автордың кітабын онлайн тегін оқу Алберт Эйнштейн: серқирра даҳо
BIRINCHI QISM
YUVOSH
BOLAKAY
Bolalik paytlari Albert xonasining bir burchagida, deraza roʻparasida turgancha indamasdan tashqariga qarash bilan kun oʻtkazardi. Uning tim qora sochlari toʻzgʻib yotar, koʻz qarashida qandaydir yorqinlik va sinchkovlik aks etar, ammo bor diqqati yolgʻiz oʻzi anglaydigan narsalarga qaratilgandek tuyulardi. U samodagi koʻchmanchi qushlarning uchishini kuzatishni yaxshi koʻrardi. Yoki Dunay daryosining [1] sekin va doimo bir yoʻnalishda oqayotgan toʻlqinlarini tomosha qilishni yoqtirardi. Undan biror savol soʻralganda, deylik “Albert, ovqatga kelasanmi?” kabi juda oddiy savol boʻlsa ham, avvaliga oʻzini eshitmaganga olardi. Keyin sekin-astalik bilan oʻgirilib, biroz oldin nimadir soʻradingizmi, degandek savol bergan kishiga tikilib qolardi.
Albert uch yoshga toʻlgunga qadar bir ogʻiz soʻz aytmadi! Bu holat onasi Paulina [2] va otasi Hermanni [3] xavotirga soldi. Uning singlisi Maria esa bir yoshga toʻlmasdan gapirishni boshlagandi. Biroq baʼzida Albert tuppa-tuzuk bolaga oʻxshab qolardi. Uydagi barcha narsalarning joyini aniq eslardi, yoʻlidan aslo adashmasdi.
Oila Germaniyaning maftunkor Ulm [4] shahrida istiqomat qilar edi. Shahar markazida dunyodagi eng baland cherkov — Ulm sobori qad koʻtargandi. Bosh cherkovning tepa qismida chumchuq haykali oʻrnatilgan boʻlib, bu mitti qushcha qadimiy shaharning ramzi hisoblanardi. Bu joy bir necha yillar avval Albrext Lyudvig Berblinger [5] bir juft mato qanotlar bilan shahar devoridan yerga sakrab tushgan va shu tariqa
birinchi deltaplanni [6] ixtiro qilgan joyning aynan oʻzi edi.
Ulmda hayot kechirishar ekan, esda qolarli voqealar unchalik koʻp boʻlmasdi. Quyidagi ikki hodisani aytmasa, boshqa xotiraning oʻzi yoʻq edi: Albert besh yoshida kompas [7] topib oldi va koʻrsatkich nega doimo shimolga ishora qilishidan hayron qoldi. (Aziz oʻquvchi, siz ham Albertga oʻxshab nega bunday boʻlishi haqida tushunchaga ega boʻlmasangiz, bilib oling: bu sayyoramizdagi magnit maydon [8] bilan bogʻliq). Keyingisi olti yoshga toʻlganda sodir boʻldi — onasi unga skripka sovgʻa qildi. Bu cholgʻu asbobi Albertning doimiy hamrohiga aylandi. Bolakay skripkasini hech qachon yonidan qoʻymadi, butun umr chalishni kanda qilmadi.
Eynshteynlar [9] xonadonida moliyaviy imkoniyatlar cheklangan edi. Shu bois Albertning otasi biroz pul ishlash payida butun oilasi bilan Myunxenga [10] koʻchib oʻtib, u yerda kichik elektr shirkatini ochdi. Albertning nazarida yangi shahar bilan avvalgisining oʻrtasida umuman farq yoʻq edi: ikkisida ham koʻchalar kesishmasida birpas tin olib oʻtgan-ketganni kuzatish uchun koʻplab burchaklar boʻlar, koʻkda koʻchmanchi qushlar toʻp-toʻp boʻlib parvoz qilardi. Eng muhimi, Myunxenda Albertning qoʻliga tasodifan geometriya kitobi tushib qoldi. Kitobni ochib, varaqlay boshladi va shu zahoti kitob uni sehrlab oldi! Surunkasiga bir necha kun kitob sahifalaridagi uchburchaklar, kvadratlar, parallel chiziq va bir nuqtaga yoʻnalgan chiziqlarga qarashdan oʻzini tiya olmadi. Bularning barchasi necha asrlar oldin Yevklid [11] ismli yunon olimi kashf etgan narsalar edi.
— Dunyoda nima qanday sodir boʻlishini haqiqatan ham tushunarkansiz, muhtaram Yevklid, — deya xitob qildi u.
Albert nimaga qiziqishini bilib olgandi. Qolgan gaplarning, chamasi, unga qizigʻi yoʻq edi. Afsuski, maktabdagi darslar ham bu qadar qiziq emasdi.
Eynshteyndan iqtiboslar
Agar ehtimollar
nazariyasi tasdiqlansa, nemislar meni nemis deb, fransuzlar esa dunyo fuqarosi, deb aytishadi, agar mening nazariyamni inkor qilishsa, fransuzlar meni nemis deb, nemislar esa yahudiy, deb
e’lon qilishadi.
* * *
Atrof-muhit —
bu mendan tashqari
hamma narsa.
[2] Pauline Einstein (1858–1920) — Vyurtemberg Qirolligi (1805-yildan 1918-yilgacha mavjud boʻlgan nemis davlati)da tugʻilgan. Hermann Eynshteynga turmushga chiqqach bir oʻgʻil va bir qiz (Albert Einstein (1879–1955) va Maria “Maja” Einstein (1881–1951)) koʻrdi.
[1] Dunay — Yevropadagi daryo, uzunligi tomonlama Volgadan keyin 2-oʻrinda turadi. Uzunligi — 2850 km, havzasining maydoni — 817 ming km². Germaniya, Avstriya, Slovakiya, Mojariston, Xorvatiya, Serbiya, Ruminiya, Bolgariya, Moldova va Ukraina hududidan oqib oʻtadi.
[11] Yevklid yoki Iskandariya Yevklidi (qadimgi yunoncha: Εὐκλείδης — Eukleídēs; mil. av. 3-asrda tugʻilgan) — yunon matematigi; matematika, optika, mexanika, musiqaga oid asarlar muallifi. Asosiy matematik asari — “Negizlar”. Unda Yevklid oʻzigacha Yunonistonda toʻplangan boy matematik materialni mantiqiy tartibga tushirgan, matematikaning kelgusi taraqqiyotiga asos solgan. Bu asar matematika taraqqiyotida muhim oʻrin tutdi. “Shakllarni boʻlaklarga boʻlish toʻgʻrisida” asarining arabcha tarjimasi saqlanib qolgan.
[10] Myunxen — Germaniya janubidagi Isar daryosi boʻyida, Bavariya hududida joylashgan.
[9] Ingliz va nemischada Einstein tarzida yoziladi.
[8] Tabiatda shundaу tabiiу mеtall birikmalari mavjudki, ular baʼzi bir jismlarni oʻziga tоrtish xususiyatiga ega. Jismlarning bunday xossasi ular atrofida maydon mavjudligini bildiradi. Bunday maydonni magnit maydon deb atash qabul qilingan.
[7] Kompas (lot. com- — “ham-, birga” va passus — “yoʻl”, “qadam”, “hamqadam”, “yoʻldosh”) — navigatsiya asbobi boʻlib, yer sirtiga nisbatan tizimda yoʻnalishlarni aniqlaydi. Bu tizim dunyo tomonlari — shimol, janub, gʻarb va sharqni belgilaydi.
[6] Deltaplan (qadimgi yunoncha “Δ” (delta) harfi va lotincha “planum” soʻzlaridan yasalgan) — oʻta yengil, motorsiz, qanotlari delta harfiga oʻxshash ixcham samolyot turi. Tahr.
[5] Albrecht Ludwig Berblinger (1770–1829) — ulmlik mashhur tikuvchi, nemis ixtirochisi va ustasi. U deltaplan (havoda uchuvchi apparat)ni ixtiro qilgan deb taxmin qilinadi.
[4] Ulm — Germaniyadagi shahar, Baden-Württemberg hududida, Dunay daryosi boʻyida joylashgan.
[3] Hermann Einstein (1847–1902) — Vyurtemberg Qirolligida tugʻilgan, savdogarlik bilan shugʻullangan. Yoshligida matematikaga qattiq mehr qoʻygandi.
IKKINCHI QISM
JUDA YOMON
O‘QUVCHI
Luitpold gimnaziyasi [12] qatʼiy qoidalari va tartib-intizomi bilan mashhur edi. Gimnaziyadagi barcha sinf xonalari oppoq rangga boʻyalgan, yoʻlaklar top-toza edi. Qovogʻi osilgan, yuzi kulgi nimaligini bilmaydigan oʻqituvchilar qop-qora kiyim kiyib olishgandi. “Hoynahoy menga oʻrgatishlari mumkin boʻlgan yagona narsa intizom boʻlsa kerak!” degan fikrga keldi Albert.
Modomiki, Luitpoldda tahsil olishni xohlagan ekan, buyruqlarga soʻzsiz boʻysunishi, “xoʻp boʻladi, ustoz!” degan kalima tilidan tushmasligi, kitoblardan (qaysi kitoblardan ekani muhim emas) yuzlab sahifalarni yodlab olishi va tinmay takrorlashi lozim edi. Matematika, lotin va yunon tillarini oʻrgatishga ixtisoslashgan mazkur muassasada barcha yahudiy oʻquvchilarga yahudiylikning diniy anʼanalarini oʻrgatish uchun maxsus oʻqituvchi ham tayin etilgandi. Yaxshi jihati, biror masalada farqli fikrga ega boʻlgan oʻquvchilar oʻz qarashlarini bemalol ayta olishlari mumkin edi. Biroq Luitpold gimnaziyasida ustozlar oʻn ikki yoshli bolalarning gʻoyalaridan biror olamshumul ish chiqishiga ishonishmasdi. Shunga qaramay, Albert vaqti-vaqti bilan qobiqni yorib chiqishga harakat qilardi.
— Eshitaman, Eynshteyn?
— Ustoz, sizningcha, inson yorugʻlik tezligida harakatlana olsa, atrofida nimalarni koʻrgan boʻlardi?
— Bunchalar ahmoqona savol boʻlmasa! Shunday davom etsang, hayotda umuman muhim ishlarni amalga oshirolmaysan!
— Tushunarli, muhim ish nima oʻzi?
Oʻqituvchi bu savolning javobiga kelganda mum tishlab qolardi.
