olasan. O‘shanda men endigina o‘n ikkida edim, o‘n ikkida, esingdami? O‘shanda juda erka edim. Xayolimga kelgan ishni qilardim. Meni qanday erkalatib o‘stirishganini bilasanmi? Eshitsang-chi?.. U birinchi marta biznikiga kelanida, yaltirok etik kiyib olgandi, eshigimiz oldida otdan tushib, otamga muhim gapi borligini aytdi. Hammasi yodingda bordir? Jimm.. Eshit... Men uning barnoligini ko‘rib, hayratdan dong qotdim, va otam bilan gaplashib bo‘lgunicha bir burchakda undan ko‘z uzmay o‘tirdim. Bolalar juda nozik va xavfli mavjudotdir. Eh, men u haqida qancha-qancha shirin xayollarga bormadim.
U yana bir marta keldi. O‘yimizda mehmon bo‘ldi. Men unga butun borlig‘im, qalbim, vujudim bilan tikilardim. Men o‘z yoshimga qaraganda ancha kattaroq va aqlliroq edim. U biznikiga tez-tez keladigan bo‘ldi. Men faqat u haqida o‘ylardim. Tinimsiz uning nomini pichirlardim: "Anri, Anri de Sampier!"
Keyin uning senga uylanayotgani haqida eshitib qoldim. Opajon, o‘shanda dunyo ko‘zimga qorong‘u ko‘rinib ketdi. Qanchalik qayg‘uga g‘ark bo‘lganimni bilasanmi? Uch kecha uxlamasdan yig‘lab chiqdim. U har kuni tushdan keyin kelib turardi... Esingdami? Javob berishga oshiqma... Sen unga un, yog‘ va sutdan o‘zi yoqtirgan pirojnilar pishirib berarding. Men ham bilardim pishirishni.. Kerak bo‘lsa, hozir ham pishirishim mumkin. U pirojniylar chaynamasdan yutar, orqasidan bir qadah sharob ho‘plardi, va "zo‘r!" deb qo‘yardi.
Men uni sendan shunaqa qizg‘anardim, shunaqa rashk qilardim. Sen to‘ying kuni yaqinlashib kelardi. Atigi ikki hafta qolgandi. Men esa jinni bo‘layozgandim. Men hamma vaqt o‘zimga o‘zim "U Suzannaga hech kachon uylanmaydi, men buni istamayman, u katta bo‘lsam, menga uylanishi kerak. Men umrimda uni sevganchalik hech kimni sevib qololmayman", deb yurardim.
To‘yingizga o‘n kun qolgan edi. O‘sha kuni kechqurun ikkovingiz oy shu’lasi ostida qasr atrofini aylangani chiqib ketdingiz. U.. o‘sha kattakon archa ostida sening qo‘llaringdan tutib, bag‘riga tortdi. Uzo-oq o‘pishdilaring. Esingdami, ayt.. yo‘q, aytma! Bu sizning ilk bo‘sangiz edi, adashmasam. Ha.. Sen mehmonxonaga qaytganingda ranging bo‘zdek okarib ketgandi.
Men sizni ko‘rib turgandim, men bog‘da, butalar orasidan sizni kuzatib turardim. O‘shanda butun vujudimga bir yovvoyi istak oqib kirdi. Quturib ketgandek bo‘ldim, go‘yoki. O‘shanda qo‘limdan kelsa, ikkingizni ham o‘ldirishga tayyor edim.
"U hech qachon Suzanaga uylanmaydi, U hech kimga uylanmasligi kerak. Men bunday alamni ko‘tara olmayman", dedim o‘z-o‘zimga. O‘shanda qalbimda unga nisbatan so‘ngsiz nafrat uyg‘ondi.
Keyin bilasanmi, men nima kildim? Eshit. Bog‘bonimizni eslaysanmi, u har doim daydi itlarni zaharlab o‘ldirish uchun shishani tosh bilan ezib, kukunini go‘sht parchasiga qo‘shib ularga yegizardi.
Men oyim ichgan dorining bo‘sh shishasini topdim-da, bolg‘acha bilan obdan maydaladim. Keyin kukunini qog‘ozga o‘rab, cho‘ntagimga solib qo‘ydim. Ertasiga sen pirojniy tayyorlayotganingda bildirmay, xamir orasiga haligi kukunni joylashtirib qo‘ydim. U pishiriqdan uchtasini pok-pokiza tushirdi. Bittasini men yedim... Qolgan oltitasini hovuzga tashlab yubordim. Uch kundan keyin uchta oqqushimiz o‘lib qolgani esingdami? Jim deyapman... eshit gapimni! Faqat men tirik koldim, faqat bir umr kasallanib yurdim. U esa... o‘ldi... Bilasanmi... Eshit... Bu hali hammasi emas... har doim... Eng dahshatlisi... eshit.
Butun umr.. butun umrim davomida... Oh bu qanchalar azob edi. Men har doim o‘zimga, xech qachon opamni tashlab ketmayman, o‘limim oldidan esa, hammasini unga aytib beraman, derdim. Ha... Butun umr barchasiga iqror bo‘lishim kerak bo‘lgan shu so‘nggi soat haqida o‘ylab keldim. Vaqt-soati yetib keldi... Qanday dahsha-at. O, Opajon!
Erta-yu kech, shomu sahar fakat shu haqda o‘ylardim. Hali vaqt keladi, hammasini bo‘ynimga olaman, derdim.
Mana, hammasini senga aytib berdim... Jim... Bir og‘iz ham... Endi. endi men qo‘rqaman... juda-juda qo‘rqaman. Men hozir uni ko‘rsam, u bilan yuzlashsam. O‘zing o‘ylab ko‘r. Axir uni narigi dunyoda men birinchi bo‘lib ko‘raman. Sen meni kechirmasang, men uning yoniga qanday boraman? Unga ayting, hazrat. Meni kechirsin! Ayting, o‘tinaman. Bo‘lmasa, men o‘lolmayman.
U jim qoldi va tirnoqlari bilan choyshabni timdalay boshladi.
Suzanna yuzlarini bekitib olgancha, qimirlamay turardi. U ayni damda umr bo‘yi sevib o‘tgani xaqida o‘y surardi. Ular qanchalik baxtli yashashlari mumkin edi-ya? U yana ko‘rdi Anrini? Uni olis-olisdan, itib-bitayozgan o‘tmishni qatlarida ko‘rdi. O, muhtaram marhumlar! Siz yuraklarga kanchalar yaqinsiz? Haligi bo‘sa-chi?
Umridagi yagona bo‘sa! Bu bo‘sa yillar osha uning qalbida ardoq ila saqlanib kelayotir. Uning hayotdagi bor-yo‘q yupanchi, davlati ham shu xotirot parchasi edi, xolos.
Birdan ruhoniy qaltiroq va baland ovozda qichqirib yubordi:
— Suzanna bonu! Singlingiz o‘layapti.
Suzanna ko‘z-yosh ivitib yuborgan yuzlaridan kaftni oldi-da, o‘zini singlisinig quchog‘iga otdi va uning so‘lg‘in yuzlaridan o‘pib ohista pichirladi:
— Kechirdim, bolajonim, kechirdim!
Rus tilidan Rustam Jabborov tarjimasi
Gi de Mopassan
MURDANING QO’LI
(hikoya)
Bir kuni kechqurun, bundan sakkiz oy muqaddam, do‘stimiz Lui R.ning xonasiga bir kecha sobiq sinfdoshlar yig‘ildik. Punsh ichdik, chekdik, adabiyot va rassomlik san’ati haqida gap sotdik, odatda yoshlarning gurunglarida aytiladigan hazil-mutoyibalar bo‘ldi. Bir payt tuyqusdan eshik lang ochilib, bolalikdagi bir do‘stim xonaga quyunday bostirib kirdi.
— Xo‘sh, qani kim aytadi, men hozir qaerdan keldim, — qichqirdi u.
— Garov o‘ynashim mumkin, Mabildan! — dedi kimdir.
— Yo‘q, ko‘rinishingdan kayfing chog‘, harqalay, biror joydan qarzga pul undirgansan yo buvangni dafn etib qaytdingmi? Ha, topdim, soatingni garovga qo‘ygansan, mo‘ljalingdagi narxda, — dedi boshqasi.
— Meningcha, sen jinday otgansan, — dedi uchinchisi. —Luinikidagi punshning hidini olib, tomog‘ingni yana ho‘llaging kelib qolgan.
— Yo‘q, topolmadinglar, men P.dan keldim. Normandiyadagi P.dan. Bir hafta bo‘ldim u yerda, mana o‘zim bilan birga birodarimniyam olib keldim, ruxsat eting, janoblar, uni sizga tanishtiray!
U shu so‘zlarni aytib cho‘ntagidan terisi shilingan odam qo‘lini chiqardi. Qo‘l nihoyatda qo‘rqinchli edi: qop-qora qurib qolgan barmoqlari uzun, mayishib ketganga o‘xshardi. Favqulodda baquvvat mushaklarning yuqori va quyi qismida shilinmay qolgan, pergamentga o‘xshab ketadigan teri parchalari taram-taram, barmoqlarining uchidan sarg‘imtir o‘tkir tirnoqlar turtib chiqib turardi. Bu manzaradan shundoqqina jinoyatning hidi anqirdi.
—Tasavvur qiling, — hikoya qila boshladi do‘stim, — yaqinda viloyatga dong‘i ketgan bir qari jodugarning qo‘qir-so‘qirlarini sotishdi. Jodugar har haftaning shanbasida supurgisiga minib, jinlar bazmiga otlanar, jodugarlik bilan shug‘ullanar ekan: sigirlarga kinna solganida jonivorlarning suti ko‘m-ko‘k ko‘karib, dumlari xuddi avliyo Antoniyning nadiminikiday tikkasiga buralib ketarkan. O‘sha qari alvasti mana shu qo‘lga juda mehr qo‘ygan ekan.
Uning aytishicha, bu qo‘l o‘zining qonuniy xotinini boshi bilan quduqqa tashlab yuborgani (darvoqe, buni shaxsan men jinoyat deb hisoblayman) va bungacha o‘zlarini nikohlagan ruhoniyni jomning arqoniga osib o‘ldirgani uchun 1736 yili qatl etilgan dong‘i ketgan bir kallakesarga mansub emish. Ana shu qo‘shaloq jasoratni amalga oshirganidan so‘ng bu muttaham behad og‘ir jinoyatlarga qo‘l uradi, o‘zining xiyla qisqa va ayni paytda sarguzashtlarga to‘lib-toshgan umri mobaynida yuzlab sayyohlarni shiladi, monastirda yigirmatacha ruhoniyni tutunga qamab bo‘g‘ib o‘ldiradi, ayollar monastirini haramga aylantiradi.
— Nima qilmoqchisan bu jirkanch matohni? – deb so‘radik biz.
— He, jin ursin, ijarachilarni bir qo‘rqitay. Buni men eshikning qo‘ng‘irog‘iga dastak qilib boylab qo‘yaman.
— Do‘stim, — dedi novcha, tepsa tebranmas ingliz Genri Smit, — ko‘p hovliqaverma, menimcha, bu qo‘l yangicha usulda konservalangan go‘sht, xolos. Men senga undan sho‘rva qaynatishni maslahat beraman.
— Hazilni bas qilinglar, janoblar! — dedi shirakayf talaba-tabib sipolik bilan norozi ohangda. — Sen esa, Per, mening oqilona maslahatimga quloq osgin-da mayitning bu a’zosini masihchasiga dafn etgin, aks holda egasi qo‘lini qidirib senga yo‘liqadi: boz ustiga, qo‘lning egasi manfur odatini takrorlasa ham ajab emas, axir, o‘zing bilasan-ku «tarki odat — amri mahol».
— Ha, tarki odat — amri mahol! Ichgan — tag‘in ichadi! Qani oldik! – deya quvvatladi uy egasi va talabaga katta qadahni to‘latib punsh quydi. U qadahni bir ko‘tarishda bo‘shatdi-yu, kayfi oshib stolning tagiga qulab tushdi, xonada qiyqiriq ko‘tarildi. Per qadahni ko‘tarib, mulozamat qilganday qo‘lga xiyla engashib, dedi:
— Sening egang bilan bo‘lajak uchrashuv uchun ichaman!
Shundan so‘ng suhbatimiz boshqa mavzuga ko‘chdi va oradan ko‘p o‘tmay hamma uy-uyiga tarqaldi.
Ertasi kuni, soat ikkilarda men Per yashaydigan uyning oldidan o‘tayotib, birrov kirdim.
— Xo‘sh, qalaysan? – deb so‘radim undan.
— Zo‘r, — dedi u.
— Qo‘l qaerda?
— Qo‘lmi? Nima ko‘zing tushmadimi, kecha kechqurun uyga kirayotib qo‘ng‘iroqning ipiga osib qo‘ygandim. Ha, tasavvur qilasanmi, allaqanday telba yarim oqshom qo‘ng‘iroqni rosa jiringlatsa bo‘ladimi, harqalay, kimdir birov beboshlik qildi chog‘i, men kimsan, deb chaqirdim, hech kim javob bermadi, keyin to‘shakka cho‘zilib qotib uxlab qolibman.
Shu payt qo‘ng‘iroq jiringladi. Bu uyning xo‘jayini — qo‘pol, yoqimsiz bir nusxa edi. U xonaga tumtaygancha kirib keldi, hatto hol so‘rashni ham o‘ziga ep ko‘rmadi.
— Hurmatli janob, — dedi u do‘stimga, — bu o‘limtikni darhol yo‘qotishga ruxsat eting, aks holda sizni xonadan chiqarib yuborishga majburman.
— Marhamatli janob, — favqulodda jiddiy ohangda javob berdi Per. — Siz qo‘lni haqorat qildingiz, axir, u bunga munosib ish qilgani yo‘q-ku. Bilib qo‘ying, bu qo‘l bag‘oyat axloqli insonga mansubdir.
Xo‘jayin burilib, xayrlashmasdan chiqib ketdi. Per uning ortidan borib qo‘ng‘iroqdan qo‘lni yechib oldi va uni to‘shagining ustidagi qo‘ng‘iroq ipiga ildirib qo‘ydi.
— Mana shu yerda turgani ma’qul, — dedi u. — Bu qo‘l xuddi tirranchalar: «Birodarlar, o‘lishga to‘g‘ri keladi», deganlariday, har oqshom uyqu oldidan meni jiddiy fikrlarga undaydi.
U bilan bir soatcha o‘tirib, uyga qaytdim. Kechasi uyqum qochdi, hayajonlandim, asabim buzildi, bot-bot bosinqirab uyg‘onib ketdim. Bir mahal allakim bosh uchimda qaqqayib turganday tuyuldi, vahima bosdi, o‘rnimdan irg‘ib turdim, karovatning tagiga qaradim, shkafni ochdim. Nihoyat, soat oltilar edi chamasi, ko‘zim ilinibdi, biroq eshik shunaqangi vahimali taqillasa bo‘ladimi, to‘shakdan sapchib turib ketdim. Taqillatgan do‘stimning xizmatkori ekan, yarim yalang‘och, rang-ro‘yi dokaday, jag‘i-jag‘iga tegmaydi, a’zoyi badani qaltiraydi.
— O‘, janob! — xitob qildi u yig‘lamoqdan beri bo‘lib, — sho‘rlik xo‘jayinimni o‘ldirib qo‘yishdi!
Apil-tapil kiyinib, Perning uyiga yugurdim. Tumonat odam, hamma har tomonga zir yugurgan, ro‘y bergan fojeani har kim o‘zicha to‘qib-bichib izohlar, hayajondan bo‘g‘ilib bahslashardi. Olomonning orasini yorib o‘tib, do‘stim yotadigan xonaga bir amallab yetdim: eshikni ichkaridan bekitib olishgan ekan, kimligimni aytgandan so‘ng kiritishdi. To‘rt nafar politsiya xodimi xonaning o‘rtasida qo‘llarida yozuv daftarchalari, bor narsalarni birma-bir sinchiklab kuzatishar, ora-sira shivirlashib daftarchalariga bir narsalarni yozib qo‘yishardi: ikki nafar tabib behush yotgan Perning boshida gaplashib turardi. Per tirik edi, aft-angoridan ot hurkadi, basharasi ayanchli tusda, ko‘zlari kosasidan irg‘ib chiqqan, kengayib ketgan qorachiqlari ko‘zga ko‘rinmaydigan allaqanday yovuz maxluqqa qaraganday dahshatga tushib baqrayib qotib qolgan, barmoqlari esa qattiq siqilganidan musht bo‘lib toshday qotgan. Gavdasi iyagigacha choyshab bilan yopib qo‘yilgan. Men uni o‘mganidan olib ko‘tardim, shunda tomog‘iga chuqur botib ketgan besh panjaning iziga ko‘zim tushdi. Ko‘ylagiga tomgan bir necha tomchi qon qizarib turardi. Shu daqiqada meni bir narsa hayratga soldi: favqulodda ko‘zim uning to‘shagi ustida osilib turgan qo‘ng‘iroqning ipiga tushdi, kecha shu ipga do‘stim bog‘lab qo‘ygan terisi shilingan qo‘l yo‘q edi! Balki ko‘rganlar qo‘rqmasin deb doktorlar qo‘lni yechib olishgandir. Axir, unga tasodifan ko‘zi tushgan odamning yuragi chiqib ketishi turgan gap. Qo‘lning qaerga dafn etilganini so‘rab o‘tirmadim.
Endi ertasi kuni gazetada bu mash’um jinoyat haqida politsiyaning e’lon qilgan xulosasini jamiki tafsilotlari bilan keltiray.
Mana, men gazetada o‘qigan xabar:
«Yosh, mashhur normand sulolasidan biriga mansub talaba yigit Per B. kech oqshom dahshatli yovuzlik qurboni bo‘ldi. U kechqurun, soat o‘nlar chamasi, yotog‘iga qaytgan va xizmatkori Bovenga ruxsat berib charchaganini, uxlamoqchi ekanini aytgan. Tun yarimlab qolgan bir mahalda qo‘ng‘iroqning ayanchli jaranglashidan uyg‘onib ketadi. Yuragini hovuchlab o‘rnidan tez turadi-yu shamni yoqib biroz kutadi. Qo‘ng‘iroq ovozi bir daqiqa tinadi, biroq tag‘in uzundan uzoq jaranglaydi: o‘takasi yorilguday qo‘rquvga tushgan xizmatkor qorovulga yuguradi. Qorovul politsiyaga chopadi, yarim soat ichida yetib kelgan politsiya eshikni sindirib ichkariga kiradi.
Ular xonaga kirishganda ayanchli manzaraga duch kelishadi, mebellar to‘ntarib tashlangan, kiyim-kechaklar sochilib yotardi. Buni ko‘rgan politsiyachilar jinoyatchi bilan uning qurboni o‘rtasida ayovsiz jang bo‘lgan, degan fikrga kelishadi. Xonaning o‘rtasida yosh yigit Per B. behush chalqancha yotardi.
Uning badani titrab turar, yuzida qoni yo‘q, qorachiqlari vahimadan kengayib ketgan. Darhol bu yerga chaqirilgan doktor Burdoning fikricha, bosqinchi kuchli, barmoqlari uzun va chayir bo‘lgan, chunki miltiqdan otilgan o‘qlarning iziday besh panja Perning gardanida naq teshib o‘tib, musht bo‘lib mahkam siqilgan. Qotilning shaxsi va jinoyatga aloqador birorta dalil topilgani yo‘q».
Ertasi kuni shu gazetada tag‘in shunday xabar chiqdi:
«Kecha xabar qilganimizdek, og‘ir jinoyatning qurboni bo‘lgan janob Per B. doktor Burdoning ikki soat mobaynidagi sa’y-harakatlari tufayli o‘ziga keldi. Hozircha jabrlanuvchining hayoti xavf ostida emas, biroq aql-hushi jiddiy tashvish tug‘dirayotir, hanuz bosqinchidan biror-bir nishona topilgani yo‘q».
Ha, sho‘rlik do‘stim aqldan ozib qoldi, yetti oycha uni yo‘qlab, kasalxonaga borib, ko‘rib turdim, ammo Per o‘ziga kelmadi. U jinnilarcha javragan paytda og‘zidan poyintar-soyintar so‘zlar chiqardi, miyasiga yelimday yopishgan allaqanday fikr mudom uni azoblardi: go‘yo uni arvoh tindirmay ta’qib qilardi. Bir kuni Perning ahvoli og‘irlashib qoldi, deb xabar keldi, tezda yetib bordim, men borganda do‘stim jon talvasasida edi. Shundan so‘ng u ikki soatcha qimir etmay yotdi. Bir payt kutilmaganda karovatdan sakrab turdi-da, tutqanog‘i tutib, chinqira boshladi: «Yo‘qot uni! Yo‘qot! U meni bo‘g‘ayapti! Dod! Yordam beringlar! Yordam!...». Per faryod chekib jon talvasasida xonaning ichini ikki bor aylanib yugurdi-da, o‘rtaga yuz tuban quladi.
Boyaqish yetim edi, jasadni oila a’zolari dafn etilgan normand qishloqchasi P.ga olib borish menga yuklandi. O‘shanda, Lui R.ning uyida punsh ichib, sobiq sinfdoshlar bilan ulfatchilik qilib o‘tirganimizda Per mana shu qishloqdan kelgan, bizga terisi shilingan qo‘lni ko‘rsatgan edi. Uning jasadini qo‘rg‘oshin tobutga soldik.
Oradan to‘rt kun o‘tib, uning birinchi muallimi keksa kashish bilan qabr qaziyotgan joyda aylanib yurgandik. Havo ochiq, juda ajoyib kun edi, moviy osmonda oftob charaqlab turibdi. Bolaligimizda necha marotaba maymunjon tergan yulg‘unzorda qushlar chug‘urlashardi. Har gal panjarali to‘siqni yoqalab borib, o‘zimizga ma’lum maydonning etagidagi kambag‘allar dafn qilinadigan joydagi devor tirqishidan kirganimiz yodimga tushdi. Har safar og‘iz-burnimiz maymunjondan qorayib uyga qaytardik. Butalarga termulaman: shoxlarda maymunjon serob, beixtiyor bir butani uzib olib, og‘zimga soldim. Kashish duolar kitobini ochdi va ming‘irlab o‘qiy boshladi, xiyobonning narigi boshidan yerga urilayotgan belkurakning zarbi eshitilib turibdi: go‘rkovlar qabr qazishayotir. To‘satdan ular bizni chaqirib qolishdi, kashish kitobini yopdi va biz nima gapligini bilish uchun bordik. Ma’lum bo‘lishicha, go‘rkovlar qabr qaziyotib, bir tobutga duch kelishibdi. Belkurakning zarbidan tobutning qopqog‘i ochilib qolibdi. Bir barvasta jasadning skeletini ko‘rdik, skelet chalqancha yotar, bo‘m-bo‘sh ko‘z kosalari bilan bizga o‘qrayib turganday tuyuldi. Ko‘nglim behuzur bo‘ldi, negadir qo‘rqib ketdim.
— Ana xolos! — xitob qildi go‘rkovlardan biri. — Qaranglar, bu jo‘mardning panjalari kesilgan-ku!
Shunday deb skeletning yonboshida turgan qurib qolgan barmoqsiz bilak suyagini ko‘tarib bizga uzatdi.
— U menga o‘qrayib qarayotganga o‘xshaydi, — deb kuldi boshqa bir go‘rkov, — hozir tomog‘imdan oladi, qo‘limni topib ber, deydi.
— Azizlarim, — dedi kashish, —marhumning oromini buzmang, bekiting tobutni: birodarimiz bechora Per uchun boshqa joydan go‘r qazamiz.
Ertasi kuni marosimlar tugadi va men bexosdan xokini bezovta qilganimiz — o‘sha panjalari kesilgan marhumning ruhiga duo o‘qib qo‘yishni so‘rab keksa kashishga ellik frank berib, Parijga jo‘nab ketdim.
Ahmad OTABOY tarjimasi
Gi de Mopassan
XIZMATKOR QIZ QISMATI
(hikoya)
Tashqarida esayotgan besar kuzak shamoli daraxt shoxlarida qolgan so‘nggi yaproqlarni yulqib, havoda chirpirak qilib o‘ynardi.
Ovchilar kechki ovqatni yeyishardi, ular hatto etiklarni ham yechmasdan, qizarib-bo‘zarib, hazil-huzul qilib o‘tirishardi. Ular asosan yarim zodagon, yarim dehqon, boyning ham, ho‘kizning ham bo‘ynini qayirishga qodir kuchga ega bo‘lgan kichik normand pomeshchiklari edi.
Ular kun bo‘yi Eparvil hokimi Blondilga qarashli yerlarda ov qilishgan, hozir esa uning uyida, katta stol atrofida tamaddi qilishmoqda edi.
Ularning gurungi, baqir-chaqiri, kulgilari esa yirtqichlarning o‘kirishini yodga solardi, chunki tinimsiz ichishar, oyoqlarni uzatib, stolga tirsaklangancha, Ispolin pechi taftida isinishar, ov, itlar haqida valaqlashishar, ko‘zlari chiroq yorug‘ida yarqirab turardi.
Hammalari allaqachon sarxush, es-hushini yo‘qotar darajaga yetgan, ularga ovqat tashib yurgan qip-qizil basharasi tovoqdek keladigan xizmatkor qizning ortidan mastona suzilib boqishardi.
Bir paytlar ruhoniy bo‘lishni orzu qilgan, lekin taqdir taqozosi bilan veterinar bo‘lib, ayni choqda muzofotdagi mollarni davolab yurgan uzun bo‘yli Sejur birdan hovliqa ketdi:
— Jin ursin, janob Blondil, joriyangiz shunaqa suluvki, odamning og‘zidan so‘lagi oqadi-ya!
Xonada gurr kulgi ko‘tarildi. Shunda gapni qari aroqxo‘r, endilikda kambag‘allashib qolgan zodagon de Varnetto ilib ketdi:
— Mening hayotimda shunaqa xizmatkor qizcha bilan bog‘liq bir voqea sodir bo‘lgan. O‘ylaymanki, bu sizlar uchun qiziqarli bo‘ladi. Har gal u haqda o‘ylaganimda Marza degan bir qanjiq itim esimga tushadi. Men uni graf d Ossenelga sotgandim, it esa mendan ajrashni hecham istamasdi, har kuni, yechib yuborishlari bilan yonimga chopib kelardi. Oxiri achchig‘im chiqdi va grafga itni zanjirda saqlashni aytdim. Bilasizlarmi, keyin nima bo‘ldi. It sho‘rlik bog‘lovda ichikib o‘ldi.
Endi mening xizmatkorim voqeasiga qaytaylik. O‘shanda yigirma beshda edim, Vilbndagi qasrimda yolg‘iz, bo‘ydoqlikda kun kechirardim. Odam yosh bo‘lsa, bilasizlar, zerikadi, uyoq-buyoqni ko‘rgisi, sayoqlik qilgisi keladi.
Bir kuni Kovileda turadigan Debultoning uyida xizmat qiladigan yoshgina bir qizchani ko‘rib qoldim. U meni o‘ziga shu qadar maftun etdiki, xo‘jayini oldiga borib shunday bir taklif aytdim: u xizmatkorini menga beradi, men esa unga zotdor — Debulto ikki yildan beri menga sot deb yalinib yurgan baytalimni beraman. U shartta qo‘l tashladi: “Kelishdik, janob de Varnetto”. Ish bitdi hisob. Qiz mening qasrimga keldi, men esa uch yuz ekyu evaziga baytalni uning xo‘jayiniga eltib berdim.
Boshida hammasi silliq ketayotgandi. Hech kim hech nimadan gumonsiramasdi. Lekin Roza — uning oti shunaqa edi — nazarimda meni telbalarcha sevib qoldi. Qizcha boshqalardan nimasi bilandir farq qilardi. Uning tomirlarida aslzodalar qoni oqardi. Aftidan u o‘z oqsochiga teginib qo‘ygan oqsuyak bir odamdan tug‘ilgan edi.
Xullas, u meni yeru ko‘kka ishonmasdi. Men bilan ko‘ngilxushlik qilishdan sirayam zerikmas, meni g‘alati-g‘alati ismlar bilan erkalab chaqirar, uning bu erkaliklari meni o‘yga toldirardi.
“Bunga chek qo‘yish kerak endi, bo‘lmasa, boshim baloga qolib ketadi”, derdim o‘zimga-o‘zim. Ammo meni tuzoqqa ilintirish unchalik oson emasligini bilardim. Men ehtirosli bo‘salar bilan darrov aldanib qoladiganlar sirasiga kirmasdim. Ammo... kunlarning birida homila bo‘lib qolganini aytgach, hushim boshimdan uchdi.
Ol-a! Kimdir yuragimni qo‘shotar miltiq bilan yaralagandek bo‘ldi. U esa meni quchoqlar, erkalar, qiqirlab kular, es-hushini yo‘qotgancha yalab-yulqardi. Bu yog‘i nima bo‘ldi?
O‘sha kuni indamadim, lekin kechasi bilan o‘ylab chiqdim. Bir chorasini topish lozim. Aloqani hoziroq uzmasam, kech bo‘ladi. Ota-onam Barnvilda yashar, Markiz d Isparga tekkan opam esa bu yerdan ikki mil narida, Rollibekda turardi.
Nima qilsam ekan? U menikidan ketadigan bo‘lsa, odamlar shubhaga tushib, darrov gap-so‘z qilishadi. Qolaversin, desam, tez orada hamma narsa oshkor bo‘ladi. Axir, uni bu ahvolda tashlab ketish ham yaxshi bo‘lmasdi-da.
Men yoshligida bunaqa ko‘rgiliklarni ko‘p bor boshidan kechirgan amakim baron de Kreytelga maslahat solish uchun uning yoniga bordim. U bamaylixotir shunday dedi:
— Uni erga bervorish kerak, bolam.
Men o‘rnimdan sapchib turib ketdim.
— Erga berish kerak, deysizmi, amaki? Kimga?
U yelka qisdi.
— Kimga berish yoki bermaslik sening ishing, meniki emas.
Men amakimning gapini bir hafta o‘ylab yurdim va, nihoyat, u haq ekan, degan qarorga keldim.
Keyin kuyov qidirishga tushdim. Bir mahal mahalliy sudya men bilan tushlik qilib o‘tirib qiziq bir gap aytib qoldi.
— Pomel xolaning o‘g‘li yana bir bezorilikka qo‘l uribdi. Shu bola juda bejo chiqdi-da! Ilonning bolasi ilon bo‘larkan-da?
Pomel xola deganlari yoshligida binoyidek ayol bo‘lgan deyishadi. Qartayib ko‘zi och bo‘lib qolgandi. U bir chaqa evaziga butun borlig‘ini, hatto o‘g‘lini ham sotib yuborishga tayyor edi.
Men uning uyiga borib, bafurja hamma gapni tushuntirib berdim. Men hali gapimni tugatmay ayol betoqatlik bilan gap qo‘shdi:
— Xo‘sh, shu qizcha uchun qancha to‘lamoqchisiz?
Kampir pixini yorgan tullak ekanini bilganim uchun hammasiga oldindan tayyorgarlik ko‘rib qo‘ygandim.
Qarangki, Sasvilning shundoq yonida mening uchta kichkina tomorqam bo‘lib, ular menga qarashli fermalarga tutash yerda edi. Fermerlar bu dalalarning uzoqligidan shikoyat qilavergach, ulardan olti akr keladigan ana shu yerni qaytarib oldim. Fermerlar yana dodlab jonga tegishdi. Shunda men ular bilan tuzilgan shartnomalarning parrandachilikka oid qismini bekor qilishga majbur bo‘ldim. Shu tariqa ishlarni bir amallab yo‘lga qo‘yib oldim. Keyin qo‘shnim d Omontedan daryo bo‘yidagi yerini sotib oldim-da, o‘sha yerda kichikroq bir uycha qurib oldim. Bungayam salkam bir yarim ming frank pul ketdi. Shu tariqa kichik bir xo‘jalik paydo bo‘ldi. Men o‘sha yerni qizning sepiga qo‘shib berishga qaror qildim.
Avvaliga kampir bu kam degandek xarxasha boshladi, men esa baribir rozi bo‘lishini bilib, gapimda turib oldim. Xullas, u bilan kelishdik.
Ertasi kuni kutilmaganda uning o‘g‘li paydo bo‘ldi. Uning aftini eslab qololganim yo‘q. Har holda tashqi ko‘rinishi meni qanoatlantirdi.
Yigit gapni ancha uzoqdan boshladi. Go‘yoki o‘zini mol sotib olish uchun kelgan kishi qilib ko‘rsatdi. Gap maqsadga ko‘chgach, u xo‘jalikni borib ko‘radigan bo‘ldi. Biz dalani kechib o‘sha tomonga ketdik. Bo‘lajak kuyov meni dalada rosa uch soat ushlab turdi... Hali uychaning tomi qurilmagan edi. Onasining bolasi-da, uyning tomini qamishdan emas, shiferdan yopib berasan, deya shart qo‘ydi. Keyin so‘radi:
— Mebel ham berasizmi?
Men e’tiroz bildirdim:
— Sizga bitta ferma kamlik qilyaptimi?
U tirjaydi:
— O, bo‘lmasam-chi, bitta ferma, buning ustiga azza-bazza chaqaloq ham.
Men beixtiyor qizarib ketdim. U esa davom etdi:
— Xullas, gap bundoq, bitta karavot, shkaf, stol, uchta stul va idish-tovoq. Bo‘lmasa biz kelisha olmaymiz.
Men rozi bo‘ldim. Biz ortga qaytdik. U hali qiz haqida bir og‘iz ham so‘ragani yo‘q edi. Birdaniga ayyorona va tund qiyofada menga yuzlandi:
— Bordi-yu, u o‘lib qolsa, mol-mulk kimga qoladi?
— Albatta sizga-da, — dedim men.
Bu ertalabdan beri u so‘rashi lozim bo‘lgan asosiy gap edi. U shu zahoti menga mamnun qo‘l cho‘zdi. Ish osonlikcha hal bo‘lgandi.
Biroq Rozani bunga ko‘ndirish oson kechmadi. U mening oyog‘imga yiqilib tavallolar qildi. “Nahotki, siz menga shu narsani ravo ko‘rdingiz? Siz! Siz!” U mening har qancha yalinib-yolvorishimga qaramay, bir haftacha oyog‘ini bir etikka tiqib yurdi. Ayolning aqli qanchalik kalta bo‘ladi-ya? Ularning miyasiga sevgi degan narsa o‘rnashib olsa bormi, tamoman o‘zlarini yo‘qotib qo‘yadilar. Boshqa narsa haqida o‘ylamay qo‘yishadi.
Bora-bora jahlim chiqib, uni uydan haydab yuboraman, deya qo‘rqitdim. Shunda u oldimga tez-tez kelib turishi uchun ijozat so‘rab, rozi bo‘ldi.
Men o‘zim uni nikoh marosimiga olib bordim, to‘y xarajatlarini to‘liq qopladim. Keyin esa Turenda yashaydigan akamning uyiga yarim yilga ko‘chib ketdim.
Qaytib kelib bildimki, u har hafta mening qasrimdan xabar olib turgan ekan. Kelganimga bir soat ham o‘tmay, u qo‘lida chaqalog‘ini ko‘tarib kelib qoldi. Ishonasizmi, buvakni qo‘limga olishim bilan unga nisbatan ich-ichimda mehr uyg‘onganini sezdim. Uni qo‘limga olib, o‘pdim ham.
Onasi esa, yarim yilda ozib, cho‘pga aylanib qolgandi. Jin ursin, dedim ichimda, unga er yoqmabdi.
— Turmushing yaxshimi? — so‘radim undan.
U o‘zini tutolmay yig‘lab yubordi:
— Sizsiz yashay olmayman. O‘lganim yaxshi. Yashayolmayman.
U qiyomat to‘polon ko‘tardi. Men uni tinchlantirib, hovli adog‘iga qadar kuzatib qo‘ydim. Tushundimki, eri uni har kuni do‘pposlaydi, anavi qari boyqush bo‘lsa zarracha kun bermaydi.
Bir kun o‘tib yana keldi. U polga, oyoqlarim ostiga yotib oldi.
— O‘ldiring meni, o‘ldiring, lekin orqaga qaytib yubormang. Iltimos!!!
Agar Marza gapirishni bilganida, menga u ham shu gaplarni aytgan bo‘larmidi? Xullas, bu g‘alvalar yana jonimga tegdi. Yana yarim yilga bu yerdan bosh olib ketdim. Qaytib kelganimda esa... Roza men kelishimdan uch hafta oldin olamdan o‘tgan ekan. Mening yo‘g‘imda har yakshanba qasrga kelib ketarkan, xuddi Marzaga o‘xshab. Oradan bir hafta o‘tib, chaqaloq ham qazo qipti.
Eri esa... Hamma mol-mulk unga meros bo‘lib qoldi. O‘sha paytlarda u toqqa chiqib ketgan edi. Eshitishimcha, hozir uni shahar maslahatchisi etib tayinlashgan emish.
De Varnette oxirida kulgi aralash qo‘shib qo‘ydi:
— Nima qilsayam, men unga kattagina yaxshilik qilganman.
Veterinar vrach Sejur qadahdagi aroqni og‘ziga olib borarkan, jiddiy qiyofada xulosa yasadi.
— O‘zi bunaqa ayollar bilan o‘ralashmaslik kerak-da!
Rustam Jabborov tarjimasi.
