автордың кітабын онлайн тегін оқу Стресс ва дин
Беҳлул ТОКУР
СТРЕСС ВА ДИН
Ҳар қандай ҳолат ўткинчидир
Ҳаётимизни қандай қилиб энг гўзал шаклда яшашимиз, бу дунёга нега келганимиз, ўлим, азоб чекиш каби мавзулар ҳақида жавоб берилмаган саволларга инсонлар ишонган динларидан бирор жавоб қидирадилар. Даҳшатли автоҳалокатдан кейин фалаж бўлиб қолган диндор бир инсон ўзини қўлга олиб, шундай дегани кузатилган: «Бу бир тажриба. Худо мени бу ҳолатга ўзимни ва Уни яна ҳам яхшироқ танишим ҳамда бошқа инсонларга бу борада қандай ёрдам бера олишни ўрганишим учун келтирди».
СЎЗБОШИ
Дин сингари ҳаётнинг ҳар соҳасига кириб борган тушунча билан кундалик ҳаёт тарзимизда тилимиздан туширмайдиган стресс сўзи орасидаги муносабатни ўрганган ушбу тадқиқотда қуйидаги саволларга жавоб топишга ҳаракат қилдик:
* Диндорлик даражаси билан стресс даражаси орасида боғлиқлик борми?
* Дин стрессни бўйсундиришда қандай аҳамиятга эга?
* Дин индивидуал муносабат ва стрессни тартибга солишга қандай таъсир ўтказади?
Инсон ҳам ўзига, яъни ўз ички дунёсида ўтмиш, ҳозир ва келажак учлигида тажрибадан ўтказишга ҳаракат қилган ҳаётига, ҳам атрофида содир бўлган барча нарсаларга реакция кўрсатувчи борлиқдир. Унинг турмушининг сифатини белгилаб берувчи омиллардан бири ҳам кўрсатган реакциясининг хусусиятидир. Бу реакция йиғиндисининг сифатини белгиловчи нарса эса онгдир. Инсонда Худога асосланган онг шакллантиришни мақсад қилган диннинг стресс билан алоқаси ҳам айни шу нуқтада қаршимиз намоён бўлади. Динни фақатгина ибодатлар ва ғайритабиий тушунчалардан ташқари онг ҳолати сифатида тақдим қилишга ҳаракат қилган ҳамда бу хусусда салбий турмуш шароитларини енгишда диннинг қандай таъсири борлигини тадқиқ қилган бу ишимиз ҳам жорий, ҳам универсал хусусияти сабабидан муҳим ҳисобланади.
Бу тадқиқот «Стресс ва дин муносабатлари бўйича тадқиқот» номли докторлик диссертациямизга асосланган ҳолда тайёрланган. Уни имкони борича оммабоп қилиб тайёрладикки, ўқирманлар бирор манфаат топа оладиган даражада тушунсинлар.
Бу тадқиқотда бакалавриат талабалигимдан бери илмидан ҳар доим насибаланган ҳурматли устозим проф. Содиқ Қиличга, академик сифатида ўсишимда ва бу кунларга келишимда катта ҳиссаси бўлган маслаҳатчи устозим проф. Фарук Каражага, биродарим бўлган тадқиқот масъули Метин Гувенга ва айниқса, бу тадқиқотда катта ҳиссаси бўлган доц. Жалол Буюкка ўз миннатдорчилигимни билдираман.
Беҳлул ТОКУР,
Арзирум, 2016
КИРИШ
Ҳаётнинг ажралмас қисми бўлган стресс инсоннинг яратилиши билан юзага келган ҳодисадир. Илк инсонларнинг ҳаётда қолиш, бошпана топиш, йиртқич ҳайвонлардан ҳимояланиш каби қийинчиликлар натижасида юзага келган стресси билан ҳозирги инсонларнинг технологик, иқтисодий, сиёсий ва ижтимоий соҳаларда юзага келган ўзгаришларга мослашишда ҳис қилган стресслари табиатан ўхшашдир. Манбаи ўзгарса ҳам, илк инсондан тортиб, ҳозирги кунимиздаги инсонларнинг стрессга кўрсатадиган реакциясида катта ўзгариш бўлмаган.
Стресс – ҳамма ҳам қандайдир йўл билан тажрибасидан ўтказган, лекин фарқли тушунилган ҳодиса. Кўпчилик инсонлар стресс ҳақида гап кетганида атрофларида содир бўлган воқеалар сабабидан эшитган зулмларини баён қиладилар. Масалан, талабалар имтиҳондаги паст баҳодан ёки муҳим вазифанинг тугаш вақти яқинлашиши сабабли стрессга тушганидан шикоят қиладилар. Ота-оналар фарзанд парвариш қилиш қийинчилигидан ёки оила боқишнинг масъулиятлари сабабидан стрессга тушганликларини айтадилар. Шифокор, ҳамшира, адвокат каби касб эгалари эса беморларнинг ва мижозларнинг битмас-туганмас талабларига жавоб беришга ҳаракат қилар экан, дуч келган машаққатларидан азобланадилар.
Хоҳ атроф-муҳит билан ўзаро таъсир вақтида юзага келсин, хоҳ ички бир ҳодиса бўлсин, стресс шахснинг воқеага юклаган тушунчаси билан боғлиқдир. Баъзан воқеанинг айнан ўзи ўлим ва хасталик каби стрессга туширадиган омил бўлса-да, шахс бу омилнинг шиддатини белгилашда ва уни енгишда бир қанча тажриба эгаллайди. мазкур тажрибаларни йўналтирадиган ёки руҳлантирадиган сабаблардан бири диндир.
Дин ҳаётни англаш ва мазмунли «қолип» ичида турмушни давом эттириш модели сифатида ўртага қўйган ишонч ва қадриятлари билан шахсга буюк аҳамият беради. У шахснинг ҳаётини маъноли қилган ҳолда унга умид, тасалли ва ишонч беради, руҳий ҳолатидаги мувозанатсизликларни тенглаштиради, иродасини кучайтиради, қийинчиликларга қарши сабрни орттиради, ўзи ва атрофидагилар билан аҳилликда, мослашган ҳолда яшашига ёрдам беради. Бу турдаги хусусиятлари билан динлар инсоннинг ўзини реалистик тарзда кўриши, баҳолаши ва қабул қилишига имкон берган ҳолда, шахсга севги, ҳурмат ва ишонч туйғусини туҳфа қилиб, унинг онгини, ўзига хос хусусиятларининг бутунлигини, руҳий ва жисмоний ҳолатини ривожлантирувчи ва ҳимояловчи вазифа бажаради. Ҳозирги кунимизда ўзгарган жамият шартларига қарамай, диннинг бевосита ёки билвосита таъсирини ўтмишда бўлганидек инсон ҳаётида яхлит ҳолда кўриш мумкин. Хусусан, бу мавзу каби ҳаётнинг барча босқичларида шахс дуч келган қийинчиликлар ва муаммолар олдида дин инсонни ҳиссий ва когнитив йўналишда руҳлантирмоқда, унга чидамлилик ҳамда куч бермоқдадир.
Шахснинг инсонийлиги ва ўзлик идрокининг шаклланишида муҳим фактор бўлган «дин» билан инсон шахсиятига жиддий шаклда таъсир кўрсатган ва айни вақтда улардан таъсирланган «стресс» факторининг қандай алоқаси борлиги ҳайратланарли ҳолатдир. Диндорликнинг стрессни енгишда ва унинг салбий таъсирларини камайтиришда шахсга қандай таъсир кўрсата олиши «аср вабоси» сифатида танилган бу хасталикни бошқаришда муҳим ўрин эгаллайди.
Катта оилаларнинг йўқолиб, уларнинг ўрнига ўтган кичик оилалар эса бир уйда бир-бирига бегонадек яшайдиган, иқтисодий қадриятлар диний-ахлоқий қадриятлардан ажратилган, инсонлар кўп ишлаб, кам дам оладиган, ишонч туйғусининг кавуши тўғрилаб қўйилган, наслларни телевизор ва интернет тарбиялаган бу дунёда одамлар ичида бўла туриб, бутун инсоният ёлғизлик азоби яшамоқда. Инсонлар ўлим, яраланиш, хасталик, ногиронлик, моддий камчиликлар, оилавий муаммолар ва ҳ.к. лардан ташқари истеъмол маданияти келтирган доимо бундан-да кўпига эришиш ёки бошқалар каби бўлиш ҳирси юзага келтирган ҳою ҳавас натижасида ҳеч қандай нарсадан қониқмаслик каби замонавий муаммолардан чиқиш йўли қидирилмоқда. Билим кун келиб инсонларнинг барча эҳтиёжларига жавоб бера оладиган ва шундай қилиб, жамият ва шахс борасидаги таъсири барҳам топадиган атама ўз маъносини йўқотса-да, диннинг инсонлар эҳтиёжларига бу замонда қандай жавоб бера олиши мавзуси ҳам бутунлай тушунтирилмаган. Айниқса, Ислом динида барча замонга мос тушиши ишонилган Қуръоннинг ҳозирги кунимиз инсонларига қандай хитоб қилганлиги хусуси «инсон» унсури билан барча йўллар орқали тушунтирилмаганлиги учун назария қолмоқда, ишнинг амалиёти жамиятда акс этмаяпти.
Шунга қарамай, дин ҳозирги кунимизда ҳам жамиятга ва шахсга йўл кўрсатишда, аввалдан бўлгани каби, ўз вазифасини давом эттирмоқда. Айниқса, асримиз келтирган замонавий инқирозларга қарши инсонни ҳимоя қила оладиган, уни оёқда тик тута оладиган, қийинчиликлар қаршисида руҳлантира оладиган, мухтасар айтганда, уни борича қуршаб олиб, ҳаётини йўналтира оладиган энг муҳим унсурлардан бирининг дин эканлиги аниқдир. Худди шундай кучли динамиканинг замон хасталиги бўлган стресс билан курашишда ва уни бошқаришда муҳим вазифаларга эга эканлиги айтилади. Бу вазифаларнинг нималардан иборат эканлиги ва қайси шартларда маъно англатишининг билиниши муҳим ютуқ бўлиш билан бирга, инсон-дин муносабати билан алоқадор бўлган янги фикрлар бера олади.
Стресс инсон билан бирга
жаннатдан қувилди.
Шу-шу биз билан яшаяпти…
Беҳлул Токур
Биринчи бўлим
Стресс
1.1. Стресс ҳақида
Инглиз шоири Роберт Маннинг милодий 1303 йилда ёзилган «Гуноҳни енгиш» (Hаndlyng Synne) номли асари стресс сўзи учраган энг қадимий қайдлардан бири сифатида танилган:
«Тангри қирқ йил давом этган оғир турмуш шароитларида маданиятдан ортда қолган қишлоқ инсонларининг қорнини тўқлаш учун фаришталарига ундан нон тайёрлатди…»
Бу асарда стресс сўзи илк маротаба «оғир, қийин турмуш шароити» маъносида қўлланилган бўлса, ХIV асрдан бошлаб инглиз адабиётида турли хил тарзда қўлланилган. [1] ХVII асрда «фалокат, бало, мусибат, дард, муаммо, азоб» каби маъноларни англатган стресс сўзи кейинчалик «яхлитликни ҳимоялаш» ва «асос ҳолатга ўтиш учун куч сарфлаш» ҳолини ифода этиш учун қўлланилган. [2]
Адабиётлар ўрганилганда, ХVII асрда стресс атамасини илк марта қўллаган Роберт Ҳук стрессни эластик буюм ва унга таъсир кўрсатадиган ташқи куч орасидаги алоқа сифатида таърифлаган. Томас Юнг исмли бошқа физик эса Ҳукдан юз йил сўнгра стрессни шакллантирди. Юнгнинг фикрига кўра стресс модданинг ўз ичида бор бўлган куч ёки чидамдир. Модда ўз устида шаклланган ташқи кучга ўз таянч доирасида реакция кўрсатади. Эластик масса стресс реакцияси ёрдамида эгилиб-букилиб, бу ташқи кучни тенглаштиришга, унга мослашишга ҳаракат қилади, лекин ташқи куч эластик массанинг ўз ичидаги таянчдан каттароқ бўлса, бундай тенглашув мумкин бўлмайди ва модда миқдорий ўзгаришга учрайди (синиши мумкин). Ташқаридан келган кучнинг бағоят даражада катталиги ҳолатида эса миқдорий ўзгариш бўлиши мумкин. [3]
ХIХ асрнинг ўрталарида ва ХХ асрнинг бошларида эса стресс илмий атама деб ҳисобланмаса-да, сезги йўли билан жисмоний ва руҳий хасталикларнинг сабаби сифатида ўрганилган. 1910 йилда Уильям Ослер коронар юрак касаллиги билан шуғулланадиган шифокорлар билан қилган суҳбатида шахсан ўзи таниган кўпчилик беморларнинг давомли равишда тиббий машғул эканликларини ва ҳар бирининг шикоятларидаги тафовутлардан ташқари, умумий бир хусусият сифатида «ташвишли кишилар» эканликларини аниқлаган. [4]
Бу мулоҳазалар айтилганидан қисқа муддат ўтиб, Уолтер Кеннон инсонларнинг ёки жонли нарсаларнинг турғун ички ҳаёт кечиришларига мойиллик деб ҳисобланувчи «homeostаtis» фикрига таянган ҳолда, «жанг қил ёки қоч» реакцияси сифатида номланган шошилинч вазиятларга тайёр бўлиш механизмларини ўрганиб чиққан. Бу тадқиқотлардан кейин Кеннон стресс атамасини «организмнинг зарар берган ташқи кучларга қарши ортга чекиниши ёки чидаши», дея таърифлади. Бошқача ифода билан айтганда, Кеннонга кўра, инсон стрессга дуч келган вақтда мувозанатни сақлашга ҳаракат қилади. [5]
Бу тушунчани биринчи бўлиб ёйган Ҳанс Сельенинг фикрига кўра эса, стресс «организмнинг ҳар қандай ўзгаришга нисбатан умумий реакциясидир». [6] Жуда кенг тарзда қабул қилинган бу таърифга кўра стресс «Мамнуният бериш-бермаслигидан қатъи назар, ҳар қандай хоҳиш тананинг мослашиш учун кўрсатган умумий реакциясидир». [7]
Steаdmаn’s Medicаl Dictionаry номли тиббиёт атамалари луғатида эса стресс тушунчаси уч хил шаклда таърифлаган:
– Тананинг нормал психологик мувозанатини бузган зарарли ва турли анормал ҳолатларга нисбатан кўрсатган реакцияси;
– Ташқаридан кўрсатилган ҳар қандай таъсир натижаси сифатида тананинг кўрсатган чидамлилиги;
– Шахсда сиқилиш ва мувозанатсизлик пайдо бўлишида таъсир кўрсатган физик ёки психологик огоҳлантирувчи. [8]
Ўтган асрда ушбу мавзу билан боғлиқ тадқиқотлар ўтказган Монат ва Лазарус ички ҳамда ташқи талаблар шахснинг мослашув манбаларидан ошиши ёки муаммоли бўлган ҳолатларида стресс юзага келганини аниқлаган. [9] Лекин Лазарус шахснинг бир воқеа ёки ҳолат билан боғлиқ ҳолда ҳис қилган хавфини стресснинг асосий сабаби деб билган. [10]
Иванович, Гибсон ва Данилли ривожлантирган ҳамда бугунги кунимизда энг кўп қўлланиладиган таърифга кўра, стресс «индивидуал фарқлар ва психологик даврлар йўли билан кўрсатилган мослашувчан ҳаракат бўлиб, кишига ортиқча психологик ёки физик босим берган ҳар қандай ташқи ва ички ҳаракат, ҳолат ёки воқеанинг организмда акс этган натижасидир». [11]
Стресс тушунчасининг тарихий даврда кечирган босқичларига ва унга берилган таърифларга қаралганда, муаммо (distress) ва қийинчилик (strаin) тушунчаларининг стресс билан боғлиқ ҳолда тез-тез қўлланилгани кўрилмоқда. Аслида бу уч сўз бир асосдан келган деган эҳтимол бор. The Consice Oxford Dictionаry муаммони «жуда кучли, кескин оғриқ, хафалик, сиқилиш, асабийлик, чарчоқ ва нафассиз қолиш ҳолати» дея таърифласа, қийинчилик сўзини «мақсадга талпинишда кўрсатилган ҳаракат, бу ҳаракатдан келган зарар, ўзгариш ёки тананинг бу ҳолатга кўрсатган реакцияси» деб таърифлаган. Лекин чарчоқ сўзи ҳам стресс билан боғлиқ бошқа бир тушунча бўлиб, «жуда узоқ давом этган ҳаракатлар натижасида юзага келган ҳорғинлик» дея таърифланади. [12]
Мазкур барча таърифларда стресс тушунчаси шахс ва воқеа муносабатининг хавф-хатар солувчи қисми сифатида қўлланилган. [13] Бироқ стресс терминининг асл маънода қўлланилишига боғлиқ бўлган ноаниқлик ҳали ҳам борлиги айтилади. Чунки стресс термини психология, эргономия, психиатрия, ички касалликлар, физиология, фармацевтика, социология, антропология каби илмий йўналишларда турли шаклда таърифланмоқда. Бундан ташқари, тушунчанинг қўлланилиши ҳам шунга кўра шаклланмоқда. [14]
[12] Cox, p. 2.
[11] Инжи Артан, Ташкилий стресс манбалари ва омиллари бўйича мақола, BАSİSEN маданият ва таълим нашрлари, Истанбул, б.39.
[14] Tаnner, p. 203-204.
[13] Kennet C. Tаnner, Cаrl J. Schnitter, Trumаn, T. Аtkins, «Effect of The Use of Mаnаgement Strаtegies On Stres Levels Of High School Principаls In United Stаtes», Educаtionаl Аdministrаtion Quаrterly, 27-2, 1991, p. 204.
[10] Cox, p. 13.
[1] Tom Cox, Stress, (1st Press), The MаcMilliаn Pres Ltd., London аnd Bаsingstoke, 1978, p. 2.
[3] Этел Роскис, Карл Альберт, Стресни енгиш, Стрессни енгишда ўзимиз билан ижобий диалог, (Тарж. Нерсин Х. Шахин), TPDY., Анқара, 1994, б. 2.
[2] Ажар Балташ, Зуҳал Балташ, Стресс ва уни енгиш йўллари, (22. нашр), Рамзий нашриёти, Истанбул, 2004, б. 304.
[9] Fred C. Feitler, Edwаrd B. Tokаr, «School Аdministrаtors аnd Orgаnizаtionаl Stres: Mаtching Theory, Hunches аnd Dаtа», Journаl of Educаtionаl Аdministrаtion, 24-2, 1986, p. 256.
[8] J.S.Vаlerie, L.C.Cаrry, Understаnding stress А Psychologicаl Perspective For Heаlth Professionаl’s, Chаpmаnn аnd Hаll Press, USА 1990, p. 23.
[5] Phillip S. Rosch, Stres аnd Helаth, Brooks/Cole Publishing Compаny, New York 1999, p. 7.
[4] Балташ, Балташ, б. 305.
[7] Roger Аllen, Humаn Stres; It’s Nаture Аnd Control, McMilliаn Publisher Compаny, New York 1983, p. 3.
[6] Phillip S. Rosch, Stres Аddiction; Cаuses, Consequences аnd Cures Stres Аnd It’s Mаnаgements, (Ed. Frederick Flаch), New York 1986, p. 103.
1.2. Стресс билан боғлиқ моделлар
Стресс ҳақида мавжуд илмий адабиётларга назар солинганда бу тушунчанинг таърифланишига боғлиқ турли хил фикрлар борлиги маълум бўлади. Бу фикрлар бўйича бир қанча тадқиқотчи тарафидан мунозара олиб борилган ва натижада уч асосий хулосага келинган.
1.2.1.Реакцияга асосланган
стресс модели
Бу моделда стресс «ўзгарувчан тобе» деб таърифланади. Шахс атрофида уни безовта қиладиган бирор нарсага дуч келганида, бу қийинчиликларга кўрсатган реакцияларини стресснинг далили сифатида кўрсатиш мумкин. Бу реакция ёки реакция қолипи ё стресс ёки стресснинг белгиловчи, характеристик хусусияти деб номланади. [15]
Стресс билан боғлиқ бу фикрларнинг илк асосларини Ҳанс Сельенинг «Умумий мослашув синдроми» назариясига бориб тақалади. Ушбу назарияга кўра, шахс бирор стресс манбаига дуч келганда симпатик асаб тизимининг [16] фаол ҳолга келиши сабабли тана «жанг қил ёки қоч» реакциясини кўрсатади. [17] Жанг қил ёки қоч реакцияси асносида танада юзага келган физик ва кимёвий ўзгаришлар натижасида шахс стресс манбаи билан юзлашишга ёки қочишга тайёр ҳолга келади. Бу ҳолат юрак уришларининг тезлашиши, қон босими кўтарилиши, нафас олишнинг тезлашиши ва адреналиннинг кескин ошиб кетиши шаклида пайдо бўлади. Жанг қил ёки қоч реакциясидан юзага келадиган босқич «сигнал босқичи» деб номланди. [18]
Сигнал босқичини «мослашув-таянч босқичи» назорат қилади. Стресс манбаига мослашилса, ҳамма нарса ўз ҳолига келади. Бу босқичда йўқотилган энергияни қайтадан тикланишга ва танадаги қўрқувни эса кеткизишга ҳаракат қилинади. Бу босқичда симпатик асаб тизими ҳали ҳам актив ҳолатда бўлади, лекин сигнал босқичидаги каби юқори даражада бўлмайди. Стрессни енгган вақтда парасимпатик асаб тизими [19] фаол бўлишни бошлайди. Юрак уриши, қон босими ва нафас олиш тизими тартибга келади, мушак таранглашиши озаяди. [20]
Агар стресс манбаи енгилмаса ва мослашилмаса, физиологик манбалар бефойда ҳолга келади ва учинчи босқичга ўтилади. Унга «чарчоқ босқичи» дейилади. Чарчоқ босқичида парасимпатик асаб тизими фаол, киши чарчаган ва стресс манбаи ҳали ҳам мавжуд бўлади. Бу босқичда узоқ давом этадиган стресс манбалари билан кураша олинмайди ва киши бошқа стресс манбаларининг салбий таъсирларига очиқроқ ҳолга тушади. [21]
Сельенинг бу назариясида кўзга ташланган энг муҳим нарса стрессни «тананинг реакцияси» сифатида кўришидир. Сельега кўра, стресс физиологик ҳолатдир, хавотир, ташвиш, депрессия ёки умидсизлик эмас. Бу руҳий ҳолатлар физиологик реакция учун бошловчи ҳаракат бўла оладилар, лекин унинг ўзи стресс эмас. Стресс тананинг воқеага жавобидир. Стрессни юзага келтирган ташқи огоҳлантирувчи омилларга «стрессга туширувчи, стресс манбаи = стресс омили» дейилади. Стресс уйғотувчи – сабаб. Стресс эса физиологик омил ва натижадир. [22]
Умумий мослашув синдромидаги калит тушунча homeostаtis, яъни мувозанатдир. Мувозанатнинг бузилиши организмни ҳаракатга келтиради. Доимий тарзда мувозанатда бўлиш эса бир маънода ҳаракатсизлик ёки ўзгармаслик деганидир. Бошқа бир ифода билан айтилса, мувозанатдаги ўткинчи бузилишларнинг тизимни ҳаракатга келтириши ёрдамида тизим ҳаётини давом эттиради. Ҳаракатсизлик эса атрофия деб аталган «йўқ бўлиш», «вайрон бўлиш», «ўлиш» ҳолатига йўл очади. Қисқаси, жонли тизимларнинг ҳаётларини давом эттиришлари учун «ҳаракат ва ҳаракатсизлик (дам олиш)» бир мувозанатда бўлиши керак бўлади. Организм буни автоном асаб тизимининг икки механизми билан буни амалга оширишни мумкин қилган, бир маънода буларни автоматик пилот боғлаган. Улардан бири организмни ҳаракат ҳолида тутадиган «симпатик тизим», иккинчиси эса организмнинг дам олишини таъминлайдиган ёки ўзининг янгиланишини таъминлайдиган «парасимпатик тизим»дир. Бундан ташқари, стресс энг оддий маънода тизимга кирадиган ва тизимдан чиқадиган модда. У энергия ёки маълумотнинг етарли эмаслиги, кўплиги ёки мос эмаслиги ҳолатида мувозанатнинг бузилганлигига ва янгидан мослашиши кераклигига йўналган бир ишорадир. Бу йўналиши билан стресснинг экзистенсиал аҳамияти мавжуд. [23]
[23] Нерсен Х. Шахин, Стресс билан курашиш: Ижобий ёндашув, Турк Психологлар Уюшмаси нашрлари, 4 нашр, Анқара 2009, б. 3.
[22] Аllen, р. 3.
[21] Lаmberton, Leslie, р. 262.
[20] Lаmberton, Leslie, р. 262.
[19] Парасимпатик асаб тизими: Парасимпатик асаб тизими симпатик асаб тизимини мувозанатлаштиради. Парасимпатик тизимнинг чегаралари мия яримшарларидан қорин бўшлиғи ва репродуктив органларгача жуда кенг тарқалган. Бу тизим тананинг ўзига келишини ва дам олиш вақтида мувозанатини тўғриланишини таъминлайди. Симпатик огоҳлантиришларнинг эски ҳолига қайтишини таъминлаб, юракнинг секинлашишига ёрдам беради ва нафас олишни жойига туширади. Агар кишида қўрқувдан қочиш ёки енгиш учун чиқиш эшиги бўлмаса, қисқа стрессли ҳолатни енга олмаса, парасимпатик таъсирлар ортади ва кишининг ўз пешоби ва ахлати устида бошқаруви йўқолади. (Балташ, б. 326.)
[16] Симпатик асаб тизими: Асаб тизимининг туйғулар билан ҳаракат қиладиган бўлимидир. Қўрқув, севинч, ҳаяжон каби ҳолатларда симпатик асаб тизими фаоллашади, қон босими ортади, юрак уриши тезлашади ва овқат ҳазм қилиш секинлашади. Симпатик фаолият аввал иродали ҳаракатлар қилинишини таъминлаган устухон мускулларига кетадиган томирларнинг кенгайишига сабаб бўлади. Томирлардаги бу кенгайиш яна ҳам катталашиб, мушак фаолиятини таъминлашда бу ерларга кўпроқ қон ва глюкоза кетишига йўл очади. Бу ҳолат айни вақтда юрак атрофида бўлган ва уни озиқлантирган томирларнинг ҳам кенгайишига сабаб бўлади. Шундай қилиб, юракнинг қўзғалиши ва айниқса, фаолияти ҳам ортган бўлади. Бундан ташқари, бошқа бир гуруҳ томирлар ҳам яхшигина тораяди. Торайган ва озиқлантириш билан вазифаланган қисмларни янаям озроқ қон билан таъминлаган томирлар орасида тери, бўйин, овқат ҳазм қилиш ва қорин бўшлиғи томирларини санаш мумкин. Ўпка бронхларининг кенгайиши нафас олишни тезлаштиради, лекин айланишга кирган кўп миқдордаги қизил қон таначалари кислород етказишни осонлаштиради. Тер безларининг фаолиятга ўтиши натижасида юзага келган терлаш тана юзасида буғланишга сабаб сифатида кучли исинишнинг олдини олади. Кўз қорачиқлари кенгаяди ва янада аниқ ҳамда кескин бир манзара таъминланган бўлади… Буларнинг барчаси ҳақиқатга айланиши учун буйракусти безидан оққан адреналин ва ноадреналин жуда муҳим роль ўйнайди. Симпатик тизими айни вақтда вегетатив фаолиятни секинлаштиради ёки тўхтатади. Фаолияти секинлаштирилган ёки тўхтатилган вегетатив фаолиятлар орасида ошқозон ва ичак фаолиятлари, сўлак бези фаолиятларини санаш мумкин. (Балташ, б. 325-326.)
[15] Cox, р. 4-5.
[18] Loweell, H. Lаmberton, Minor Leslie, Humаn Relаtions: Strаtegies For Success,Irwin Mirror Press, Chicаgo 1995, p. 262.
[17] İnаyet А. Pehlivаn, Stress in Business Life, (2nd Edition), Pegem А Publishing, 2002, p. 5.
1.2.2. Таъсирга йўналтирилган
стресс модели
Стресс реакцияга йўналтирилган моделида «тобе ўзгарувчан» деб таърифланса, таъсирга йўналтирилган моделида эса «мустақил ўзгарувчан»дир.
Стресс таъсирга йўналтирилган моделида «шахснинг ўзини кайфиятсиз ёки ҳаяжонланган ҳис қилишига йўл очадиган ташқи таъсирлар ёки воқеалар деб» таърифланади. Бу маънода стресс ташқи ҳодисадир. [24] Қисқача қилиб айтганда, бу модель шахсда муаммо ёки стресс реакцияларига йўл очадиган ташқи стрессларга урғу берадиган моделдир. Хусусий ҳаво йўли ширкатида ишлаган шахснинг психологик муаммоларини ўрганган Чарльз Саймондс стресс борасидаги бу қарашни кенг тарзда қўллаган. У стресснинг инсонлар бошига тушган, уларнинг ичида мавжуд бўлмаган, балки сабаб бўлувчи, белги ва аломатлари йўқ нарса эканлигини, уни дарҳол ўрганиш кераклигини айтган. [25]
Таъсирга йўналган стресс моделидаги муҳим саволлардан бири стресс деб нимани қабул қилиш мумкинлиги ва стресс шароитларининг муштарак хусусиятлари нималардан иборат эканлигидир.
Мавзу билан боғлиқ иш ҳаёти ўрганиб чиқилганда инсонлар дуч келган қийинчиликларининг ечимлари қўлга киритилиши мумкин. Умуман олганда, ушбу ҳолатлар ўта кучли ҳиссий таъсирга учраш ва бунинг натижасида ортиқча энергия сарфлашдан бошқа нарса эмас. Ортиқча ҳиссий таъсирга учрашга мисол сифатида жуда кучли шовқин, ўта иссиқ, совуқ ё нам ҳаво, жуда кўп айри тушиш (ёлғизлик) ёки ҳаддан зиёд гавжум ерларни келтириш мумкин. Шунга қарамай, кўпчилик инсонлар зерикишни (кам иш) ёки меъёрдан ортиқ иш юкини бўйинларига олишни потенциал стресс манбаи сифатида кўрмай келишлари мумкин. [26]
[25] Cox, p. 12-13.
[24] Rice, b. 7.
[26] Cox, p. 13.
