автордың кітабын онлайн тегін оқу Қабуснама
ҚАБУСНАМА
Алматы – 2023
ӘОЖ 159.9
КБЖ 88.1
Қ 13
Отбасы хрестоматиясы
жобасы
Қ 13 ҚАБУСНАМА: Отбасы хрестоматиясы/3-басылым – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, 2023. – 128 б.
ISBN 978-601-211-546-8
Кейқауыс деген патша 63 жасқа келгенде өзiнiң ұлы Ғиланшахқа арнап өсиетнама кітабын жазады. «Мeнің дүниедегi жиып-терген ең қымбат асыл қазынам – саған арнап жазған осы үгiт-насихат кiтабым», – дейдi. Кейін бұл кітапқа патшаның есімі тіркеліп Қабуснама деп аталады.
Бұл кітап ХІ ғасырдан бастап Шығыс елдерінде өте кең таралады. Тіпті ХХ ғасырдың басына дейін өзекті дүниеге айналған. Бұл кітапты қазақ тіліне 1973 жылы Тұрсынәлі Айнабеков деген абыз ақсақал аударып, қазақша сөйлет-кен. Сол кісінің еңбегін қайта басып отырмыз.
Кітаптың мазмұны адамгершілік, әділдік, ар-ұят, махаб-бат, мейірім, жауапкершілік сияқты рухани феномендерді насихаттайды. Кітап Шығыс даналығы мен мұрасына қы-зығатын оқырманға арналады.
© «Отбасы» Баспа үйі, 2023
©Абзал Құспан
Бұл ғибратты кітапты жазушы – Ескендірұлы Қа-быс, Қабысұлы Бұшмағыр, Бұшмағырұлы Кейқауыс патша. Ол өзінің перзенті Ғиланшахқа арнаған сөзін:
– Әй, ұлым, мен қартайдым, тәнімді күн сайын қуатсыздық жайлап келеді. Жастық кетсе қайтара алмайсың, қарттық жетсе тойтара алмайсың деген. Өлім уақыты да жақындап қалды. Өлімнен қашып кім құтылмақ? Уақыттан асып кім сытылмақ?
Тірлікте мәңгі өлмейтіндердің бірі – кітап, оны құртып жіберетіндей құдіретті күш жоқ. Жақсының аты өлмейді, ғалымның хаты өлмейді деген. Мен өзімнің төрімнен көрім жақын екенін сезіп, өлім жарлығы қолыма тимей тұрған шақта білген ақыл-кеңесімді кітапқа жазғым келді. Әрбір қиын істі жеңіп, ұрпаққа үлгі боларлық, елге ұнарлық із қалдыру үшін қандай әрекет жасау керегін баяндаймын. Сен ғибрат алғайсың. Мен аталық парызымды өтейін. Әкенің бір парызы – ұлына өнегелі іс үйрету. Әке көрген оқ жонар, шеше көрген тон пішер деген. Бұрынғы даналар: «Атаның тоны балаға жарасса, ол атасын іздемейді», – дейтін. Себебі жақсы әке жаман балаға қырық жыл азық болады. Менің кітабым қолыңда болса, саған жетімдік танытпас.
Әй, ұлым, саған заманның тауқыметі құрық салмай тұрған шақта менің айтқан сөзімді оң құлағыңа құйып, өсиетімнен үлгі алып, жақсы атағыңды шығаруға тар-тынбай талаптан. Ерте емделгеннің ауруы асқынбайды деген. Бүгінгі істі ертеңге қалдырғанның ісі бітпейді.
Егер сөзімнен үлгі алып, ой түйсең, басқалар да саған еліктеп, айтқан үгітімді іске асыру үшін тартын-бай атсалысады.
Байқасақ, көптеген жастар: «Ата сөзі – ескінің көзі», «Заман басқа, заң басқа», – деп атасының үгіт-наси-хатын тыңдамайды. Жастар өзін жаңашылмыз, ал қарттарды ескішіл деп қарайды. Әсілі, олай емес. Жастар – ескішіл, қарттар – жаңашыл. Себебі қария-лар тіршіліктің дәм-тұзын татып, ащы мен тұщыны айырып, өткен өмірінен сабақ алып, қарттыққа жақын-даған сайын жаңаша ой түйеді. Ал жастар қариялардың жүріп өткен ескі сүрлеуіне қайта түседі.
Әй, ұлым, сен осы насихатымды оқып, көкейге тоқысаң, мен аталық парызымды өтегенім. Білгенің жөн, ертеден келе жатқан дәстүр бойынша адамзат тірлікте елден ел, жерден жер кезіп жүріп, азды-көпті жиған-терген асыл заттарын артына қалдырады да, оны өзінің жақсы көрген адамына аманаттайды.
Әй, ұлым, мен саған алтын толы ұра қалдырғаннан гөрі ақыл толы мұра қалдырғанды жөн көрдім. Се-бебі менің дүниедегі жиған бар асыл қазынам – өмір-ден алған ғибратым. Арбаның алдыңғы дөңгелегі із қалдырады деген. Сен осы мұрамды оқып, қисық жолға қадам баспағайсың.
Әй, ұлым! «Жеті атасын білмеген – жетесіз, арғы тегін білмеген – тексіз» деген. Жеті атасын білген ер жеті жұрттың қамын жер. Сондықтан тегіңді біліп жүргейсің. Ататегін құл мен қу ғана жасырады.
Қай жағынан болса да, сенің тегің таза, ұлық еді. Бабаң Мәлік Шамсол Мәули Қабысұлы Бұшма-
ғыр – Ақшах Фархаданның немересі. Ақшах Фарха-дан – Қайқұсыраудың заманында Ғилан елінің пат-
шасы болған. Міне, сондықтан Ғилан мемлекеті Ақшах Фархаданның бізге мұрасы болып келеді.
Менің анамның анасы, сенің нағашы әжең болса, «Марзбаннама» дейтін кітапты жазған, патшазада Ал-марзбаннан туған Рүстемұлы Шәрбиннің қызы. Оның он үшінші атасы – Әділетті Наушеруанның қызметін-де болған Құбатұлы Кейқауыс. Сенің анаң – Сұлтан
Махмұт Ғазиұлы Нәфиддин Сүбектегінің перзенті.
Менің анам Дәйләмин патшасы Хасан Ферузаның
қызы еді.
Ойлан, ұлым, осынау асыл тегіңнің қадірін біл! Мен болмысыңнан жақсылықтың нышанын аңлайтын едім. Солай болса да, саған бұл сөздерді ұқтыруды өзімнің міндетім деп түсіндім.
Әй, ұлым! Менің ақыретке кету сапарым жақын екенінен хабардар бол! Сен де менің соңымнан тез жететініңді түсін. Бұл дүние бір керуенсарай сынды. Бір түн қондың, ертесіне аттанасың. Себебі сен бір керуен артқан жолаушысың. Керуенге не тиесің, соны сатасың, не ексең, соны орасың, не пісірсең соны жейсің, қандай сөз сөйлесең, сөзіңе лайықты жауапты да естисің.
Бұл дүниеде ар-намысы мол, зерделі адамдардың бағасы жолбарыстың құнындай, ал жарамсыз мінезді жандар иттей бағасыз. Ит аңды ұстаған жерінде жесе, жолбарыс алған аңын ұстаған жерден аулаққа алып барып, оңаша жерде жейді.
БІРІНШІ ТАРАУ
ЖАРАТҚАНДЫ ТАНУ
Әй, ұлым! Саған айтар бірінші ақылым: Тәңірдің бірлігі мен барлығын тануға ықылас-сенімің берік болсын. Құдайды бір деп танымаған адам елдің ын-тымағын ойламайды. Өйткені көп адам оны дұрыс танымаудың кесірінен көңілі қараңғыланып азғындай-ды. Ал Құдайды дұрыс таныған жандар адаспайды. «Тәңірді танымас, ар-ұятқа жарымас» деген.
Әй, ұлым! Есіңде болсын, Құдайдың барлығы, әман-
да жасырын болады. Оны жердегі, көктегі заттардың қасиетінен ажырата білу арқылы ақылмен таниды. Бірақ Алланың ұлылығы мен қасиетін көрінген зат-
қа теңеуге болмайды. Құдайды танығың келсе, ең ал-
дымен өзіңді танып үйрен! Өз хәліңнен хабарың бол-
сын. Әрбір жан өзін-өзі тани білсе, Тәңірсін де тани-
ды. Сен өрнек болсаң, Ол – өрнекші. Сен сурет бол-
саң, Ол – суретші. Өз өрнегіңнің мәніне зер салып, Жаратқанның шеберлігі жайлы ойлан. Әсілі, өрнекті қабылдамас затта өрнек болмайды. Тасқа балауызбен өрнек салсаң, із түспейді. Ал таста қандай өрнек бол-са, оны балауызға түсіру оңай. Бір падиша хаттағы ба-
лауызға мөр басса, оны падишаның мөрі дейді.
Әй, ұлым! Адам менен хайуанның парқы балауыз бен тас сияқты. Құдайдың шеберлігін адамның кемел өрнегінен байқауға болады. Әрбір адам өз сықпытына қарап, пікір етсін. Құдайдың шеберлігіне таңдануға болады, күдік келтіруге болмайды.
Сақ болғын, зымияндардың айла-шарғысына ила-нып, айтқанын ұйып тыңдап, азғындық жолға түсіп кетуші болма! Сені олар бейтарап адам қатарынан көрмесін. Өйткені бейтарап кісі солқылдақ келеді. Әзәзілдің жетегіне оңай ереді. Солқылдақ ат мал бол-майды, солқылдақ шыбық тал болмайды деген.
Олардың ой-пікірін қате деп түсінгін. Анығына жүгінсек, замана – өзгеріп тұратын құбылыс. Аңдасаң, әрбір нәрсенің келумен басталып, кетумен аяқталатыны белгілі. Бұл заңдылықты көңілі қараңғы адамдар тү-сінбейді.
Әй, ұлым! Бұл дүние мәңгілік емес екенін түсініп, қапы қалмау керек. Алланың барлығын ойлағаның абзал, оның заты, тегі, жаратылысы қандай екен деп әуреленбе. Олай ету азғындықтың нышаны болмақ. Бұл жөнінде Әзіреті Мұхамбет пайғамбарымның өз үмбетіне: «Тәңірдің жаратушы жақсылығы жайлы ой жіберіп, оның заттық тегі қандай деп ойланбаңыз», – дегені жеткілікті.
Әй, ұлым, жақсылап ұғын! Біздің жаратылысымыз бен санамыз Құдайдың сипаты мен тегі-затын сурет-теуге шамасы келмейді. Енді Жаратқанның ұлы тұл-ғасын көзіммен көрдім деме, тек өз хәл-қадірімше көңілмен ойлап білдім дегін. Сен ол жұмбақтың шешуін тапқың келгенімен, шешуге болмайтын қиын жұмбақ екенін түсін. Шешуін тапсаң, өзгеге айтпа, ішіңе сақта. Көңілдегі көрікті ойдың ауыздан шыққанда ажары қашады деген.
Дүниедегі басқа заттарды да өз өрнегің сияқты танып, түсіне біл! Дүниеге келмектегі мақсат – Алланың жеке-дара екенін тану. Тек Тәңірсі ғана жалғыз, басқаның бәрі жұп-жұбымен егіз жаралған. Мәселен, тән мен жан егіз, ұрғашы мен еркек, жақсы мен жаман, періште мен сайтан, алыс пен жақын сияқты – бәрі жұптылықтың белгілері. Тек бір Құдайға ғана жалғыздық жарасады. Аллаға теңдес еш нәрсе, жоқ екенін жақсылап түйіп алғын.
ЕКІНШІ ТАРАУ
ПАЙҒАМБАРДЫҢ ҚАСИЕТІ
Әй, ұлым, мұны ұғын! Тәңірсі өзінің әділдік си-патын әмбеге паш етті. Әрбір мақұлыққа қадір-қасиет, түр-тұлға, көрік-сипат береді. Наданнан ақылды-
ның, ажарсыздан көріктінің, жоқшылықтан баршы-лықтың абзалдығын танытты. Адам мен айуанның парқын аспан мен жердей етті. Көру үшін көз берді, сөйлеу үшін сөз берді, ойлану үшін ақыл берді. Құдайдың құдіретін мынадан байқа: аспанды бұлт торлап, Күннің көзі көрінбесе де, жер жүзіне жарық пен жылу тарап тұрады. Көкте бұлт болмаса да, жауын жауады. Алланың құдірет шегін болжауға пенденің ақылы жетпейді. Ол Күннің отымен әлемді жылыта да алады, қаласа өртей де алады. Бір заттан ізгілік пен апатты қатар шығаратын құдіреті бар. Жақсылық пен жамандық та Құдайдан.
Мәселен, бұлт жаууға, күн дүниенің нұрлануына, түн қараңғылануына, жұлдыздардың ағуы қараңғыда жарқырап көрінуге себепші болады. Бұлардың алма-кезек ауысып тұратын қозғалысына тән жүйелі заң-дылықтар бар. Егер бұл заңдылық бұзылса, жүйесіз-дік, тәртіпсіздік белең алып, дүние астан-кестен болады. Осы табиғи заңдылық сақталғанда күллі әлемде жүйелі тәртіп орнайды. Тәңірім дүниенің түйсігін де жаратқан. Дүниеде бір нәрсе пайда болса, ол екінші нәрсеге айналып, Алланың әміріне дәлел болады.
Әй, ұлым, дүниенің тәртібіне немқұрайлы, бейтарап қарауға болмайды. Оның оңы мен терісінен, өңі мен астарынан хабарың болсын. Мысалы, тұқымның өніп шығуына топырақ пен су себепші. Егер жерге сепкен ұрығың уақытылы бөртіп шықпаса, ол тек қана жердің кінәсі деп түсінбе. Сол сияқты ойлаған мақсатың орындалмаса, оған жұлдыздар немесе замана айыпты деп ойлама. Олардың кейбірінің кері әсері болғанымен, тікелей қатысы болмауы мүмкін. Мысалы, ұрықтың өніп шығуына жердің тікелей қатысы бар, бірақ бидай ексең, одан арпа өндіруге шамасы келмейді. Жұлдыздардың ықпалын да солай түсіну керек.
Дүние түзілгенде ұлы даналықпен түзіліп, Тәңірім оған көркемдік пен сұлулықты үйлестірді. Егер оған жүрек көзімен назар салсаң, көркемдік пен оның көкжиегінің шексіз екендігін байқайсың. Дүниедегі өсімдік пен жан-жануар, ішіп-жемек, киім кимек, жақсылық пен жамандықтың бәрі де дүниенің мүлкі, көркі, сұлулығы деуге болады. Алланың кереметін осылардан іздеу керек.
Әй, ұлым, білгенің жақсы, Хақ тағала дүниені жаратумен бірге ризық-несібені қоса жаратты, ішіп-жеуді, нәпсіні жаратты. Бұлар болмаса дүние бір тілсіз ойыншық сияқты ғана болар еді. Тәңірсі адамзатты жаратты, оған қажетті заттық игіліктің алуан түрін пайда қылды. Адамның өмір сүруіне қа-жетті өнер, білім, саясат ағымдарын жаратты. Егер саясат салтанат құрмаса, адам баласы көп нәрседен хабарсыз қалған болар еді. Сондықтан адам-
затқа саясат ауадай қажет. Саясатсыз қоғамда әділетсіздік үстемдік құруы сөзсіз. Тәңірсі саясатты дұрыс алып бару үшін пенделеріне пайғамбарларды жіберді. Құдайға құлшылық етудің жолын үйретсін деді. Құдайдың берген ризық-несібесіне шүкір етіп, мойынсұндыру үшін жіберді. Адамның қасиеті жан-жануардан әлдеқайда жоғары дәрежеде. Сондықтан да адам баласы өзін тура жолға салушыларды танып білуге міндетті. Пайғамбарлардың бар екенін ақиқат деп түсініп, әзіреті Адамнан Мұхамбет пайғамбарға дейінгілерді бірінен бірі кем демей дінге шын көңілі-мен сеніп, өзге діндерді ардақтасын.
ҮШІНШІ ТАРАУ
ҚҰДАЙҒА ШҮКІРШІЛІК ЕТУ
Әй, ұлым, білгенің жақсы, дүниеде адам баласы қанша дастарқанды болғанымен, барына қанағаттанып, шүкірлік етуі қиын. Сен қаншалықты өзіңді менмен-діктен сақтап, хәл-қадіріңше Құдайдың бұйры-ғын орындауға шын көңіліңмен ықылас етсең, сенің ғибадатың аз болса да, көптің орнына өтеді. Тәңірім саған бес түрлі тағат-ғибадат орындауды бұйырды. Ол бес түрлі тағаттың екеуі байлар үшін: оның біріншісі – зекет беру, екіншісі – қажыға бару. Қалған үшеуін барлық адамның орындауы шарт. Олар: бірінші – иман келтіру, яки Құдайдың жалғыздығына иланбақтық, оған тілмен ғана емес, жан-діліңмен сену. Екінші – бес уақыт намаз оқу. Үшіншісі – жылына отыз күн ораза тұту.
Иман келтіру – Құдайға жақын болудың белгісі. Намаз оқу – Тәңірге жақын болуды мақұлдап, пен-делікті мойындап, оның құдіретіне бас июдің белгісі. Ораза тұту – Алланың құдіретіне бас июді қуаттап, пенделігіңді мойындап, ынсап-қанағатқа келудің бел-гісі.
Егер сен пенделікті мойындасаң, оның пенделік парызын орындау шарт. Егер де сенің қызметкер құлың болса, ол саған адал қызмет етуге міндетті. Сен Алла алдында адал қызмет атқармасаң, қызметкер құлыңнан да адал қызмет күтпе. Құдайдың саған істеген жақсылығын сен қызметкер құлыңа жасай алмайсың. Егер сен қызметкеріңнен бағынуды талап етсең, өзіңді Жаратқанға мойынсұндыра біл. Оған құлшылық етуден қашпа. Егер де құлшылық қызме-тінен бас тартып, ұлылықты аңсасаң, ол кешікпей өз басыңа қатер төндіреді.
Білгенің жақсы, намаз оқу, ораза тұту – Тәңірімнің саған жіберген жемісі. Оларды таза жанды пенделері үшін жаратты. Ол жемісті пайдалануда жалқаулыққа салынба. Білімсіздер қатарында кінәлі болып қалудан сақтан. Әзіреті пайғамбарым: «Намаз оқу – ақылы сау адам үшін парыз», – деді. Намазды келеке ету –
дінсіз қалу деген сөз. Бұрынғы даналар: «Жұма намаз-дан үмітің болса, бейсенбі күннен қамдан», – дейтін.
Әй, ұлым, менің айтқан сөзімнен көңіліңе күдік пайда болмасын. Намазды уағында және таза көңіл, ыстық ықыласыңмен атқарғын. Намаз оқыған адамның алдымен денесі, киімі таза болады. Тазалыққа қатты мән бер. «Намаздың қазасынан, бойдың тазасы артық» деген де сөз бар.
Намаз оқығанда теңдік жағдай үстемдік етеді. Мешітте бай да, кедей де қатар тұрып намаз оқиды. Егер намазда теңсіздік болса, байлар кедейдің қасын-да тұрмай бөлек оқыған болар еді. Намаздың мақса-ты – денеңді таза ұстау. Сондықтан «кедеймін, ша-мам келмейді» деп зекет бермеуге, қажыға бармауға жол бар. Ал намаз оқымауға ешбір себеп жоқ. Бұл тарауда айтатын сөздер көп еді, қысқартып айтқаным осы болды.
ТӨРТІНШІ ТАРАУ
ТАҒАТ, ҒИБАДАТ ТУРАЛЫ
Әй, ұлым, мұны білгін. Тәңірім дәулетті адамға екі істі парыз етіп бұйырды. Біреуі – қажыға бару, екіншісі – зекет беру. Пенденің жеткілікті дәулеті болса, Меккеге барып, зиярат етуді парыз деп түсінуі шарт. Қаражаты аз, дәулеті кем адамға қажыға бару шарт емес.
Дәулетті адам дені сау бола тұра қажыға бармаса, ол адам байлықтың ләззатынан құр алақан қалады. Өйткені адам сапарға шығып, дүниенің ләззатын сезеді. Көрмегенін көріп, жемегенін жеп, есітпегенін есіту арқылы тән азығы мен жан азығын байытып, дүниенің жақсылығы мен жамандығынан хабары болады.
Сапарға шығудың тағы да бір пайдасы – дүниеден түрлі нәрсені көреді, есіткеніне күмәнданудан арылады. Бір затты естуден гөрі көзбен көрген абзал. Қажыға барушылар жиған дүниесінің пайдасын көрушілерге жатады. Сондықтан да дүниесі кемдерге қажыға барамын деп талаптану «Әлін білмеген әлек», «Аттыға еріп, жаяудың таңы айырылыпты» дегенге саяды. Кедейлердің қажыға баруы шақырылмаған қонақ сияқты болады. Сондықтан Меккеге баруға күшің жететін болса ғана талап еткін де, күшің жетпейтін болса, өзіңді өзің әлекке салып қинамай, Құдайдың басқа да құлшылығын орындай бер.
Меккеге бару үшін ең алдымен жолға жетерлік дүние керек, екінші – жол қиыншылығына шыдайтын денсаулық керек,
