САВОЛ ОРТИДАГИ САВОЛ

 

Жон Г. Миллер

 

Мен мармар ичинда малакни кўрдим

ва унга етгунча мармарни йўндим. 

МИКЕЛАНЖЕЛО

Муаллифдан

Қўлингиздаги китоб “QBQ!” – “Савол ортидаги са­вол”нинг асл нусхаси эмас.

Ундан яхшироғи. 

Китобнинг асл нусхаси бундан ўн йил аввал, дўс­тим ва ижодий ҳамкорим Дэвид Левин иккимиз “Шах­сий жавобгарлик” номли илк китобимни 299 саҳифа­дан ўқишга қулайроқ “СОС!”га қисқартирганимизда яра­тилганди ва энг қизиғи шундан сўнг бошланди. 

Ҳайратимизни ошириб, бозор унга катта қизиқиш бил­дирди ва биз (“Flipping the Switch” – “Тугмачани бо­сиш” ва “Outstanding!” – “Ажойиб!”ни ҳам қўш­­ган­да) бир миллион китобни ўқувчилар қўлига етказиб бе­риш­га мушарраф бўлдик. Айни пайтда сон-саноқ­сиз маъ­­ру­залар ва ўқув машғулотларидан сўнг “СОС!” ҳа­­мон инсонлар ҳаётига қандай ўзгаришлар олиб ки­ра­ёт­­га­­­ни­ни эшитишдан завқланамиз. “СОС!” ҳаётимни ўз­гар­­тир­­ди!” ёки “Қанийди, ‘СОС!’ни бир неча йил аввал топ­­га­­ним­­­да!” каби изоҳларни ўқиш – биз учун катта бахт.

“СОС!” ўзининг таъсир кучи доирасида йиллар да­вомида собит қолаётганини кўриш ҳам қувонарли ҳол. Кўплаб китоблар катта шов-шув билан омма эътибо­рига ҳавола этилади, аммо тез орада бозордан ғойиб бў­лади ва унутилади. Бироқ “СОС!” бугун одамлар ва ташкилот­лар учун ҳар доимгидек аҳамиятли эканини исботлади. 

Албатта, бу муваффақиятларнинг ҳеч бири “СОС!”­ни янада яхшилашга эҳтиёж йўқлигини англатмасди. Шу боис, ўқувчилар ва мижозларнинг йиллар даво­ми­да билдирган фикр-мулоҳазаларига кўра биз китоб­нинг аниқлик киритилиши ва сайқалланиши зарур бўл­ган айрим жиҳатларини пайқадик. Шунингдек, ки­тоб охирига кичик бир бўлим қўшиб, ўқувчиларни энг кўп қизиқтирадиган саволларга жавоб бердик. 

“СОС!” – “Савол ортидаги савол” бўйлаб ўз саё­ҳа­тингизни бошлар экансиз, бундан беҳад мам­­нун­ли­гимизни билишингизни хоҳлардик. Биз дунё бўй­лаб кўплаб дўст орттирдик ва энди сизни ҳам улар­дан бири деб биламиз. Шахсий жавобгарлик тўғри­си­­да­ги нома­миз­га ишонч билдирганингиздан миннат­дор­миз, чунки “СОС!” ҳам аслида бошдан-оёқ шу ҳақда.

 

Қаёққа кетди...

Хюстон шоссесидаги эълонлар тахтасида ушбу савол пайдо бўлди: 

“Масъулият ҳисси қаёққа кетди?”

Эълонни у ерга ким илганини билмайман, аммо у кўзимга чўғдай кўринди. У бежиз айни ҳақиқатдек кўринмаганди. Масъулият ҳисси қаёққа кетди? Нега бугун одамлар ўз муаммолари, ҳислари ва қилмишлари учун бошқа кимнидир ёки ниманидир айблашдан нари­га ўтолмаётгандек туюляпти? 

Мана, бунга айрим мисоллар: 

Газ қуйиш шохобчасидаги дўкондан қаҳва изла­ётгандим, лекин графин бўш экан. Шундан сўнг пештах­та ортидаги кишига “Маъзур тутасиз, идишда қаҳва йўқ экан”, – дея мурожаат қилдим. У ўзидан на­ри борса, 4,5 метр узоқликдаги ҳамкасбини кўрсатиб: “Қаҳва унга тегишли бўлимда!” – деди.

Бўлим? Шу йўл чеккасидаги катталиги битта хо­намча келадиган газ қуйиш шохобчасида-я? 

Яна бир мисол: мамлакат бўйлаб парвоз вақти­да стюардесса ўтирганларга “Барчангиздан узр сўрай­миз, сизга ваъда қилинган фильм бугун қўйилмайди. Кейтеринг бордга янглишиб бошқасини олиб чиқиб­ди”, – дея эълон қилди. 

Навбатдаги ҳолат: пицца етказиб бериш хизмати, афтидан, бизнинг буюртмамизни йўқотиб қўйганди. Бу вақтда оилам қорни оч ҳолда машинада ўтирар, мен эса пиццамизни кутиб, у ёқдан-бу ёққа бориб-келардим. Шу пайт пештахта ортидаги йигит даб­дурустдан: “Мени айбламанг, навбатим эндигина бошланди!” – деб қолди. 

“Бу менинг айбим эмас”, “Бу менинг вазифамга кирмайди” ёки “Менинг муаммоим эмас…”га ўхшаш гапларни тез-тез эшитамиз. Эълонлар тахтасидаги ёзув кўзимга чўғдай кўринганининг қисман сабаби – ўша фикрга тўла қўшилганимда. Бироқ мени кимдир шах­сий жавобгарликка етарлича жиддий қараб, бу ёзувни биринчи навбатда шу тахтага жойлаш учун масъулият ҳиссини туя олгани лол қолдирганди. 

Мен ҳам буни чуқур ҳис қилганим сабабли ушбу китобни ёздим. 

Хўш, бу китоб ким учун ўзи? Мазкур асар:

“Анави бўлим қачон ўз ишини тўғри бажаради?”

“Нега улар яхшироқ мулоқот қила олмайди?”

“Ким қовун туширди?”

“Нега биз бу ўзгаришларни бошдан кечи­ришимиз керак?”

“Қачон менга биров ўргатади?”

“Нега биз яхшироқ одамларни топа олма­япмиз?”

“Ким бизга аниқ тушунча беради?”га ўхшаш са­волларни эшитган ё сўраган ҳар қандай киши учундир.

Бу саволлар етарлича безарар кўрингани билан, масъулият ҳисси етишмаслигини билдиради (мен “шах­­сий жавобгарлик” атамасини маъқул кўраман) ва у биз бу­­гун дуч келаётган кўплаб муаммоларнинг илдизи са­налади. 

Аксинча, фикрлаш тарзимизни ўзгартириб, жавоб­гарлик ҳисси кучлироқ бўлган саволларни бериш таш­килотларимиз ва ҳаёт тарзимизни яхшилаш йў­лидаги энг таъсирли ва самарадор чоралардан биридир. 

“Савол ортидаги савол” (СОС!) йиллар давомида такомиллаштирилган қурол бўлиб, кишиларга, шу жум­ладан, менга ҳам, ўзимиз ҳақимизда яхшироқ савол­лар бериш орқали жавобгарлик ҳиссини оши­ришга кў­маклашади. 

Мен бу ғоя ҳақида 1995 йилдан бери ёзаман ва гапираман, мавзу эса ҳар қачонгидек ўз аҳамиятини йўқотмаган. Деярли ҳар куни СОС ёрдамида унум­дорлик ошгани, якдиллик кучайгани, стресслар ка­май­гани, муносабатлар соғломроқ бўлгани ва харидорга сифатлироқ хизмат кўрсатилгани ҳақидаги му­ваф­фақият тарихини эшитаман. 

Ҳар ҳолда, одамларнинг СОСдан олаётган энг катта фойдаси шахсий эҳтиёж билан боғлиқ: бу тарзда фикр­лай бошлаганлари ҳамон барчаси ўз-ўзидан яхшила­нади. Одамлар кўпроқ завқ туя бошлайдилар. Шахсий жавобгарлик йўлини танлаганлар учун ҳаёт гўзал ва ёқимлироқдир. 

Хуллас, юқорида санаб ўтилганга ўхшаш са­вол­лар­ни эшитган бўлсангиз, бошқалардаги масъулият­сизлик ҳафсалангизни пир қилган бўлса ёки ўзингиз­да шун­дай фикрлаш тарзининг айрим жиҳатларини пайқаган бўлсангиз, бу китоб сиз учун! Мутолаадан завқланинг!

 

Биринчи боб: Шахсий жавобгарликнинг кўриниши

Ажойиб кунларнинг бирида Рок Боттом ресторанига енгил тамадди қилиб олиш учун тўхтадим. Ичкари ти­қилинч, вақтим эса тиғиз, шу сабабли барда бўш турган ягона стулни эгаллаганимга хурсанд бўлдим. Бир неча дақиқадан сўнг қўлида ювуқсиз идишлар тўла патнис кўтариб олган йигит ошхона томонга шошиб ўта бошлади. У кўз қири билан мени пайқади, сўнг тўхтаб ортига қайтди ва сўз қотди: 

– Жаноб, сизга хизмат кўрсатишдими? 

– Ҳозирча йўқ, – дедим мен, – бироз шошиб ту­рибман. Рости, салат ва эҳтимол, иккитагина булоч­ка айтмоқчийдим, холос. 

– Мен олиб келаман, жаноб. Ичишга нима бую­расиз? 

– Мумкин бўлса, “Diet Coke” (парҳез кола), илтимос. 

– О, маъзур тутинг, жаноб, бизда “пепси” маҳсу­лот­лари бор. Бўладими? 

– А-а, йўқ, раҳмат, – дедим мен жилмайиб. – Ли­мон­ли сув берақолинг унда. 

– Яхши, ҳозир қайтаман, – у ғойиб бўлди. 

Зум ўтмай, у салат, булочкалар ва сув билан қай­тиб келди. Миннатдорчилик билдирганимдан сўнг хизматчи мамнун мижоз, яъни мени маза қилиб ов­қатланишим учун холи қолдириб, яна тезда ғойиб бўлди. 

Ногаҳон чап томонимда кимнингдир шарпасини сездим. Ортимдаги одамнинг “ғайрат шамоли“ мен­гача етиб келди, кейин ўнг елкам узра ярим литрли идишда сирти қиров билан қопланган, ўзи муздек, тахмин қилганингиздек – “Diet Coke” келтирган узун қўл чўзилди. Бу ўша хизматчи йигит эди.

...