автордың кітабын онлайн тегін оқу Hikoyalar
Sodiq Hidoyat
LOLA
(hikoya)
Tong sahardan boshlab osmonda bulutlar yugurgilab qoldi. Etni junjiktiruvchi sovuq shamol esar, uning ta’sirida sarg‘aygan nimjon yaproqlar bandidan uzilar, havoda charx ura-ura yerga tushardi. Daraxtlar tagi qalin bargixazon bilan qoplangan edi. Bir gala qarg‘a qag‘illagancha noma’lum tarafga uchib ketdi. Qishloq uylari uzoqdan bir-biriga yopishtirilgan gugurt qutilariga o‘xshab ko‘rinar, ularning ko‘rimsiz eshik va derazalari muvaqqat yashash uchun naridan-beri qurilgan maskanni eslatardi.
Xudodod chaqqon va dadil qadam tashlab borar, vujudiga toza kuch quyilayotganini his qilmoqda edi. U vodiy bo‘ylab yiroq-yiroqlarga cho‘zilib ketgan, yomg‘irdan nam yo‘ldan borardi. Sovuq shamol uning badanini erkalab siypayotgandek his qilardi. Nazarida daraxtlar raqs tushar, qarg‘alar shodlik mujdasini olib kelar, xullas, butun tabiat uning shodu xurramligiga sherik edi. U go‘yo yo‘qotib qo‘yishdan qo‘rqqandek, qo‘ltig‘idagi qalami tugunni mahkam qisib olgan edi.
Xudodod oltmish yoshlardagi suyagi buzuq odam. Qomati baland, soqol-mo‘ylovi moshrang, ko‘zlari yosh yigitnikiday chaqnab turadi. Egnida dehqonlar kiyimi va boshida sarg‘ish namat telpak. Har qadam tashlaganida cholvorining pochalaridan oftob va mehnatdan qorayib yorilgan boldirlari mo‘ralab qolardi. Yigirma yil ilgari u o‘z shahri Damovandni tark etib, go‘shanishinlikni ixtiyor qildi. Mozandaron yo‘li yaqinidagi Alo nomli buloq yonida u tosh va loydan o‘ziga bir kulba tikladi va o‘shandan beri shu yerda yolg‘iz yashaydi. U o‘z qo‘li bilan yer chopar, sug‘orar, ekin-tikin qilardi. Bu ish bilan vaqtida ota-bobosi, ehtimol, boshqa uzoq ajdodlari ham shug‘ullanishgan. O‘ziga meros qolgan yerning yarmidan ko‘prog‘ini u qahatchilik yillarida sotdi, to‘g‘rirog‘i, unga alishdi. Endi uning bir parchagina yeri qolgan bo‘lib, shundan olinadigan ozgina hosil bilan tirikchilik qiladi.
So‘nggi ikki-uch yilda Xudodod atrof qishloqlar va Damovand bozorida tez-tez ko‘rinadigan bo‘lib qoldi. Uning zohidligiga ko‘nikkan odamlar bu o‘zgarishdan ajablanishardi. Xudodod ayollarbop libos uchun gazlama, qand, choy va boshqa mayda-chuydalar xarid qilardi. Ba’zan uning tog‘ yonbag‘irlarida bir yosh lo‘li qiz bilan yetaklashib yurganini ham ko‘rib qolishardi.
To‘rt yil ilgari, ayoz temir barmoqlari bilan odamning yuzini chimchilaydigan sovuq qish tunlaridan birida, Xudodod chiroqni o‘chirib, endigina o‘rniga yotuvdi hamki, g‘alati bir ovoz qulog‘iga chalindi: go‘yo kimdir zaif tovush bilan nola qilar, uning inson yo hayvonligini ajratish mushkul edi. Tovush tobora yaqinlashib kelardi va nihoyat, kulba eshigi taqilladi. Insu jin va bo‘ridan ham qo‘rqmaydigan Xudodod o‘rnidan turarkan, yelkasidan sovuq ter chiqib ketganini sezdi. Eshik oldiga kelib, “kimsan, nima kerak senga?” deb qancha so‘ramasin, hech qanday javob bo‘lmadi. Xudodod titroq qo‘llari bilan chiroqni yoqdi, o‘tin yoradigan boltani mahkam ushlab, eshikni lang ochib yubordi. Ne ko‘z bilan ko‘rsinki, eshik oldida qizil ko‘ylak kiygan, ayozdan ko‘z yoshlari yonoqlarida muzlab qolgan yoshgina lo‘li qiz turardi. Xudodod boltani kulba burchagiga otib yubordi, qizni qo‘lidan ushlab ichkariga olib kirdi. Uni o‘choq yonida isinishga qo‘yib, o‘zi eski-tuskilardan to‘shak hozirladi.
Ertasiga ertalab qizdan qancha so‘rab-surishtirmasin, biron natija chiqmadi. Go‘yo qiz o‘zi haqida churq etmaslikka qasam ichganday. Qizning indamasligi Xudododning unga Lol yoki Lolu deb ism qo‘yishiga sabab bo‘ldi. Bora-bora bu ism Lolaga aylanib ketdi.
Hozir lo‘lilar ko‘chib yuradigan mavsum emasdi. Shuning uchun Xudodod, bu qizcha osmondan tushdimi yo yerdan chiqdimi, deb hayron bo‘lardi. U kulbadan chiqib, iz olmoqchi bo‘ldi, ammo iz namchil bargixazon orasida yo‘qolib ketdi. Alo bulog‘i yaqinida yashovchi tegirmonchidan lo‘lilar haqida so‘ragan edi, u, bilmayman degandek, yelkasini qisdi. Nihoyat, Xudodod to egasi chiqmaguncha, qizni o‘zinikida asrab qolishga ahd qildi.
Lola o‘n ikki yoshlardagi qiz bo‘lib, yuzi bug‘doyrang, ko‘zlari fusunkor edi. Qo‘llari va peshonasi o‘rtasiga ko‘k rangli xol qo‘yilgan. Qizni asrab qolganidan so‘ng, Xudodod o‘tgan-ketgan lo‘lilardan uning qarindoshlari haqida ko‘p so‘rab-surishtirdi. Ammo bironta lo‘li Lolani taniyman, demadi. Tez orada Xudodod o‘zi unga o‘rganib qoldi. Uni hech kimga bermasdan, o‘ziga farzand qilib olishga ahd qildi...
Lola yil sayin ulg‘ayib borarkan, bora-bora Xudododning ko‘nglida qizga nisbatan allaqanday boshqacha, otalik tuyg‘usiga o‘xshamagan hislar uyg‘ona boshladi. Endi u Lolaga bir erkak sevgisi bilan mehr qo‘ygan edi. Ishq vasvasasiga duchor bo‘lgan Xudodod xonaning o‘rtasiga parda osib qo‘ydi. Eng yomoni shu ediki, Lola uni “ota” deb chaqirar, qiz har gal “ota” deganida, Xudododning rangi o‘zgarib ketardi.
Bir kuni Xudodod uyiga qaytganida kulba oldida yurgan ikkita tovuqni ko‘rdi. U Lolaga o‘g‘irlik yomonligi, bu ishni qilgan odam o‘z qilmishi uchun do‘zax o‘tida yonishini aytib, harchand nasihat qildi hamki, qizga zarracha ta’sir etmadi. U ayyorona kulimsirab, gapni boshqa tarafga burdi.
Lola sayr qilishni juda yoqtirar edi. Agar ikki-uch kun tinimsiz yomg‘ir yog‘ib, uyga uzoq qamalib qolishga majbur bo‘lsa, zerikar va qiyofasi g‘amgin tus olardi. Ob-havo yaxshi kunlari u Xudodod bilan yoki yolg‘iz o‘zi sayr qilardi. Ko‘pincha Lola sayrga tanho chiqar va bu hol Xudododning badgumonligiga sabab bo‘lardi. Chunki u qizni bir necha bor cho‘pon yigit Abbos bilan ko‘rib qolgan, shu sababli bu yigitni o‘ziga raqib deb hisoblardi. Hatto bir kuni u Abbosning maymunjon terib, Lolaning og‘ziga solayotganini ko‘rdi. Kechqurun Xudodod begona erkak bilan gaplashish yomon ekanligini aytib, unga dashnom berdi. Lolaning ko‘zlarida yosh g‘iltillay boshlagach, qishloq odami emasmi, sodda yuragi yumshadi.
Abbosning onasi ikki marta sovchilikka kelib, Lolani o‘g‘liga so‘radi. Xudodod har gal Lola hali yosh, deb bahona qilib, uni qaytarar edi. O‘z ko‘nglida esa Abbosday bir dangasa odam uning ellik yil ichida qirib-qirtishlab to‘plagan mulkiga merosxo‘r bo‘lishini istamas edi. Aslida ham, agar Abbosday dehqonchilik qo‘lidan kelmaydigan betayin kimsa unga voris bo‘lsa, ajdodlari ruhlari qay holatga tushadi? Buning ustiga, u o‘z kulbasidan panoh bergan, yedirib-kiydirib katta qilgan, misoli daraxt niholi kabi parvarishlab odam qilgan qizga allaqayerdagi bir odam tayyor oshga bakovul bo‘lib o‘tirsa! Nima, keksa odamning ko‘ngli qirmizi olma tusamaydimi? Lolaga o‘zi uylansa nima bo‘pti?! Biroq u bu ish osongina bitmasligini, qizning roziligi shart ekanligini anglardi. Buning ustiga qiz uni “ota” deb chaqirish odatini tark qilmagan, hammasidan ham mana shunisi Xudododni ko‘proq tashvishga solardi.
Tunlari qiz uxlab yotganida, Xudodod chiroqni ko‘tarib uning tepasiga kelar, yuzi, ko‘kragi, yelkalarini tomosha qilardi. Ba’zan u devona kabi tog‘larga chiqib ketar, daralarda bemaqsad tentirab, kech kirganda uyiga qaytib kelardi. U umid va qo‘rquv oralig‘ida yashar, rad javobini eshitishdan qo‘rqqani uchun qizga muhabbatini izhor qilishga botinolmasdi. Agar Lola: “yo‘q, sen qarisan” desa, unga o‘limdan boshqa chora qolmas edi.
Xudododning uyi oldida bir tosh supa bo‘lib, Lola ko‘pincha unda oyoqlarini osiltirib o‘tirar, ochiq boldirlari supa devoriga tegib turardi. Ba’zan u past va g‘amgin ovozda bir ashulani xirgoyi qilar, ammo birov yaqinlashsa, darhol jimib qolardi. Xudodod tasodifan qizning ashulasini eshitib qoldi va o‘shandan beri uni yana tinglashga mushtoq edi.
Bugun ertalab Xudodod Damovandga otlanganida ham Lola o‘sha tosh supada o‘tirar va har kungidan ko‘ra ko‘proq xursand ko‘rinardi. Ammo negadir, birga shaharga borishni istamadi. Xudodod unga:
— Senga ro‘mol olib kelaman, — dedi.
Unga javoban qiz jilmayib qo‘ydi va bu jilmayishning bahosi Xudodod uchun yorug‘ dunyo bilan baravar edi. U Damovandning chaqqon bozoriga kelib, eng avval bazzozlik do‘konidan bir dona yashil va sariq naqshli ro‘mol xarid qildi. So‘ngra qand va choy sotib olib, xaridlarini qalami bo‘g‘chaga o‘radi-da, yirik odimlar bilan kulbasi tarafga ravona bo‘ldi. Xudododdek piyoda yurishga odatlangan kishi uchun shahardan uyigacha bo‘lgan ikki farsang masofa cho‘t emas. Keksayganiga qaramay, endi uning hayoti o‘ziga yarasha bir ma’no kasb etgan edi. Yo‘lda borarkan, u o‘zicha xayol surardi: “Bu ro‘mol Lolaga juda yarashadi. U buni yelkasiga tashlab, uchlarini siynasi ostidan bog‘lab oladi”. Shu zahoti, go‘yokim birov uning xayolidan voqif bo‘lgandek, uyalib ketdi va o‘ziga dedi: “Men uning go‘zalligidan otasi kabi faxrlanishim lozim. Otasi o‘rnidamanmi, yaxshi bir kuyov topib, uni uzataman”. Ammo cho‘pon Abbos qizni yaxshi ko‘rishini eslaganida, qoni yuziga tepib, tutaqib ketardi.
Yo‘l past-balandliklar, tog‘ daralaridan o‘tar, ammo Xudodod atrofdagi hech nimani payqamas, hatto charchoqni ham his qilmas edi. Oldinlari u yo‘lda yurganda atrofni tomosha qilar, yomg‘ir yog‘armikan-yo‘qmi, degandek osmonga boqar, ekinzorlarga razm solib, dehqonlarning hosili qanday bo‘lganini chamalab ko‘rardi, arpa, bug‘doy, loviya, ho‘l va quruq mevalar narxi haqida o‘y surib ketardi... Ammo hozir xayoli faqat Lolada edi. Bu yil uning yeri yaxshi hosil bermadi va u jamg‘armasidan bir qismini sarflashga majbur bo‘ldi. Ammo bular Lolaning bir tola sochiga ham arzimaydi.
Xudodod daraxtzor yonidan o‘tib, so‘qmoqqa burildi. Bu yerdan uning tepalikdagi kulbasi ko‘rinib turardi. Kulba uzoqdan yonma-yon qo‘yilgan ikkita pachoq gugurt qutisiga o‘xshardi. Xudodod bo‘g‘chani qattiqroq qisib, qadamlarini jadallatdi va tanish so‘qmoqdan tezda kulbasiga yetib keldi. Ammo Lola bu yerda ko‘rinmas edi. Tosh supa ham, uy ham kimsasiz edi. Xudodod kaftini dahaniga qo‘yib, baland ovozda chaqirdi: “Lola!.. Lola!..” Hech kim javob bermadi. U tashqari chiqib, yana bor ovoz bilan baqirdi: “Lola... Lola... Lolu... Lolu...”. Tovush tog‘larga urilib, aks-sado berardi: “Lola... Lolu...”. Xudodod sarosimaga tushdi. U tosh supaga chiqib, tevarak-atrofni ko‘zdan kechirdi. Hech bir tarafda qizil ko‘ylak ko‘zga tashlanmasdi. Xudodod xonaga qaytib kirib, qizning sandig‘ini ochib qaradi. Unga shu yil olib bergan yangi liboslar yo‘q edi. Xudodod aqldan ozishiga sal qoldi. Nima bo‘lganini tushunmay, miyasi qotdi. Kulbadan chopib chiqib, g‘izillab buloq bo‘yiga tushdi. Bu yerda uzun chopon va qora cholvor kiyib, boshiga ko‘k salla o‘ragan qishloq oxundiga duch keldi. U daraxt tagida tamaki chekib o‘tirardi. Oxund Xudododga shunday zaharli qarash qildiki, undan bir nima so‘rashga yuragi betlamadi. Yana biroz yurib, bola opichlab olgan qizil chodrali ayolni ko‘rdi. U ham Lola haqida hech narsa aytolmadi va Xudodod nochor kulbasiga qaytdi.
Atrofni tun qorong‘isi qopladi-yu, ammo Loladan darak yo‘q. Xudodod qanaqa yomon tushlarni ko‘rmadi, deysiz! Yo‘q, aslida u mijja qoqmadi ham. Vahimali xayollar bilan bedor bo‘lib, tiq etgan sadoga sakrab turar, har gal unga Lola kelayotgandek bo‘lib tuyulardi. O‘n martalab joyidan turib, pardani itqitib, qorong‘ida Lolaning sovuq to‘shagini paypaslab ko‘rar, titrab-qaltirab yana o‘z o‘rniga kelardi. Uni kimdir olib qochib ketdimikan? Aldashdimikan yo o‘zi ketib qoldimi?
Ertasi kuni havo musaffo va salqin edi. Xudodod Lolaga deb sotib olingan ro‘molni olib, uni qidirishga ketdi. Yo‘lida uchragan har bir odam unga dev yo ajdar bo‘lib ko‘rinardi. Boshidan beligacha qor bilan qoplangan ko‘kimtir-kulrang tog‘lar dilida qo‘rquv uyg‘otar, ariq labida o‘sgan yalpizning o‘tkir hidi tomog‘idan bo‘g‘ayotgandek bo‘lardi. Yo‘lda ikkita dehqonni uchratib, yuragini hovuchlab ulardan so‘radi:
— Lolani ko‘rmadingizlarmi?
Uni avval devona deb o‘ylashdi va bir-birlaridan so‘rashdi:
— Kim ekan u?
— Bir lo‘li qiz.
Dehqonlardan biri dedi:
— Ikki kun burun bir guruh lo‘li Mumajda chodir tikdi. Tag‘in shularni aytayotgan bo‘lmagin.
Xudodod Mumaj tarafga ravona bo‘ldi. U tez-tez va qoqilib yo‘l bosardi. Necha joyda burilib, goh adashib-uloqib, nihoyat uzoqdan bir necha qora chodir ko‘rindi. Yaqin borib, ariq yoqasida uxlab yotgan erkakni ko‘rdi. Nariroqda, chodir oldida bir lo‘li ayol g‘alvirda don elardi. Ayol Xudododga salom berib dedi:
— Senga fol ko‘raymi? Menda ilon tishidan qilingan marjon, elak va yong‘oqlar bor.
Uning so‘zlari Xudododning qulog‘iga kirmasdan, devonavor so‘radi:
— Lola... Loluni ko‘rdingmi? Uning qayerdaligini bilasanmi?
— Fol ko‘rsam aytib beraman.
— Ayt, men pulini to‘layman.
— Pulni ber, keyin aytaman.
Xudodod qattiq charchagan edi. Cho‘ntagidan bir qiron olib, lo‘li ayolga uzatdi. Lo‘li uning qo‘lidan ushlab, yuziga qaradi va dedi:
— Hazrat Ali panohing bo‘lsin. Ey odam, sening dilingda hozir g‘ussa o‘rnashgan. To‘rt yil ardoqlab yurgan bir aziz narsangni yo‘qotibsan. U senga jigarpora bo‘lmasa-da, o‘z jigarporang yanglig‘ sevasan uni.
Xudodod ko‘zlari yoshga to‘lib, lo‘liga boqdi va shivirlab dedi:
— Rost, gaplaring rost.
— Ammo behudaga g‘ussa chekmagin. Zero, u qiz sening yaqiningdadir. U tirik va sog‘u salomat.
— Qani u? Qanday kelib qoldi bu yerga? Xudo haqqi, menga hammasini aytib ber.
— Qayg‘urma, u qiz baxtiyordir. Sen uyingni ochiq qoldirding va shayton kirib uni aldab olib ketdi.
— Uning ismi Abbosmi?
— Yo‘q.
— Sen bularning barini qayerdan bilasan? Xudo haqqi, rostini ayt, nima xohlasang beraman.
U cho‘ntagidan yana pul chiqardi. Lekin shu asnoda qo‘shni chodir eshigidagi parda bir yonga surilib, undan Lola chiqib keldi. Egnida Xudodod sotib olib bergan o‘sha qirmizi ko‘ylak, qo‘lida bir dona qizil olma. U olmani yengi bilan artib, tishladi-da, kulib yubordi. Lo‘li ayolga yuzlanib dedi:
— Oyijon, Xudodod ota shu kishi bo‘ladi.
Xudodod hayratdan dong qotgancha Lolaga, onasiga boqardi. U hech qachon Lolani bu qadar xursand va baxtiyor holatda ko‘rmagan edi. U qizil ro‘molni qo‘ynidan olib qizga qarab uloqtirdi va dedi:
— Buni senga oluvdim.
Lola sharaqlab kulib yubordi va ro‘molni yelkasiga soldi-da, bir uchini siynasi ostidan o‘tkazib bog‘ladi. So‘ngra yugurib chodir ichiga kirdi-da, o‘sha zahoti ichkaridan yosh bir yigitni boshlab chiqdi. Unga pichirlab nimadir dedi va Xudododni ko‘rsatdi. Shundan so‘ng qiz quvnoq ohangda Xudododga tanish ashulani kuylamoqqa boshladi va yigitning yelkasiga qo‘l tashlab, ikkalasi tolzor orqasiga o‘tib ketdi.
Lolani tirik topganidagi quvonchiyu va uni endi butunlay yo‘qotganidagi g‘ussa bir bo‘lib, Xudodod ho‘ngrab yubordi. U yiqila-surila kelgan yo‘lidan orqasiga qaytdi. Kulbasiga kirib, eshikni ichkaridan berkitib oldi.
Shundan so‘ng uni hech kim hech qayerda ko‘rmadi.
G‘ulom Karim tarjimasi
Sodiq Hidoyat
OBJI XONIM
(hikoya)
Obji xonim Mohruxning opasi edi. Ammo, bir ko‘rishda tanimagan-bilmagan odam bunga asti ishonmasdi. Ular umuman bir-biriga o‘xshamasdi. Obji xonim ozg‘in, uzun bo‘yli, bug‘doyrang, qorasoch qiz bo‘lsa-da, ko‘rimsizligi bois unchalik e’tiborni tortmasdi. Mohrux past bo‘yli, oq yuzli, qo‘ng‘irsoch, kulganida lablari yonida kulgichlar o‘ynar, istarasi issiq qiz edi. Ularning fe’li atvori ham farqli edi. Masalan Obji xonim odamovi, urushqoq, arazchi bo‘lib, ba’zida hatto onasi bilan ham g‘ijillashib qolar, haftalab gaplashmay yurardi. Mohruh esa, o‘ta xushmuomala, odamoxun, kirishimli edi. Qo‘shni xotin — Hasanning buvisi ham uni bejiz “shirin qiz” deb atamasdi-da!
Ota-onasi ham Mohruxni opasidan ortiqroq ko‘rishar, suyib erkalashar, Obji xonim esa, o‘zining ters fe’li, badxulqligi tufayli nuqul dakki eshitaverib diydasi qotib ketgandi. Onasi garchi Obji xonimni sirtdan yomon ko‘rgandek tuyulsa-da, aslida uning kelajak tolei onaizorni tez-tez tashvishga solar, yaqinlari, haq-hamsoyalari oldida dard-hasrat ham qilib qolardi:
— Shu qizimning ham baxti ochilib ketarmikin? Otasining mol-davlati bo‘lmaganiga yarasha, o‘ziyam ochiqchehra, aqlli-hushli, chiroyli bo‘lsa mayli edi. Erga tegmasdan qop ketmasmikin deb qo‘rqaman!
Bunday gap-guzaron ko‘pincha Obji xonimning yonida aytilgani uchun u bolaligidan turmush qurish haqida o‘ylamay qolgan, erga tegishdan umidini uzgandi. Balog‘at yoshiga yetgach, butun vaqtini namoz-niyoz bilan o‘tkazadigan bo‘ldi.
Chindan ham qiz allaqachon bo‘yiga yetib qolgan esa-da, birov ularning eshigini qoqib kelmadi. Bir gal uni qo‘shnilari, duradgor kal Husaynga bermoqchi bo‘lishgandi. Ammo Husayn “boshim kalu, ko‘nglim nozik” deydiganlardan edi — Obji xonimga uylanishni istamadi.
Obji xonim esa qaerga bormasin shu haqda gap ochilgudek bo‘lsa:
— O‘zi orqamdan yalinib, sovchi qo‘ygandi, tegmadim, kelib kelib o‘sha kalga tegamanmi? Xudo ko‘tarsin er zotini! Hozirgi erlarning turgan bitgani g‘alva! Aroqxo‘r, janjalkash... Ming marta ersiz o‘tganim afzal, — deb jar soladigan bo‘ldi.
Ammo dilida boshqa gap: Husaynni bolaligidan yoqtirar, agar olaman desa, jon-jon deb tekkan bo‘lardi. Ammo u o‘zining tashqi ko‘rinishi bilan er zotining diqqatini torta olmasligiga ich-ichidan amin bo‘lgani uchun dunyo lazzatlaridan o‘zini benasib bilar, faqatgiga oxirat ne’matlaridan bebahra qolmaslik uchun ibodatga ruju qo‘ygandi. Bu dunyo o‘tkinchi, uning hoyu havaslari ham behuda. Umrni o‘yin-kulgi, orzu havas bilan o‘tkazganlar yanglishadilar. Hali shunday vaqt keladiki, barcha chiroyli odamlar, jumladan, singlisi Mohrux ham unga chin dildan havas qilib qoladi.
Muharram va safar oylari kelsa, Obji xonim o‘zini qo‘yarga joy topolmay qolardi. Bu oylarda qo‘ni-qo‘shnilar, qavm-qarindoshlar turli diniy marosimlar, qissaxonlik kechalari o‘tkazishar, unda albatta Obji xonim faol ishtirok etar, go‘yandalik, yig‘i-sig‘i bobida ham unga teng keladigani topilmasdi. Ayrim qissalarni roviylardan ham yaxshiroq bilar, mabodo ular adashib qolishsa, o‘zi tuzatish kiritardi. Diniy masalalarda tanish-bilishlar har doim Obji xonimning yoniga kelib, undan maslahat so‘rashardi.
Uyda ham subhi sodiqda hammadan avval uyg‘onar, tahorat olib, singlisini turtib uyg‘otar, u bechora ham azbaroi opasidan qo‘rqqanidan mudroq ko‘zlarini ishqalagancha tahoratxonaga yugurardi. Obji xonim hamisha iymon halovatini his etar, Yaratganning marhamatiga noil bo‘lishiga zarracha shubha qilmas, shu taqvodorligi va xudojo‘yligi bois, albatta, jannatga kirajagiga ishonardi.
Keyin uy ishlarini bitirib, yana ibodatga sho‘ng‘ir, qo‘lidan eski, uzun qora tasbih tushmas, tinimsiz tili duo va salavotdan bo‘shamas, uning birdan-bir istagi Karbalo (Iroqdagi dasht nomi – tarj) ziyoratiga borish, Hazrati Imomi Husaynning shahid qoni to‘kilgan joylarni tavof qilish edi.
Singlisi Mohrux biroz o‘yinqaroq edi. Bular haqida u qadar ko‘p o‘ylab ham o‘tirmas, qachon qarasa, xandon-xushxon allaqanday qo‘shiqlarni xirgoyi qilib yurar, o‘z navbatida uy yumushlarini sidqidildan ado etardi. Yoshi 15 ga yetganida, shaharga o‘ziga to‘q bir xonadonga xizmatchi bo‘lib yollandi. Opasi Obji xonim 23 ga qadam qo‘ygan bo‘lsa-da, uydan tashqari chiqmas, singlisi ketganiga bir yarim yil bo‘lgan esa-da, biror marta uning ortidan yo‘qlab bormagan edi.
Mohruxning o‘zi har oyda bir marta ota-onasi, yaqinlarini ko‘rish uchun uyga kelar, bunday paytda Obji xonim negadir singlisi bilan ko‘rishishni istamas, ibodat bahona soatlab o‘z xonasiga biqinib olar, bordiyu bir davrada o‘tirib qolishsa, har xil kinoyali gaplar bilan singlisini nishonga olar, har xil gaplar bilan uni qo‘rqitishga tushardi:
— Har xil ochiq-sochiq ayollar tufayli xayr-baraka ham yo‘qolib boryapti. Yuzini ochib yurgan ayollarni u dunyoda do‘zaxda kuydirishadi, sochlaridan osib qo‘yishadi. Jahannamda gunohkorlar uchun tog‘dek-tog‘dek keladigan olovlar yonib turadi. Shunaqa ilonlar borki, har biri ajdahoga o‘xshaydi. Shuning uchun dunyoviy havaslardan kechish kerak!..
Mohrux opasining unga nisbatan g‘ayirligini sezsa-da, hech narsa demas, damini ichiga yutib yuraverardi.
Kunlarning birida Mohrux kechki paytga uyga keldi, onasi bilan ancha gaplashib o‘tirdi-da, yana shaharga qaytib ketdi. Obji xonim eshik ortidan turib ularning suhbatiga quloq tutdi. Ammo ular shu qadar past ovozda gapirishardiki, hech narsani eshitishning iloji bo‘lmadi.
Ertasi kuni ertalab, ularning uyiga bir ayol keldi. Ma’lum bo‘lishicha, Mohrux oqsochlik qiladigan xonadonning Abbos ismli yana bir xizmatchisi bor ekan. Qiz bilan yigit bir-biriga ko‘ngil qo‘yishibdi. Haligi ayol – Abbosning buvisi sovchi bo‘lib kelgan ekan. O‘zi bilan bir yo‘la 20 tuman sut puli, o‘ttiz tuman mahr puli, qand-qurs, latta-putta, sovg‘a-salom ham ko‘tarib kelibdi.
Qizning onasi ham, ota ham uzoq o‘ylab o‘tirmasdan, sovchiga oq o‘rab jo‘natishdi. Tengi chiqibdimi, tekin berish kerak. Taqdiri qo‘shilgan bo‘lsa bas, qo‘sha qarishsin! Otaning ham onaning ham niyati shu! Xullas, keyingi haftada to‘y kuni belgilandi.
Hamma xursand edi. Faqat Obji xonimning rangi bo‘zarib, dami ichiga tushib ketdi. Namozini bahona qilib yana o‘zining chorxari, besh eshikli xonasiga qamalib oldi. Kichkina oynasini olib, o‘z aksiga boqdi. Nazarida bugun har kungidan-da qartayib qolgandek ko‘rindi. Rost, chindan ham ancha o‘zini oldirib qo‘yibdi. Yuzlaridagi ajinlar ham ko‘payibdi. Hatto, zulflari orasida bir tola oq soch topdi. Ikki barmog‘i bilan chirt uzib, oppoq tolani xira chiroq yorug‘ida tomosha qildi. Yulingan tola o‘rni simillab achishayotganini ham sezmadi.
Shu tariqa kunlar o‘tib borardi. Bu orada bu xonadon ahli to‘y uchun zarur narsalar, zeb-ziynatlar, uy anjomlari, yangi kiyim-kechaklaru upa-elik xarid qilish uchun necha bor bozorga qatnadi. Onasi uyida qo‘lga ilingulik nima bo‘lsa, hammasini Mohruxning sepiga soldi. Hatto, bir paytlar katta qiziga berishga ko‘zi qiymagan shohi joynamozni ham Mohruxning sepiga atadi.
Obji xonimning ichiga chiroq yoqsa yorimas, tamomila uzlatga chekingan, chorxari xonasidan tashqari chiqmay o‘tirar, uyda nimalar ro‘y berayotgani bilan tamomila ishi yo‘qdek ko‘rinar, ammo, har bir ishni zimdan kuzatib borardi. Ikki kundan beri esa, bosh og‘rig‘i bahona o‘rin-ko‘rpa qilib yotib oldi. Onasi bu muddat ichida necha marta Obji xonimning yoniga kirib, ginayu guzar qilib chiqdi:
— Bu nima yotish? Uyda to‘y bo‘lyapti-yu, bu kishining yotishlarini? Bilaman, singlingga hasad qilyapsan! Lekin, unutma, baxilning bog‘i ko‘karmaydi. Hammasi peshonadan. Xudo kimni chiroyli kimni xunuk qilib yaratadi, birovga baxtni ravo ko‘radi, birovga yo‘q. Endi shunga motam tutib o‘tirish kerakmi? Uy to‘la ish. Loaqal suv tashib kelsang bo‘lardi g‘irvayib yotmasdan! Kasalmand holimda men nimaga ham ulgurardim?
Obji xonim bir necha kundan beri ichida to‘planib kelayotgan zaqqumni onasiga to‘kib sochdi:
— Meni tinch qo‘ying, oyi! Ana, to‘y bo‘ladigan qizingiz, ishni ham o‘sha qilsin! Kuyovni ham o‘zi ko‘chadan topgan. Hammaning og‘zida duv-duv gap. Kuyovingiz Mohruxni buzib qo‘yganmish. Qizingizning qornida ikki oylik bolasi bor. Qorni do‘ppayibgina qolganini ko‘rmadingizmi? Mening bunaqa sharmanda singlim yo‘q!
Onasi Obji xonimning yuziga bir tarsaki tushirdi:
— Og‘zingni yum, behayo! Birov eshitsa nima deydi? Uyalmaysanmi, tug‘ishgan singlingga tuhmat qilishga? O‘zing aytarding-ku birovga tuhmat qilish og‘ir gunoh, qiyomatda javobi qattiq bo‘ladi deb? Hali iching shunchalik qorami? Yaxshiyam chiroyllikkina emassan, bo‘lmasa bilmadim, va’z-nasihat, ma’raka marosim bahona, o‘zing ham nima noma’qulchiliklar qilib yurgan bo‘laring. Tiling boshqayu, diling boshqa sen g‘alchaning!
Shu-shu ona-bola orasidan yana gap qochdi. Bechora Mohrux buning boisini bilolmay hayron.
Nihoyat to‘y kuni ham yetib keldi. Hovli uzoq-yaqin qarindoshlarga, qo‘ni-qo‘shniyu tanish bilishlarga to‘lib ketdi. Hamma yasan-tusan qilib, bo‘yanib bezanib olgan. Qo‘shni ayol, Hasanning buvisi esa, eski childirmasini ham ko‘tarib chiqib, o‘rtada muqom qilayotibdi.
Bizar keldik, yana keldik, kuyovning uyidan keldik,
Hama oyu, hama kundek shahu sulton bo‘lib keldik.
Muborak, to‘y muborak, ikki yoshga baxt yor o‘lg‘ay.
Bizar keldik, yana keldik kelinning uyidan keldik.
Hama ko‘ru, hama shaldek, yaqovayron bo‘lib keldik.
Muborak, to‘y muborak, har ikovi baxtiyor o‘lg‘ay...
Bolalar ham oyoq ostida o‘ralashgani o‘ralashgan. Oshpaz-u kayvonilar pishir-kuydir bilan ovora. Qassob hovli o‘rtasida bo‘g‘izlangan qo‘yning terisini shilishga kirishgan. Kimdir o‘tin yorgan, kimdir samovar qaynatgan, kimdir o‘choqqa o‘t qalagan... Mohrux xonim dugonalari davrasida kuyovning yo‘liga intizor bo‘lib o‘tiribdi. Otasi bo‘lsa, bir chekkada to‘y xarajatlarini hisoblab xunobi chiqadi. Yosh-yalanglar yugurib-elib to‘y dasturxonini bezashga tushgan. Kelinning onasi shang‘illagancha, u yoqdan-bu yoqqa halpillab yuguradi. Faqat, bu shovqin-suron ichida Obji xonimning ovozi eshitilmaydi. Ertalabdan beri ko‘rinmaydi, qaerda ekanligini hech kim bilmaydi ham. Ba’zilar yana va’zxonlikka ketgandir, degan taxminda.
Kech tushib nikoh o‘qilgach, hamma uy-uyiga tarqaldi. Hovlida qo‘shni Hasanning buvisi, yana bir-ikki xotin-xalaj qoldi. Obji xonimning besh eshikli hujrasi buguncha yangi kelin-kuyov uchun go‘shanga vazifasini o‘tamoqda edi. Obji xonim sassiz qadamlar bilan dahlizga kirib, deraza pardasi osha ichkariga razm soldi. Singlisi kelinlik libosida yal-yal yonar, bir husniga o‘n husn qo‘shilgan edi. Uning yonida esa yigirma yashar kuyovbola qip-qizarib o‘tirar, bir qo‘li bilan kelinning bo‘ynidan quchib olgandi. Shu choq Mohrux o‘girilib, deraza ortida turgan turgan opasini ko‘rdi. Xuddi atayin qilgandek, erining qulog‘iga nimadir deb pichirladi. Ikkovining jarangdor kulgisi Obji xonimning qulog‘iga qo‘rg‘oshindek quyildi. Mana, ular bir-biriga bo‘salar taqdim etayotir.
Hovli tarafdan esa, Hasanning buvisi hadeb bitta qo‘shiqni kuylayapti:
“Muborak to‘y, muborak...”
Obji xonim ichidan nimadir uzilganini his qildi. Allanimalarni g‘o‘ldirab tashqari chiqdi. Xonasining devoriga ilingan gilamda naqsh etilgan rang-barang gullarni sanayotgandek ularga hissiz termilib qoldi. O‘tgan qaytgan o‘z ishi bilan bo‘lib unga e’tibor ham qilmadi. Bir payt Obji xonim onasining ta’nali ovozini eshitdi.
— Ovqat-povqat yedingmi? Buguni bilan ko‘rinmading? Qanaqa opasan? Odam singlisining to‘yida ham shunaqa yuradimi? O‘ralib olgan chodrangni yechsangchi? Aqalli borib singlingni peshonasidan o‘pib tabriklamading! Ertaga ertalab ketadi, keyin oyda yilda bir ko‘rishasizlarmi, yo‘qmi xudo biladi. Xayr-xo‘shlashib qol! Hamma so‘rayapti, kelinning opasi qani deb! Kel, senam biror og‘iz bir nima desang-chi?
— Oyi, men ovqatlanib oldim, — Obji xonimning aytgan gapi shu bo‘ldi.
Yarim tun, hamma shirin uyquda. Shu payt nimadir taraqlab ketdi, suvga nimaningdir shaloplab tushgani eshitildi. Uydagilar sarosima ichida uyg‘onishdi. Bola-baqra kechasi shamollagani chiqqani hovliga tushgan bo‘lsa, hovuzga tushib ketdimikin, degan o‘yda, apil-tapil chiroqni yoqishdi. Biror g‘ayrioddiy narsani ko‘rishmadi. Hamma yana uxlagani ketayotganida, Hasanning buvisi daricha yonida Obji xonimning bir poy kovushini ko‘rib qoldi. Yana chiroqni yoqib, hovuzga qarashdi. Suv yuzida qalqib turgan Obji xonimning jasadini ko‘rib hamma dahshatdan dong qotdi. Qizning qop-qora sochlari xuddi sanoqsiz ilonlar singari suv yuzida to‘lg‘anib yotar, yashil kuylagi egniga chippa yopishib qolgan, yuzlarida esa, shu choqqa qadar ko‘rilmagan nuroniy bir tabassum porlab turardi.
U xunuklik va go‘zallik, to‘y va aza, yig‘i va kulgu, g‘am va quvonch to‘la bu olamni tark etgandi... Kim bilsin, balki o‘zi orzu qilgan jannatga ketgandir?...
Fors tilidan Rustam Jabborov tarjimasi
Sodiq Hidoyat
AVDATNING JAMSHIDGA MAKTUBI
(romandan parcha)
Parij, 3 may, 1931 yil
Azizim Jamshid
Hozir qanchalik yolg‘iz ekanligimni bilsang edi. Bu yolg‘izlik qalbimni tub-tubigacha kemirib tashladi. Sen bilan bir-ikki og‘iz gaplashish ilinjida qo‘limga qalam oldim. Ro‘paramdagi ochiq derazadan dimog‘imga kashtan gulining isi aralash sening bo‘ying urildi. Tashqarida dengiz nimanidir aytolmaganday betinim shovullaydi. Yuragimda xavotir-tuzukmisan.
Nazarimda kunlar umuman o‘tmayotganday, hamma narsa o‘z joyida muallaq to‘xtab qolganday. Bilsang seni juda sog‘inganman.
Har kuni ertalab eshigim oldidagi pochta qutisiga shoshilaman. Sendan biror xat xabar bormikan deb. Hatto kechalari hovli eshigini ochiq qoldiraman. Sendan darak keltirganlar kirib o‘tsin deb. Ammo sendan na nom bor, na nishon. Kutsa ko‘zi qorayadi deb o‘ylarsan balki. Bo‘ldi-da endi kela qolsang-chi.
Har ikki gapingda eslaydiganing, bolalarcha quvnab o‘tloqda o‘ynashganlaring itimiz Charlining o‘lganiga ham ikki oy bo‘ldi. Uni orqa chorbog‘dagi quyoshning to‘lib botishini tomosha qilib o‘tiradigan toshli skameykamiz oldiga e’zozlab ko‘mdim. Esingdami o‘shanda quyosh bizdan uyalganidanmi yo suhbatimizga quloq solganidan hijolat chekkanidanmi rosa qizarib ketardi. Har safar shu skameykada o‘tirganimda o‘sha shirin xotiralar yodimga quyulib kelavaradi. Yo‘q men yig‘lamayman. Xursand ham bo‘lmayman. Faqat sening qaytib kelishingni kutaman xolos.
Ikkinchi qavatdagi «sariq» xona borku, sen yaxshi ko‘radiganchi-o‘shani hozir xitoylik talaba ijaraga olgan. Ko‘z o‘ngimda namoyon bo‘lib turgan bu tahqirlangan xonadan rosti qo‘rqaman.
Men doim seni eslab «Garguri» valsiga tushaman. Kulguli tuyulayotgandir. Ha, topding sherigim yo‘q, ammo men hayolan qo‘llarim bilan seni tutganday bo‘laman.
Kecha Xelen bilan Lyuksemburg bog‘ini aylandik. Esingdami, uzun so‘qmoq bo‘ylab tizilgan qator qayinlar ikkimizni quyosh taftidan asragandek boshimiz uzra qo‘llarini qovushtirib turardi. Hozir ham xuddi o‘shanday. Sen bog‘ o‘rtasidagi yetti-sakkiz yoshlar orasidagi bolakayning jilmayib turgan haykalini, uning atrofidagi gala-gala kabutarlarni, quyoshdan rang olib kamalakdek tovlangan favvoralarni yaxshi ko‘rarding. O’shanda mendan: «Nimaga bu kabutarlar ayni shu yerda to‘planadi bilasanmi? Ular uzoq-uzoq yerlardan uchib kelib, bir-birlari bilan shu yerda tanishadi, sevishib, baxt lazzatidan butun borliqni unutadi»,-deganding. Agar bilsang men ham seni birinchi marta ayni shu yerda ko‘rgandim...
Biz Vils o‘rmonida tushgan rasm devorimda osig‘liq turadi. Sening rasmingga nigoh tashlagan paytim dilim taskin topadi. O’zimga o‘zim: «Yo‘q bu rasm meni aldamaydi»,-deyman. Lekin afsus bilmayman. Sen ham shu fikrdamisan yoki yo‘q...
Sen tug‘ilgan kunimga sovg‘a qilgan ko‘z oynagim singan o‘sha kechadan beri qalbim kutilmagan hodisadan darak berayapti. Bir-birimizni oxirgi marta ko‘rgan, menga Angliyaga ketayotganligingni aytgan o‘sha kuni qalbim seni juda uzoqlarga ketayotganligingni, hech qachon bir-birimizni qayta ko‘rolmasligimizni, seni nima qilib bo‘lsa ham to‘xtatib qolishim kerakligini aytgan edi. Nega shunday qilmadim-a? Bu qiynoqlar ich-etimni yeb qo‘ydi-ku.
Qo‘y endi. O’tgan narsa o‘tib ketdi. Agar senga qo‘pol xat yozgan bo‘lsam, buni sog‘inchim injiqligiga yo‘yib qo‘ya qol. Seni og‘ir ahvolga solgan bo‘lsam meni manzur tut. Ayb menda.
Xatimni o‘qib ulgurmay, parcha-parcha qilib tashlaysan shundaymi, Jimmi?
To‘g‘ri qilasan. Balki Londonda badavlat bir xurliqoni uchratgandirsan. Endi mening senga keragim yo‘q. Oh! Bu dunyolarga sig‘may ketayotganligimni bilsang edi. Bechora vujudim allaqachon adoyi tamom bo‘lgan. Suvratim but bo‘lsada, siyratim vayron...
Men Parijdan yakshanba kuni soat 8.35 da poezdga minib Kolega, sen o‘tgan joyga boraman. Bekatdan moviy rang dengizning mayin shamoli yuzlarimni ohista silab kutib oladi. Axiyri keldingmi deydi. O’sha payt olis ummonlar bag‘ridan sohilni ko‘rish ilinjida oshiqqan to‘lqinlar bor kuchi bilan bahaybat toshlarga urilib chil-chil bo‘lib tushadi. Umidlari sarobga aylanganidan afsus chekadi. Zorlanib oyoqlarim ostiga tiz cho‘kadi. Co‘nggi bor evrilib ortga qarayman... Alvido deyman. Alvido sog‘inchning unmagan chechaklari. Alvido.
Xodim tarjima qildi.
