автордың кітабын онлайн тегін оқу  Леонардо да Винчи: замонасидан илгарилаб кетган ақл соҳиби

Наврўз Эргаш ўғли

Shuni tushungandimki, otam xohlagandek, butun umrimni notariuslik [1] qilib o‘tkazolmasdim.

Florensiyada [2] otamni hamma tanirdi. Otam – ser Pyero da Vinchi mashhur notarius bo‘libgina qolmay, shaharni boshqarayotgan Medijilarning yaqin do‘sti ham edi.

Otamning sulolasi 1300-yillarning boshlarida katta bobosining katta bobosi Mishel Florensiyadan 17 mil [3] gʻarbda Toskana tepaligida joylashgan Vinchi shaharchasida notarius boʻlib ishlagan paytdan boshlangan. Italiyada savdo-iqtisodiy aloqalar rivojlanishi bilan notariuslar muhim rol oʻynay boshlashdi, chunki ular savdo shartnomalari, yer oldi-sotdisi dalolatno­malari, vasiyatnomalar va boshqa hujjatlarni lotin tilida tuzishardi. Bu ishning qiziq tomoni ham yo‘q emas: koʻpincha hujjatlarni tarixiy maʼlumotlar va jimjimador iboralar bilan bezash mumkin.

Bobokalonimiz Mishel faxrli maslak sohibi boʻlgani bois, “Ser” unvoniga [4] ega edi. Ser Mishel da Vinchi desa, hamma tanirdi. Oʻgʻli va nabirasi bu sohada yanada katta muvaffaqiyatlarga erishdi, keyinchalik nabirasi Florensiyaning kansleri boʻldi. Ammo oila zanjirining navbatdagi bo‘g‘ini bo‘lmish Antonio, ya’ni mening bobom umidlarni oqlay olmadi (U ham “Ser” faxriy unvoniga ega boʻlgan va notariusning qiziga uylangan). Otamning aytishicha, bobomda Da Vinchi oilasining boshqa erkaklarida kuchli rivojlangan izzati nafs, gʻurur yetarli darajada boʻlmagan. Shu bois butun umri davomida u o‘z ota-bobolari yerla­rida dehqonchilik qilgan, kam miqdordagi daromad evaziga kun kechirgan.

Onamga kelsak, faqatgina ismini bilaman xolos: Dama Katerina [5]. Ser Pyero kambag‘al oiladan bo‘lgan qizni sevib qoldi, lekin u boshqa ayolga uylanmoqchi bo‘lgani bois, men o‘sha paytdagi qonunlarga ko‘ra, nikohsiz tug‘ilganman. Bu mening na otamga me­rosxo‘r bo‘lishga, na munosib ish bilan shug‘ullanishga haqqim yo‘qligini anglatardi. Biroq o‘sha paytda ser Pyeroning boshqa farzandi yo‘q edi, shuning uchun meni qabul qildi va qaror berdi: “Bir kun kelib Leo­nardo ham oilaviy maslakni davom ettiradi!”

— Sen notarius bo‘lasan, — dedi otam. — Menga o‘xshab, bobongga o‘xshab, bobongning otasiga o‘xshab... Imkon qadar ajdodlaringga munosib bo‘l, ularga o‘xshashga harakat qil.

Ser Pyero shahar tashqarisidagi dalahovlimizga zaytun daraxtidek egri-bugri bir o‘qituvchini chaqirib, menga lotin tilini o‘rgatish va ustiga munchoqlar tizilgan yog‘och taxta — cho‘tdan foydalanishni o‘rgatishni buyurdi. Cho‘tdan hisob-kitob qilishardi, ustozim bu oddiy asbobga hayrat va ehtirom bilan qarar, go‘yo unda qandaydir sehr borligini tuygandek munosabatda bo‘lardi.

— Ustoz, — dedim men, — har xil matematik ma­salalarni cho‘t bilan yecha olamizmi?

— Ha, — dedi u g‘urur bilan.

Keyin birin-ketin qiyin savollar bera boshladim, bechora ustoz darrov sarosimaga tushib qoldi.

Savollarimga bosh chayqar, terlar, javoblarini topish uchun soatlab tirishar, minglab befoyda hisob-kitoblarni qilardi. Men bu vaziyatlarni imkoniyat sifatida qabul qilib, dalalarni kezgani qochib qolardim.

O‘sha paytda Vinchida ya­shardim. Shahrimiz tepaliklari, uzumzorlari, yoqimli o‘rmonlari va daraxtzorlari orasidan oqib o‘tadigan soylari bilan kishini maftun qilardi. Osmonda mahobatli parvozlari bilan aqlingizni shoshiradigan kalxatlar, dalalarda esa qu­yon va yovvoyi cho‘chqalar bisyor edi.

Odatda yolg‘iz yurardim, lekin menga ba’zida atigi o‘n besh yosh katta Franchesko amakim hamrohlik qilardi. Otamning nazarida, ukasi, ya’ni Franchesko amakim takasaltang sayohatchi bo‘lib, hech qachon boltaga sop ham bo‘la olmasdi. Lekin men uni yaxshi ko‘rardim. Franchesko amakim ham notarius bo‘lishni xohlamasdi, ammo barcha o‘simliklarning nomini yoddan bilardi. Menga qurt-qumursqalarning farqla­rini va kaltakesak tutishni o‘rgatardi.

— Bular o‘qituvchingning kitoblarida o‘rgangan narsalaringdan ancha muhimroq! — derdi u past ovozda.

— Qolaversa, tushunish uchun cho‘t ham kerak emas, — derdim kulib. Amakim bilan sayrga chiqsam, ko‘rganlarimni unutib qo‘ymaslik uchun o‘zim bilan eskiz daftari va bir parcha ko‘mir olib ketardim.

Yoz kunlarining birida go‘zal Florensiya kanorasini yolgʻiz kezib yurarkanman, g‘ira-shira qoyalar orasida qaqqayib turgan katta g‘orning og‘ziga duch keldim. Bir muddat uning haybatidan hayratda qoldim. ­Oldinga egilib, ichida biror narsa bormikin, deya qattiq tikildim, lekin g‘or zulmati bunga xalaqit berardi. Toʻsatdan menda ikkita qarama-qarshi tuygʻu paydo boʻldi: qoʻrquv va istak. Dastlab qoʻrqish tuygʻusiga boʻysunib, dahshatli qorongʻi gʻor ogʻzidan juftakni rostlamoqchi boʻldim, ammo bi­ron bir ajoyib narsa bor-yoʻqligini bilish istagi meni tinch qoʻymasdi. Tiyib boʻlmas qiziquvchanligim qoʻrquv ustidan gʻalaba qozonganidan soʻng gʻorga kirdim.

Qorongʻilikka koʻzlarim moslashgach, qum va o‘pirilgan toshlarni bosib g‘orning boshidan oxirigacha ancha yurdim. Xoh isho­ning, xoh ishonmang bir vaqtlar mohir tabiatning eng qudratli quroli — kitning toshga aylangan ulkan ustuxoniga ko‘zim tushdi. Zulmatdan yorugʻlik sari yurarkanman ustozimning Nuh toʻfoni [6] haqidagi gaplari yodimga tushdi: “Dunyo yo‘q bo‘lib ketishi Xudoni hurmat qilmaydigan va nafsining istaklaridan tiyilmaydigan insonlarning halokatga uchrashini bildiradi. Nuhning davrida bo‘lganiday, Yaratgan “xudosizlar”ni yo‘q qiladi”.

Qoʻynimdagi varaqni olib gʻor ogʻzidagi toshga oʻtirdim va oʻlik kitning bir vaqtlar qahr-gʻazab bilan toshgan kuchini tasvirladim.

Bir kuni, men yo‘qligimda, ser Pyero xonamga kirib, chizmalar to‘plamini topib olibdi va xayolga cho‘mib iyagini qashlabdi. Uyga kelib qaraganimda, otam oshxonada edi. Chizma qog‘ozlarim ovqat stoli ustida yoyib qo‘yilgandi.

— O‘g‘lim, bularni sen chizdingmi? — deb so‘radi.

— Ha, otajon, — dedim biroz xavotirlanib.

Ser Pyero xo‘rsinib qo‘ydi.

— Ustozing aytishicha, yaxshi o‘qimas ekansan, shuningdek, lotin tilini ham o‘rganishni xohlamas­mishsan. Rostini ayt, notarius bo‘lish niyating yo‘qmi?

— Yo‘q, otajon, — dedim men chindan ham bunday niyatim yo‘qligini tushunishlari uchun.

— Ayni taxmin qilganim kabi, — deya ser ­Pyero va rasmlarimni yig‘ib, qo‘ltig‘iga qistirdi.

Avvaliga otam chizganlarimni tashlab yubormoqchi, deb o‘ylagandim, lekin ma’lum bo‘lishicha, menga bildirmay Florensiyaga borib, yaqin do‘stlaridan biri Andrea del Verrokkioning [7] eshigini taqillatgan ekan.

O‘sha yillarda Verrokkio Florensiyaning eng yaxshi rassomi edi. U juda iste’dodli musavvir, haykaltarosh hamda me’mor bo‘lgan. ­Uning katta ustaxonasi bo‘lib, yonida ko‘plab shogirdlari ishlardi; hamma undan maslahat so‘rar, ijodiga hay­rat bilan qarashardi.

Ser Pyero do‘stini chetga olib, shunday debdi:

— Andrea, yoqimtoygina o‘g‘lim bor. Juda ham aqlli, qiziquvchan bola. Ammo biron nimani tadqiq qi­lishga urinar ekan, boshlagan ishini sira oxiriga yet­kazmaydi. Birmuncha vaqt hayvonlarni o‘rganadi, keyin o‘simliklarga qiziqa boshlaydi, undan so‘ng birdaniga butun ishtiyoqi toshlarga yo‘nalib keta­dimi-yey... Yotoqxonasini hasharotlar bilan to‘ldirib, o‘qituv­chisin