Бұл кітапты шығаруға Біржан мен Назерке есімді қазақ жастары себеп болды. Олар 2023 жылы шаңырақ құрған болатын. Бірақ той жасайтын қаржысына Низамидың «Ләйлі-Мәжнүн» дастанын шығаруды қалады. «Қазақ жастарына бізден де бір құндылық мұра болып қалсын» деп ниет етіпті. Екі жастың құрметіне осы кітапты жарыққа шығарып отырмыз.

Низами

Ләйлі-Мәжнүн

Аударған: Тайыр Жароков, Тәкен Әлімқұлов, Ғали Орманов, Қасым Аманжолов, Жақан Сыздықов, Дихан Әбілев, Абдолла Жұмағалиев

Алматы – 2024

ӘОЖ 821.512.162

КБЖ 84 (5Азе)

Л 13

Отбасы хрестоматиясы

жобасы

Жоба жетекшісі: Әділбек Нәби

әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті

Философия және саясаттану факультетінің

PhD докторанты

Л 13 Низами. ЛӘЙЛІ-МӘЖНҮН: Отбасы хрестоматиясы/

– Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, 2024. – 184 б.

ISBN 978-601-81124-2-3

Кітапта шығыс шайырының бірі – Низамидың «Ләйлі-Мәжнүн» дастаны берілген. Бұл жыр 1947 жылы Қазақ

Ғылым академиясы тарапынан жарық көрген еді. Оны аударуға Тайыр Жароков, Тәкен Әлімқұлов, Ғали Орманов, Қасым Аманжолов, Жақан Сыздықов, Дихан Әбілев, Абдолла Жұмағалиев сынды көрнекті ақындар атсалыс-қан. Бірақ кейінгі кезеңде жеке кітап болып жарыққа шықпапты. Шығыс даналығын жаңғырту үшін қайтадан баспаға дайындап отырмыз.

Кітап шығыс даналығына қызығушы оқырманға арна-лады.

© «Отбасы» Баспа үйі, 2024

© Абзал Құспан

Хикаяның басталуы

Бұрады әңгімеші сөзін бастан,
Өзінің хикаясын етіп дастан.
– Арабтан туған екен бір ғазиз жан
Артықша болыпты, – деп, – жұрттан асқан.
 
Езгілік, адамдығы боп сайма-сай,
Әлемге патша бола дөп туғандай,
Әмірлі бейне арабтың сұлтанындай,
Баяғы Қарынбайдай мыңғырған бай.
 
Міскінге қайырымшыл, өзінде бақ –
Қауыздың ішіндегі дәніндей-ақ.
Шықса да халифадай шалқып даңқы,
Қойды оған бала сүю бұйырмай-ақ.
 
Жарықсыз май шамдайын жанған текке,
Інжуден артық құмар бір перзентке.
Бидайдың уыз құйған сабағындай
Ұрығын құштар болды гүлдентпекке.
 
Ойлады ол: Бақыт құсым қолға қонса,
Ағаштай жапырақ жарып тым болмаса,
Гүл атып жүрегімнің үмітінен,
Жайқалып үрім-бұтақ тамырланса.
 
Тірлікте көз жұмғанша өмір жасап,
Артыма қалдырсам бір нәсіл-насап,–
Дегенді көп ойлады, мың толғанды,
Өзінен көрсем-ау деп, перзентті аңсап.
 
– Құлпырған жазғытұрым көк орманға
Қиқулап, қанат қағып құс қонғанда.
Көрсем мен жапырақ атып жайқалғанын,
Қураған ескі ағаштың орынында.
 
Сондай-ақ тамырланып, өсіп-өнсем,
Болғанын перзентімнің көзбен көрсем,–
Деді ол, «Тәңіріме ризамын,
Ағаштай жапырақ жарған мен гүлденсем».
 
Аңсады, бір сәбиді таба алмады.
Тіледі, мың ділдаға ала алмады.
Секілді інжу-маржан бір перзентті
Іздеді, таппай жаны тына алмады.
 
Жоқ затың іздегенде табылмайды,
Себебі көзге де ол шалынбайды.
Жамандық, я жақсылық десе-дағы,
Қайыры болмай ақыры бір қалмайды.
 
Болмай ма тапқанның да оңбағаны,
Жаманның болғанынан болмағаны.
Тапқаның зая кетсе өкінерсің,
Үміттің бола бермес таңдағаны.
 
Бір жұмбақ мақсатқа адам үміттеніп,
Қол созып кейде асығады үмітке еріп.
Өзіне не керегін сезбейді адам,
Қажетің тұрғандай-ақ кілттеніп.
 
Құшты ақыр бір баланы құмар болған,
Сымбаты секілденген лағыл-маржан.
Тәңірім шарапатын тигізді де,
Берді оған бір сұлу ұл шамдай жанған.
 
Жас гүлдей, туды бала, шешек атып,
Бейне бір мәрмәр тастай көзді тартып.
Гүлің де, мәрмәрің де тең келе ме,
Олардан мың мәртебе сымбаты артық.
 
Інжудей жарқ-жұрқ еткен өңі қандай,
Көркінен күндізге түн айналғандай.
Әкесі көргеннен-ақ көрікті ұлын,
Ашты бар қазынасын, жаны жайнай.
 
Перзентке баға жетпес қуанғаннан,
Нұрланып шешек атып гүлдей таңнан,
Аямай ризалықпен қазынасын,
Ортаға салды келіп өзі қолдан.
 
Жас сәби ана сүтін емген сайын,
Жүрегі езгі сөзге болды дайын.
Тағамнан тамған оған әрбір түйір
Бойына жарқындықтың жақты шамын.
 
Жас сәби жаңа ғана өмір көрген,
Сұп-сұлу, ашылғандай аузы гүлден.
Аймалап анасының ақ төсінен,
Шырындай махаббаттың сүтін емген.
 
Маңдайына бояу жақты көз тимеске,
Сездірді жүрегінен бір сырды еске.
Өскендей гүлден тәтті шырын сорып,
Өскенін жан төзер ме көзге ілмеске.
 
Сүтке езген дерсің оны – шырын балдай,
Бесіктен дерсің әлде, Ай туғандай.
Болғанда туғанына екі жұма,
Толқыды он бесінде толған Айдай.
 
Буыны өскен сайын бекіп қатты,
«Кейіс» деп оған ескі қойды атты,
Бір жасқа шығып бала талпынғанда,
Сымбаты көрген жанды таңырқатты.
 
Бесігі махаббаттың оны әлдилеп,
Сәбиді махаббаттың оты билеп,
Нұрындай гауһар тастың сәуле шашқан,
Ләззаттың отты ұшқыны аспанға өрлеп.
 
Шыққанда үш жасына ойын ойнап,
Ішінде бау-бақшаның жүрді сайрап.
Келгенде жеті жасқа жайраң қағып,
Албырап қызғалдақтай беті жайнап.
 
Тоғыздан асып бала онға жетті,
Еліне сұлулығы паш боп кетті.
Қиырдан жүзіне оның көзі түссе,
Жұрт біткен басын иіп, тәжім етті.
 
Қуанып әкесі де жүзін көріп,
Мектепке оқысын деп қойды беріп.
Ғылымға машықталған оқытушы
Үйретті күні-түні зейін бөліп.
 
Көркіне қызыққаннан талай ұлан,
Онымен бірге оқуға құмарланған.
Кейбірі жүрексініп, кейі үмітті,
Оқудың ордасында думан құрған.
 
Сабаққа Кейіс зерек болды өктем,
Аузынан маржан тастай сөз тізілткен.
Қасында басқа рудан болды бір қыз,
Алқадай меруерт тізген жарқ-жұрқ еткен.
 
Кіршіксіз қыздың сұлу асыл-заты,
Сай келген ақылына парасаты.
Сұп-сұлу қуыршақтай, келбеті айдай,
Бұралып тал шыбықтай бой, сымбаты.
 
Тулатып, қасын қақса бойда қанды,
Бір емес, балқытқандай алуан жанды.
Жүректі жандырғандай көз қарасы,
Нұрына шомылтқандай жер-жиһанды.
 
Көркі араб аспанынан туған айдай,
Өртейді жүрегіңді от жалындай.
Тұлымы қара түндей, беті күндей,
Ақ қарда көзге бүркіт шалынғандай.
 
Оймақтай кішкене аузы көрік берген,
Секілді бар сұлулық сонан өрген.
Қылығы балдан тәтті көзді тартып,
Келбеті бой балқытқан көрген жерден.
 
Ашылған сұқбаттасса ой құмары,
Сұлудың төсіндегі бойтұмары.
Секілді ұялшақтау нәзік мінез –
Ғажайып сұлу жырдай жан шырағы.
 
Артылған сұлулығы анасынан,
Көзінің нұр ойнаған қарасынан.
Әр талы толқын ұрған тұлымының,
Нысана – сұлулыққа бағы ашылған.
 
Бұрымы қара түндей, бойы сәнді,
Атаса тілге жеңіл, аты – Ләйлі.
Сол қызды Кейіс көріп ғашық болып,
Жүрегін қосуға оған берді орайды.
 
Кейіске қыздың-дағы көзі түсті,
Жүрегі сүйгендіктен алып ұшты.
Өмірдің кесесінен қыз-бозбала,
Шарабын ғашықтықтың мас бола ішті.
 
Мас бола шарап қиын бірінші ішкен,
Құлау да ғажап емес танып естен.
Татқан соң махаббаттың гүл шырынын,
Бір жүрмеске төзбеді олар үйреніскен.
 
Білімнің жолдастары дәмін татты,
Бұларды ғашықтықтың лебі тартты.
Сабаққа жолдастары мойын бұрса,
Қос ғашық тек бірімен-бірін тапты.

Ләйлі мен Мәжнүннің бір-біріне ғашық болуы

Әрқашан таңнан ерте төгіп нұрын,
Жүсіптің келбетіндей көрікті күн.
Шығады көктің сұлу жиегінен,
Аспанда алтын арай тігіп туын.
 
Көрсе ұлан атқан таңның ақ таңдағын,
Көргендей болады ол қыз бұғағын.
Көркіне жас сұлудың жұрт таңырқап,
Бір көрсе, қалды тістеп тек бармағын.
 
Құлпырып қызғалдақтай гүлін атты,
Жүрегі ғашықтардың дабыл қақты.
Көзіне бір шалынса-ақ Ләйлі сұлу,
Құса боп Кейіс жүзі сарғыш тартты.
 
Оты өртеп махаббаттың бойда қанды,
Жалынды жан, қандары шын қайралды.
Жүректе махаббаттың шамшырағын,
Жас сезім көбелектей шыр айналды.
 
Тыныштық бойларында, төзім кетті,
Жанына бір-бірінің ләззат екті.
Қызғаныш жан пернесін әркім шертіп,
Бұл хабар жұртқа желдей тарап жетті.
 
Таралып бір ауыздан бір ауызға,
Айналды бұл әңгіме бір аңызға.
Томаға тұйық екі ғашық жүрді,
Тұрсын деп шашырамай сыр қауызда.
 
Олардың жан жұмбағын сексен сырлы,
Сезген тек хош иісті дала гүлі.
Пердесін сұлулықтың желпіп ашқан,
Ұқты тек сахараның жібек желі.
 
Гулеген басылғанша жұрттың сөзі,
Ғашықтар сыр сақтауға етті төзім.
Сөндірмес шыдамдылық сүю отын,
Гүлменен кім жаба алар күннің көзін?
 
Бір мезет қас қаққаннан мың сыр тауып,
Сезімің өршімей ме жанға шауып.
Көрсең тек сүйгеніңнің бір тал шашын,
Кетпей ме ғашықтықтан есің ауып.
 
Ғажайып сезім билеп екі жасты,
Қадала бір-біріне көп қарасты.
Торына ғашықтықтың шырматылып,
Кейістің ақырында есі ауысты.
 
Сұлудың жүрегіне болған ғашық,
Жігіт нәр ала алмады мауқын басып.
Сәулетті сұлулықтың дүниесінен,
Тыныштық көре алмады жан таласып.
 
Үзіліп нәзік перне таппай дерек,
Суынып сұлқ түсті ыстық жүрек.
Дариға-ай, сонан бері есі ауысқан,
Кейісті атады жұрт: «бір Мәжнүн», – деп.
 
Бұл сұмдық сөзді өзі де мақұлдады,
Қоймады жұрт, сықақ қып қақылдады.
Аспанда Ай да батып, кейбіреулер
Қасқырдай қозы көрген сақылдады.
 
Айрылып Мәжнүнінен Ләйлі қалды,
Көзінен меруерт моншақ жастар тамды.
Ләйлінің нұр дидарын бір көре алмай,
Кірпігі Мәжнүннің де жасқа толды.
 
Үйге тек келе берді шыр айналып,
Көзде жас, жүректе отты қайғы жанып.
Сезімі сексен серпіп, тоқсан толқып,
Қайғылы күңіренді әнге салып.
 
Жүруге жүрегінің сырын сақтап,
Ойланды, ғашық отқа кім ем таппақ?
Жалындап қан қайнаса, жаныңды өртеп,
Жүректен бойға тарап, басқа шаппақ.
 
Ертеңмен ешбір жерге жоламай-ақ,
Жалаң бас жүгірумен, жалаң аяқ.
Далаға жөнеледі досын іздеп,
Қапаста екеніне қарамай-ақ.
 
Қайтқанда ғашығынан бір сыр тартып,
Кездесіп, айырыларда өлең айтып,
Жол ұзақ көрінуші еді, келатқанда,
Оралып таң алдында үйге қайтып.
 
Барарда ғашығына самғағандай,
Қайтарда жол құшағын жаймағандай,
Мың қанат оған барса байлағандай,
Қайтар жол таудан қамал қалағандай.
 
Артынан дауыл тұрып сайға қарай,
Еріксіз ғашығына айдағандай.
Ғашықтың өз еркіне қоя берсең,
Айналып туған жерге бармағандай.

Мәжнүннің ғашықтығы

Жас Мәжнүн жиһан кезіп жүрген ғашық,
Жүрегі көк теңіздей тулап-тасып.
Өзіңдей қасында екі-үш достары бар,
Жүрді ол қайғы зілі жанын жаншып.
 
Ертіп ап жігіттерін таң мен күнде,
Барады бұрын Ләйлі жүрген жерге.
Бір мезет Ләйлі аты аталмаса,
Қосылмайды ешбір сөзге, ешбір үнге.
 
Ертіп ап дос-сырласын құрып сауық,
Басына сонау таудың Ләйлі барып
Жүріпті, – десеңіз, тек ғашық жанның
Шыдамай шығады есі күйіп-жанып.
 
Сол тауға бармай қоймайды алас ұрып,
Бір тұрып мас адамдай, бір жығылып.
Жаңғыртып ен даланы ащы әнімен,
Басы ауған жаққа жүрді ол жүгіріп.
 
Толтырып сол уақытта жасқа көзін,
Былай деп самал желге айтар сөзін:
«Соқсаңшы, таң самалы, елестетіп
Ләйлінің бұрымы мен нұрлы жүзін».
 
«Дегейсің – ұшырғаның желге қолдан,
Жер құшып, сені ғана күтіп жолдан.
Жұтуға таң желімен бір лебіңді,
Сені ойлап, ынтызар боп, құса болған.
 
Жібер де, тым болмаса, бір лебіңді,
Өмірде білсін десең тірлігіңді.
Желше есіп, сен дегенде кім желікпес,
Не болады аңсамаса бір көруді.
 
Бермесе саған жанын сый ғып тартып,
Қайғыдан құса болып өлген артық.
От болып ғашықтығың өртемесе,
Тасқындай әкетер еді қайғы шалқып.
 
Көз жасым көл болмаса мөлт-мөлт тамған,
Жүрегім өртенер еді саған ауған,
Жайнатып жер-жиһанды жарығымен,
Демімнен менің отты күн де жанған.
 
Сен үшін жүрек күйіп, қажып жігер,
Жүзіңді бір көруге болдым ділгер.
Ерніңнің шырын дәмін балдан тәтті
Сүйейін, ескен желмен беріп жібер.
 
Нашарлап жатқан шақта менің хәлім,
Ем болар ерніңдегі шекер-балың.
Кенеттен сенің маған көзің тиген,
Құлағам жанарыңнан, сұлу айым...»

Мәжнүннің Ләйліні бір көріп қайту үшін сапар шегуі

Малынып қызыл жібек күн бір нұрға,
Көрінген көктен бейне алтын сырға.
Аспанға жалын ұра шыққан кезде,
Лебінен кетті балқып жұлдыздар да.
 
Жүрегі Мәжнүннің де дір-дір етіп,
Сүйікті достарымен жарын күтіп,
Жөнелді жаны сүйген елге қарай,
Әндетіп жұрт алдында бәйіт оқып.
 
Тыпыршып жүрегі аңсап досын сонша,
Көргенше шыдамады жан таласа.
Басы ауған жаққа қаңғып тәлтіректеп,
Ұрады кейде басын мас адамша.
 
Жоғалтқан жан жұмбағын сорлы дертті,
Есі ауып, қыз шатырын медет етті.
Арабтың әдетінше айдай сұлу
Отыр еді, түріп қойып шымылдықты.
 
Қыз көріп, кете жаздады талып құлап,
Жігіт те қоя берді қызға жылап.
Мелшиіп аспан көктей Мәжнүн қатып,
Жұлдыздай Ләйлі сұлу тұр жарқырап.
 
Ләйлі қыз басындағы сәукелесін
Шешіп ап қойды былай, жүз көргесін.
Шеріткен Мәжнүн зары қозғап кетті,
Ләйлінің кеудесінің қыл пернесін.
 
Ләйлі емес, бұл – жиһанға таң ғой атқан,
Мәжнүн – бір шамшырақ қой таңырқатқан.
Ләйлі деген – құлпырған гүл-бақша ғой,
Мәжнүн деген – бір нұр ғой жаннан артқан.
 
Ләйлі айқын Айдың түскен сәулесінен,
Мәжнүн бір тал шыбық сайда өсірген.
Ләйлі қыз раушан гүл еккенде,
Мәжнүні суаратын көз жасымен.
 
Ләйлі қыз – бір перизат нұр жайнаған,
Мәжнүні ноян еді отша ойнаған.
Ләйлі – гүлдің шырыны көз шалмаған,
Мәжнүн орман көркі еді күз солмаған.
 
Ләйлі – ертеңгі арайлы жаз таңындай,
Мәжнүні – көмескі оның май шамындай.
Ләйлінің қос бұрымы жапса иығын,
Мәжнүні құлшылық қып жан салғандай.
 
Ләйлінің қош иісті шарабынан
Теңселіп секілденіп мас болған жан.
Мәжнүні ғашығынан нәр алғандай,
Сүюмен бір-біріне құмарланған.
 
Бойларын бір қорқыныш билеп мықты,
Алыстан бір-біріне көзін тікті.
Ойнаған түн жамылып көздері де,
Ұмыт боп, ғайып болып жоқ боп кетті.

Мәжнүннің әкесі Ләйліні айттырмақ болады

Баратын досына жол жабылғанда,
Бұзылып өтер көпір жарылғанда,
Мәжнүн жас түні бойы күңіренді,
Күрсініп сүйген жардан айрылғанда.
 
Асығып жол тартқанда-ақ өз елінен,
Әндетіп көтеріңкі еді әлденеден.
Жалаңбас, жалаңаяқ жалаңдаған,
Өзіндей екі-үш досы жанына ерген.
 
Ғашықтық тағдыры оның тауын шақты,
Жазғандай маңдайына жаманатты.
Жабырқап туғандары түйсік тартып,
Суық сөз әкесіне қатты батты.
 
Әкесі несін аяр баласынан,
Көзінің ағы менен қарасынан.
Істеуге нендей айла шарасы