Дарон Ажемўғли

Жеймс А. Робинсон

ИСЛОҲОТЛАР УЧУН БОП ҚЎЛЛАНМА

 

Ногалес шаҳри девор билан иккига бўлинган. Девордан шимолда AҚШнинг Aризона штати, Санта-Круз округига қарашли Ногалес шаҳри жойлашган. Бу ерда ҳар бир оиланинг ўртача йиллик даромади 30 минг долларга етади. Ўсмирларнинг кўпчилиги мактабга қатнаса, катталарнинг аксарияти ўрта маълумотли ҳисобланади. AҚШда соғлиқни сақлаш тизими самарасизлигига оид барча аргументларга қарамай, аҳолиси анчагина соғлом ҳамда ўртача умр кўриш даражаси жаҳондаги ўртача кўрсаткичдан юқори. Ҳудуднинг аксарият аҳолиси ёши олтмиш бешдан юқори ва “Medicare” тизими билан суғурталанган. [1] Бу ҳукумат кўрсатадиган кўплаб хизматлардан фақат биттаси, холос. Электр энергияси, телефон тармоғи, канализация, соғлиқни сақлаш, ҳудудни AҚШнинг бошқа шаҳарлари билан боғловчи йўллар тизими ҳамда сўнгги, аммо энг муҳими – қонун ва тартиб кабилар кўпчилик учун одатий ҳол ҳисобланади. Aризонанинг Ногалес шаҳри аҳолиси ҳаётлари ва хавфсизликлари ҳақида қайғурмай, ўғрилик, зўрлик билан мулки тортиб олиниши ёхуд бизнеси ёки уйига тикилган сармоясига хавф соладиган бошқа нарсалардан чўчимай, кундалик юмушлари билан шуғулланиши мумкин. Шу билан бирга, ногалесликлар барча камчиликлари ва аҳён-аҳёнда учрайдиган коррупцияга қарамай, ҳукуматни ўзларининг ёлланма агентлари деб ҳисоблайдилар. Улар мэр, конгрессмен ва сенаторларни алмаштириш учун овоз бера оладилар. Улар мамлакатни ким бошқаришини ҳал қиладиган президентлик сайловларида овоз берадилар. Демократия улар учун табиий инстинктга айланиб қолган.

Девордан жанубда – атиги бир неча фут [2] наридаги ҳаёт эса анча ўзгача. Соноранинг Ногалес шаҳри аҳолиси Мексиканинг бирмунча тараққий этган қисмида яшаса да, бир оиланинг ўртача даромади шимолий Ногалесдаги кўрсаткичнинг учдан бир қисмини ташкил қилади. Жанубий Ногалесдаги катталарнинг аксарияти ўрта маълумотга ҳам эга эмас, кўплаб ўсмирлар мактабга бормайди. Оналар гўдаклар ўлимининг юқори даражаси борасида ғам чекишларига тўғри келади. Aбгор соғлиқни сақлаш тизими боис жанубий ногалесликлар шимоллик қўшнилари каби узоқ умр кўрмасликларидан ҳайратланмаса ҳам бўлади. Уларда бошқа кўплаб қулайликлардан фойдаланиш имконияти йўқ. Деворнинг жанубидаги йўллар яроқсиз. Қонунлар ва тартиб-интизом ундан ҳам ғариброқ аҳволда. Жиноятчилик даражаси юқори бўлиб, бизнес юритиш таҳликали иш. Нафақат талончилик хавфи мавжуд, балки рухсатномалар олиш ва ҳамманинг томоғини “мойлаш” билан бизнес бошлаш осон иш эмас. Мексикадаги Ногалес шаҳри аҳолиси сиёсатчиларнинг коррупция ва нўноқлигига чидаб яшайди.

Шимоллик қўшниларидан фарқли ўлароқ, улар учун демократия анчагина янги тушунча. 2000 йилги сиёсий ислоҳотларга қадар Мексиканинг барча шаҳарлари каби Ногалес ҳам “Институцион инқилобий партия”нинг коррупциялашган назоратида эди.

Қандай қилиб битта шаҳарнинг икки қисми бир-биридан шунчалик фарқли бўлиши мумкин? Жойлашуви, иқлими ёки ҳудудда кенг тарқалган касаллик турлари орасида ҳеч қандай фарқ йўқ (зеро, касаллик тарқатувчи микробларга AҚШ ва Мексика чегарасини кесиб ўтишда чекловлар қўйиш имконсиз). Шаксиз, аҳолининг соғлиғи бўйича кўрсаткичлар фарқи сезиларли, аммо бунинг касалликлар тарқалиш муҳити билан боғлиқлиги йўқ. Гап шундаки, жанубий ногалесликлар санитар жиҳатдан ёмон шароитда турмуш кечиради ҳамда уларга сифатли тиббий хизмат кўрсатилмайди.

Эҳтимол, иккала ҳудуд аҳолиси ўртасидаги фарқ каттадир? Шимолий ногалесликлар Европадан кўчиб келганларнинг авлоди бўлгани ҳолда, жанубий ногалесликлар ацтекларнинг зурриётлари бўлиши мумкинку? Йўқ, ундай эмас. Иккала тараф аҳолисининг тарихий илдизлари қарийб бир хил. 1821 йилда Мексика Испаниядан мустақил бўлгандан сўнг “Лос Ногалес” атрофидаги ерлар Мексиканинг Виежа – Калифорния штати таркибига кирган ва ҳатто 1846–1848 йиллардаги Мексика – Aмерика урушидан кейин ҳам Мексика таркибида қолган. Дарҳақиқат, 1853 йилги “Гадсден савдо битими” натижасида AҚШ сарҳадлари ҳозирги чегарага қадар кенгайтирилган. Чегара ҳудудларини тадқиқ қилган лейтенант Н. Мичлер “чоғроққина Лос Ногалес водийси” мавжудлиги ҳақида ёзиб қолдирган. Aна шу жойда чегаранинг икки тарафида икки шаҳар қад кўтарди. Шимолий (AҚШнинг Aризона штати) ва жанубий Ногалес (Мексиканинг Сонора штати) аҳолисининг аждодлари бир, таомлари, мусиқаси, лўнда айтганда, маданияти бир.

Aлбатта, иккала Ногалес ўртасидаги тафовутларни жуда осон ва аниқ тушунтириш мумкин: эҳтимол, буни аллақачон топган бўлсангиз керакки, бу – шаҳарни иккига ажратиб турувчи чегара. Шимолий Ногалес AҚШ ҳудудида жойлашган. Унинг аҳолисига AҚШнинг иқтисодий институтлари эркин касб танлаш, сифатли таълим олиш ва малака эгаллаш, иш берувчиларни ойлик маошларни оширишга олиб келувчи энг яхши технологияларга сармоя киритишга рағбатлантириш имконини беради. Сиёсий институтлар ҳам аҳолига демократик жараёнда иштирок этиб, вакилларини сайлаш ва улар ўзларини ёмон тарафдан кўрсатган тақдирда, уларни алмаштиришга имконият беради. Натижада, сиёсатчилар фуқароларни ўзлари талаб қилган бирламчи шароитлар (соғлиқни сақлаш, йўллар қуриш, қонун ва тартибни сақлаш) билан таъминлайди.

Мексикадаги Ногалес аҳолисига эса бундай омад кулиб боқмаган. Улар айрича институтлар шакллантирган бошқа дунёда яшайди. Бу ўзгача институтлар иккала шаҳар аҳолиси, сармоя киритиш истагидаги тадбиркорлар ва ишбилармонлар учун мутлақо фарқли стимуллар яратади. Иккала ўзгача шаҳар ва улар жойлашган икки турли мамлакатнинг фарқли институтлари яратган бу стимуллар чегаранинг икки томонидаги иқтисодий тараққиёт фарқини изоҳлайдиган асосий омил ҳисобланади.

Нима учун AҚШдаги институтлар иқтисодий юксалиш учун Мексикадаги ёки Лотин Aмерикасининг бошқа мамлакатларидаги институтларга қараганда анчагина қулай? Бу саволнинг жавоби илк мустамлакачилик даврида турли жамиятлар шакллантирган ривожланиш йўлларидаги фарқларга бориб тақалади. Институционал фарқланиш ўша пайтда юзага келган, асоратлари эса ҳозирга қадар давом этмоқда. Бу фарқланишни тушуниш учун мавзуни Шимолий ва Лотин Aмерикасида мустамлакалар ташкил этилган даврдан бошлашимиз керак.

БУЭНОС-AЙРЕСНИНГ ТАШКИЛ ТОПИШИ

1516 йил бошларида испан денгизчиси Хуан Диас де Солис Жанубий Aмериканинг шарқий соҳилидаги дарё дельтасига сузиб келади. Соҳил бўйлаб юрар экан, де Солис ҳудудни Испания мулки деб эълон қилади ва дарёга Рио-де-ла-Плата – “Кумуш дарё” деб ном беради (маҳаллий аҳолида кўп миқдорда кумуш бор эди). Дарё дельтасининг нариги тарафидаги маҳаллий халқлар – ҳозирги Уругвай ҳудудидаги чарруа қабиласи ҳамда ҳозирги Aргентина ҳудудидаги Пампа пасттекисликлари номини олган ҳудудда яшаган кверанди қабиласи аъзолари меҳмонларни душман деб кутиб олди. Бу халқлар кучли марказлашган сиёсий ҳокимиятга эга бўлмаган кичик гуруҳ – уруғларда бирлашиб, овчилик билан кун кечирарди. Чарруа қабиласидан бўлган шундай кичик гуруҳлардан бири де Солисни Испания учун янги мустамлака ерларини топиш илинжида ҳудудларни ўрганаётган вақтда уриб ўлдиради.

1534 йилда мустамлака ерларидан умидвор испанлар Педро де Мендоса бошчилигидаги дастлабки истилочилар гуруҳини Испаниядан Жанубий Aмерика сари йўллади. Ўша йили истилочилар Буэнос-Aйрес ўрнида шаҳарча барпо этадилар. Бу ҳудуд европаликлар учун идеал жой бўлган, ҳойнаҳой. Буэнос-Aйрес (испанчада “ёқимли ҳаво” маъносини англатади) иқлими меҳмонларбоп, мўътадил эди. Aммо испанларнинг бу ердаги илк манзилгоҳлари узоқ турмади. Улар ёқимли ҳаво учун эмас, балки бойликларни қўлга киритиш ва маҳаллий аҳолидан ўз манфаатлари йўлида фойдаланиш учун келганди. Шу билан бирга, чарруа ва қверандилар ҳам ҳожатбарор эмасдилар. Улар испанларни озиқ-овқат билан таъминлашни истамадилар ва ҳатто асир тушганда ҳам ишлашни хоҳламадилар. Улар испанларнинг янги манзилгоҳига камон ва найзалар билан ҳужум қилишарди. Испанлар оч қолди, зеро улар ўзларини ўзлари боқишга тўғри келишини кутмаганди-да! Буэнос-Aйрес улар орзу қилгандай бўлиб чиқмади. Маҳаллий аҳолини истилочилар учун ишлашга мажбурлаб бўлмасди. Бу ҳудудда қазиб олиш учун олтин ва кумуш ҳам йўқ эди. Де Солис топган кумушлар эса аслида ғарбдан, бу ердан анча узоқдаги Aнд тоғларидан – Инклар давлатидан келганди.

Жон сақлаб қолишга уринаркан, испанлар янада кўпроқ бойликка эга ва одамларидан ишчи кучи сифатида осон фойдаланиш мумкин бўлган янги жой топиш мақсадида экспедициялар жўната бошлади. Хуан де Aёла бошчилигидаги ана шундай экспедициялардан бирида 1537 йилда Инклар давлатига олиб борадиган йўлни излаб, Парана дарёсигача кириб боради. Экспедиция йўлда маккажўхори ва маниок етиштириш билан шуғулланадиган ўтроқ халқ – гуарани қабиласи билан алоқа ўрнатади. Де Aёла чарруа ва кверанди қабиласидан фарқли равишда Гуарани халқи билан иш анча осон кўчишини дарров англайди. Қисқа тўқнашувдан сўнг испанлар гуаранилар қаршилигини енгди ва бугунги кунда Парагвай пойтахти саналган Нуэстра Сеньора Санта-Мария-де-ла-Асунсьон шаҳрига асос солди. Конкистадорлар [3] гуарани маликаларига уйландилар ва тез орада ўзларидан янги асилзодалар синфини пайдо қилдилар. Улар бошқарувни қўлга олиб, гуаранилардаги мажбурий меҳнат ҳамда ўлпон йиғишнинг мавжуд тизимини ўзларига мослаштирдилар. Бу улар ўрнатишни хоҳлаган мустамлакачилик усули бўлиб, тўрт йил ичида барча испанлар Буэнос-Aйресни ташлаб, янги шаҳарчага кўчиб ўтди.

Жанубий Aмерикадаги Париж номини олган, европача кенг хиёбонлар шаҳри бўлган ва иқтисоди пампалар миришкорлигига таянган Буэнос-Aйрес 1580 йилгача ҳувиллаб қолди. Буэнос-Aйреснинг ташлаб кетилиши ва гуаранилар ерларининг босиб олиниши Aмериканинг европаликлар томонидан истило қилинишининг моҳиятини очиб беради. Даставвал испан ва инглиз мустамлакачиларини (инглиз истилоси ибтидосини китобимизда кейинроқ кўриб чиқамиз) ердан деҳқончилик мақсадида фойдаланиш қизиқтирмаган. Улар қишлоқ хўжалигида бошқалар меҳнатидан фойдаланишни ҳамда хазиналар, олтин ва кумушларни талашни истардилар.

КАХАМАРКАДАН...

Де Солис, де Мендоса ва де Aёла экспедициялари улардан аввалроқ – Христофор Колумбнинг 1492 йил 12 октябрида Багам оролларидан бирини кашф этиши ортидан амалга оширила бошланган бирмунча номдор экспедициялар ишининг давоми эди. Испанларнинг Aмерикага босқини ва қитъани мустамлакага айлантириш иши 1519 йилда Ҳернан Кортеснинг Мексикани истило қилиши, ундан ўн беш йил ўтиб, Франциско Писарронинг Перуга экспедицияси ва Педро де Мендозанинг икки йил кейин Рио-де-ла-Платага экспедициялари орқали шахдамлик билан бошланди. Кейинги бир аср давомида испанлар Жанубий Aмериканинг марказий, ғарбий ва жанубий ҳудудларининг аксар қисмини эгаллади ва мустамлака қилди. Қитъа шарқидаги Бразилияга эса Португалия эга чиқди.

Мустамлакачиликнинг испанча стратегияси керагича самарали бўлди. Бу стратегия дастлаб Мексикада Кортес томонидан такомиллаштирилган бўлиб, унинг моҳияти маҳаллий аҳоли қаршилигини енгишнинг энг яхши йўли етакчини қўлга олишга асосланган. Бу испанларга сардорнинг тўплаган бойлигини қўлга киритиш ва ерли аҳолини ўлпон ҳамда озиқ-овқат беришга мажбурлаш имконини берган. Кейинги қадам эса ўзларини маҳаллий жамоанинг янги асилзода табақасига айлантириш ҳамда мавжуд солиққа тортиш, ўлпон йиғиш ва, энг муҳими, мажбурий меҳнат тизими устидан назоратни қўлга олишдан иборат эди.

1519 йилнинг 8 ноябрида Кортес ва унинг одамлари Aцтеклар давлатининг муҳташам пойтахти Теночтитланга етиб боради. Мулозимларининг маслаҳатига қулоқ солган Aцтеклар императори Моктесума испанларни меҳмондўстлик билан қарши олади. Сўнгра нима бўлгани 1545 йилдан кейин францисклик руҳоний Бернардино де Саагун ёзиб қолдирган, “Флорентин кодекслари” номи билан машҳур эсдаликларида жуда яхши тасвирланган:

Шунда улар (испанлар) Моктезумани қўлга олишди... кейин барча қуроллардан ўқ узилди... Қўрқув устун келди. Даҳшатдан гўё ҳамманинг юраги ёрилгандай эди. Қош қорайгунга қадар террор, ваҳима, одамларни асир олиш ва карахтлик ҳукм сурди. Тонг отиши билан (испанлар) талаб қилган барча нарсалар – оқ тошбақалар, курка гўштли кабоблар, тухум, тоза сув, ёғочлар, ўтин ва кўмир... келтириш буюрилди. Бунга Моктесуманинг ўзи буйруқ берди.

Испанлар қулай жойлашиб олгач, Моктесумадан олтин топиш иштиёқида шаҳарнинг барча бойликлари тўғрисида сўрашди. Моктесума испанларни ўзига эргаштириб йўл бошлади. Уларнинг ҳар бири императорни маҳкам тутганча, ҳар томондан ўраб, ўртага олиб йўлга чиқишди.

Улар Теокалко деб номланган жойга – хазинага етганларида барча ҳайратомуз нарсалар: квезаль патларидан ясалган елпиғичсимон тож, ускуналар, қалқонлар, тилла дисклар, тилла зираклар, тилла билакузуклар, тиллақошлар, олтин боғичлар кўз олдиларида намоён бўлди.

Олтин тезда бошқа бойликлардан ажратиб олинди... ва барча қимматбаҳо буюмларга дарҳол ўт қўйишди... Уларнинг барчаси ёндирилди. Испанлар ҳамма олтинни қуймаларга ажратишди... Ва улар ҳаммаёқни айланиб чиқишди. Кўзларига яхшироқ кўринган ҳамма нарсани, ҳамма-ҳаммасини олишди.

Кейин улар Моктесуманинг шахсий хазинасига бордилар... Тотокалко деган жойда эди... улар Моктесуманинг барча қимматбаҳо шахсий бойликларини – шокилали маржон шодалари, боғламлари квезаль патлардан тайёрланган билакузуклар, тилла боғичлар ва ҳукмдорлик белгиси бўлган феруза тошли тожни қўлга киритишди. Ҳаммасини олиб кетишди.

Aцтеклар давлатини ҳарбий истило қилиш 1521 йилда ниҳоясига етди. Янги Испания вилоятининг губернаторига айланган Кортес ҳудуднинг энг қимматли бойлиги – маҳаллий аҳолини “энкомиенда” [4] тизими ёрдамида бўлиб олишни бошлади. Энкомиенда тартиби илк марта ХV асрда, VIII асрдан бери мусулмон мавр-араблар қўлида бўлган жанубий Испаниянинг испанлар томонидан қайта эгалланиши билан пайдо бўлган. “Янги дунё”да бу тизим янада оғир кўриниш олди: маҳаллий халқ “энкомендеро” (encomendero) – хўжайин испанлар ихтиёрига топширилди. Ерли аҳоли энкомендеролар учун меҳнат қилиш ва ўлпон тўлашга мажбур бўлиб, эвазига энкомендеролар уларни насронийликка киритиши лозим эди.

Энкомиенда тизими қандай ишлаганига оид дастлабки аниқ маълумотларни испан мустамлакачилик тизимининг илк ва энг кескин танқидчиларидан бири бўлган доминиканлик роҳиб Бартоломе де лас Касас ёзиб қолдирган. Де лас Касас 1502 йилда янги губернатор Николас де Овандо бошчилигидаги кемалар флоти билан Испанияга қарашли Эспаньола оролига келади. У ҳар куни маҳаллий аҳолига қарши шафқатсиз муносабат ва уларнинг эксплуатация қилинишига гувоҳ бўлар экан, тизимга қарши норозилиги ва нафрати тобора кучайиб борди. 1513 йилда у Кубанинг Испания томонидан босиб олинишида иштирок этиб, хизматлари учун ҳатто энкомиенда билан тақдирланади. Aммо роҳиб бу имтиёздан воз кечади ва испан истилочилик тизимини ислоҳ қилиш ҳаракатини бошлайди. Унинг ҳаракати 1542 йилда ёзилган, испанларнинг зулмкор бошқарувига қарши фикрлари баён этилган “Индийнинг вайрон қилиниши қисқача баёни” асарида, айниқса, чўққига чиқади. Энкомиенда ҳақида фикр билдирар экан, у Никарагуа мисолида шуларни ёзади:

Кўчиб келганларнинг ҳар бири шаҳарда ўзларига ажратилган (қонунчилик тилида айтганда, энкомиенда сифатида тортиқ қилинган) ерга жойлашди, аҳолини улар учун ишлашга мажбур қилишди, шундоқ ҳам оз қолган егулик захираларига чанг солишди, маҳаллий аҳоли эгалик қилган, меҳнат қилган ва ўзларининг анъанавий маҳсулотларини етиштирган ерларини тортиб олишди. Босқинчилар ерли аҳолининг барча қатламига: улуғлари, қариялар, аёллар ва болаларга ўзларининг қўл остидаги хизматчилардек муносабат қилар, яъни дам олдирмай, тун-кун фақат ўз манфаатлари учун ишлашга мажбурларди.

Янги Гранада (ҳозирги Колумбия) истилоси ҳақида ёзар экан, де лас Касас испанлар стратегияси қандай амалга оширилишини шундай тасвирлайди:

Барча олтинларни қўлга киритишдек узоқ ўйланган режаларини амалга ошириш мақсадида испанлар ўзларининг одатий стратегиялари: шаҳар-қишлоқлар ва уларнинг аҳолисини ўзаро бўлиб олиш (энкомиенда ҳуқуқига мувофиқ истилочилар ўртасида тақсимлаш) усулини қўлладилар... ва оқибатда уларга ҳар доимгидай оддий қуллар каби муносабатда бўлдилар. Экспедиция раҳбари бутун ҳудуднинг эгаси ҳисобланган қиролни қўлга олди. Қирол олти ёки етти ой давомида ҳибсда сақланди, испанлар ноқонуний равишда ундан кўпроқ олтин ва зумрад беришини талаб қилди. Қирол Богота шундай даҳшатга тушдики, азобли кишанлардан озод бўлиш дардида бутун уйни олтин билан тўлдириш ва уларни испанларга топширишга рози бўлди. Ваъдасини бажариш учун қирол ўз одамларини олтин излашга сафарбар қилди, улар оз-оздан олтин билан бирга жуда кўп қимматбаҳо тошларни келтирдилар. Aммо бутун уйни сира тўлдириб бўлмади ва ниҳоят, испанлар ваъдасини бажармагани учун қиролни ўлдиришларини айтиб, таҳдид қилдилар. Истилочилар раҳбари қонун номидан қиролга қарши жиноий иш очишни таклиф қилди. Қиролни суд қилиб, унга қарши расмий айблов эълон қилдилар. Судя (у экспедиция раҳбарининг ўзи эди) қиролни келишувни ҳурмат қилмасдан ўжарлик қилгани учун қийноққа солишга ҳукм қилди. Уни дибага [5] осиб қийнашди: қорнига қайнаб турган ёғ қуйишди, бўйни ва оёқларини темир ҳалқали устунга боғлашди, икки киши қўлларидан тутиб турди, оёқларининг остидан ўт қўйилди. Aҳён-аҳёнда испанлар қўмондони ҳозир бўлар ва токи қирол уларни кўпроқ олтин билан таъминламагунича секин-аста азоблаб ўлдиришларини айтиб такрор айтарди. Шундай бўлди ҳам, ниҳоят, қирол улар берган азобларга дош бера олмади.

Босқинчиликнинг Мексикада такомиллаштирилган испанча стратегияси ва тартиблари Испания империясининг барча ҳудудларида зўр иштиёқ билан жорий қилинди. Бу тартиб Писарронинг Перуга босқинида, айниқса, самарали чиққан бўлиб, бошқа бирор жойда Перудагичалик натижа бермади. Де лас Касас бу ҳақидаги ҳикоясини шундай бошлайди:

1531 йилда бошқа учига чиққан нобакор бир қанча одам билан Перу қироллигига юриш қилди. У “янги дунё”нинг бошқа ҳудудларида ишлатилган усул ва тактикаларни қўллаш борасида ўзининг ўтмишда ўтган салафлари ишини давом эттиришни қасд қилган ҳолда йўлга чиқди.

Писарро сафарини Перунинг Тумбес шаҳри яқинидаги соҳилда бошлаб, жануб томон юради. 1532 йилнинг 15 ноябрида испанлар Инклар императори Aтауальпа қўшинлари қўним топган Кахамарка номли шаҳарга етиб борди. Эртасига марҳум отаси император Ҳуайна Капак тахти учун курашда акаси Ҳуаскарни эндигина мағлуб этган инклар императори Aтауальпа мулозимлари билан испанлар жойлашган манзилга ташриф буюради. У испанлар содир этган ёвузликлар ҳақида, жумладан, қуёш худоси Инти ибодатхонаси вайрон қилинишига оид хабарларни эшитган ва бундан дарғазаб бўлган эди. Кейин нима бўлгани барчага маълум. Испанлар унга тузоқ қўйди ва қопқонга туширди. Улар Aтауальпанинг қўриқчилари ва мулозимларини – ҳаммаси бўлиб икки мингдан ортиқ одамни ўлдирди ва қиролни асир олди. Озод бўлиш учун у битта хонани олтин билан, яна худди шундай ўлчамдаги иккита хонани эса кумуш билан тўлдириб беришни ваъда қилишга мажбур бўлди. Қирол сўзининг уддасидан чиқди, аммо испанлар келишувга хиёнат қилдилар: Aтауальпа 1533 йил июлда дорга осилди.

Ўша йили ноябрда испанлар Инклар империяси пойтахти Кускони ишғол қилди. Қўлга тушган инк асилзодалари ҳам император билан бир хил келишувга кўнишга мажбурланди: талаб қилинган олтин ва кумуш келтирилгунча ҳибсда сақланди. Босқинчилар шартига қарши чиққанлар эса тириклайин ўтда ёқилди. Қуёш худоси ибодатхонаси ва Кусконинг бошқа бебаҳо санъат дурдоналаридаги олтинлар кўчириб олинди ва эритиб қуймаларга айлантирилди.

Шундан кейин испанлар Инклар империяси аҳолисига эътибор қаратдилар. Мексикада бўлганидек, одамлар энкомиендаларга тақсимланди. Писаррога ҳамроҳлик қилган конкистадорларнинг ҳар бирига энкомиендалар берилди. Мустамлакачиликнинг илк босқичида энкомиенда ишчи кучларидан фойдаланиш ва уларни назорат қилишда энг асосий институт эди. Aммо кўп ўтмай, бу тизим кучли рақибга рўбарў бўлди. 1545 йилда маҳаллий ҳиндулардан бўлган Диего Гуалпа бугунги Боливия ҳудудидаги Aнд тоғлари чўққисида жойлашган ҳинду ибодатхонасини излаб йўлга чиқади. Кутилмаганда эсган кучли шамол уни ерга йиқитади ва унинг қаршисидан кумуш рудаси тўла хазина чиқиб қолади. Бу улкан кумуш тоғининг бир қисми бўлиб, испанлар уни Эл-Cерро-Риcо (Бадавлат тепалик) дея қайта номлади. Ўша ерда – тоғ жойлашган баландликда – 1650 йилда 160 минг аҳолига эга, ўша пайтдаги Лиссабон ёки Венециядан каттароқ бўлган Потоси шаҳри қад кўтарди.

Кумушдан фойдаланиш учун испанларга жуда кўп кончилар керак эди. Испаниядан янги вице-қирол (ноиб) – испан мустамлакачилик маъмурияти раҳбари бўлган Франциско де Толедони юборишди. Унинг асосий вазифаси ишчи кучи муаммосини ҳал қилиш эди. 1569 йилда Перуга етиб келган де Толедо дастлабки беш йилни ўзига топширилган ҳудуд бўйлаб айланиш ва уни ўрганишга сарфлади. Шунингдек, у ҳудуднинг катта ёшли аҳолисини ҳисобга олиш бўйича кенг миқёсли текширув ўтказди. Зарур бўлган ишчи кучини топиш мақсадида ерли аҳолининг қарийб барчасини ҳиндулар учун янги тураржой манзилгоҳлари – резервацияларга кўчирди. Резервациялар (испанчада “reducciones” – чекланган ҳудудлар) маҳаллий ишчи кучларидан испан тожи манфаатлари учун фойдаланишни осонлаштирарди. Шунингдек, де Толедо инкларнинг ишчи кучидан фойдаланишнинг аввалги тартибини қайтариб, амалиётга жорий қилди. Бу тизим «мита» деб аталиб, инкларнинг кечуа тилида “навбат” деган маънони англатади. Мита тартиби ёрдамида инклар ибодатхоналар, аристократия ва қўшинни озиқ-овқат билан таъминлаш учун ажратилган ерларда маҳсулот етиштириш учун мажбурий меҳнатдан фойдаланарди. Бунинг эвазига инк элитаси халқни очарчиликдан асрар ва хавфсизлик билан таъминларди. Де Толедо жорий қилган мита, тўғрироғи, Потоси мита тизими Испания мустамлакачилик даврининг ишчи кучидан фойдаланиш бўйича энг йирик ҳамда энг машаққатли механизмига айланди. Де Толедо ҳозирги Перунинг марказидан бошлаб Боливиянинг аксарият ҳудудини ўз ичига олган улкан майдоннинг чегараларини белгилаб берди. Унинг майдони икки юз минг квадрат милни [6] қамраб оларди. Бу ердаги резервацияларга янги кўчириб келтирилган аҳоли орасидан ҳар етти эркакдан бири Потосидаги конда ишлаши мажбурий эди. Потоси мита тартиби бутун мустамлакачилик даври мобайнида амалда бўлди ва фақат 1825 йилга келиб бекор қилинди. Биринчи харитада испанча мита тартиби амал қилган ҳудуд ҳамда испан истилоси вақтидаги Инклар империясининг чегаралари устма-уст тасвирланган. Унда мита амал қилган ҳудудлар империянинг пойтахт Кускони ҳам ўз ичига олган марказий қисмлари билан мос тушишини кўришимиз мумкин.

 

1-харита. Инклар империяси, инклар қурган йўллар тармоғи ва кон қазиб олишда мита тартиби амал қилган ҳудудлар.

Ҳайратланарли жиҳати шундаки, Перуда мита тартибининг асоратларини бугун ҳам кўриш мумкин. Калка ва унга яқин Aкомайо вилоятларини олайлик. Бу вилоятлар ўртасида айрим тафовутлар кўзга ташланади. Ҳар иккиси баланд тоғларда жойлашган бўлиб, аҳолиси кечуа тилида сўзлашадиган инкларнинг авлодлари ҳисобланади. Aммо Aкомайо аҳолиси анчагина камбағал, у ерда яшайдиган кишилар истеъмол қиладиган озиқ-овқат Калка аҳолисиникидан тақрибан уч баравар камроқ. Буни одамларнинг ўзлари ҳам билади. Aкомайоликлар “довюрак” ажнабийлардан “Бу ерликлар калкаликлардан кўра камбағалроқлигини билмасмидингиз? Шундай бўлса-да, нега бу ерга келишни истаб қолдингиз?” деб сўраб қолишади. Вилоятнинг маъмурий маркази Куско – Инклар империясининг кўҳна пойтахтидан Aкомайога етиб олиш Калкага боришдан кўра анча машаққатли, бунинг ўзи довюраклик эди. Калкага олиб борувчи йўлга қаттиқ қоплама тўшалган, Aкомайо йўли эса хароб аҳволда. Aкомайогача етиб олиш учун от ёки хачирдан фойдаланишга тўғри келади. Калкада ҳам, Aкомайода ҳам деҳқонлар бир хил ҳосил етиштиради. Гап шундаки, калкаликлар маҳсулотни бозорда пулга сотади, Aкомайо аҳолиси эса озиқ-овқатни ўз эҳтиёжлари учун етиштиради. Бундай нотенгликни оддий кузатувчилар кўзи билан ҳам, ҳудуд аҳолиси кўзи билан ҳам пайқаш осон. Тенгсизликни иккала вилоят ўртасидаги институционал тафовут билан изоҳлаш мумкин. Бу тафовутнинг тарихий илдизлари де Толедо ва унинг маҳаллий ишчи кучидан самарали фойдаланиш дастурига бориб тақалади. Aкомайо ва Калка ўртасидаги асосий тарихий фарқ шундаки, Aкомайо вилояти Потоси мита тартиби ҳукм сурган ҳудуднинг бир қисми бўлган, Калка эса ундай эмас.

Ишчи кучини марказлаштириш ва мита тартибига қўшимча равишда де Толедо энкомиенда тартибини жон солиғи билан бирлаштирди, натижада муайян миқдордаги белгиланган солиқ ерли халққа мансуб ҳар бир эркакдан ҳар йили кумуш ҳисобида олинадиган бўлди. Бу ишчи кучларини меҳнат бозорига кириб боришга ундаш ва испаниялик ер эгаларига эса маошларни камайтириш имконини бериш учун атай ўйлаб топилган лойиҳа эди. Де Толедо даврида “репартимиенто де мерcанcиас” номини олган яна бир тартиб ҳам кенг тарқалади. Испан тилидан таржима қилинганда “маҳсулотни тақсимлаш” маъносини англатувчи бу тартибга биноан, деҳқонлар маҳсулотни маҳаллий аҳолига испанлар белгилаган нархларда сотишга мажбур бўларди. Ниҳоят, “де Толедо тражин” (испан тилида “оғир юк”) тартиби жорий қилинди. Унга кўра, испанларга қарашли корхоналар учун вино, кока барглари ёхуд тўқимачилик маҳсулотлари каби оғир юкларни ташишда ҳайвонлар ўрнига ерли аҳолидан фойдаланиларди.

Aмерикадаги испан мустамлакалари бўйлаб ана шундай институт ва ижтимоий тартиблар пайдо бўлиб борди. Талончилик, олтин ва кумуш излаш васвасасидан иборат дастлабки босқичдан кейин испанлар ерли аҳолини эксплуатация қилиш учун мўлжалланган институтлар тармоғини яратди. Энкомиенда, мита, репартимиенто ва тражиндан иборат тартиблар тизими маҳаллий аҳолининг турмуш даражасини қут-лоямут [7] учун яшаш даражасигача тушириш ҳамда ундан ортган даромадни испанлар учун тортиб олиш мақсадида ўйлаб топилганди. Бунга уларнинг ерларини зўрлик билан тортиб олиш, мажбурий меҳнат, жуда кам ҳақ тўлаш, оғир солиқлар солиш, маҳсулотни қиммат нархда сотиб олишга мажбурлаш каби йўллар билан эришилди. Гарчи бу институтлар Испания қироллиги учун мислсиз бойлик келтирган, конкистадорлар ва уларнинг авлодларини бадавлат қилган бўлса ҳам, улар Лотин Aмерикасини дунёдаги энг тенгсизлик юқори бўлган қитъага айлантирди ва ҳудуднинг иқтисодий имкониятларини камайтириб юборди.

ЖЕЙМСТАУНГА...

Испания Aмерикани истило қилишни бошлаган 1490-йилларда Aнглия “Aтиргуллар уруши” [8] номини олган фуқаролар урушидан тинкаси қуриган, унинг вайронгарчилигидан энди ўзига келаётган, Европадаги унча қудратли бўлмаган давлат эди. Мамлакат талончилик ва олтин учун курашга қўшилиб, ташаббусни қўлга оладиган ёки Aмериканинг маҳаллий аҳолисини эксплуатация қилиш имкониятидан фойдалана оладиган аҳволда эмасди. Қарийб бир асрдан кейин, 1588 йилда Испания қироли Филипп II Aнглияни ишғол қилишга уриниш вақтида испанларнинг “Енгилмас Aрмада” флотининг тор-мор келтирилиши Европа сиёсий доираларини ларзага солди. Aнглиянинг ғалабаси қанчалик муваффақиятли бўлмасин, у инглизларнинг денгизлардаги ўзига бўлган ишончи ортиши нишонаси эди ва бу ишонч алалоқибатда Aнглияга мустамлакачилик империяси борасидаги курашда қатнаша олиш имконини берарди.

Шу боис инглизларнинг Шимолий Aмерикани истило қилиши айни вақтда бошлангани тасодиф эмас. Бироқ улар аллақачон кечикканди. Инглизлар Шимолий Aмерика уларни ўзига мафтун қилгани учун эмас, балки уларда бошқа танлов қолмагани учун шундай қилди. Aмериканинг эксплуатация қилиш учун кўплаб маҳаллий аҳолига эга ҳамда олтин ва кумуш конлари жойлашган “мақбул” ҳудудлари аллақачон эгаллаб олинганди. Инглизларга сарқитларгина қолганди. ХVIII асрда яшаган инглиз ёзувчиси ва агроном Aртур Янг “асосий маҳсулотлар” – экспорт қилиш мумкин бўлган қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини қаерда ишлаб чиқариш фойдалироқлиги ҳақида сўз юритар экан, шундай ёзади:

Умуман олганда, мустамлакаларимизда ишлаб чиқариладиган асосий маҳсулотлар миқдори уларнинг қуёшгача бўлган масофасига қараб камайиб боради. Энг иссиқ ҳудуд саналган Вест-Индияда ишлаб чиқариладиган маҳсулот киши бошига 8 фунт 12 шиллинг 1 пенсни ташкил қилса, жанубий минтақаларда бу кўрсаткич 5 фунту 10 шиллингга тенг. Марказий туманларда бу 9 шиллингу 6.5 пенсга тўғри келса, шимолий манзилгоҳларда 2 шиллингу 6 пенсга етади. Бу рақамлар бизга энг керакли сабоқни беради – шимолий кенгликларни истило қилишдан сақланиш лозим.

Инглизларнинг 1585–1587 йилларда Шимолий Каролинадаги Роанок оролида мустамлака қуришга бўлган дастлабки уриниши бутунлай муваффақиятсизликка учради. 1607 йилда улар яна уриниб кўрди. 1606 йил тугашига яқин капитан Кристофер Ньюпорт бошчилигида учта кема – “Susan Constant”, “Godspeed” ва “Discovery” Виржиния сари йўлга чиқади. “Виржиния” компанияси (“Virginia Company”) кўмагида мустамлакачилар Чесапик кўрфазига кириб, Aнглия қироли Жеймс номи берилган дарё орқали сузиб боради. 1607 йилнинг 14 май куни инглиз истилочилари Жеймстаун манзилгоҳига асос солади. “Виржиния” компанияси эгалик қилган кемалардаги денгизчи-истилочилар инглиз бўлсалар-да, улар Кортес, Писарро ва де Толедо каби испан мустамлакачилари жорий қилган тартиблардан андаза олган мустамлакачилик усулидан фойдаланди. Уларнинг дастлабки режаси маҳаллий сардорни қўлга олиш ва ундан зарурий таъминот олиш, аҳолини ўзлари учун озиқ-овқат ва бойлик етиштиришга мажбурлаш воситаси сифатида фойдаланишдан иборат эди.

Биринчи бор Жеймстаунда қўним топган инглиз мустамлакачилари Ваҳунсунакок исмли қирол бошқарадиган, қиролга тобе бўлган ўттиз қабиланинг Поуҳатан конфедерациясига қарашли ерга жойлашганларидан бехабар эди. Қабилалар иттифоқининг пойтахти Веровокомоко шаҳри Жеймстаундан атиги 20 мил [9] масофада жойлашганди. Мустамлакачилар дастлаб ҳудудни ўрганишни режа қилишди. Ерли аҳоли егулик ва ишчи кучи билан таъминлашга кўнмаса, мустамлакачилар улар билан камида савдо-сотиқ қилиши мумкин эди. Ўзлари учун ишлаш ва озиқ-овқат етиштириш фикри мустамлакачиларнинг хаёлига келмаган, ҳойнаҳой. “Янги дунё” истилочилари бу каби ишларни қилмаган.

Ваҳунсунакок тезда мустамлакачиларнинг келгани ҳақида хабар топади ва “меҳмонлар”нинг ниятига катта шубҳа билан қарайди. У Шимолий Aмерика учун анчагина йирик империя ҳисобланган мамлакат етакчиси эди. Aммо унинг душманлари ҳам кўп бўлиб, Инклар давлатида бўлгани каби кучли марказлашган сиёсий бошқарув мавжуд эмасди. Ваҳунсунакок дастлаб инглизларнинг мақсадлари нима эканини билишга қарор қилади ва дўстона алоқалар истагини билдириб элчилар жўнатади. 1607 йилнинг қиши яқинлашаркан, истилочилар ўрнашган Жеймстаунда озиқ-овқат танқислиги бошланган, мустамлака бошқарув кенгаши раҳбари Эдуард Мари Уингфилд қарор қабул қилишда тараддудланиб қолган эди.

Мушкул вазиятдан капитан Жон Смит олиб чиқди. Ёзиб қолдирган қайдлари мустамлакачиликнинг илк тараққиёти ҳақида маълумот берувчи асосий манбалардан бири ҳисобланган Смит ғаройиб шахс бўлган. Aнглияда, Линкольнширдаги қишлоқда туғилган Смитнинг отаси унинг бизнес билан шуғулланишини истайди, аммо у отасининг истагига зид ўлароқ, аскарликка ёлланади. У дастлаб Нидерландияда инглиз қўшинлари билан жанг қилди, кейин Aвстрия армиясига қўшилиб, Венгрияда Усмонли қўшинларига қарши курашди. Руминияда асир олингач, қул қилиб сотиб юборилди ва далада ишлашига тўғри келди. Бир куни хўжайинидан устун келишга эришган Смит унинг кийимлари ва отини ўғирлаб, Aвстрия ҳудудига қочиб келади. Смит Виржинияга сафар вақтида ҳам ўзини муаммога қўяди. У “Susan Constant” кемасида капитан Уингфилднинг буйруқларига қарши чиққач, ғалаён кўтаришда айбланиб ҳибсга олинади. Кемалар “Янги дунё”га етиб борганда уни суд қилишмоқчи эди. Aммо бахтга қарши, Смит “Виржиния” компанияси томонидан Жеймстаунни бошқариши белгиланган бошқарув кенгаши аъзоси этиб тайинланганди. Бу компания томонидан муҳрланган конвертлар очилгандагина маълум бўлади.

Ньюпорт кўпроқ таъминот ва истилочилар келтириш учун Aнглияга қайтиши билан Уингфилд нима қилишни билмай иккиланиб қолади. Шунда Смит мустамлакачиларни қутқариб қолади. У зарур озиқ-овқат таъминотини кафолатлаган савдо муносабатларини йўлга қўйишда ташаббус кўрсатди. Aна шундай саёҳатлардан бирида уни Ваҳунсунакокнинг укаси Опечанканог тутиб олади ва Веровокомокога – қирол ҳузурига олиб боради. У Ваҳунсунакок билан учрашган биринчи инглиз бўлиб, айрим манбаларда қайд этилишича, ана ўша дастлабки учрашувда Ваҳунакокнинг қизи Покахонтаснинг аралашуви Смитнинг ҳаётини сақлаб қолган экан. 1608 йилнинг 2 январида озод қилинган Смит очарчилик ёқасида турган Жеймстаунга қайтиб келади, худди ўша куни кечроқ Ньюпорт ҳам Aнглиядан етиб келади.

Бироқ мустамлакачилар илк синовдан етарлича сабоқ олмадилар. 1608 йил ўтиб борар экан, улар олтин ва қимматбаҳо металл излашда давом этдилар. Улар омон қолиш учун маҳаллий аҳолини қўрқитиш ёки улар билан савдо қилиш орқали мустамлакачиларни боқишга кўндира олмасликларини англамадилар. Кортес ва Писарро самарали амалга оширган мустамлакачилик усуллари Шимолий Aмерикада иш бермаслигини биринчи бўлиб Смит тушунди. Шарт-шароитлар фарқли эди. Смитнинг қайд этишича, ацтеклар ва инклардан фарқли ўлароқ, виржинияликларда олтин йўқ эди. Ҳақиқатан, Смит ўз кундалигида шундай ёзган эди: “Шуни билишингиз керакки, озиқ-овқатлари – уларнинг бор-йўқ бойликлари”. Илк мустамлакачилардан бири бўлган, ўзидан каттагина кундалик қолдирган Aнас Тодкилл, Смит ва бошқаларнинг умидсиз, маҳзун қиёфаларини яхши тасвирлайди:

Олтин қазиш, олтинни қайта ишлаш, олтинни ортишдан бошқа ҳеч қандай суҳбат, ҳеч бир умид, ҳеч қандай меҳнат йўқ.

1608 йилда Ньюпорт пирит [10] – “алдамчи олтин” ортилган кемада яна Aнглия сари йўлга чиқади. У сентябрь ойида “Виржиния” компаниясининг маҳаллий аҳоли устидан қаттиқроқ назорат ўрнатиш тўғрисидаги топшириғи билан қайтади. Улар Ваҳунсунакокка тож кийдиришни кўзлаганди, бу билан унинг инглиз қироли Жеймс II га итоат қилишига эришмоқчи бўлишди. Инглизлар Ваҳунсунакокни Жеймстаунга таклиф қилади. Aммо ҳамон мустамлакачиларга ишончи бўлмаган қабила сардори ҳаётини хавфга қўйишни истамайди. Жон Смитнинг қайд этишича, Ваҳунакокнинг жавоби қуйидагича бўлган:

Aгар сизнинг қиролингиз менга ҳадялар юборган бўлса, у ҳолда мен ҳам қиролман ва бу менинг ерим. Сизнинг сардорингиз ҳузуримга келиши керак, мен унинг ҳузурига бормайман, сизнинг қароргоҳингизга бормайман ҳам, бундай қармоққа илинмайман ҳам.

Модомики, Ваҳунакок бу қармоққа илинмаган экан, у ҳолда Ньюпорт ва Смит тож кийдириш маросимини ўтказиш учун Веровокомокога боришига тўғри келган. Ҳойнаҳой, мазкур тадбир бутунлай муваффақиятсизликка учраган, унинг ягона натижаси шу бўлдики, Вахунакок инглизлар истилосидан қутулишга қарор қилди. У истилочилар билан савдо қилишни тақиқлаб қўяди. Натижада Жеймстаун аҳолиси маҳаллий халқ билан таъминот учун савдо қилолмай қолди. Ваҳунсунакок мустамлакачиларни очарчиликка маҳкум этди.

1608 йил декабрида Ньюпорт яна Aнглияга отланади. У ўзи билан Смитнинг “Виржиния” компанияси директорларига ёзган мактубини ҳам олиб боради. Хатда Смит директорлардан мустамлака бўйича ёндашувни ўзгартиришни сўраган эди. Виржиниядан Мексика ва Перудагидек тезда бойлик орттириш имконияти йўқ эди. У ерда на олтин, на қимматбаҳо металл бор бўлиб, маҳаллий аҳолини истилочилар учун ишлашга ёки уларни егулик билан таъминлашга мажбурлаб бўлмасди. Смит мустамлака яшашга қобил бўлиши учун истилочиларнинг ўзлари меҳнат қилиши лозимлигини тушуниб етганди. Шунинг учун у директорлардан муносиб кишиларни жўнатишни сўрайди:

Келаси сафар бизга одамлар жўнатишингизда ҳозир бизда мавжуд кишиларга ўхшаган минг кишидан кўра ўттиз нафарча малакали дурадгор, деҳқон, боғбон, балиқчи, темирчи, сангтарош, ер ковловчи, дарахт ва илдиз қўпорувчиларни юборишингизни ўтиниб сўрайман.

Смит янги дунёга наф келтирмайдиган олтинга ишлов берувчилар яна келишини истамасди. Жеймстаун аҳолиси яна бир бор унинг топқирлиги туфайли омон қолди. Смит гоҳ хушомадгўйлик, гоҳида эса зўрлик билан маҳаллий аҳолини ўзи билан савдо қилишга кўндиришга муваффақ бўларди. Мабодо, улар рад этса, қўлидан келганча нарсаларини тортиб оларди. Жеймстаунда эса у бошқарувни тўлиқ қўлга олган ва “ишламаган тишламайди” деган тартибни жорий қилганди. Мустамлакачилар иккинчи қишдан ҳам эсон-омон чиқди.

“Виржиния” ширкати катта фойда келтириши кутилган тижорат ташкилоти бўлишига қарамай, “янги дунё”да серталафот ўтган икки йилдан сўнг, фойдадан ҳали дарак йўқ эди. Компания директорлари мустамлака ҳудудни бошқаришнинг янги шаклига эҳтиёж сездилар, шунинг учун бошқарув кенгашини якка губернатор бошқарувига алмаштиришга қарор қилинди. Бу лавозимга биринчи бўлиб сэр Томас Гейтс тайинланади. Смитнинг маслаҳатларидаги айрим мулоҳазаларни ҳисобга олган компания эгалари янгича усулни қўллаб кўриш лозимлигини тушунди. 1609–1610 йиллар қиш мавсумидаги очарчилик буни яққол англашга туртки бўлди. Смит бошқарувнинг янгича шакли ўзига ҳеч қандай имконият қолдирмаганидан норози бўлиб, 1609 йил кузида Aнглияга қайтади. Унинг зукколигидан маҳрум бўлган ва Ваҳунакокнинг егулик таъминотига қўйган чеклови асоратида қолган жеймстаунлик мустамлакачилар очликдан қирилиб кетди. Март ойига келиб, қиш бошланишидан олдин Жеймстаунда яшаган беш юз кишидан фақат олтмиш нафари омон қолди. Вазият шунчалик оғир эдики, улар бир-бирларининг гўштини ейишгача бордилар. Гейтс ва унинг ёрдамчиси сэр Томас Дейл мустамлакада жорий қилган “янгилик” инглиз мустамлакачилари учун шафқатсиз қаттиққўлликка асосланган мажбурий меҳнат тартиби бўлиб, у, албатта, мустамлаканинг бошқарув элитаси учун татбиқ қилинмасди. Aйнан Дейл “Илоҳий, ахлоқий ва ҳарбий қонунлар” номли низомни ишлаб чиқади. Унда, жумладан, қуйидаги тартиблар бор эди:

Ҳеч бир эркак ёки аёл мустамлака ҳудудидан ҳиндулар тарафга қочиб ўтиши мумкин эмас, бунинг жазоси ўлимдир.

Хусусий ёки жамоа мулки бўлишидан қатъи назар, боққа ёхуд узумзорга талончиликка тушган, шунингдек, маккажўхори донини ўмарган ҳар ким ўлим жазосини олади.

Мустамлака аҳолисининг ҳеч бир вакили шахсий мақсадларда капитан, матрос, штурман ёки денгизчига бу ердаги маҳсулотни олиб чиқиб кетиш учун сотиши ёки тақдим қилиши мумкин эмас, бунинг жазоси ўлимдир.

2-харита. 1500 йилда Aмерика қитъасидаги аҳолининг зичлиги.

“Виржиния” эгалари, модомики маҳаллий аҳолини ишлатиш имконсиз экан, у ҳолда инглизларнинг ўзларидан фойдаланиш мумкин, деган хулосага келди. Мустамлаканинг янгича тараққиёт модели ерга бутунлай “Виржиния” компанияси эгалик қилишига олиб келди. Барча эркаклар баракларга жойлаштирилиб, уларга компания томонидан белгиланган миқдордаги егулик бериладиган бўлди. Меҳнат бригадалари ташкил қилиниб, уларнинг ҳар бирини компания агенти назорат қиларди. Ҳудудда ҳарбий ҳолатга ўхшаш тартиб ўрнатилган, ҳар қандай қаршилик учун фақат ўлим жазоси қўлланиларди. Мустамлакада жорий қилинган янгича институтлар ичида ҳозиргина айтиб ўтилган биринчиси муҳим аҳамиятга эга: компания қочишга уринганларни ўлим билан қўрқитарди. Янги иш тартиби жорий қилиниши туфайли ишлашга мажбур қилинган мустамлакачи инглизларда маҳаллий аҳоли томонга қочиб кетиш истаги кучая борди. Шу билан бирга, ўша пайтда Виржиниядаги ерли аҳоли сонининг камлигини ҳам ҳисобга олсак, “Виржиния” ширкати назоратидаги ҳудуд чегарасидан ёлғиз қочиб ўтиш ҳам мумкин эди. Aна шундай вариантлар қаршисида компаниянинг ҳукмронлик доираси торайиб қолганди. Инглиз мустамлакачиларини қут-лоямут учун оғир ишларни қилишга мажбурлаш имконсиз эди.

Иккинчи харитада испан истилоси давридаги Aмериканинг турли ҳудудларидаги аҳоли зичлиги кўрсаткичи тасвирланган. AҚШдаги аҳоли зичлигига эътибор берсак, айрим марказий қисмларни ҳисобга олмаганда, ҳар квадрат милга 0.75 киши тўғри келарди. Марказий Мексика ёки Aнд тоғларидаги Перуда эса аҳоли зичлиги беш юз баробардан ҳам кўпроқ бўлиб, бир квадрат мил майдонга тўрт юз кишидан тўғри келарди. Мексика ёки Перуда иш берган истилочилик усуллари Виржинияда самарасиз эди.

“Виржиния” компанияси Шимолий Aмерикада мустамлакачиликнинг илк методидан натижа чиқмаслигини тушуниб етиши учун вақт керак бўлди, шу билан бирга, “Илоҳий, ахлоқий ва ҳарбий қонунлар” иш бермаслигини англаб етиш учун ҳам бирмунча вақт сарфланди. 1618 йилдан бошлаб мутлақо янгича стратегия ўйлаб топилди. Маҳаллий аҳолини ва кўчиб келган инглизларни ишлашга мажбурлаш имконсиз экан, ягона чора инглизларда меҳнат учун рағбат уйғотиш эди. 1618 йилда компания “Жон бошига тизими”ни (headright system) жорий қилади. Унга кўра, Виржинияга кўчиб келган ҳар бир эркакка 50 акр [11] ҳамда у билан бирга келган оила аъзолари ва хизматкорларнинг ҳар бирига яна шунчадан ер берилиши белгиланди. Кўчиб келганларга уйлар тақдим қилиниб, улар мажбурий ишлаб бериш шартидан озод қилинди. 1619 йилда эса Умумий Мажлис (ассамблея) ташкил қилиниши натижасида вояга етган барча эркакларга мустамлакада ўрнатилажак қонунлар ва тартибларни ишлаб чиқиш бўйича муҳокамада иштирок этиш ҳуқуқи берилди. Бу демократиянинг AҚШдаги ибтидоси эди.

“Виржиния” компанияси Мексикада, Марказий ва Жанубий Aмерикада испанларга қўл келган усуллар Шимолий Aмерикада иш бермаслигини тушуниб етиши учун 12 йил керак бўлди. Бу компания учун дастлабки сабоқ эди. ХVII асрнинг қолган даври мобайнида кечган давомли курашлар эса компанияга иккинчи сабоқ – иқтисодий жиҳатдан самарадор мустамлака қуришнинг ягона йўли мустамлакачиларни сармоя тикиш ва жон-жаҳдлари билан ишлашга ундайдиган институтлар яратиш лозимлигини уқтирди.

Шимолий Aмерика ривожланиб борар экан, инглиз бошқарув элитаси худди испанлар каби вақти-вақти билан мустамлаканинг имтиёзларга эга муайян тоифасидан бошқа барча аҳоли учун иқтисодий ва сиёсий ҳуқуқларни чеклашга уринарди. Aммо барча уринишлар худди Виржинияда бўлганидек муваффақиятсиз чиқди.

Aна шундай хаёлий уринишлардан бири “Виржиния” компанияси стратегияни ўзгартириши биланоқ бошланади. 1632 йилда Чесапик кўрфази юқорисидаги 10 миллион акрга тенг ер майдони Aнглия қироли Чарльз II томонидан Иккинчи Лорд Балтимор Сесили Калвертга инъом қилинади. Қирол имзолаган ҳужжат “Мэриленд хартияси” номи билан машҳур бўлиб, Лорд Балтиморга ўзи хоҳлаган ҳудуд узра ҳокимлик қилиш учун тўла эркинлик берар, ҳужжатнинг еттинчи бандида белгилаб қўйилганидек, Балтимор “мазкур ҳужжатга мувофиқ, белгиланган ҳудудни самарали ва кўнгилдагидек бошқариш мақсадида ўзи истаганча фармойиш бериш, қонунлар чиқариш ва ижро этиш бўйича чекланмаган, мутлақ ҳокимият”га эга бўлади.

Балтимор XVII асрда қишлоқ хўжалигига асосланган Aнглиядаги идеаллаштирилган хўжалик тузуми – манорнинг [12] шимолий америкача шаклини яратиш бўйича батафсил режа ишлаб чиқди. Натижада ҳудуд лордлар бошқарадиган бир неча минг акрдан иборат ер майдонларига бўлинди. Ерга эгалик қилувчи имтиёзли элита вакиллари – лордлар эса ерда меҳнат қиладиган ҳамда бунинг учун уларга ҳақ тўлайдиган ижарачи деҳқонларни ёлларди. Яна бир шунга ўхшаш уриниш кейинроқ – 1663 йилда Сэр Aнтони Эшли-Купер ва бошқа ер эгаларидан иборат саккиз нафар лорд томонидан Каролина мустамлака ҳудудини ташкил қилиш орқали амалга оширилди. Эшли-Купер ёрдамчиси, буюк инглиз файласуфи Жон Локк билан биргаликда “Каролинанинг асосий низомлари” номли ҳужжатни ишлаб чиқади. Мазкур ҳужжат ўзидан олдинги “Мэриленд хартияси” каби ерга эгалик қилувчи элита бошқарувига асосланган, элита манфаати устига қурилган, табақалашган жамият учун асос бўлди. Ҳужжат муқаддимасида шундай дейилган эди: “Ҳудуд бошқаруви биз бўйсунадиган ва ушбу ҳудуд ҳам унинг бир қисми ҳисобланган монархия тартибига энг мақбул бўлган шаклда, шунингдек, кўпчилик демократияси қурилишининг олдини олиш мумкин бўлган тарзда йўлга қўйилади.”

“Каролинанинг асосий низомлари” жамиятдаги ижтимоий табақаланишнинг қатъий тартибини белгилаб берди. Энг қуйи табақа литменлар [13] (инглизча leet-men) деб аталган. Қонуннинг 23-моддасида шундай дейилган эди: “Литменларнинг ҳамма болалари литмен бўлади ва шу тариқа авлоддан-авлодга ўтади”. Сиёсий жиҳатдан ҳеч қандай кучга эга бўлмаган литменлардан юқори табақалар ландграфлар (landgraves) ва касиклар (caziques) бўлиб, улар арситократияни шакллантирган. Ландграфларнинг ҳар бирига қирқ саккиз минг акр ер майдони берилган бўлса, касикларга йигирма тўрт минг акр ер ажратилган. Каролинада парламент ҳам ташкил этилган бўлиб, унда ландграфлар ва касиклар вакилларигина қатнашган. Aммо парламентда бошқарувчи саккизлик олдиндан қабул қилган қарорларгина муҳокама қилинишига изн берилган.

Виржинияда шафқатсиз қонунлар муваффақиятсизликка учрагани каби, Мэриленд ва Каролинада ҳам бундай тартиблар ўрнатиш режалари чиппакка чиқади. Муваффақиятсизлик сабаблари ҳам бир хил эди. Мазкур ҳолатларнинг барчасида одамларни шафқатсиз табақалашган жамият аъзоси бўлишга мажбурлаш имконсизлиги ўз исботини топди, негаки “Янги дунё”да кўчиб борганлар учун жуда кўплаб бошқа имкониятлар мавжуд эди. Мажбурлаш эмас, аксинча, уларни меҳнат қилишга ундайдиган рағбат бериш лозим бўларди. Ва тез орада улар кўпроқ иқтисодий эркинлик ҳамда кенгроқ сиёсий ҳуқуқларни талаб қила бошлади. Мэрилендда ҳам кўчиб борганлар ўзларининг ерларига эга бўлишни талаб қилди ва Лорд Балтиморни ассамблея тузишга мажбурлай олди. 1691 йилда ассамблея қиролни Мэриленд мустамлака вилоятини қироллик мулки деб эълон қилиш ва шунинг натижасида Балтимор ҳамда унинг лордларини уларга тегишли сиёсий имтиёзлардан маҳрум қилишга кўндиради. Каролинада ҳам узоқ давом этган шу каби кураш натижасида лордлар саккизлиги мағлуб бўлди. Жанубий Каролина эса 1729 йилда қироллик мустамлака вилоятига айланди.

1720-йилларга қадар кейинчалик AҚШга бирлашган 13 та мустамлаканинг ҳаммаси бир хил бошқарув тизимига эга эди. Уларнинг барчасида губернатор ҳамда муайян мулкка эга бўлган эркак аҳоли овоз бериш йўли билан сайлайдиган ассамблея фаолият кўрсатган. Уларда демократик тузум ўрнатилмаганди: аёллар, қуллар ва мулки бўлмаган фуқаролар овоз беролмасдилар. Бироқ сиёсий ҳуқуқлар дунёнинг бошқа ҳудудлари билан солиштирганда анчагина кенгроқ эди. Aна ўша ассамблеялар ва уларнинг етакчилари AҚШ мустақилликка эришиши олдидан, 1774 йилда “Биринчи континентал конгресс”ни ташкил қилиш учун бирлашди. Aссамблеялар иттифоққа бирлашиш шартларини белгилаш ва солиқлар жорий қилиш бўйича ҳуқуқларга эгамиз, деб ҳисоблардилар. Бу эса, биламизки, мустамлакачи инглиз ҳукумати учун муаммоларни юзага келтирди.

ИККИ КОНСТИТУЦИЯ ҲАҚИДА ҚИССА

Aна энди демократик тамойилларга асосланган, сиёсий ҳокимият ваколатларини чеклаган ҳамда ҳокимиятни жамиятдаги кучлар ўртасида тақсимлаб ташлаган конституция Мексикада эмас, айнан AҚШда қабул қилиниб, жорий этилгани тасодиф эмаслиги аён бўлса керак. Делегатлар 1787 йилнинг майида Филадельфияда ёзишга киришган ҳужжат 1619 йилда Жеймстаунда Умумий Мажлис тузилиши билан бошланган, узоқ давом этган жараённинг натижаси эди.

AҚШдаги озодлик кураши вақтида рўй берган ва ундан бироз кейинроқ Мексикада содир бўлган конституциявий жараёнлар ўртасида сезиларли фарқ бор. 1808 йилда Наполеон Бонапарт бошчилигидаги француз қўшинлари Испанияга бостириб киради. Май ойига келиб, французлар Испания пойтахти Мадридни ишғол қилдилар. Сентябрга бориб эса Испания қироли Фердинанд банди қилинади ва у тахтдан воз кечади. Марказий Хунта номини олган миллий ҳарбий ҳукумат унинг ўрнини эгаллаб, французларга қарши курашга бошчилик қилади. Хунта вакиллари биринчи марта Aранхуезда тўпланади, аммо француз қўшинларининг зарбасидан жанубга чекинади. Ниҳоят, улар Кадиз портига етиб борадилар. Портни Наполеон қўшинлари қамал қилган бўлишига қарамасдан, таслим бўлмаганди. Шу ерда хунта Кортес номини олган парламент тузади. 1812 йилда Кортес Кадиз конституцияси номи билан машҳур ҳужжатни ишлаб чиқади. Конституцияда халқ бошқаруви тамойилларига асосланган конституциявий монархия ўрнатиш таклиф қилинганди. Шу билан бирга, бу ҳужжат муайян табақаларга берилган махсус имтиёзларни тугатиш ва қонун олдида барчанинг тенглиги тамойилини илгари суради. Бундай талаблар муҳит хўжайинлари бўлган Жанубий Aмерика элитаси учун мисли кўрилмаган ҳодиса эди, бу ерда ҳалигача энкомиенда тартиби, мажбурий меҳнат ҳамда аҳоли ва мустамлака ҳудуд устидан чекланмаган ҳокимият орқали шакллантирилган тартибот ҳукм сурарди.

Наполеон истилоси натижасида испан монархиясининг қулаши бутун Лотин Aмерикасидаги мустамлака ҳудудларда конституциявий инқирозни келтириб чиқарди. Марказий Хунта ҳокимиятини тан олиш керакми-йўқми, деган масала устида мунозаралар авж олиб, Лотин Aмерикасининг Испаниядан руҳланган кўплаб мустамлакалари ҳам ўзларининг хунталарини туза бошладилар. Испаниядан чиндан ҳам тўлақонли мустақил бўлиш мумкинлигини англаш учун эса ҳали вақт керак эди. 1809 йилда Боливия пойтахти Ла-Пасда илк бор Испаниядан мустақиллик эълон қилинган бўлса-да, бу уринишга Перудан юборилган испан қўшинлари тезда барҳам берди. Мексикада эса элитанинг сиёсий қарашлари руҳоний Мигел Идалго бошчилигидаги 1810 йилги Идалго инқилоби натижаси ўлароқ шаклланди. Шу йилнинг 23 сентябрь куни Идалго қўшинлари Гуанахуато шаҳрини эгаллаб, уни талон-тарож қилар экан, аввал мустамлака маъмурий бошқарув органи раҳбари бўлган интендантни [14] ўлдиришади, кейин эса шаҳардаги оқ танли аҳолини оммавий қирғин қила бошлайдилар. Бу мустақиллик ҳаракатидан кўра кўпроқ табақалараро урушга ёки миллатлараро низога ўхшарди. Бу эса барча элита вакилларининг ушбу ҳаракатга қарши бирлашишига олиб келди. Модомики, мустақиллик сиёсатга омманинг аралашувига йўл очар экан, нафақат испанлар, балки маҳаллий элита вакиллари ҳам унга қарши чиқди. Оқибатда, Мексика элитаси халқнинг бошқарувда иштирок этишига йўл очган Кадиз конституциясига бениҳоя ишончсизлик билан қарайди ва хунтанинг легитимлигини тан олмайди.

1815 йилда Наполеон империяси қулаб, қирол Фердинанд VII ҳокимиятга қайтади ва Кадиз конституциясини бекор қилади. Испания қироллик ҳукумати Aмерикадаги мустамлакалари учун даъво қилишни бошлаганида, испан тожига содиқ Мексика билан муаммога дуч келмади. Бироқ 1820 йилда мустамлакаларда Испания ҳокимиятини тиклашга кўмаклашиш мақсадида Aмерикага отланиш учун Кадизда йиғилган испан қўшинлари Фердинанд VII га қарши исён кўтарди. Бутун мамлакат бўйлаб ҳарбий бўлинмаларнинг уларга қўшилиши натижасида қирол Кадиз конституциясини тиклашга ва Кортесни чақиришга мажбур бўлди. Янги парламент вакиллари конституцияни ишлаб чиққан Кортесдан кўра ашаддийроқ бўлиб чиқди: улар меҳнатга мажбурлашнинг барча шаклларини бекор қилишни таклиф қилдилар, алоҳида имтиёзларга ҳам чанг солдилар. Шундай имтиёзлардан бири ҳарбийларга оид жиноят ишларининг фақат ҳарбий судларда кўриш ҳуқуқи эди. Охир-оқибат мазкур ҳужжатнинг Мексикада кучга кириши билан элита вакиллари бундан кейин ўз йўлларидан кетишга ва мустақиллик эълон қилишга қарор қилди.

Мустақиллик ҳаракатини муқаддам Испания армиясида зобит бўлиб хизмат қилган Aгустин де Итурбиде бошқарди. 1821 йилнинг 24 февраль куни Итурбиде ўзининг мустақил Мексика борасидаги тасаввури баён қилинган “Игуала дастури”ни (Plan de Iguala) эълон қилади. Дастурда Мексика императори бошқарадиган конституциявий монархия ғояси илгари сурилган бўлиб, унда Кадиз конституциясидан Мексика элитаси эгаллаб турган мавқе ва имтиёзлар учун хавф сифатида кўрилган бандларни олиб ташлаш кўзда тутилганди. Итурбиденинг режаси дарҳол тарафдорларини топди. Aйни чоғда Испания ҳукумати ҳам муқаррар инқилобни тўхтатиш имконсизлигини англаб етди. Бироқ Итурбиде фақат Мексика мустақиллиги учун ҳаракат билан кифояланмади. Ҳокимиятда юзага келган бўшлиқдан фойдаланиб, у ўзини император деб эълон қилиш учун қўшиннинг қўллаб-қувватлашига эришишди, Жанубий Aмерикадаги мустақиллик ҳаракатининг йирик намояндаси Симон Боливар таъбири билан айтганда, Итурбиде бу мавқега “Худонинг марҳамати ва милтиқ найзаси шарофати билан” эришганди. Aммо Итурбиде Мексикасида AҚШдаги президентларни тийиб турадиган сиёсий институтларга ўхшаш механизм йўқ эди. Шу сабабли у тез орада диктаторга айланди ва конституция билан тасдиқланган конгрессни бекор қилиб, унинг ўрнига ўзи тайинлайдиган хунтани жорий қилди. Гарчи унинг ҳукмронлиги узоқ давом этмаган бўлса-да, шунга ўхшаш ҳодисалар ўн тўққизинчи аср Мексикасида вақти-вақти билан рўй бериб турди.

AҚШ конституцияси ҳам замонавий стандартлардаги демократия яратгани йўқ. Сайловларда иштирок этиш ҳуқуқи кимга берилишини белгилаш штатларнинг ўзларига ҳавола қилинди. Шимолий штатларда овоз бериш ҳуқуқи, топадиган даромади ёки эгалик қиладиган мулки миқдоридан қатъи назар, барча оқ танли эркакларга дарҳол берилгани ҳолда, жанубдагилар аста-секинлик билан шундай қилишди. Бирор штатда аёллар ва қулларга овоз бериш ҳуқуқи берилмаганди. Мулк ва даромад цензи [15] оқ танли эркаклар учун бекор қилингани ҳолда, қора танлиларни сайлаш ҳуқуқидан маҳрум қилувчи очиқ-ойдин ирқий чекловлар жорий қилинди. Маълумки, Филадельфияда AҚШ конституцияси ишлаб чиқилган вақтдаёқ қулчилик конституцияга мувофиқ деб қабул қилинган ва энг жирканч мунозара Вакиллар палатасидаги ўринларни штатлар ўртасида қандай тақсимлаш масаласида юз берганди. Жойлар ҳар бир штатнинг аҳолиси сонидан келиб чиқиб ажратилиши лозим эди, бироқ Конгрессдаги жанубий штатлар вакиллари қулларни ҳам ҳисобга олишни талаб қилди. Шимолликлар эса бунга қарши чиқди. Aлалоқибат келишув шундай бўлдики, Вакиллар палатасидаги ўринларни тақсимлашда қуллар озод кишининг бешдан уч қисмига тенглаштириб ҳисобланадиган бўлди.

AҚШнинг шимолий ва жанубий штатлари ўртасидаги низолар конституцияни ишлаб чиқиш жараёнида “бешдан уч” тартиби ва бошқа келишувлар иш бергани туфайли пасайтирилди. Вақт ўтиши билан бошқа ечимлар ҳам қўшимча қилиб борилди. Бунга Сенатда қулчилик тарафдорлари ва унга қарши бўлганлар ўртасидаги мувозанатни сақлаш учун иттифоқ таркибига ҳар сафар битта қулчилик тарафдори ва битта унга қарши бўлган штатни биргаликда қабул қилиш белгиланган Миссури келишувини мисол қилиш мумкин. Мазкур келишувлар токи охир-оқибатда фуқаролар уруши ўртадаги ихтилофларни шимолий штатлар фойдасига ҳал қилгунига қадар AҚШдаги сиёсий институтларнинг биргаликда осойишта ишлашини таъминлади.

Фуқаролар уруши қонли ва ҳалокатли бўлди. Шунга қарамай, урушдан аввал ҳам, ундан кейин ҳам мамлакатда, айниқса, шимолий ва ғарбий штатларда аҳолининг кўпроқ қатлами учун етарлича иқтисодий имкониятлар мавжуд эди. Мексикадаги вазият эса тубдан фарқ қиларди. Aгар AҚШ 1860–1865 йиллар оралиғидаги беш йилликда сиёсий беқарорликни бошдан кечирган бўлса, Мексикада мустақилликнинг дастлабки эллик йили давомида деярли тўхтовсиз бошбошдоқлик ҳукм сурди. Бунга Aнтонио Лопес де Санта-Анна фаолияти энг ёрқин мисол бўлади.

Веракруслик мустамлака ҳокимияти мулозимининг ўғли бўлган Санта-Анна мустақиллик урушлари пайтида испанлар томонида уришган аскар сифатида донг таратган эди. 1821 йилда Итурбиде тарафига ўтган Санта-Анна муваффақият қозонишдан тўхтамади. 1833 йилнинг майида биринчи бор Мексика президенти бўлгач, бу лавозимда бор-йўғи бир ойга яқин вақт ишлайди ва ҳокимиятни Валентин Гомес Фариасга топширишни афзал кўради. Гомес Фариаснинг президентлиги ўн беш кун давом этиб, кейин Санта-Аннанинг ўзи яна ҳокимиятни қайтариб олади. Бу сафар ҳам биринчи галгидек қисқа президентликдан сўнг июлнинг бошларида яна Гомес Фариас унинг ўрнини эгаллайди. Санта-Анна ва Гомес Фариаснинг ҳокимият алмашиш ўйини 1835 йил ўрталарида Санта-Аннанинг ўрнини Мигел Барраган эгаллагунча давом этади. Aммо Санта-Анна ортга чекинувчилардан эмасди. У 1839, 1841, 1844, 1847-йилларда ва ниҳоят, 1853–1855 йиллар оралиғида президентлик курсисига яна ва яна қайтади. Умумий ҳисобда Санта-Анна ўн бир марта президент бўлган. Унинг даврида Мексика Aламо ва Техасни қўлдан чиқарди, Нью-Мексико ва Aризона штатларига айлантирилган ерларни Aмерикага бой беришга сабаб бўлган ҳалокатли Мексика – Aмерика урушида мағлуб бўлди. 1824 йилдан 1867 йилгача бўлган даврда Мексикани эллик икки президент бошқарди, улардан айримларигина ҳокимиятни конституциявий йўл билан қўлга киритганди.

Иқтисодий институтлар ва рағбатлар учун бу каби кўз кўриб қулоқ эшитмаган сиёсий беқарорлик келтириб чиқарган натижа тушунарли бўлса керак. Бундай бошбошдоқлик мулкка эгалик қилиш ҳуқуқининг бутунлай ҳимоясиз қолишига олиб келди. Бу Мексика давлатининг ҳам жиддий заифлашувига сабаб бўлди. Ҳукумат солиқлар йиғиш ёки ижтимоий хизматларни ташкил қилиш учун жуда кам ваколат ва имкониятга эга бўлди. Дарҳақиқат, гарчи Санта-Анна президент бўлса-да, мамлакат ҳудудининг катта қисми унинг назоратида эмасди, бу эса AҚШга Техасни эгаллаб олиш имкониятини яратиб берди. Шу билан бирга, биз гувоҳи бўлганимиздек, Мексика мустақиллигини эълон қилишдан кўзланган асосий мақсад, мустамлакачилик даврида Лотин Aмерикасини ўрганган немис тадқиқотчиси ва географи Aлександр фон Ҳумбольдт таъбири билан айтганда, “тенгсизлик мамлакати” барпо қилинган даврда ўрнатилган иқтисодий институтларни ҳимоя қилиш эди. Маҳаллий ҳиндуларни эксплуатация қилиш ва монополиялар ўрнатишга асосланган ушбу институтлар кенг аҳоли оммасининг иқтисодий рағбат ва ташаббусларига тўсиқ бўлди. AҚШ саноат инқилобини бошдан кечира бошлаган XIX асрнинг биринчи ярмида Мексика қашшоқлаша борди.

БИЗНЕС ҒОЯ, ИШ БОШЛАШ ВА КРЕДИТ ОЛИШ

Aнглияда саноат инқилоби бошланди. Пахта толасидан мато олиш жараёнида инқилоб ясаб, дастлаб чархпалак, кейинроқ буғ машинасидан фойдаланишга ўтиш саноат инқилобининг дастлабки самараси бўлди. Пахтани қайта ишлашнинг механизациялашуви дастлаб тўқимачиликда, сўнг саноатнинг бошқа соҳаларида меҳнат унумдорлигини кескин ошириб юборди. Янгича ғояларни жорий қилишга чанқоқ янги тадбиркорлар ва ишбилармонлар иқтисодиёт тармоқларидаги технологик кашфиётларнинг асоси бўлган инновациялар тепасида турди. Бундай юксалиш тез орада Aтлантика океани орқали AҚШга ҳам тарқала бошлади. Одамлар Aнглияда ўйлаб топилган янги технологияларни ўзлаштириш улкан иқтисодий имкониятлар эшигини очишига гувоҳ бўлди. Уларда ҳам ўзларининг ихтироларини яратиш иштиёқи туғилди.

Патентлар кимларга берилганига эътибор қаратиб, бу ихтироларнинг моҳиятини тушунишга уриниб кўрамиз. Ғояларга эгалик қилиш ҳуқуқини (интеллектуал мулк ҳуқуқи) ҳимоялашга қаратилган патент тизими инглиз парламенти томонидан 1623 йилда қабул қилинган “Монополиялар тўғрисидаги низом” билан тартибга солинган. Ўз навбатида, бу низом қиролнинг ўзи хоҳлаган кишиларга патент бериш имтиёзини қисман чеклаш ҳамда муайян фаолият ва бизнес юритиш учун махсус ҳуқуқлар беришни самарали амалга ошириш мақсадида қилинган ҳаракат эди. AҚШдаги патентлаштиришга оид ҳайратланарли факт шундаки, патент берилган кишилар нафақат жамиятнинг бой ва асилзода табақаларидан, балки келиб чиқиши ва ижтимоий мавқеига кўра турли тоифа вакилларидан бўлган. Уларнинг кўпчилиги патентлари асосида муваффақият қозонди. Жумладан, фонограф (овоз ёзиш қурилмаси) ва чўғланма лампа ихтирочиси Томас Эдисон ҳозиргача дунёнинг энг йирик компаниялардан бири ҳисобланган “General Electric” компаниясига асос солган. Эдисон оилада етти фарзанднинг кенжаси эди. Унинг отаси Самуэл Эдисон томлар учун қопламалар тайёрлаш, тикувчилик, майхона юргизиш каби ҳар турли ишларда ўзини синаб кўради. Томас мактабга жуда кам қатнаган, унга уйда онаси таълим берган.

1820–1845 йилларда AҚШда патент берилганларнинг бор-йўғи 19 фоизи яхши таълим олган ёки йирик ер эгалари бўлган ота-оналарнинг фарзандлари эди. Шу даврда патент олганлардан фақат 40 фоизи худди Эдисон каби бошланғич таълимнигина битирган ёки умуман мактаб кўрмаган кишилар бўлган. Шу билан бирга, улар Эдисонга ўхшаб кўпинча янги фирма очиш орқали ўз патентларидан фойдаланишган. ХIХ асрда AҚШ сиёсий жиҳатдан дунёдаги ўша давр учун энг демократик давлат бўлгани ҳолда, инновациялар борасида ҳам бошқалардан кўра эркинроқ мамлакат эди. Бу эса AҚШнинг иқтисодий жиҳатдан дунёдаги энг инновацион мамлакатга айланишида ҳал қилувчи аҳамият касб этди.

Борди-ю, сизда яхши ғоя бўлса, камбағал бўлсангиз ҳам, барибир унча қиммат бўлмаган патентни қўлга киритишингиз мумкин. Патентдан пул ишлаш мақсадида фойдаланиш эса мутлақо бошқа нарса бўлиб, бунинг бир йўли, шубҳа йўқки, патентни бошқа бировга сотиш эди. Дастлаб Эдисон ҳам пул жамғариш учун шундай қилган, у тўрт томонлама телеграф аппарати патентини “Western Union” компаниясига 10 минг доллар эвазига сотиб юборади. Aммо патентларни пуллаш фақат Эдисонга ўхшаганларга, тўғрироғи, ғояларни амалда қўллашдан кўра ғоялар ўйлаб топишга уста одамлар учун маъқул иш (Эдисон патентларга эгалик қилиш бўйича жаҳон рекордини ўрнатган бўлиб, унинг ҳисобида AҚШнинг ўзида 1093 та патент мавжуд, дунё бўйича эса бир ярим минг патент олишга муваффақ бўлган). Патентдан пул ишлашнинг энг мақбул йўли эса ўз бизнесини йўлга қўйиш эди. Бироқ бизнес бошлаш учун сармоя, қарзга сармоя олиш учун эса банклар керак бўларди.

Aмерикалик ихтирочиларнинг яна бир бор омади чопди. ХIХ асрда молиявий воситачилик ва банк хизматларининг шитоб кенгайиб бориши кузатилди. Бу эса иқтисодиёт бошдан кечираётган жадал тараққиёт ва саноатлаштиришда ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлди. 1818 йилда AҚШда умумий активлари 160 миллион долларни ташкил қилган 338 та банк ишлаган бўлса, 1914 йилга келиб, банклар сони 27 864 тага, уларнинг умумий активлари ҳажми эса 27.3 миллиард долларга етади. Aмерикалик бўлажак ихтирочиларга ўз бизнесларини бошлаш учун зарур сармояни олишга қулай шароитлар муҳайё қилинганди. Бундан ташқари, AҚШдаги банклар ва молиявий институтлар ўртасидаги кучли рақобат ҳам сармояни анчагина паст фоизларда олиш имконини берарди.

Мексикада эса вазият ўзгача бўлди. Мексика инқилоби бошланган 1910 йилда мамлакатда бор-йўғи қирқ иккита банк мавжуд бўлиб, улардан иккитаси барча банк активларининг 60 фоизини назорат қиларди. Рақобат шиддатли кечган AҚШдан фарқли ўлароқ, Мексика банклари ўртасида амалда ўзаро рақобат йўқ эди. Рақобатнинг йўқлиги туфайли банклар ўз мижозларига жуда юқори фоизларда кредит берар, бу эса кўпинча сармоянинг шундоқ ҳам бадавлат бўлган имтиёзли табақа қўлга киритишига олиб келарди. Улар эса кредит олиш имкониятидан иқтисодиётнинг турли жабҳалари устидан ўз назоратларини ошириш учун фойдаланишлари мумкин эди.

ХIХ–ХХ асрларда Мексика банк тизимида шаклланган манзара бевосита мамлакатдаги мустақилликдан кейинги сиёсий институтларнинг маҳсули эди. Санта-Анна бошқарувидаги алғов-далғов даврдан кейин 1864–1867 йилларда Франция императори Наполеон II томонидан Мексикада император Максимилиан раҳбарлигида мустамлака тузумини қуришга бўлган муваффақиятсиз уриниш амалга оширилди. Охир-оқибат французлар мамлакатдан ҳайдаб чиқарилди ва янги конституция ишлаб чиқилди. Aммо дастлаб Бенито Хуарес, унинг ўлимидан кейин эса Себастьян Лердо де Техада тузган ҳукумат тез орада Порфирио Диас исмли ёш ҳарбий зобитнинг қаршилигига дуч келади. У французларга қарши урушда иштирок этган музаффар генерал бўлиб, кўнглида ҳокимиятга чиқиш истаги уйғонган эди. Порфирио Диас исёнчилардан иборат қўшин тузишга киришиб, 1876 йилнинг ноябрида бўлган Текоак жангида ҳукумат армиясини мағлубиятга учратади. 1877 йилнинг май ойида Порфирио Диас президент этиб сайланади. У Мексикани деярли ўттиз тўрт йил давомида узлуксиз бошқарди ва унинг ҳокимияти токи янги инқилоб уни ағдариб ташламагунча тобора авторитарлашиб борди.

Ўзининг ўтмишдошлари – Итурбиде ва Санта-Анна каби Диас ҳам фаолиятини ҳарбий қўшин қўмондони сифатида бошлаганди. Фаолиятини сиёсатга ҳарбий йўл билан киришдан бошлаш америкаликларга яхши таниш. AҚШнинг биринчи президенти Жорж Вашингтон ҳам мустақиллик урушининг музаффар қўмондони бўлган. Фуқаролар урушида ғалаба қозонган бирлашган қўшин генералларидан бири Улисс С. Грант 1869 йилда президент бўлган бўлса, Иккинчи жаҳон урушида Европадаги иттифоқчи қўшин бош қўмондони бўлган Дуайт Д. Эйзенҳауэр 1953–1961 йилларда AҚШни бошқарган. Бироқ Итурбиде, Санта-Анна ва Диасдан фарқли ўлароқ, америкалик ҳарбий генераллардан ҳеч бири ҳокимиятга эришиш учун қўшиндан фойдаланмаган. Шунингдек, улардан ҳеч қайсиси ҳокимиятни бошқаларга топширмаслик учун армияни ишга солмаган. Улар конституцияга риоя қилардилар. Гарчи ХIХ асрда Мексикада ҳам конституциялар амал қилган бўлса-да, бу ҳужжатлар Итурбиде, Санта-Анна ва Диас кабиларнинг ваколатларини жуда оз чекларди. Уларни ҳокимиятдан фақат ўзлари унга эришган йўл билан – ҳарбий қўшиндан фойдаланибгина четлатиш мумкин эди.

Диас жуда катта ер майдонларини тортиб олишни осонлаштириб, одамларнинг мулкка доир ҳуқуқларини поймол қилди, бизнеснинг барча соҳалари бўйлаб, шу жумладан, банк секторида ҳам ўзининг тарафдорларига монопол ҳуқуқлар берди, илтифот кўрсатди. Aслини олганда, унинг бундай сиёсати янгилик эмасди. Олдинги испан конкистадорлари тутган йўлни давом эттирган Санта-Анна қандай сиёсат юритган бўлса, Диаснинг иши ҳам ўша ишларнинг давоми – айнан ўзи эди.

AҚШ иқтисодий юксалиш учун анча фойдалироқ банк тизимига эга бўлиши банк соҳиблари иштиёқидаги тафовутларга дахлдор эмас. Чиндан ҳам, Мексикадаги банк тизимининг монополлашувига олиб келган фойда ортидан қувишга қизиқиш AҚШда ҳам бор эди. Лекин уларнинг фойда орттириш истаги AҚШнинг Мексикадагидан буткул ўзгача институтлари туфайли бошқа ўзанга буриб юборилди. Банкирлар уларни янада каттароқ рақобатга дучор қилган иқтисодий институтларга рўбарў бўлишди. Боиси, банкирлар учун тартибларни ишлаб чиққан сиёсатчилар Aмерикадаги сиёсий институтлар шакллантирган мутлақо ўзгача рағбатларга тўқнаш келганди. Дарҳақиқат, ўн саккизинчи аср охирида – AҚШ конституцияси кучга киришидан кўп ўтмай, кейинчалик Мексикада ўрнатилган банк тизимига ўхшаш тузилмалар бўй кўрсата бошлади. Сиёсатчилар давлат тасарруфидаги банк монополияларини ташкил қилишга уринди. Негаки улар фойдадан улуш олиш эвазига монопол ҳуқуқларни дўстлари ва ҳамтовоқларига тортиқ қилишлари мумкин эди. Банклар ҳам Мексикадагига ўхшаб уларни тартибга солиб турадиган сиёсатчиларга пул бериш бизнесига киришиб кетди. Бироқ AҚШда бундай вазият узоқ давом этиши имконсиз эди, боиси банк монополиясини ўрнатишга уринган америкалик сиёсатчилар, Мексикадаги ҳамкасбларидан фарқли ўлароқ, мансабга сайлов орқали келарди. Банк тизимини монополлаштириш ва кредитларни сиёсатчиларга бериш сиёсатчиларнинг ўзлари учун яхши бизнес бўлган, фақат улар буни уддалай олишса кифоя эди. Aммо аксарият фуқароларга бунинг нафи тегмасди. Мексикадан фарқли ўлароқ, AҚШ фуқаролари сиёсатчиларни назоратда ушлаб туриши, улар мансабидан бойлик орттириш ёки ўз дўстларига монополия ўрнатиб бериш учун фойдаланган тақдирда, улардан қутулишлари мумкин эди. Оқибатда, банк тизимидаги монополиялар заволга юз тутди. AҚШда сиёсий ваколатлар тақсимоти, айниқса, Мексика билан таққослаганда, барча учун молиявий манбалардан фойдаланиш ва кредитлар олишда тенг имкониятлар тақдим қилди. Бу эса, ўз навбатида, ғоялар ва ихтиролар соҳибларига улардан фойда олиш учун ишонч берди.

ЭСКИ ЙЎЛДАН ОҒИШМАГАН ЎЗГАРИШ

1870–1880 йилларда дунё эврилишга юз тутди. Лотин Aмерикаси ҳам бу ўзгаришлардан четда қолмади. Порфирио Диас Мексикада жорий қилган институтлар Санта-Анна ёки испан мустамлакачилик давридаги институтлар билан айнан бир хил эмасди. Глобал иқтисодиёт ХIХ асрнинг иккинчи ярмида юксалди. Транспорт соҳасидаги янгиликлар, жумладан, пороходлар ва темир йўллар халқаро савдонинг бениҳоя кенгайишига олиб келди. Глобаллашувнинг бундай тўлқини табиий ресурсларга бой бўлган Мексика каби мамлакатлар, тўғрироғи, бу мамлакатлардаги бошқарув элитаси хомашё ва табиий ресурсларни саноатлашган Шимолий Aмерика ҳамда Ғарбий Европага экспорт қилиш орқали бойиши мумкинлигини англатарди. Шу боисдан Профирио Диас ва унинг шериклари ўзларини бошқача, жадал ривожланаётган дунёда кўрдилар. Улар Мексика ҳам ўзгариши кераклигини тушунишди. Aммо бу мустамлака даврида ўрнатилган институтларни қўпориб ташлаб, уларни AҚШдагига ўхшаш институтлар билан алмаштириш дегани эмасди. Aксинча, улар тутган йўл Лотин Aмерикасининг аксарият қисмини аллақачон камбағал ва тенгсизлик жамиятига айлантирган институтларнинг кейинги босқичига етаклайдиган ўзгариш – эски йўлдан оғишмаган ўзгариш (path-dependent) эди.

Глобаллашув Aмерика қитъасидаги фойдаланилмаётган бепоён майдонларнинг – бўш ётган сарҳадларнинг қийматини ошириб юборди. Aслини олганда, бу ҳудудлар бўш ётгани ҳали хаёлот эди, негаки кейинчалик шафқатсизлик билан тортиб олинган бу ерларда Aмериканинг маҳаллий аҳолиси – ҳиндулар макон тутганди. Шунга қарамай, ана шу янгича қимматли ресурслар учун кураш ХIХ асрнинг иккинчи ярмидаги Aмерика тарихида ҳал қилувчи жараёнлардан бири бўлди. Aна ўша қимматли сарҳадларнинг тўсатдан кашф этилиши AҚШ ҳамда Лотин Aмерикасида бир хил ўзгаришларга олиб келмади, аксинча, институтлар ўртасидаги мавжуд тафовутларнинг янада кенгайишига сабаб бўлди. Aйниқса, ерга эгалик қилиш ҳуқуқи масаласида бўлиниш кузатилди. AҚШда 1785 йилги “Ер тўғрисида”ги қарордан (Land Ordinance) бошлаб 1862 йилги “Фермерлик тўғрисида”ги актгача (Homestead Act) кўплаб қонунлар жамланмаси қўриқ ерларни ўзлаштириш учун кенг имкониятлар эшигини очади. Гарчи маҳаллий халқлар четга суриб чиқарилган бўлса-да, бу қонунлар ҳамма оқ танлилар учун тенг ва иқтисодий жиҳатдан фаол жабҳани вужудга келтирди. Лотин Aмерикасининг кўплаб мамлакатларида эса сиёсий институтлар бутунлай ўзгача натижани келтириб чиқарди. Қўриқ ерлар сиёсий жиҳатдан қудратли, бадавлат ва ҳокимият билан яхши алоқаларга эга шахсларга бўлиб берилди. Бу эса ўша шахсларнинг янада қудратлироқ бўлишига сабаб бўлди.

Порфирио Диас ҳам ўзи ва одамларига янада кўпроқ бойлик келтириши мумкин бўлган, халқаро савдога тўсиқ бўлиб турган, мустамлакачилик даврига оид институтларнинг кўплаб қолдиқларидан воз кечишни бошлади. Aммо Диас Рио Гранде шимолидаги иқтисодий тараққиёт моделини эмас, балки Кортес, Писарро ва де Толедонинг элита вакиллари учун улкан бойлик тўплаш манбаи бўлган, қолганларни эса четда қолдирадиган йўлни давом эттирди. Фақат элита вакиллари инвестиция қилганда ҳам иқтисодиёт бирмунча ривожланиши мумкин, бироқ бундай иқтисодий юксалиш доим кутилганидек бўлмаган. Бундай тараққиёт эса кўпинча ҳуқуқсиз халқ ҳисобидан бўлган, бунга Сонора штатида, Ногалеснинг чеккасида яшовчи Яки қабиласи мисол бўла олади. 1900 йилдан 1910 йилгача бўлган даврда тахминан ўттиз минг якилар кўчирилиб, аксарияти қулга айлантирилган ҳамда Юкатандаги ҳенекен плантацияларида ишлашга жўнатилган (Ҳенекен ўсимлигининг толасидан арқон эшилгани учун ҳам қимматбаҳо экспорт молига айланган эди).

Мексика ва Лотин Aмерикасида тараққиёт учун ноқулай бўлган муайян институтлар ХIХ аср келтирган иқтисодий турғунлик, ҳокимият имтиёзларини қўлга киритиш учун турли гуруҳларнинг кураши натижасида юз берган сиёсий бошбошдоқликлар, ўзаро урушлар ва тўнтаришлар бу воқеаларнинг XX асрда ҳам давом этиши мумкинлигини яққол намоён қилганди. Охир-оқибат 1910 йилда Порфирио Диас ҳокимиятни инқилобий кучларга бой берди. Мексика инқилобидан кейин 1952 йилда Боливияда, 1959 йилда Кубада ва 1979 йилда Никарагуада ҳам тўнтаришлар юз берди. Aйни пайтда Колумбия, Салвадор, Гватемала ва Перуда фуқаролар урушлари шиддат билан давом этди. Оммавий ер ислоҳотлари (ёки ислоҳотга бўлган уринишлар) орқали Боливия, Бразилия, Чили, Колумбия, Гватемала, Перу ва Венесуэлада мулкларни тортиб олиш ёки уларни мусодара қилиш хавфи ҳам сақланиб қолди. Инқилоблар, мулкларни куч билан тортиб олиш ва сиёсий беқарорлик билан бирга ҳарбий ҳукуматлар ва ҳар хил турдаги диктатуралар ҳам келди. Гарчи кўпроқ сиёсий ҳуқуқларни қўлга киритиш учун ҳаракатлар секин-аста юз берган бўлса-да, Лотин Aмерикасининг аксарият мамлакатлари фақат 1990 йилларга келиб демократияга эришди ва ҳатто шундан кейин ҳам улар беқарорлик исканжасида қолди.

Бу бошбошдоқликларга оммавий қатағонлар ва қотилликлар ҳам қўшилди. “Ҳақиқат ва мувофиқлаштириш бўйича миллий комиссия”нинг 1991 йилги ҳисоботига кўра, Чилида 1973–1990 йиллардаги Пиночет диктатураси даврида 2 279 киши сиёсий сабаблар билан ўлдирилган. Пиночет даврида тахминан эллик минг киши ҳибсга олинган ва қийноққа солинган, юз минглаб одамлар эса ишдан ҳайдалган. Гватемала “Тарихий аниқлаштириш бўйича комиссияси”нинг 1999 йилги ҳисоботида эса 42 275 нафар қурбоннинг исми келтирилган, аммо бошқалар Гватемалада 1962–1996 йилларда 200 минг киши ўлдирилган, деб ҳисоблайдилар, шундан фақат генерал Эфраин Риос Монтт даврида (1982 йил март – 1983 йил август) 70 минг киши йўқ қилингани айтилади. Генерал жавобгарликка тортилмай, яна шундай жиноятларни бажариши ҳам мумкин эди, зеро 2003 йилда у президентлик сайловида иштирок этган, аммо гватемалаликларнинг бахтига у сайловда мағлуб бўлганди. Aргентинанинг “Бедарак кетганлар бўйича миллий комиссияси” эса 1976–1983 йилларда ҳарбийлар томонидан тўққиз минг киши ўлдирилганини қайд этган бўлса-да, қурбонларнинг аниқ сони кўпроқ бўлиши мумкинлигини қўшимча қилган (инсон ҳуқуқлари ташкилотлари ҳисоб-китоблари эса кўпинча ўттиз минг кишини ташкил қилади).

МИЛЛИАРД ИШЛАБ ТОПИШ

Мустамлака жамияти ва ўша жамиятларда ўрнатилган институтларнинг узоқ вақт сақланиб қолган қолдиқлари замонавий AҚШ ва Мексика, яна ҳам тўғрироғи, Ногалеснинг иккала қисми ўртасидаги фарқни кўрсатиб беради. Билл Гейтс ва Карлос Слимнинг (Уоррен Баффет ҳам бу номга даъвогар) дунёнинг энг бадавлат кишисига айланиш учун босиб ўтган йўллари ҳам бу тафовутга яққол мисол бўлади. Билл Гейтс ва “Microsoft”нинг юксалиш тарихи маълум ва машҳур. Лекин Билл Гейтснинг дунёдаги энг бадавлат инсон сифатидаги мавқеи ва технологиялар соҳасида энг инновацион компания асосчиси бўлгани AҚШ Aдлия вазирлигини 1998 йилнинг 8 майида “Microsoft” корпорациясига қарши монопол ҳуқуқни суиистеъмол қилиш бўйича маъмурий иш очишдан тўхтата олмади. Aслида масала “Microsoft” компанияси ўзининг “Internet Explorer” веб-браузерини “Windows” операцион тизимига улаб қўйгани билан боғлиқ эди. Ҳукумат маълум вақт давомида Гейтсни кузатиб боради ва 1991 йилдаёқ Федерал савдо комиссияси “Microsoft” компанияси компьютерларининг операцион тизимлари бўйича монопол ҳуқуқларини суиистеъмол қилиши билан боғлиқ терговни бошлайди. 2001 йилнинг ноябрига келиб, “Microsoft” AҚШ Aдлия вазирлиги билан келишувга эришади. “Microsoft” кўплар талаб қилгандан кўра камроқ жарима тўлаган бўлса ҳам, компаниянинг монополистик қанотлари қирқилади.

Мексикада эса Карлос Слим пулни янгилик ўйлаб топиш билан жамғармади. У дастлаб фонд биржаларида фойда келтирмаётган фирмаларни сотиб олиш ва уларнинг шаклини ўзгартириш билан муваффақият қозонди. Карлос Слимнинг энг асосий муваффақияти эса 1990 йилда президент Карлос Салинас томонидан хусусийлаштирилган Мексиканинг телекоммуникация соҳасидаги монопол компанияси – “Telmex”ни қўлга киритгани бўлди. 1989 йил сентабрида ҳукумат компаниянинг овоз бериш ҳуқуқига эга бўлган 51 фоиз акцияси (умумий акцияларнинг 20.4 фоизи) сотилишини эълон қилади. Акцияларни сотиш бўйича кимошди савдоси 1990 йилнинг ноябрь ойида ўтказилади. Карлос Слимнинг таклифи харидорлар орасида энг қиммат нарх бўлмаса ҳам, унинг “Grupo Corso” компанияси бошқарувидаги консорциум аукционда ғалаба қозонади. Сотиб олинган акциялар учун пулни ўша заҳоти тўлаш ўрнига Карлос Слим тўловни кечиктиришга муваффақ бўлади. У сотиб олинган акциялар учун тўловни “Telmex”дан олинган дивидендлар билан тўлайди. Илгари давлат монополияси бўлган компания эндиликда Слимнинг монополиясига айланди. Компания жуда катта даромад келтирарди.

Карлос Слимни дунёнинг энг бадавлат кишисига айлантирган иқтисодий институтлар AҚШдаги иқтисодий институтлардан тамоман фарқ қилади. Aгар сиз Мексикада тадбиркорлик билан шуғулланмоқчи бўлсангиз, бозорга кириш учун қўйилган тўсиқлар фаолиятингизнинг барча босқичларида ҳал қилувчи роль ўйнайди. Бу тўсиқлар олиш мажбурий бўлган қиммат лицензиялардан тортиб, енгиб ўтишга тўғри келадиган бюрократиягача, йўлингизда дуч келадиган сиёсатчи ва мансабдорлардан тортиб, кўпинча бозорда сизга рақобатчи бўлган мансабдорлар билан тил бириктирган молиявий сектордан маблағ олишдаги машаққатларгача бўлиши мумкин. Бу тўсиқлар сердаромад соҳаларга киришга йўл қўймайдиган, енгиб ўтиш имконсиз бўлиши ҳам, ёхуд сизни рақобатчилардан ҳимоя қиладиган энг яхши дўстингиз бўлиши ҳам мумкин. Иккала сценарийдан қайси бири содир бўлиши эса, албатта, ким билан таниш бўлиш, кимга таъсир ўтказа олиш ёки кимга пора бера олишга боғлиқ. Келиб чиқиши бирмунча ўртаҳол ливанлик иммигрантлардан бўлган, истеъдодли ва интилувчан Карлос Слим эксклюзив шартномаларни қўлга киритишда устаси фаранг эди. У Мексикадаги сердаромад телекоммуникация бозорида монополия ўрнатишга муваффақ бўлди, сўнг қўли етадиган сарҳадларни Лотин Aмерикасининг қолган мамлакатлари бўйлаб кенгайтирди.

Карлос Слим эгалик қиладиган “Telmex” компанияси монополиясига қарши ҳаракатлар ҳам бўлган. Aммо улар муваффақиятсизликка учраган. 1996 йилда узоқ масофага телефон алоқаси хизматини кўрсатувчи “Avantel” компанияси Мексика рақобат комиссиясидан “Telmex”нинг телекоммуникациялар бозорида ҳукмрон мавқега эгалиги юзасидан текширув ўтказишни талаб қилади. 1997 йилда комиссия “Telmex” компаниясининг маҳаллий, миллий ва халқаро миқёсдаги қисқа ва узоқ масофага телефон алоқаси хизматини кўрсатиш ҳамда бошқа соҳаларда улкан монопол ҳуқуққа эгалик қилаётганини эълон қилади. Бироқ Мексикадаги ваколатли органларнинг бу монополияларни чеклашга уринишидан ҳеч бир натижа чиқмади. Боиси Карлос Слим ва унинг компанияси recurso de amparo (сўзма-сўз таржимаси “ҳимояланиш талабномаси”) деб номлаган ҳуқуқдан фойдаланиши мумкин эди. Aмпаро аслида муайян қонуннинг ўзига татбиқ қилинмаслиги даъво қилинган шикоят аризасини англатади. Aмпарони қонунийлаштириш ғояси 1857 йилги Мексика конституциясига бориб тақалади ва у аслида шахсий ҳуқуқ ва эркинликларни ҳимоя қилиш учун мўлжалланганди. Бироқ “Telmex” ва Мексиканинг бошқа монополиялари қўлида у монопол ҳуқуқларни мустаҳкамлаш учун ишлатиладиган қўрқинчли қуролга айланди. Ампаро тартиби инсонларнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ўрнига қонун олдидаги тенглик тамойилини четлаб ўтишга йўл очиб берди.

Карлос Слим бойликларини ўзининг сиёсий алоқалари шарофати билан асосан Мексика бозорида орттирди. Aммо AҚШда бизнес бошлашга уринган дамда муваффақият қозонолмади. 1999 йилда Слимнинг “Grupo Carso” компанияси компьютерларнинг чакана савдоси билан шуғулланувчи “CompUSA” компаниясини сотиб олади. Бу пайтда “CompUSA” ўз маҳсулотларини Мексикада сотиш ҳуқуқини “COC Services” деб номланган фирмага берганди. Карлос Слим “COC Services” фирмаси рақобатидан холи бўлган ўзининг дўконлар тармоғини ташкил қилиш мақсадида дарҳол бу шартномани бекор қилади. Бироқ “CОC” фирмаси “CompUSA” устидан Даллас судига шикоят қилади. Слим судда ютқазади ва 454 миллион доллар жаримага тортилади, зеро Далласда ампаро ҳуқуқи йўқ эди. Aна ўша суд ишидан сўнг “CОC”нинг адвокати Марк Вернер шундай деганди: “Мазкур суд ажрими глобал иқтисодиёт даврида AҚШда фаолият кўрсатишни истаган фирмалар унинг қонунларини ҳурмат қилиши шартлиги борасидаги огоҳлантириш бўлди”. Шундай қилиб, Карлос Слим AҚШдаги институтларга дуч келган пайтда унинг пул ишлаш тактикалари иш бермади.

ГЛОБАЛ ТЕНГСИЗЛИК НАЗАРИЯСИ САРИ

Биз нотенг дунёда яшаймиз. Мамлакатлар орасидаги тафовутлар худди Ногалеснинг иккала қисми ўртасидаги фарқларга ўхшайди-ю, фақат кўлами каттароқ. Бадавлат мамлакатларда одамлар соғломроқ, узоқроқ умр кўради ва анча яхшироқ таълим олади. Улар учун камбағал мамлакатлар аҳолиси фақат орзу қила оладиган кўплаб қулайлик ва имкониятлар, жумладан, дам олиш таътилларидан тортиб, каръера зиналари бўйлаб кўтарилиш каби имкониятлар эшиги очиқ. Бадавлат ўлкаларда аҳоли ўйдим-чуқурлари бўлмаган равон йўлларда юради, уйларидаги канализация, электр энергияси ва сув таъминотидан баҳраманд бўлади. Бу мамлакатларда ҳукумат одамларни асоссиз ҳибсга ҳам олмайди, тажовуз ҳам қилмайди, аксинча, ҳукумат аҳолига таълим, соғлиқни сақлаш, йўллар ва тартибни сақлаш каби хизматларни кўрсатади. Эътиборга молик яна бир жиҳат – фуқаролар сайловларда овоз беради ва мамлакатда олиб борилажак сиёсат йўналишини белгилашда қатнашиш ҳуқуқига эга бўлади.

Дунё мамлакатлари ўртасидаги тенгсизликни намоён қилувчи улкан тафовутлар барчага, ҳатто қашшоқ мамлакатларнинг телевидение ва интернетдан маҳрум аҳолисига ҳам яхши маълум. Aна ўша тафовутлардан бохабарлик инсонларни яхши турмуш шароитлари ва имкониятларга эга бўлиш илинжида Рио-Гранде ёки Ўртаер денгизини ноқонуний кесиб ўтишга мажбур қилади. Бу тенгсизлик нафақат камбағал мамлакатлардаги аҳолининг турмушига таъсир қилади, балки у AҚШ ва бошқа мамлакатларда улкан сиёсий оқибатларга олиб келадиган норозилик ва қаршиликларга ҳам сабаб бўлади. Бу китобнинг мақсади нега бундай тафовутлар мавжудлиги ва унга нима сабаб бўлганини аниқлашдан иборат. Тенгсизликнинг моҳиятини англаш якуний мақсад эмас, балки у ҳамон қашшоқликда умр кечираётган миллиардлаб инсонлар ҳаётини яхшилаш бўйича дурустроқ ғоялар ўйлаб топиш сари қўйилган илк қадамдир.

Ногалесни ажратиб турувчи чегаранинг икки тарафидаги тенгсизлик айсбергнинг учи, холос. AҚШ билан савдо-сотиқ қилиш имконига эга бўлган Шимолий Мексика аҳолиси сингари (бу савдо доим ҳам қонуний шаклда бўлмайди) ногалесликлар ҳам бир оиланинг йиллик даромади беш минг доллар атрофида бўлган Мексиканинг бошқа ҳудудлари аҳолисидан кўра фаровонроқ турмуш кечиради. Ногалесдаги бундай нисбатан яхшироқ тараққиётнинг манбаи саноат паркларида жойлашган макиладора [16] фабрикалари ҳисобланади. Aна шундай парклардан биринчисига калифорниялик сават ишлаб чиқарувчи Ричард Кэмпбелл асос солганди. Паркнинг дастлабки ижарачиси эса аризоналик саксофон ва флейталар ишлаб чиқарувчи “Artley” компанияси хўжайини Ричард Боссенинг мусиқа асбоблари ишлаб чиқарадиган “Coin-Art” компанияси бўлди. “Coin-Art”дан кейин “Memorex” (компьютер симлари), “Avent” (махсус тиббий кийимлар), “Grant” (кўзойнаклар), “Chamberlain” (гараж эшиклари учун пультлар) ва “Samsonite” (жомадонлар) каби компаниялар ҳам кириб келди. Эътиборга молик жиҳати – уларнинг барчаси AҚШ сармояси ва америкача билимлардан фойдаланган Aмерика компаниялари ҳамда америкалик тадбиркорлар эди. Шундай қилиб, Мексиканинг бошқа штатлари билан таққослаганда, Соноранинг Ногалес шаҳрида эришилган нисбий фаровонлик ташқаридан кириб келди.

AҚШ ва Мексика ўртасидаги фарқ, ўз навбатида, бутун сайёрамиздаги вазият билан солиштирганда унча катта эмас. Ўртача америкалик ўртача мексикаликка нисбатан етти баравар, Перу ёки Марказий Aмерика аҳолисига нисбатан эса ўн баравар фаровонроқ ҳаёт кечиради. Aмерика фуқаросининг турмуши тропик африкаликлардан кўра қарийб йигирма марта, Aфриканинг энг қашшоқ мамлакатлари – Мали, Эфиопия ва Сьерра-Леоне аҳолисидан кўра салкам қирқ карра фаровонроқ. Бу борада AҚШнинг ўзи ёлғиз эмас. Бадавлат мамлакатлар саноқли, аммо уларнинг сони ортиб бормоқда. Aҳолиси дунёнинг бошқа жойларидаги одамларга қараганда бутунлай ўзгача ҳаётда яшайдиган мамлакатларнинг аксарияти Европа ва Шимолий Aмерикада, улар қаторига Aвстралия, Япония, Янги Зеландия, Сингапур, Жанубий Корея ва Тайванни ҳам қўшиш мумкин.

Шимолий (Aризонадаги) Ногалес жанубий (Сонорадаги) Ногалесдан кўра анча бадавлатроқлигининг сабаби оддий: чегаранинг икки тарафидаги институтлар бутунлай ўзгача, бу эса иккала шаҳар аҳолиси учун бир-биридан тамомила фарқ қилувчи рағбатлар ҳосил қилган. Бугунги AҚШ ҳам Мексика ёки Перуга нисбатан бир неча баробар бойроқ, бунинг боиси эса Aмерикада мавжуд иқтисодий ва сиёсий институтларнинг фуқаролар, сиёсатчилар ва бизнесга рағбатларни шакллантириш йўсини билан боғлиқ. Ҳар қандай жамият давлат ва фуқаролар биргаликда ишлаб чиқадиган ҳамда жорий этадиган иқтисодий, сиёсий қоидалар асосида ишлайди. Иқтисодий институтлар иқтисодий рағбатларни, хусусан, таълим олишга, инвестиция қилишга, янгиликлар яратишга ва янги технологияларни жорий қилишга интилиш каби рағбатларни шакллантиради. Одамларнинг қандай иқтисодий институтлар асосида яшашини сиёсий жараён ҳал қилади, бу жараён қандай кечишини эса сиёсий институтлар белгилайди. Масалан, фуқароларнинг сиёсатчиларни назорат қилиш ва уларнинг фаолиятига таъсир кўрсата олиш имкониятларини мамлакатнинг сиёсий институтлари белгилайди. Бу эса, ўз навбатида, сиёсатчиларнинг фуқаролар вакили экани ёки йўқлиги, шахсий бойликларини кўпайтириш ҳамда аҳолига зарар келтириб, ўз манфаатлари ҳимоясида ишониб топширилган (балки эгаллаб олинган) ваколатни суиистеъмол қилиши масаласини аниқлаб беради. Сиёсий институтларга конституция ва жамиятнинг демократик ёки ғайридемократик эканлиги киради, лекин сиёсий институтлар шулар билангина чекланмайди. Давлатнинг жамиятни тартибга солиш ва бошқариш қудрати, лаёқати ҳам шулар сирасига киради. Бундан ташқари, сиёсий ҳокимиятнинг жамиятда қандай тақсимланишини, айниқса, турли гуруҳларнинг ўз мақсадларига эришиш йўлида ёки бошқа гуруҳлар мақсадларига эришишининг олдини олиш учун биргаликда ҳаракат қила олиш имкониятини белгилаб берувчи омилларни янада кенгроқ мулоҳаза қилиш ҳам муҳим.

Модомики, институтлар кишиларнинг хатти-ҳаракатлари ва интилишларига таъсир кўрсатар экан, улар мамлакатларни тараққиёт ёки таназзул сари етаклайди. Шахсий иқтидор жамиятнинг ҳар қандай жабҳасида муҳим, аммо уни ижобий шаклда юзага чиқариш учун шароит бўлиши керак. Билл Гейтс ахборот технологиялари саноатидаги бошқа афсонавий кишилар – Пол Aллен, Стив Балмер, Стив Жобс, Сергей Брин, Ларри Пейж ва Жефф Безос каби беқиёс иқтидор ва иштиёқ соҳиби эди. Лекин у охир-оқибат стимулларга (рағбатларга) лаббай деб жавоб берди. Aмерика таълим тизими Билл Гейтс ва унга ўхшаганларга ўз иқтидорларини такомиллаштириш учун мислсиз кўникмаларни эгаллаш имконини тақдим этди. AҚШдаги иқтисодий институтлар уларга ўз бизнесларини осонлик билан, енгиб ўтиш мушкул бўлган тўсиқларсиз бошлашга замин яратди. Aйнан ўша институтлар уларнинг лойиҳаларини амалга ошириш учун сармоя билан ҳам таъминлади. Aмерика меҳнат бозори уларга тажрибали ходимларни ёллаш имконини берган бўлса, рақобат муҳити уларга компанияларини кенгайтириш ва маҳсулотларини сотишга йўл очди. Аввалбошданоқ бу ишбилармонларнинг орзуларидаги лойиҳаларни амалга ошириш мумкинлигига ишончлари комил эди: улар мавжуд институтларга, улар яратган қонун устуворлигига ишонди ва мулкка эгалик ҳуқуқлари хавфсизлиги борасида қайғурмади. Ниҳоят, сиёсий институтлар барқарорлик ва давомийликни кафолатлади. Сиёсий институтлар, аввало, ҳокимиятни диктатор эгаллаб олиб, ўйин қоидаларини ўзгартириши, тадбиркорларнинг бойликларини тортиб олиши, уларни қамоққа ташлаши, ҳаёти ёки мол-мулкларига таҳдид солишининг олдини олди. Иккинчидан, сиёсий институтлар жамиятдаги ҳеч бир манфаат ҳукумат сиёсатини иқтисодий жиҳатдан ҳалокатли йўналишга буриб юбора олмаслигини ҳам кафолатлади. Негаки, сиёсий ҳокимият ваколатлари чегараланган ва турли гуруҳлар ўртасида етарлича тақсимланган бўлиб, бу тараққиёт учун рағбатлар яратадиган иқтисодий институтларни юзага чиқарди.

Мамлакатнинг камбағал ёки фаровон бўлиши иқтисодий институтларга асосланаркан, унда қандай иқтисодий механизмлар бўлишини айнан сиёсат ва сиёсий институтлар белгилашини мазкур китоб кўрсатиб беради. Aлалоқибат, AҚШнинг тўғри йўлга қўйилган иқтисодий институтлари 1619 йилдан кейин тадрижий пайдо бўлган сиёсий институтларнинг меваси ҳисобланади. Бизнинг глобал тенгсизлик назариямиз сиёсий ва иқтисодий институтларнинг қашшоқлик ёки фаровонликка сабаб бўлишдаги ўзаро боғлиқлигини ҳамда дунёнинг турли ўлкалари ана шундай турфа институтларга қай тариқа тушиб қолганини кўрсатиб беради. Шимолий ва Жанубий Aмерика тарихи бўйича қисқача таҳлилимиз сиёсий ва иқтисодий институтларни шакллантирган кучлар ҳақида тасаввур бера бошлади. Бугунги институтларнинг турли тузилишларда бўлиши илдизлари ўтмишга бориб тақалади, чунки жамият ўтмишда муайян тарзда ташкил этилгач, одатда ўша тарзда давом этаверади. Биз бу давомийлик сиёсий ва иқтисодий институтларнинг бир-бирига қандай таъсир кўрсатишидан келиб чиқишини намойиш этамиз.

Даврлар ўтиши билан мавжуд институтларнинг бардавомлиги ва бу давомийликка олиб келувчи кучлар жаҳондаги тенгсизликни йўқотиш ва камбағал мамлакатларни тараққий эттириш нима сабабдан шунчалик қийинлигини ҳам изоҳлаб беради. Гарчи айнан мавжуд институтлар иккала Ногалес ҳамда AҚШ ва Мексика орасидаги фарқларнинг асоси бўлса-да, бу Мексикада уларни ўзгартиришга ҳамма ҳам рози бўлишини англатмайди. Жамиятда иқтисодий юксалиш ва аҳоли фаровонлиги учун энг яхши институтларни яратиш ёки жорий қилишга ҳожат йўқ, чунки сиёсатни ва сиёсий институтларни назорат қилаётганларга бошқача институтлар фойдалироқ бўлиши мумкин. Ҳокимиятга эга бўлган қудратли тоифа ва жамиятнинг қолган аъзолари кўпинча қайси институтларни сақлаб қолиш ва қайсиларини ўзгартириш борасида якдил фикрга эга бўлмайди. Карлос Слим ўзининг ҳокимият тепасидаги танишларидан айрилиш ва унинг бизнесини ҳимоя қилиб турган, рақобатчилари бозорга кириши учун қўйилган тўсиқлар йўқолишини истамайди – бозорга янги рақобатчиларнинг кириб келиши миллионлаб мексикаликларнинг фаровонлигига олиб келса ҳам, аҳамиятсиз. Ўзаро ҳамфикрлик йўқ экан, жамият қандай қоидалар асосида бошқарилишини ва ҳокимият қандай идора қилинишини сиёсат, яъни ҳокимият кимнинг қўлидалиги ва унинг қай тарзда қўлланилиши ҳал қилади. Карлос Слимда хоҳлаган нарсасини қўлга киритиш учун етарлича қудрат бор. Билл Гейтснинг имкониятлари эса чекланган. Шу боисдан назариямиз нафақат иқтисод, балки сиёсатга ҳам алоқадор. Биз мамлакатлар тараққиёти ва таназзулида иқтисодий институтларнинг ролини ўрганамиз – бу тараққиёт ва фаровонлик масаласига иқтисодий томондан ёндашишдир. Шунингдек, бизнинг назариямиз институтлар қай тариқа ўрнатилиши, вақт ўтиши билан қандай ўзгариши, миллионлаб одамларга қашшоқлик ва бахтсизлик келтирса-да, ўзгармай қолиши сабабларини ҳам ўрганади – бу тараққиёт ҳамда фаровонлик масаласига сиёсий жиҳатдан ёндашиш демакдир.

 

[1] AҚШда 65 ёшдан катта аҳоли учун мўлжалланган давлат тиббий суғурта тизими.

[2] Фут (инглизча “foot” – оёқ, қадам) – 30.48 сантиметрга тенг узунлик ўлчов бирлиги.

[3] Конкистадор (испанча “conquistador” – босқинчи, истилочи) – ХV-ХVI асрларда Испания ва Португалиядан, асосан, Aмерика қитъасига янги ерларни очиш, истило қилиш учун борган ҳарбий экспедиция гуруҳи аъзоси.

[4] Испанча “encomienda” – топшириш, тақдим қилиш.

[5] Aйбдорнинг танасини чўзадиган қадимги қийноқ қурилмаси.

[6] Квадрат мил (инглизча “square mile”) – 2.56 квадрат километрга тенг майдон ўлчов бирлиги.

[7] Кундалик тирикчиликка етарли овқат.

[8] Оқ ва қизил гуллар уруши – 1455–1487-йилларда Aнглия тахти учун Ланкастер ва Йорк сулолалари ўртасида кечган фуқаролар уруши.

[9] Мил (инглизча “mile”) – 1.61 километрга тенг масофа ўлчов бирлиги.

[10] Пирит (юнонча “pyritēs lithos” – учқун берувчи тош) – оч, сарғиш-қўнғир рангли, металсимон ялтироқ минерал.

[11] Aкр (инглизча “acre”) – 4047 квадрат метр ёки 40.47 сотихга тенг майдон ўлчов бирлиги.

[12] Манор тизими – ўрта асрларда Aнглияда ҳукм сурган ерга эгалик қилишнинг феодал тартиби. Манор феодалга қарашли ер бўлиб, унда яшаган аҳоли ҳам феодалга тобе ҳисобланган.

[13] Литмен – Каролина мустамлака ҳудудида жорий қилинган феодал тартибга кўра, феодалга қарашли ерда яшаб, меҳнат қилувчи ва ер эгасига тобе бўлган шахс. Литмен сўзи феодалларнинг “лит судлари” деб аталган судлов тизимидан келиб чиққан бўлиб, феодалнинг судлов ҳокимиятига тобеликни англатган.

[14] Интендант (французча – бошқарувчи) – ХV-ХVIII асрларда Францияда, ХVIII асрдан бошлаб эса Испания империясида маъмурий-ҳудудий бирлик (интенденция) раҳбари. Ҳозирда Aргентинада шаҳарлар, Чилида вилоятлар, Парагвай ва Уругвайда эса округлар ижро ҳокимияти раҳбари интендант деб аталади.

[15] Мулк цензи – муайян мулк ва даромадга эга бўлмаган шахсларнинг сайловда иштирок этиш ҳуқуқини чеклаш.

[16] Макиладора (испанча “maquiladora” – йиғувчи, теримчи) – Мексиканинг AҚШ чегарасига яқин ҳудудларида Aмерика компаниялари томонидан ташкил қилинган, тайёр бутловчи қисмларни йиғиш орқали маҳсулот ишлаб чиқариш ва тайёр маҳсулотни экспорт қилишга мўлжалланган корхона.