Биллур қандиллар

1

Андижон – Москва поезди Тошкентга барвақт келаркан. Кечаси вагонда танишган хушқад, хушсурат, хушчақчақ лўли йигит Ҳикматиллони уйғотиб, жомадонини вокзал майдонигача кўтаришиб чиқди. Хайрлашаркан, оғзидан тамаки ва арақ ҳидини буруқситиб, елкасидан қучди:

– Хизматдан қайтаётганингда бизникига кириб ўт, сержант! Қайнсинглимни кўрдинг-ку, ҳусн­да танҳо! Ўзиям қизмисан қиз-да! Қуйиб қўйган ўзбек! Хотинликка олсанг кейин хурсанд бўласан. Сен эмас, у сени бошига кўтариб боқади. Лаббай?

Лўли йигит Ҳикматиллонинг кафтини чап қўлига олиб, ўнг қўли билан шарақлатиб урди-да, поездга қараб югуриб кетди.

Ғира-шира қоронғиликда шаҳар аниқ кўринмас, фақат ҳарир туман ортида олис-олисларга қанот ёзган улкан шаҳар эмас, ҳисобсиз юлдузлар сочилган сокин денгиз мавж урар эди...

Салқин. Лекин совуқ эмас. Ҳикматилло хизмат қилаётган Новосибирск томонларда ҳозир қор тиззадан келади, ҳар ҳолда икки ҳафта олдин, у таътилга кетаётганда, шаҳарни қалин қор босган, бу ерда, Тошкентда эса ҳануз кўйлакчан юрса бўларди...

Шаҳар уйғонмоқда эди. Ана, асфальтда оғир сирпаниб, электр симларини визиллатганича кетма-кет иккита троллейбус келди, қўнғироқларини ёқимли жиринглатиб трамвай ўтди, оқиш туман орасида ялт-ялт этган симоб қатралари – енгил машиналар кўпайди...

Ҳикматилло жомадонини қўлига олди-ю, яна ерга қўйди. Анор, олмага тўла жомадон зил-замбил эди. Сандиқдай келадиган бу бесунақай жомадонни ҳам, олма-анорни ҳам ойиси олишга мажбур қилди. Ҳикматилло сафар чоғи оғир юкка сира тоқати йўқ, таътилга келишда ҳам бежиримгина енгил жомадон сотиб олган эди. Лекин жўнашда ойиси: «Қайтиб борганингда ёр-биродарларинг қўлингга қарайди. Уялмай икки қўлингни бурнингга тиқиб кириб борасанми, болам?» деб, шу бесўнақай жомадонни мевага тўлдириб берди... Ҳикматилло Тошкентда фақат бир кун турмоқчи, шаҳарни томоша қилиб, ўқишда бирга ўқиган ёр-биродарларини кўриб эртага учиб кетмоқчи эди.

Поездда кетмайдиган бўлгандан кейин жомадонни вокзалда қолдиргиси келмади, лекин аэропортга опчиқиб қўйиб, овора бўлиб юришга ҳам тоқати йўқ эди, ўйлаб туриб, Хосият аяникига боришга – Ҳикматилло салкам уч йил аянинг уйида ижарага яшаган эди! – жомадонини кампирникида қолдириб, кейин шаҳар айланишга қарор қилди-да, навбатга туриб таксига минди.

Хосият ая деган бу кампирнинг ҳовлиси Оқтепа даҳасида бўлиб, талабаларга қулай, ҳарқалай ўқишга битта автобус билан борилар эди. Бу жойнинг дарагини Ҳикматиллога ўқишни ундан икки йил олдин битирган Бегимқул деган ҳамқишлоқ оғайниси айтган эди.

Кампир бошда Ҳикматиллога унча ёқмаган бўлса ҳам – ая унга биринчи куниёқ «сўйлоқ» деб лақаб қўйган, бу лақаб унга деворга отилган лойдек ёпишиб қолган эди – кейинчалик иноқлашиб кетиб, икки йилдан кўпроқ турган, бултур кузда, учинчи курсдан армияга чақирилганида ҳам шу уйдан жўнаган эди. Ҳикматилло билан бирга турган талаба жўраларидан биттаси у билан бирга армияга кетган, иккинчиси, жойнинг дарагини топган ўша Бегимқул эди. Бегимқул ўқишни битирганидан кейин шаҳарда қолган, унинг иши беш, бултур уй-жойли бўлиб, уйланиб ҳам олган эди. Ҳикматилло бугун шаҳарни томоша қилиб, бирга ўқиган ёр-биродарларини кўраман деганида, биринчи навбатда шу Бегимқулни-ю, айниқса, унинг хотини – Нилуфархонни ўйлаган эди. Ва бунинг жуда чуқур, нозик сабаблари бор эди...

Ҳикматилло такси ойнасидан эндигина уйқудан уйғонаётган ва нимаси биландир уйқусираган одамларни эслатган кимсасиз кўчалар, чироқсиз уйларга тикилиб бораркан, Хосият аяникида бўлиб ўтган ҳангомалар, айниқса, Нилуфархон билан бўлган можароларни эслагиси келмай, хаёлан уларга қўл силтади-да, ўзини орқа ўриндиққа ташлади.

Такси Оқтепа даҳасидаги кўп қаватли юксак бинолар қуршовидан чиқиб, пастга, Жарариқ томонга бурилди. Шаҳарни чулғаб олган бояги оқиш туман тарқаб, теварак-атроф чарақлаб кетган, бу мусаффо ҳавода олдиндаги сердарахт кўчалар, ток­лар билан тўсилган бир қаватли уйлар, ҳовлилар шаҳар эмас, гўё улкан боғни эслатарди.

Сув сепилган асфальт кўчаларига хазон тушалган бўлса ҳам, ҳали япроқлари тўкилиб битмаган олча ва гилослар, гўё қизил шойига ўралгандай туйилган қирмизи ранг ўриклар, ҳануз сарғайиб битмаган ним яшил, ним сарғиш толлар, тилла ранг тераклар эрталабки беғубор ҳавода нафис бир тиниқлик касб этган эди.

Ҳикматилло аяни муюлишда, уйга етиб қолганда кўрди. Маҳалла дўконида қоровуллик қиладиган ая ишдан қайтаётган бўлса керак, оёғида оғир кирза этик, эгнида пахтали фуфайка, елкасида милтиқ, чоллардай вазмин, бамайлихотир одимлаб келарди. Такси таниш дарвоза олдида тўхтаб, Ҳикматилло жомадонини олгунча, ая ҳам ҳаллослаб етиб келди.

– Ҳой, бу ким десам, сенмидинг, сўйлоққинам? Вой айланиб кетай дарозгинамдан? Кечаси билан кўзим учиб чиқувди-я! Вой бўйгинангдан аянг ўлгирсин!

Ая пилдираб келиб Ҳикматиллонинг елкасини қоқди, пешанасидан ўпди. Кечаси ухламаганданми, кампирнинг кўзлари киртайган, катта чўққи бурнининг икки четидаги, пешанасидаги ажинлари чуқурлашган, ўзиям хиёл чўккан, эски тивит рўмолидан чиқиб турган сочларининг оқи кўпайган эди. Эшикни кўк шим кийган, кийикдай дик-дик сакраб турган бир қиз очди, ҳовлининг этагида яна бир шим кийган ёш қиз ходадай узун оёқларини навбатма-навбат кўтариб, оққушнинг бўйнидай нозик, оппоқ қўлларини ўйнатиб, машқ қилмоқда эди.

– Йигитлар кетиб, куним мана шу диканг-диканг­ларга қолди. Кеча-ю кундуз эчкидай сакрашгани сакрашган... – Ая Ҳикматиллога ўгирилиб қаради-ю, киртайган кўзларининг атрофидаги ажинларини қат-қат қилиб, илжайди... – Умринг­да қиз зотини кўрмаганмисан, нима бало? Кўзинг билан еб қўйдинг-ку, айнанайларимни!.. Сенлар ҳам ҳадеб сузилавермай китобларингга қаранглар! Бу менинг ўғлим бўлади. Сенлардан олдин шу уйда турган. Қани, юра қол, айнаниб кетай, сўйлоғимдан!

Аянинг «сўйлоқ» дегани ғашига тегса ҳам, Ҳикматилло қизларга қараб, бир илжайиб қўйди-да, кампирнинг орқасидан юрди. Улар чап томондаги олди айвон, ўртаси даҳлиз, икки хонали уйга киришди. Хоналар Ҳикматилло кетганда қандай бўлса шундай – ҳали ганч сувоқ ҳам қилинмаган, жиҳозлар ҳам ўзгармаган, фақат... батареялар ўрнатилган эди!..

– Топган-тутганимнинг ҳаммасини шунга сарф­ладим, – деди ая, батареяларни худди неварасининг бошини силагандай меҳр билан силаб, – АГВ деган печкаси бўлар экан... Вой бу ўлгурни қидириб юриб топганларимни айтиб бераверсам... мисоли бир эртак дейсан. Бормаган жойим, кирмаган идорам қолмапти. Ахийри биттасига жиндек пул қистириб, йўқни йўндириб олдим! Умримда шу ишни қилмаган эдим, шу сафар қилдим, сўйлоқ...

Кампир бечора юз эллик сўм сарф қилиб, бу «ўлгур» АГВ учун алоҳида бир уйча ҳам қурдирибди. Энди фақат битта-ю битта иш – қувур ўрнатиб, ёнғин хавфсизлигидан маълумотнома олишу, туман газ таъминотидан уста чақириб ёқтириш қолибди...

Ая буни гапираркан, овозидаги бояги болаларча ҳайрат, уйқусиз кўзларида порлаган қувонч, батарея­ларни силагандаги бўлакча меҳр – ҳаммаси бирдан сўниб, овозида, хатти-ҳаракатларида кутилмаган бир ҳорғинлик пайдо бўлди.

– Газга борсам навбат кутасан, дейишади. Бу навбати ўлгур қиш ўтиб, ёздаям келмайдиганга ўхшайди. Қувур топиб, бозордан уста опчиқа қолай десам... ўз устаси бўлмаса ёнғин ташкилоти маълумотнома бермасмиш. Қоғози бўлмаса газдагилар ёқиб бермасмиш!..

Ая, бошини сарак-сарак қилиб, яна ғалати кулимсиради.

– Емай-ичмай орттирган беш-олти сўм пулим бор, битта-яримтасининг жиғилдонига ура қолай десам, ўша биттаси ким, билмаяпман!

Ҳикматилло негадир юраги зирқираб, аянинг илтижоли кўзларидан кўзини олиб қочди.

Жуда қизиқ одам-да, бу кампир!

Унинг туппа-тузук жойларга тушган қизлари бор, лекин ая улар билан кўп борди-келди қилавермайди, «қиз бола бировнинг хасми, илойим борган жойида ўзидан тинсин», деб, ёрдам ҳам сўравермайди, бири кичикроқ, бири каттароқ икки уйдан иборат шу ота-мерос ҳовлида кенжа ўғли билан туради.

Эри урушда ҳалок бўлиб, тул қолган ая уруш йилларидан бери маҳалла дўконида қоровуллик қилади, қаҳратон қиш кечаларида оёғида пийма, эгнида қўй терисидан тикилган оғир пўстин, елкасида милтиқ, дўкон, дўконгина эмас, бутун маҳаллани айланиб юради...

Кенжатой эса... ўттизларни уриб қўйган жингалак соч, сохт-сумбати келишган Кенжатой эса қайси бир ташкилотда ишлайди, умрининг ярми далада, тоғ-тошларда ўтади, шаҳарга қайтган пайт­ларида, ниҳоятда сипо кийиниб, пардоз-андозни ўрнига келтиради-ю, лекин кампирга бир тийин ушлатмайди, балки ундан, ҳатто ижарага ўтирган талабалардан қарз олиб юради, топган-тутганининг ҳаммасини қизларга, маишатга сарф қилади. Ая бечора бўлса қоровулликдан олган маоши ва талабалардан тегадиган пулни тишининг кавагида асрашга тиришади, бир тийин топса емай-ичмай уй-жойига сарф қилади, қишин-ёзин дам сувоқчи, дам дурадгор, дам тунукасоз ёллаб, халлослаб юради, лекин ҳовли қурмагур сира битмайди, бир ишни тугамасдан, иккинчиси навбат кутиб туради...

Ҳикматилло газчи бўлмаса ҳам, ўқишда бу нарсаларни озми-кўпми ўрганган, кампирнинг иши қийин эмаслигини кўриб турарди. Битта уч метр­ли қувур билан унга кийдириладиган хомут деганлари-ю, қувурни ёғочга теккизмай ушлаб турадиган тўрттагина калта темир бўлса бас, бир-икки соатда ҳеч бир газчи нуқсон тополмайдиган қувуркон ясаб бериш мумкин. Аяга раҳми келганидан бу фикр бирров кўнглидан ҳам ўтди. Лекин... биринчидан, бор-йўғи бир кунгина вақти бўлса-ю, ёр-биродарларини кўриш, соғинган шаҳарини томоша қилиш ўрнига, куни шу бемаза иш билан ўтса... Иккинчидан, борингки, бу ишга киришсин, лекин долзарбда материални қаёқдан топади? Энг муҳими... боя қизлар олдида «сўйлоқ» дегани учунми, ё эшикдан кирмасдан турибоқ ҳовли машмашасини бошлагани учунми, ишқилиб, ая унинг ғашини келтира бошлаган эди. Ахир Ҳикматилло оз мунча куч сарф қилдими бу ҳовлига? Оғзидан она сути кетмасданоқ ота касби усталикка меҳр қўйган Ҳикматилло бу ҳовлига оз мунча тер тўкдими? Сувоқ-пувоқ у ёқда турсин, тандир-ўчоқниям ўзи қуриб берди, аяга! Ая ҳам уни шунинг учун яхши кўради, яхши кўради-ю, гулдай қизларнинг олдида сўйлоқ дейди! Сўйлоғим майли-я, «сўйлоққинам»га бало борми?..

Ҳикматилло гапни чалғитиш учун:

– Кенжотойингиз қани? – деб сўради: – Ёрдам берса бўлмасмиди?

Кампир чуқур хўрсиниб «АГВ»нинг эшигини ёпди.

– Кенжатойим бор бўлсин, ишқилиб! Кўкламда Қизилқумга кетган. Олтин қидирармиш... Омон бўлсин ишқилиб, – такрорлади ая. У ўзиям ҳовли ғавғосини бошлаб, Ҳикматиллонинг ғашига текканини сезди шекилли:

– Мўрисиям қуриб кетсин, – деб кулди. – Келмасингдан бурун миянгни қоқиб қўлингга бердим... Уйга кир, гиргиттон, ҳозир самоварга чўғ ташлайман...

Ҳикматилло соатига қаради: саккиздан чорак ўтган, ҳовли этагидаги қирмизи ранг олчаларга офтоб тушиб, улкан гулхандай ловиллаб ёна бошлаган эди.

– Раҳмат, ая, вақтим зиқроқ, шаҳарга чиқай...

– Қачон келасан бўлмаса? Дўппидаккина ош қилиб қўяман, айланиб кетай...

– Раҳмат, овора бўлманг, – деди Ҳикматилло, лекин аянинг астойдил хафа бўлишини сезиб, барвақтроқ қайтишга ваъда берди.

Ая уни дарвозагача кузатиб чиқди. Ҳикматилло яна бир бор кечикмасликка ваъда бериб, жадал юриб кетди-ю, кампирнинг: «Сўйлоқжон!» деб чақирганини эшитиб, энсаси қотиб тўхтади. Кампир унга томон пилдираб келарди.

– Қайсисидан олай, гиргиттон?

– Нима? – тушунмади Ҳикматилло.

– Оқиданми, қизилиданми, қайсисидан олай дейман, аянг ўргилсин?

Ҳикматилло беихтиёр кулиб юборди.

– Кераги йўқ, ая. Биласиз-ку, ичмайман.

– Саллот бўлиб ҳам ичишни ўрганмадингми? – деди кампир. – Вой ўргилиб кетай сендан! Кошкийди менинг кенжатойим ҳам сендай бўлса...

Аянинг «сўйлоқжон»и бир бўлди-ю, бу гапи бир бўлди. Ҳикматилло ичида яна бир кулимсираб қўйди-да, енгил одимлаб кетди. Фақат бир нарса кўнглини сал хижил қилиб турар, у ҳам бўлса аянинг газ қувури эди!.. Ҳикматилло бир-икки соат вақтини аямай, кампир бечоранинг оғирини енгил қилиб дуосини ола қолса бўларди! У икки ҳафталик таътилини ҳам қишлоқда иш билан ўтказди. Зотан, у таътил сўрамоқчи эмас эди, бундан йигирма кунлар муқаддам, қишлоқдан дадасининг оғир касаллиги тўғрисида телеграмма олди, тўғрироғи, телеграммани олган батальон штаби бошлиғи уни чақириб, шу хабарни айт­-
ди-ю, тайёрлаб қўйилган ҳужжатлар ва ҳатто самолёт чиптасини қўлига тутқазди. Ҳикматилло штаб бошлиғининг қўлидан ҳужжатларни, айниқса, олдиндан тахт қилиб қўйилган самолёт чиптани олаётган пайтидаёқ вужудини совуқ тер босиб, тит­раб кетди. Лекин то уйларига кириб боргунча, то эшиклари олдида намат ёзилган супани – бу супани дадаси раҳматли ўзи қурган эди! – ва супада худди катталардай белини боғлаб ўтирган ўн тўрт яшар укасини кўрмагунча, муд­ҳиш шубҳаларни дилидан қувиб, ўзини ҳар нарсага алаҳситиб борди... Лекин супада худди катталардай белини боғлаб, ёлғиз мунғайиб ўтирган укасини кўриб юрагидаги бир мурвати чўрт сингандай бўлди-да, овозини борича ўкириб юборди...

Дадаси қишлоқда машҳур уста эди. У ҳали олтмишга ҳам бормаган, қотмадан келган, миқти одам эди. Ҳикматилло сўнгги йилларда дадасининг қон босими ошиб, тез-тез хасталаниб юрганини билар, лекин бу касал бундай оғир фожиага олиб келади деган ўй етти ухлаб тушига ҳам кирмаган эди!

Дадаси ишлаб турган жойида, янги идора биносига сарров солаётган пайтида нимадир бўлиб томдан йиқилиб тушибди...

Ҳикматилло укасини мактабга жўнатиб, бир-икки кун белини боғлаб эшикда, намат ёзилган супада ўзи ўтирди. Сўнг енг шимариб ишга киришди. Бўзчи белбоққа, темирчи тақага ёлчимас, деганларидек, марҳум дадаси ҳам бор кучини қишлоқдаги қурилишларга сарфлаб, ўз рўзғорига деярли қарамас эди. Ҳикматилло эшик-ромларни тузатди, синган шиферларни алмаштирди, янги ошхона қуриб берди.

Ҳикматилло ўқиб юрган чоғларида ҳам қора ишдан сира қочмас, ёзги таътил пайтларида тўғри келган ишни қилиб кетаверар, ғишт деса, ғишт терар, ганч сувоқ деса, ганч сувоқ қилар, эшик-деразаларни мойлаш керак бўлса, мойлаб, пол қоқиш бўлса, пол қоқиб кетаверар эди. Ҳунар, ҳунардан унар, деганларидек, ҳунари армияда ҳам қўл келди. Уни дабдурустданоқ қурилиш батальонига олишди, беш-олти ой ўтмасданоқ прораб бўлди, «сержант» деган унвон олди, бир-икки ой бўлди, ойига юз сўмдан ошириб пул ишлайди. Мана энди, дадасининг вафотидан кейин, ойиси тўртта укаси билан ёлғиз қолганини ҳисобга олиб, уни хизматдан озод қилиш­лари ҳам мумкин. Ҳарқалай, қишлоқ раҳбарлари ҳарбий комиссарлик орқали унинг қисмига мурожаат қилишадиган бўлишди. Борди-ю, хизматдан бўшатишмаган тақдирда ҳам, Ҳикматилло ойисига ойида эллик-олтмиш сўм юбориб туришига қурби етади. Илгари бу пулни унинг қўлига беришмас, тегадиган маошидан овқати билан кийим-кечагига босиб қолишарди-ю, қолган эллик-олтмиш сўмини унинг омонат дафтарчасига ўтказиб қўйишарди. Ҳозирнинг ўзида Ҳикматиллонинг омонат дафтарчасида тўрт-беш юз сўм пули бор. Хизмат жойига қайтиб бориши билан у дадасининг вафоти тўғрисидаги хатни кўрсатиб, бу пулларни ойисига жўнатмоқчи... Ҳа, ишлаган ўзар, ишламаган тўзар, деганларидек, меҳнат қилган одам хор бўлмас экан... Аянинг қувурини ўрнатиб бера қолса ҳам бир жойи кам бўлиб қолмас эди! Ая ҳам унинг ўз онасидай бева. Эри урушда ҳалок бўлган муштипар аёл.

Ая биринчи қарашда жуда қўрс, гап-сўзлари дағал туйилса ҳам, аслида кўнгли бўш, бебаҳо аёл. Бир томондан, аянинг ўрнида... қўрс бўлмаям кўрсин-чи, одам?

Ҳали ўн гулидан бир гули очилмаган пайтида умид билан бир ёстиққа бош қўйган жуфти ҳалолидан айрилиб тул қолиш, бошқа эр қилмай, хотин бошига қоровуллик қилиб, тиришиб-тирмашиб юриб, уч фарзандини оёққа қўйиш осонми?..

Ҳа, Ҳикматилло ая бечоранинг мушкулини енгил қилиб, дуосини ола қолса бўларди. Лекин... биринчидан, кампир бечоранинг қувури-ю бошқа ашқол-дашқоллари йўқ, иккинчидан... бир кун, ҳаммаси бўлиб бир кунгина муҳлати бор! Ахир у Тошкентни, салкам уч йил яшаган, энг ширин, энг масъуд талабалик йиллари ўтган бу бағри кенг, туққан онадай меҳрибон, сахий шаҳарни шундай соғинган, шундай соғинган!..

Ҳикматилло «Бўзсув» кўпригига чиқиб, темир панжарага суянди. Сув, худди кўкламдагидек лиммо-лим тўлиб, ариқ бўйларидаги мажнунтол шохларини силаб-сийпаб, сокин оқар, унинг осмондай тиниқ сатҳидан юз хил – тилла ранг, тўқ қизил, пушти ранг, ним яшил, ним сариқ япроқлар қалқиб оқарди...

Ажабо, бундан икки ярим – уч йил муқаддам, Ҳикматилло ўқишга кириш ниятида имтиҳон топшириб юрган пайтларида бу атроф бунчалик сербино, сершовқин эмас, ҳар ҳолда сал нарироқларда, «Бўзсув» бўйларида, кишининг баҳри дилини очувчи ялангликлар, шохлари деҳқонларнинг қорамтир қўлларини эслатувчи ўрик ва ўрикзорлар, серсоя ёнғоқзорлар, сўлим жийдазорлар бўлар, болалиги кенгликларда ўтган Ҳикматиллога ўхшаган ёш-­яланглар кириш имтиҳонлари даврида ўша яланг­ликларга, ўрикзорларга чиқиб дарс тайёрлашар эди... Қаранг, атиги уч-тўрт йил ичида ҳамма ёқ бино, ҳамма ёқ қурилиш бўлиб кетибди!..

Киши киндик қони тўкилган, болалиги ва ёшлиги ўтган жойларнинг қадрини олисларда, жудоликда биларкан. Мана ўша, Ҳикматилло кечалари тушларида кўрган, ҳар эслаганда юраги бир ҳаприққан таниш кўчалар, соҳиллар, майдонлар!.. Бугун у ҳаммасини кўради. Анҳор соҳилини, ўтган йили шу маҳалда, йўқ, бундан сал олдинроқ Нилуфар билан етаклашиб юрган анҳор бўйларини айланади...

Нилуфарни эслаганда юраги бир ўйнаб кетди, яна ўзидан кулиб қўйди. Энди унга бари бир эмасми? Гўё ўз полизидан ёввойи ўтларни юлиб ташлаган деҳқондай, у ҳам Нилуфарни ўз кўнглидан аллақачон узиб ташлаган эмасми? Узиб ташлаган! Гарчи юраги қон қақшаган бўлса ҳам, узиб ташлаган! Нега бўлмаса уни эслаши билан, ўз ихтиёрига қарши яна кўнгли бир хил бўлиб кетди, нега Бегимқулни йўқлаб бораман деб ўзини алдайди? Аслида Бегимқулни эмас, бу бирда самимий, бирда носамимий, бирда мард, бирда номард ҳамқишлоғини эмас, Нилуфарни кўришга шошаётгани йўқми? Ҳа, шунга шошяпти! Лекин... уни соғингани учун, юраги унга қараб талпинаётгани учун эмас, қизиққани учун кўргиси кел­япти...

2

Нилуфар билан у бултур кузда, армияга кетишидан бир-бир ярим ой муқаддам, пахтада танишган эди. Нилуфар тиббиёт билим юртида ўқир эди. Қурилиш билим юрти билан бу тиббиёт билим юрти «Ўзбекистон» хўжалигига тушган, бир ой бирга бўлган эди. Кимдир бу ишни худди билиб, худди атайлаб қилгандай бўлди, чунки қурилиш билим юртида қизлар жуда кам, тиббиёт билим юртида эса, аксинча, йигит зоти анқонинг уруғи эди. Ҳар иккала томон домлаларининг, айниқса тиббиёт билим юрти домлаларининг ўз талабларини эҳтиётлашга, «ёмон кўзлардан асрашга» уринишлари зое кетди, уларнинг иродасидан зўрроқ пинҳоний бир куч иккала томонни бир-бирига тортар, кечалари қизлар ётоғи қамалга олинар, ён-веридаги боғлар, дарахтзорлар, пахтазорлар яширин учрашув, бўғиқ кулги, соғинган қалбларнинг висол маконига
айланарди...

Қурилиш билим юрти йигитларига Худо ўзи инъом этган бу кутилмаган бахтдан Ҳикматилло бебаҳра эди. У ўз бригадасида ошпазлик қиларди. Хўжалик маркази олисроқ бўлгани учун унга битта от-арава ажратилган, у шу аравада ҳам озиқ-овқат, ҳам сув ташир, ҳам овқат пиширарди.

Кечқурунга бориб, даладаги теримчилардан бешбаттар чарчаб, сулайиб қоларди-ю, ётоққа қайтгач, бош қашишга ҳоли йўқ, тўшакка таппа ташларди.

Сувни у одатда тушдан кейин ташир, бочкани аравага ортиб, тўғри пайкалга олиб борар, ариқ ёқалаб юриб, теримчиларга бир бордоқдан сув улашиб чиқарди.

Бир сафар Ҳикматилло тиббиёт билим юрти қизлари қуршовига тушиб қолди-ю, ҳаш-паш дегунча бир бочка сувидан айрилди-қолди. Биринчи бўлиб, сув сўраб унинг йўлини тўсган қиз шу Нилуфар эди!

Ўшанда, нозик бўй-бастига жуда ярашган кўк шим ва енгсиз гулдор кофта кийиб, бошини нов­вот ранг дурра билан танғиб олган, кўзлари аллақандай чақнаб турган бу шўх, истараси иссиқ қиз пайкалдан чопқиллаб чиқиб:

– Акажон, сув беринг, – деб йўлини тўсганда, Ҳикматилло аравадан қандай сакраб тушганини билмай қолди.

Лекин қизи тушмагур бир бордоқ сувни ичиб бўлгунча, пайкалдаги бошқа қизлар ҳам, худди ўрикка ёпирилган бир гала чуғурчуқдай чуғурлашиб келиб, аравани қуршаб олишди-ю, юз эллик литрлик чоғроқ бочкани бир томчи қолдирмай қуритиб беришди!..

Шу-шу, Ҳикматилло, гарчи қорача юзида доим кулгичлари ўйнаб турадиган бу лобар қизни кўргиси келса ҳам, ҳамшира қизлар пайкалини имкон борича четлаб ўтадиган, йўлини тўсмоқчи бўлган қизлар пахтазордан югуришиб чиқаётганини кўргудек бўлса, отини қамчилаб, чоптириб ўтиб кетадиган бўлди. Бундай қилмасдан чораси ҳам йўқ, сув анча олисда эди!..

Бир куни қизиқ бўлди: одатдагидай тушдан ке­йин аравада сув олиб келаётган Ҳикматилло йўл бўйида бир тўп қизларни кўриб қолди. Уларни четлаб ўтиш қийин эди. Ҳикматилло, гарчи, бочкадаги сув сачраса ҳам, ҳар сафаргидек отини қамчилаб чоптириб ўта бошлади-ю, ариқ ёқасидаги қизларнинг:

– Акажон! Ёрдам беринг, акажон! – деган хитобларини эшитиб беихтиёр отининг жиловини тортди.

Ҳақиқатан, йўл бўйида, тўғрироғи, катта ўқариқнинг нариги томонида, юзи дока рўмол билан ёпилган бир қиз ерда чалқанча чўзилиб ётар, бир нечта қизлар атрофида парвона эди.

– Акажон, ёрдам беринг! Ўртоғимизни офтоб уриб, йиқилиб қолди. Ёрдам беринг, акажон!

Аравадан сакраб тушган Ҳикматилло бир ҳатлаб ариқдан ўтди.

– Нима қилиш керак?

– Сув беринг! Юзига сув сепамиз! – деди қизлардан бири.

– Йўқ, йўқ, кўтаринг! Тез касалхонага обориш керак буни! – деди иккинчиси. – Кўтариб аравангизга солинг. Офтоб урган бу бечорани!

Ҳикматилло ерга тиз чўкиб, бир қўлини қизнинг белидан, бир қўлини тиззаларининг остидан ўтказиб, уни даст кўтарди, кўтарди-ю, орқада арава томонда янграган зўр қаҳқаҳани эшитди: бир гала қизлар, одатдагидай чуғурчуқдай чуғурлашиб, аравани қуршаб олишган, бири бордоқдан сув ичар, бири кранни очиб, юзини ювар, бир-бирларини қувлашиб сув сепишар эди!

Ҳикматилло нима қилишини билмай, ариқ томон юрди. Шу пайт қўлидаги қиз ҳам хандон отиб кулди-да, юзидаги дока рўмолни юлиб олиб, дик этиб ерга тушди. Бу ўша, доим ноз билан кулиб турадиган, ўйноқли, лобар қиз эди! У офтобда қорайган юзида яна ҳам оқроқ туйилган садаф тишларини ярқиратиб, битта-битта терилган қошларини чимириб, шўх тикилиб турарди!

– Шу ҳам иш бўлди-ю, – деди Ҳикматилло, қўшилиб кулишини ҳам, аччиқланишини ҳам билмай.

Қиз порлаб турган кўзларини сал сузиб:

– Наҳот биздан сувингизни қизғансангиз? – деди ярим араз, ярим ноз билан.

У Ҳикматиллога шундай яқин турардики, енгсиз кофтасини туртиб чиққан бўлиқ кўкраклари йигитнинг кўксини тобора ёндириб борар, умрида биринчи марта қиз қучган содда қишлоқ йигити бутун вужуди билан ҳозиргина оғушида бўлган қизнинг аллақандай силлиқ, дуркун гавдасини ҳис этиб, титроққа тушган эди!..

– Йўқ, нега қизғанар эканман? – деди у энтикиб. – Бу бир бочка экан-ку, юз бочка сув садақа сизга!

– Ростданми, ёқиб қолдимми сизга? – Нилуфар шундай деб, арава атрофида чуғурлашаётган дугоналарига юзланди:

– Қизлар! Қурилиш билим юртининг нозанинлари дод десин! Бугундан бошлаб бу йигит бочкаси-ю, от-араваси билан бизники!

– Асир туширдингми, Нилу! Баракалла!

Қизлар югуришиб келиб, олдин Нилуфар, ке­йин Ҳикматиллонинг юзига сув сепишди, ишдан безган такасалтангларга баҳона топилди, иккаласини ўртага олишди.

Ўша оқшом Ҳикматилло, биринчи марта, гарчи ишдан чарчаб қайтса ҳам, – у яна бир марта сувга боришга мажбур бўлганди ўшанда, – одатдагидай таппа ташламади, соқол-мўйловини қиртишлаб, сочини тараб, битта-ю битта тузукроқ костюмини кийиб, қизлар ётоқхонаси томон равона бўлди...

Одатда, йигитлар икки тоифага бўлинади. Биринчи тоифа йигитлар учун севги муаммоси, яъни қизлар билан танишиш, уларга муҳаббат изҳор қилиш муаммоси умуман йўқ, улар қизлар билан осон танишиб, осонгина, изтиробсизгина ажрашиб ҳам кетаверишади. Иккинчи тоифа йигитлар учун бир нарса ниҳоятда қийин муаммо бўлиб туйилади, болаликда қизлар даврасида кам бўлган, табиатан тортинчоқ, ҳатто қизларга яқинлашишни «уят» деб тушунадиган бу тоифа йигитлар, эр етганда ҳам қиз зотидан ийманиб, уларга яқинлашишдан чўчиб, довдираб, қисиниб юришади. Лекин бу тоифа йигитлар бир танишган қизга қаттиқ кўнгил қўйиб, қаттиқ севиб қолишади. Шу сабаб, улар учун жудолик ҳам катта изтиробга айланади. Ҳикматилло шу иккинчи тоифа йигитлардан эди.

Нилуфар билан танишгандан кейин далада ўтган бир ой унинг ҳаётидаги энг масъуд, меҳрга ташна қалбини нурга тўлдирган энг ёруғ онлар бўлди. Кечалари улар учрашган пахтазорлар Ҳикматиллонинг тасаввурида оддий пахтазор эмас, гўё чаман очилган нафис гулзор, қуриб-қовжираб қолган ғўзалар ғўза эмас, энг хушбўй, энг тароватли гуллар, совуқ, зимистон кечалар энг илиқ, энг нурафшон оқшомларга айланган эди... Нилуфарнинг ёқимтой қилиқлари, жозибали кулгиси, оппоқ қўлларининг қонни кўпиртирувчи майинлиги, дам суйканиб, дам кийикдай ҳуркиб қочишлари бир умр эсида қолди унинг... Шунинг учун ҳам бошқаларга бир олам қувонч келтирган пахтадан қайтиш хабари унга мотам куйидай совуқ эшитилди...

Улар Тошкентга қайтганларидан кейин ҳам тез-тез учрашиб турадиган, бирга киноларга тушадиган бўлишди. Уларнинг муносабатида бир қарашда ҳеч нарса ўзгармаган, айни замонда нимадир ўзгарган, бошқача, Ҳикматиллони изтиробга солувчи янги томонлар пайдо бўлган эди.

Ҳикматилло нима бўлаётганини ўзиям тушунмас эди.

Нилуфар унга ҳам ёқар, ҳам аллақандай чўчитар эди. Дам қизнинг ҳамиша кулиб, ҳамиша аллақандай сузилиб турадиган кўзларидай жон олгувчи кўз, унинг қилиқларидай ёқимтой қилиқ, шўхлигидай шўхлик, кишининг жон-дилини яйратиб, ўзига ром қилиб қўядиган ўхшовсиз нозидай ноз оламда йўқдай, танҳодай туйилар, дам шу шўхликларининг ўзи, ғалати қилиқлари, кўчаларда, ҳатто одам гавжум жойларда ҳам бировдан тап тортмай унинг қўлидан судраб эркаланишлари уни иймантирар, ҳуркитар, кўзларини лўқ қилиб бош­қа йигитларга тикилишлари эса рашкини қўзғар, ғашини келтирар, изтиробга соларди.

Нилуфар билим юртининг учинчи курсида, фармацевтика бўлимида ўқир, Ҳикматиллонинг кайфи бузуқ бўлса доим: «Дорим бор. Тонусингизни кўтариб қўяйми?» деб куларди. У ҳамиша дид билан кийинар, умуман нимаики киймасин, ҳаммаси унга ярашар, ҳаммаси ҳуснини очиб, гул-гул яшнатиб юборарди. Бу ҳам Ҳикматиллога бир ёқар, бир ёқмас, дилида пинҳоний шубҳа ва рашк уйғотарди. Ҳикматилло, хиёл соддароқ, тортинчоқроқ бўлса ҳам, қадди-қоматда бир йигитдан кам эмас, Нилуфар билан танишганидан кейин эса кийим-кечак, соч, соқол-мўйловга ҳам эътибор бера бошлаган, фақат тарки одат – амри маҳол, тортинчоқ ва журъатсизликдан, қонига сут билан кирган бу нуқсонлардан сира қутула олмас эди. Шунгами, бошқагами, ишқилиб, Нилуфар билан шаҳар кезган пайтларда ўзини бир оз ғариб сезар, назарида ўтган-кетганларнинг ҳаммаси уларни бир-бирига солиштириб кўраётгандай, гўё «шундай кетворган қиз шу лапашангни топибди-да!» деяётгандай туйиларди.

Энг ёмони – улар учрашганларида, кўчалар, хиё­бонлар, паркларда... бирга юрганларида гаплари унча қовушавермас, аксарият бири боғдан келса, бири тоғдан келарди. Ҳикматилло ораларидаги бу «бўшлиқни» кино билан тўлдирмоқчи бўлар, лекин бу масалада ҳам айтганлари бир жойдан чиқавермасди.

Ҳикматилло серқўшиқ, серкуй Шарқ фильмларини ёқтирар, Нилуфар эса, аксинча, бу киноларни кўп хушлайвермас, Ҳикматиллодай «кап-катта одам шундай чучмал, бачкана, сентиментал нарсаларни ёқтириши»дан кулар, баъзан ҳатто жаҳли чиқарди. Гоҳида у Ҳикматилло ҳеч қачон ўқимаган, ҳатто эшитмаган китоблар ҳақида сўз очиб қолар, Ҳикматилло қизариб-қимтиниб, ўқимаганига иқрор бўлса – бирда маъюс кулиб қўя қолар, бирда юзига қандайдир совуқ, кибор бир ниқоб кийиб оларди. Шундай пайтларда Ҳикматилло унинг олдида ўзини ёш боладай сезиб, эсанкираб қоларди.

Бир кун қизиқ бўлди. Улар кўлда учрашишлари керак эди. Ҳикматилло борганда Нилуфар, қўлида оқ жилдли кўримсизгина китоб, кўлнинг энг хилват жойида, мажнунтол тагида... йиғлаб ўтирарди.

Шунчаки кўзига ёш олиб эмас, юзини кафтлари орасига яшириб, елкалари титраб, ростакам йиғлаб ўтирарди!

Ҳикматилло қўрқиб кетди, ёнига чўккалаб қўлидан ушлади.

– Сизга нима бўлди, Нилу?

Нилуфар индамай тиззасида ётган китобни унга узатди. Бу – Хемингуэйнинг «Алвидо, қурол!» романи эди.

Ҳикматилло шундагина гапга тушуниб:

– Қизиқсиз-а, китобгаям йиғлайдими, Нилу? – деб кулган эди, Нилуфар ўрнидан ирғиб турди, унинг қўлидан китобни юлиб олди-да, ўзини мажнунтоллар орасига уриб, югуриб кетди.

Ҳикматилло уни катта йўлга чиққанида қувиб етди, қўлидан ушлаб тўхтатмоқчи бўлди, лекин Нилуфар кўз ёши аралаш:

– Тинч қўйинг мени! – деб қўлини тортиб олди-да, дарвозага қараб жадаллаб кетди.

Бу воқеадан кейин Нилуфар ўзини Ҳикматиллодан опқочадиган, учрашувларга келмайдиган, келса ҳам ёзилиб гаплашмайдиган бўлди. Айни замонда, Нилуфар ундан ниманидир кутаётгандай, кутган нарсаси рўёбга чиқмагани учун ҳам қўрслик қилаётгандай туйиларди Ҳикматиллога.

Бир куни у Нилуфарни турадиган уйига, аяникига чақирди. Ая бир ёққа кетган, бирга яшайдиган дўстлари эса билим юртида навбатчилик қиладиган кун эди. Ҳикматилло Нилуфарнинг келишига ишонмас, шунчаки уни синаб кўриш учунгина таклиф қилган эди. Лекин Нилуфар келди. Уйга ҳам кирди. Чақиришга чақириб қўйиб, нима қилишини билмай қолган Ҳикматилло шундай довдирадики, на тузукроқ бир гап топа олди ва на тузукроқ муомала қила олди.

Нилуфар эшикдан кирган жойдаги каравотга омонатгина ўтирди, тиззасига етмаган кўйлагининг этагига чарм сумкасини қўйиб, жиҳозсиз, торгина хонани кўздан кечирди. У дўрдоқ лабларини сал химариб, кулимсираганича Ҳикматиллонинг хатти-ҳаракатларини кузатиб ўтирар, гўё ундан ғайритабиий бир нарсани кутар эди. Унинг кутгани бўлмадими, бошқами, кўп ўтмай, ўрнидан турди. Ҳикматилло ҳам ўрнидан турди, юрагига бирдан қуйилган қайноқ туйғудан ҳансираб, қизнинг қўлини, эркакларникидай катта олтин соат тақилган оппоқ қўлини ушлади.

Нилуфар қўлини тортиб олмади, теграсига кўкиш бўёқ суртилган чарос кўзларини унинг кўзларидан узмай, индамай тикилиб турар, унинг нигоҳида на бир ҳадик, на бир ҳаяжон сезилар, аксинча, «қани, яна нимага қодирсиз», деган бир савол бор эди. Ҳарқалай, Ҳикматиллога шундай туйилди-ю, уни ўзига тортиб ўпди. Лаблари қизнинг лабларига эмас, кулгичларига тўғри келиб, яна ўпмоқчи бўлди, лекин Нилуфар ўзини орқага тортиб:

– Қўйинг, ўпишниям билмас экансиз! – деб кулди-да, гўё эркалагандай сочларини тўзғитиб юборди.

Йигит кишининг ҳамиятига тегувчи бу кесатиғи бир бўлди-ю, тирноқлари бўялган узун бармоқларнинг эркаловчи майин ҳаракати бир бўлди. Гўё бирининг заҳрини бири олди.

Бу воқеанинг эртасигами, индинигами, Ҳикматилло билим юртида навбатчи эди, навбатчиликдан бўшагач, ётоқда тунаб қолди. Эрталаб барвақт қайтиб келса... ўрнида ҳамқишлоғи Бегим­қул ётибди.

Умри бино бўлиб тароқ тегмаган патак сочларини тўзғитиб, хуррак отиб ётибди...

Бегимқул ўқишни битириб кетганига бир йилдан ошса ҳам, аяникига, бирга яшаган эски ҳамтовоқларини кўргани тез-тез келиб турар, айтишича, қурилишда эмас, қурилишдан ҳам ёғлироқ қайси бир газмонтаж идорасида ишлар, ҳар келганида бир тўрва майда-чуйда кўтариб келиб, «стипендия кутиб ётган мулла мирқуруқ дўстларини меҳмон қилиб» кетарди.

Бу сафар ҳам қуруқ келмаган бўлса керак, столда консерва қутилари, бир-икки бўлак шоколад, бўшаган шампан билан ярмидан кўпроғи ичилган коньяк шишаси турарди.

Ҳикматилло оёқ учида юриб, дарсга кетган шеригининг каравотига ўтди, меҳмонни уйғотиб юбормай деб эҳтиёт ҳаракат қилса ҳам, Бегимқул каравот ғичирлаганини эшитиб қолди чамаси, қовоқлари шишган кўзларини очиб ишшайди-да, қаддини ростлади. У Ҳикматиллодан ҳам бўйдор, лекин елкалари кенг бўлгани учун миқтироқ кўринар, ўзиям курашчи, самбо бўйича шаҳар ёшлари ўртасида чемпионликни олган, агар шу қадди-қоматига яраша уст-бошига ҳам эътибор берса йигитмисан-йигит бўларди!

Бегимқул кўрпани очиб ташлаб, ёстиқдай кўпчиб турган кенг кўкракларини ишқади.

– Қаёқларда юрибсан, оғайни? Йигитмисан ўзи?

– Нима қипти?

– Нима қипти дейди-я! Қизинг келди...

– Қизим? – деди Ҳикматилло тушунмай.

Бегимқул патак сочларига беш панжасини тиқиб, хахолаб кулди.

– Сендақа ошиқи-беқарордан ўргилиб кетдим. Нилуфархонни айтаман. Кеча кечқурун излаб келди...

Ҳикматилло бирдан ёпирилиб келган мудҳиш шубҳадан нафаси сиқилиб:

– Хўш? – деб сўради.

Бегимқул нимаси биландир Нилуфарнинг кўзларига ўхшаб кетадиган ҳаёсиз кўзларини бақрайтириб, яна уйни бошига кўтариб кулди.

– Йўқлигингни билдирмадик, оғайни. Шампан қуйиб бердим. Кинога оптушдим. Уйларига кузатиб қўйдим. Яхши қиппанми?

Унинг кўзларида, зотан, кўзларини лўқ қилиб сурбетларча гапиришида, гўё моҳир уста терган ғиштдай бир-бирига зич терилган оппоқ йирик тиш­ларининг чақнашида аллақандай шафқатсиз бир нарса бор эди. Шу тобда Ҳикматилло уни бурдалаб ташлашга тайёр, лекин унга кучи етмаслигини билар, сурбетларча ишшайиб турган бу йигит уни қиличдай ярқираган шу тишлари билан кулиб туриб, чайнаб ташлашига ақли етар эди.

– Нима бўпти шунга? – деди Ҳикматилло бўшашиб.

– Ҳа балли, мана бу бошқа гап! – Бегимқул рангини билиб бўлмайдиган, кир-чир, лекин ёшлар орасида яқиндагина расмга кирган жинси шимини кияркан, тўсатдан кўзини қисиб:

– Менга қара, оғайни, – деди. – Бир гап айтсам хафа бўлмайсанми?

Ҳикматилло индамай каравотга ўтиб ўтирди. У титрар, бутун вужуди олов бўлиб ёнар эди.

– Шу қизингни менга ошира қолсанг-чи! Бари бир, сен уни... эвлай олмайсан...

Ҳикматилло ўрнидан қандай сапчиб турганини, шампан шишасини қандай олиб, қандай отганини билмай қолди. Шиша чап бериб қолган Бегимқулнинг қулоқлари тагидан ўтиб, деворга тегиб чил-чил синди. Яхшиям ая уйда йўқ эди!

Бегимқул қаддини ростлаб, худди ҳеч нарса бўлмагандай яна хандон отиб кулди.

– Ана унисиниям от! Зора тегизсанг!

Ҳикматилло бошини буқадай эгиб, ўзини унга отди. Ҳикматиллоям бўш келадиганлардан эмас, қишлоқда ўз тенгқурлари билан куч синашиб даврага тушиб юрган йигитлардан эди, лекин Бегим­қул бошидан ошириб каравотга босди-да, худди ҳазиллашаётгандай кулиб туриб, ўйнаб туриб пийпалай кетди... У кулган сайин ғазаби ортган Ҳикматилло пойлаб туриб унинг япалоқроқ катта бурнига бир мушт туширди. Бегимқул «хап сеними», деб бурнини босганича қолди. Ҳикматилло эшикни бир тепиб, ташқарига чиқиб кетди...

Билим юртида танаффус пайти эди. Ҳикматилло шитоб билан кириб борганида Нилуфар одам аъзо­ларининг сурати осилган доска олдида бир гуруҳ дугоналари билан гаплашиб турарди.

Дугоналари Ҳикматиллони таниб, Нилуфарни туртишди, «аравакаш-аравакаш», деган шивир-шивир ва пиқ-пиқ кулги эшитилди. Ҳикматиллонинг важоҳатидан одам қўрқулик эдими, ё бошқа нарсадан ҳадиксирадими, ишқилиб, Нилуфар уни кўриб оқариб кетди, лекин дарров ўзини босиб олди, шекилли, ҳовлига чиққанларида чеҳрасида, кўзларида совуқ бир ғурур пайдо бўлган эди.

– Бу... бу нима қилганингиз? – деди Ҳикматилло ҳансираб.

– Нима қипман?..

– Нима қипман дейсиз? Ҳалиги, у нокас билан шампан ичибсиз, кинога тушибсиз...

Нилуфарнинг теграси нафис бўялган кўзларида тўсатдан шўх учқунлар ўйнаб, оқарган юзига анор суви югурди.

– Вой, ману одамни, – деб хитоб қилди у. – Кинога тушсам... нима бўпти? Нима, мен сизнинг хотинингизманми?

«Хотин» сўзининг Нилуфардай ёш, нозиккина бир қизнинг оғзидан чиқиши Ҳикматиллога шундай эриш туйилдики, у довдираб:

– Ахир, – деди. – Ахир биз... ўпишган эдик-ку!

Нилуфарнинг кўзларидаги шўх учқунлар ҳайратга, ҳайрат зўр қаҳқаҳага айланди.

– Мен... лабларимни артиб ташладим!

Нилуфар хандон отиб кулганича, шартта бурилиб кетаркан:

– Хайр, Ҳикмат ака! – деб қўл силтади. – Биз энди кўришмаймиз!

Ҳикматилло кейинчалик бу учрашувни, ўзининг «ахир бир ўпишган эдик-ку!» деган сўзларини ҳар эслаганида уят ва изтиробдан инграб юборай дерди, мана, ҳозир ҳам олдин юзлари тиришиб, ке­йин хахолаб юборишига оз қолди, лекин ўшанда... ўша куни у умрида биринчи марта ичди, шундай ичдики, эртасига бўлган воқеаларнинг биттасини ҳам эслай олмади. Бу воқеаларни унга кула-кула дўстлари гапириб беришди. Гўё у ғирт маст бўлиб ётоққа (хайрият, аяникига эмас!), билим юртининг ётоғига борган эмиш, «севгилимдан айрилдим! Қиз зотида вафо йўқ! Ўзимни ўлдираман!» деб, бошини деворга уриб йиғлаган, очиқ деразаларга интилиб, иккинчи қаватдан ўзини отмоқчи бўлган, охири курсдош дўстлари уни каравотга боғлаб зўрға ухлатган эмиш!..

Ҳикматилло ўшанда икки кун бошини ёстиқдан кўтаролмай ётди, учинчи куни эса... ҳарбий комиссарликдан чақирув қоғози келди...

Бу чақирув қоғози ўшанда унга бир нажот, ҳамма мусибатлардан қутқарувчи бахт қуши бўлиб кўринди. Чунки ўшанда у бу шаҳарда туришга ҳам, ўқишга ҳам, Нилуфарни кўришга ҳам тоқати қолмаган эди! Лекин ҳаёт уларни яна бир марта дуч келтирди. Чақириқ қоғози келган куннинг эртасигаёқ учраштирди.

Бўлган воқеалардан ҳамон дили сиёҳ, ҳамон изтиробда юрган Ҳикматилло чақирув қоғози теккан куни кечқурун Ўрдага келиб, троллейбусдан тушди-да, анҳор бўйлаб секин юриб кетди.

У анҳор бўйига жиндай ёзилиш, юрагини қоплаб олган қора дудни жиндай тарқатиш умидида келган эди, лекин акси бўлди: атиги уч-тўрт кун муқаддам Нилуфар билан қўл ушлашиб борган соҳилларни, унинг ҳамиша порлаб турувчи кўзларига тикилиб, дам кулиб, дам нозланиб гапирган гапларини эшитиб, ёнма-ён юрган хиёбонларини, ўтирган ўриндиқларини кўрганида, олам кўзига қоронғи кўриниб кетди. У орқасига қайтмоқчи бўлди, лекин худди шу пайт, энди қайт­моқчи бўлиб турганида... уларни кўриб қолди.

Бегимқул билан Нилуфар, «Пахтакор» стадиони дарвозасининг рўпарасидаги қўш тол тагида, бир маҳаллар чойхона бўлган жойнинг ўриндиғида қўл ушлашиб ўтиришар, Бегимқул йўловчиларга зиғирча эътибор бермай, қизни бағрига босиб ўпмоқчи бўлар, Нилуфар эса бошини ҳар томонга олиб қочар, тўғрироғи, шунга ўхшаш ҳаракатлар қилар, лекин Бегимқул уни қўйиб юбормас эди!

Ҳикматилло бунинг ҳаммасини шундай яқин бориб қолганда кўрди, кўрди-ю, орқасига чекинишни ҳам, ўтиб кетишни ҳам билмай, тўхтаб қолди. Чунки Нилуфар уни кўриб, Бегимқулни силтаб ташлади-да, ўрнидан турди. Оппоқ, мулойим юзи гулхан тафтида қизаргандай лов-лов ёниб, чарос кўзлари аллақандай порлаб:

– Ҳикматилло ака! – деди. – Оғайнингизни тартибга чақириб қўйинг, ҳеч уялмайди-я!

Бегимқул ҳам ишшайиб ўрнидан турди, гўё хижолат чеккандай томоқ қирди. Лекин Ҳикматилло унга эътибор ҳам бермади, ранги ўчиб, Нилуфарга юзланди.

– Менга қаранг, Нилуфархон! – деди, кейинчалик ўзиниям ҳайратга солган бир совуққонлик билан. – Эркаликни Бегимқулга қилинг. Бу кишига ўпич бериб... менга эркаланиш... кўчада қолган саёқ қизларга ҳам ярашмайди!

Ҳикматилло шундай деди-да, шартта орқасига бурилди, буриларкан, Нилуфар юзини қўллари орасига яшириб олганини, Бегимқул эса ҳамон хахолаб кулиб, унинг қўлларини тортқилаётганини кўриб қолди.

Эртасига, елкасида буюм тўрва, қўлида алмисоқдан қолган катта жомадон, офицерлар бошчилигида вагонга чиқаётган эди, кимдир елкасидан туртди. Ўгирилиб қараса... Бегимқул!

Қўлида сеткага солинган иккита қовун, ҳаммомдан чиққандай қип-қизариб ишшайиб турибди!

– Кечирасан, ҳамшаҳар... мана шу... арзимаган нарса... Йўлда ёр-биродарларинг билан баҳам кўрарсан!..

Ҳикматилло қовунларни олмай шартта бурилиб кетмоқчи бўлди-ю, кўнгли бўш одам, дағалл