Қуғындалған
"Сәтбаев"

Медеу Сәрсеке

Алматы – 2024

ӘОЖ 94 (574)

КБЖ 63.3 (5Қаз)

С 28

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫНЫҢ

ӘЛЕУМЕТТІК ЖОБАСЫ

Жазушы, қоғам қайраткері Медеу Сәрсекенің рухына арналады.

С 28 М.Сәрсеке. ҚУҒЫНДАЛҒАН "СӘТБАЕВ" – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, – 2024. – 352 б.

Жазушы Медеу Сәрсеке – өмірінің елу жылдан астам уақытын сарп етіп, академик Қаныш Сәтбаевтың ғұмыры мен еңбек-терін көлемді кітапқа айналдырған жазушы. Алайда «Сәтбаев» кітабы саяси себептермен он төрт жыл бойы жарыққа шықпай, баспада жатып қалған. Кейіннен жазушы сол кітапты шығару барысындағы қиындықтарды осы «Қуғындалған «Сәтбаев» кітабында тарқатып түсіндіреді. Академиктің соңына кімдер түскені, оның қалай және не үшін қуғындалғаны баяндалады.

Кітап Қаныш Сәтбаевтың өмір жолына, сол кезеңдегі тарихи-саяси жағдайларға және қазақ ғылымының тарихына қызығатын барша қауымға арналады.

ISBN 978-601-81179-1-6

© «Отбасы» Баспа үйі

© Абзал Құспан

«Сәтбаевты» тоқтатқан кім?

Шыр-шыр етіп мазасыз үнмен дарылдаған телефонға жетіп, тұтқаны көтерсем Алматыдан екен.

– Медеумісің? Бала-шағаң аман ба? – деді алыстан көмескі естілген дауыс. Кімсіз дегізген жоқ әйтеуір жөнін өзі айтты. – Мен Әбілмәжінмін, «Жазушы» баспасынан…

Қазақстандағы төрт-бес жүз ақын-жазушыны асырап сақтап отырған әдеби баспа директорының Семей шаһары сықылды шалғай түкпірде тұратын авторға телефон шалуы – төтенше оқиға. Сірә, аса мәнді шаруаға қажет еткен. Тек сол оңды іс болғай!

– Әбеке, жайшылық па? – деп сәлемдесуден де гөрі көкейімді тескен түйткілді сауалдың аузыма бұрынырақ түскені, сірә, содан болар!

– Медеу, уақыт тауып, біздің жаққа келіп қайтқаның жөн болар, – Өзі де майталман әдебиетші, таным-тал-ғамы мол қаламгер-аудармашы Әбілмәжін Жұмабаев астанадан жырағырақ тұратын әдебиетшілерге жана-шыр ниетпен қарайтын, мінезі де аса биязы адам еді. Бұл жолы да сол әдетінен айнымай, әлденені маған тура айта алмай күмілжіп тұрғанын аңғардым да:

– Терілімде жатқан кітабыма бір кедергі туды ма? Неге барамын? – деп ежіктеп едім.

– Бұл енді телефонмен түсіндіретін сөз емес, Медеу… Тым әріге созбай тезірек келгін…

– Жарайды, екі-үш күнде жетемін.

Бұл әңгіме 1975 жылдың қыркүйек айының алғашқы күндерінде болғаны есімде. Өйткені, соның алдында ғана Рига қаласының іргесіндегі жазушылардың сауық-тыру үйінде бала-шағаммен бір ай тынығып, жолшыбай Мәскеуге соғып, біраз күн онда да емір-еркін қыдырып қайтқам-ды. Шынтуайтын айтқанда, бұл – оншақты жыл ұдайы түрлі архивтерде сарыла ізденіп, үйде де құмарта жұмыс істеп, өзіме де, үйелмендеріме де тыным бермей шабыттана жазған «Сәтбаев» атты роман-эссемді баспаға тапсырып, соның несие қала-мақысын пайдаланып қыдыруға аттанған қызықты сая-хаттың сәтті аяқталған кезі болатын. Ауыр жұмыстан қажыған жүйке тынығып, бұзылып жүрген ұйқым түзе-ліп, мазаланған көңілдің де қалыпты жайға ауысқан шағы еді. Әлгі хабардан соң-ақ Ертіс жағасында өзінше масайрап, үлкен жұмыс тындырдым деп қуанып жүрген автор байғұстан тыныштық қашып, түрлі-түрлі ойға түсіп мазасызданғанын сипаттаудың сірә қажеті бол-мас…

Араға екі күн салып, баспа директорының кабине-тіне жүрегім күпті жайда ентіге кірдім.

Амандасудан соң-ақ Әбекең хатшы қызды шақырып, үстімізге бөгде кісі кіргізбе деп ықтияттады. Қос есікті де нығарлай жапқызды. Сосын мен отырған ша-ғын үстелдің қарсысына жайғасып:

– Медеу, «кімнің нұсқауы, не себептен?» деп мені қинап сұрама. «Сәтбаевты» шығармайтын болдық. Со-лай деп ресми бұйрық жазып, кітабыңның баспаханадағы терімін тоқтаттым. Саған ғана емес. Қанекеңдей асылымыздың аруағына да қиянат жасап отырғаны-мызды білемін. Бірақ, менде зәредей кінә жоқ… – десін Әбекең құдды бір осы қылмысты өзі жасап отырғандай кінәлі үнмен жабырқай сөйлеп.

Бұл хабардың маған етжақын бір туысым дүниеден қайтқанын естірткендей ауыр тиіп, ақыл-есімді буып тастағанын айтпай-ақ қояйын. Қапелімде не дерімді білмей, дауысым да дірілдеп:

– Әбеке, сонда бұл… қай Құдайдың әмірі? Ізденер болсам кімге барып, қай бастықтың үстінен шағына-мын? – деп едім.

– Ізденетініңді білген соң шақырдым. Әділдік сенің жағыңда! Ізден, кімге барсаң да, мені де кінәлі етіп, шығармай отырған Жұмабаев деп айта бер… Бір со-ғынды, кім екенін білмеймін, мені де аяусыз ғайбаттап, «Сәтбаевты жер-көкке сыйғызбай әулие де даныш-пан кісі етіп асыра сипаттаған Сәрсекеевтің кірпіштей қалың кітабын ерекше көркемдеп, көп тиражбен шығарғалы жатыр» деп жоғарыдағы төрелерге жеткізген. Кітаптың терімін дереу тоқтат деген әмірді мен баспа комитетінен естідім. «Қаншама ғалым, әдебиетшілерден қолжазбаны мақұлдаған рецензия алды, автормен жасасқан келісімшартымыз бар, әмбе кітапты түгелдей теріп те қойдық, одан енді қаншама шығын шегеміз?» деп қарсыласып бағып едім, председательден: «Әй, Жұмабаев, әліңді біл!» дегендей жеку естідім.

– Елеукеновтің өзі дейсіз бе, сірә оны біреу төбеден нұқыған шығар? Сірә шығартпа деген…

– Медеу, мені енді қинама! Естіртуге болмайтын сырымды аштым. Көп жылғы еңбегіңді бағалап, өзіңді сыйлағандықтан, әрі Қанекеңнің аруағын қадір тұтқан-дықтан… Менде енді дәрмен жоқ!

– Оныңызға тәңір жарылқасын! – Қолы әулетті бок-серлардың бірі құлақ-шекемнен сылқита соғып, есім-нен тандырып кеткендей орнымнан сүйретіле тұрып, есікке беттеп едім:

– Қолжазбаңды қайтесің? – деді Әбекең батылсыз-дау үнмен.

– Қайтарып алмаймын! Үн-түнсіз алып кетсем – жол-сыз қиянатқа мойыған кісі боламын ғой… Әділдік іздеп күресіп бағамын, Әбеке!

– Оныңды мақұлдаймын, күресу керек! Әділдік қа-шан да жеңеді, түбінде жеңіс сенде болады!

Сайып келгенде, шынында да солай болды. Тарихи ғұмырнама, роман-эссе түрінде жазылған «Сәтбаевтың» қазақша түпнұсқасы 1975 жылдың қыркүйек айында қиянатқа ұшырап, баспаханада тоқтатылған соң бақандай он төрт жылдан кейін, яғни 1988 жылдың аяқ шенінде ғана «Жалын» баспасынан жарық көрді. Демек менің төл еңбегімді жариялау жолындағы күресім де артық-кемі жоқ он төрт жылға созылған.

Сол жылдарда мен көп күндер, айлар бойы Алматы-да жатып қана қоймай, сұранып жүріп председательдің де, Ғылым академиясының президентінің де, Қазақстан Компартиясының Орталық Комитетінің идеология хатшысының да, тіпті бірінші хатшының көмекшілерінің де алдында болдым. Солардың бірде-бірі де менің арызымды тыңдағанымен, қасақана жасалған қиянатты түзетуге титтей де көмек жасаған жоқ. Неге? Халқымыздың данышпан перзенті, ғұлама ғалымы, мақтаныш етер сүйікті ұлы туралы жазылған ғұмырнама ақыр аяғында Мәскеуде, дүниежүзіне әйгілі «ЖЗЛ» сериясында жарияланғаннан кейін де кітаптың қазақша түпнұсқасы сегіз жыл бойы неліктен ешкімге керексіз боп құлыптаулы тартпада сүрленіп жатты? Оның жолына тосқауыл қойып, ұзында өші, қысқада кегі бардай жа-рыққа шығуын тоқтатқан кім?

Туған еліне сіңірген ұлан-ғайыр игі істері бар Дінмұхаммед Ахметұлы Қонаев ақсақал «Өтті дәурен осылай» деген атпен 1992 жылы жария еткен естелік-эссесінің 145-бетінде: «Соңғы жылдары… кейбір газет-тер мен журналдарда жарияланған мақалаларда менің Қ.Сәтбаевқа деген көзқарасым онша болмапты-мыс деген пікір ара-тұра шаң беріп қалады. Бұл түбірімен қате. Адам аласынан сөз аласы жаман. Сөз шаласынан ұпай түгендеп жүретін кейбіреулердің қаңқуы бұл.

(астын сызған – М.С.). Мен Қаныш Имантайұлына әрқашан құрметпен қараған жанмын, соңына шырақ алып түсетіндей ол кісінің жақсылығынан басқа, жаманшы-лығын көрген емен…» деп сөзден арашалапты.

Қандай да ұлы тұлға, көрнекті қайраткердің туған халқына қызмет-еңбегі, қадір-құрметі Тарихтың ұлы көшінде Уақыт пен Шындық таразысына түсіп, өлшеулі бағасын алатыны даусыз. Солай екеніне шүбәсіз десек мен, қарапайым қазақ қаламгері, алпысқа ентелеген кексе шағымда барынша жауапкершілікпен және бұлтартпас нақтылы айғақтарды көлденең тарта отырып: «Димаш аға, жоғарыдағы сөзіңіз де, соны бекітуге айтқан дәлелдеріңіз де бекер, оның бәрі дәуреніңіз жүріп тұрған кезде орын алған пендешілік пен астамшылы-ғыңызды ақтау…» демекпін.

Бұған илану үшін, құрметті оқырман, осы кітап ав-торының академик Қ.И.Сәтбаевтың ғұмыр жолын зерттеп, өмірінде басқан із-соқпағын ұзақ жылдар іздеу ке-зінде басынан кешкен бейнет-зейнетін баяндайтын деректі хикаятты алдыңызға тартамын. Одан соң ғұмыр-нама еңбегін жарыққа шығару жолында он төрт жылға созылған арпалыс-азабыммен де танысасыз. Кешегі әміршіл заманның билеуші хатшы, ұлық-төрелерінен қандай зорлық-зомбылық, қиянат көре жүріп, кімдерден нақтылы көмек, ақыл кеңес естіп, кітабын Мәскеуден шығаруға қолғабыс-жәрдемі тиген ұлағатты азаматтар жайында да бүкпесіз сыр шерткен ащылытәттілі шындықты ой елегінен өткізесіз. Меніңше, бұл да өзіндік өнеге-үлгісі бар, келешек әкімдерге сабақ болатындай ұлағатты хикаят…

Алдыңызға тартылып отырған мінәжат іспетті естелік-эссе мен өзім білетін нақтылы деректерді ғана арқау еттім. Оным егер кейбіреулер үшін ащы болып, не бағзы біреулер мұны әбестік санап, әдептен озу, ескі тарихты жөнсіз ақтару десе… амал жоқ, кінәсіз жазықты болып, қаламыма қылбұрау, қадамыма тұсау түскен азапты жылдарымды көлденең тартқаннан басқа айтарым жоқ. Менікі бірақ әлдекімдерден кек алу емес, көпшілік алдында ағымнан жарылып арылу, дүниде Ақиқат атты патшалық барын паш ету! Сайып келгенде бұл – кімнің болса да жүгінер, бас иіп тағзым етер, тәуба деп әділдікке тоқтар жері…

Ғұлама соқпағына түсер жолда

Халқымыздың ардагер перзенті, тұңғыш академигіміз Қаныш Имантайұлы Сәтбаев туралы әдеби шығарма жазуға жас кезімнен құмарланып, ертеден-ақ бұл іске мұқият әзірлендім десем, оқырман қауым иланбайтын қисынсыз сөз болмақ. Бірақ, әлеумет, бір жайтқа күмәнсіз сеніңіз: жұрт көкейінде тұлғасы дара ғалымның ұлы өнегесін елуінші, алпысыншы жылдарда жоғары оқу орындарында, я мектепте оғыған, көкірегінде жарық сәуле бар шәкірттердің, ғылым жолын қуған іздемпаз қазақ жастарының қайсысы болсын өзіне нұсқа тұтып; Абай атамыз айтқандай «Болмаса да ұқсап баққаны» сөзсіз. Өйткені, «Ағаға қарап іні өсер» дейтін нақылға бас иген ұлағатты елдің баласымыз. Бұған қоса сол кезде ерекше пәрменді қызыл үгіт құралдарының ортамыздан дара шыққан шамшырақтардан, озық ойлы ғылым иелерінен үлгі алып, солардың жолын қууға шақырған әсерлі насихаттарын еске алыңыз. Мен де сол дәуірдің түлегімін. Демек ес біліп, етек жиған шағымнан бастап Қаныш ағайға ұқсауға еліктеп, ең құрығанда сол кісідей білікті инженер болуға құлшынғаным табиғи талап. Көкейтесті арман мені ақыры Алматыға әкеліп, Қазақстанның сол күндегі аса беделді, бірден-бір тех-никалық жоғарғы оқу ошағы – Қазақ кен-металлургия институтының табалдырығынан аттатқан-ды… Әлбетте нақ сол күнде менің көкейімде қазақ ғылымының шамшырақ ғалымы туралы деректі кітап жазбақ түгілі, қаламгерлік өнермен айналысып, жазушы атанбақ ой атымен болған жоқ-ты.

Сөйтсе де, қалтарыс-бұлтарысы мол дархан өмір маған бұл тақырыппен бетпе-бет жақындасуға бірнеше мәрте орайын келтіріпті…

* * *

Соның алғашқысына сірә 1958 жылдың қараша айының екінші жартысында жолықтым. Бұл кезде мен институтты сәтті тамамдап, бірақ «Лениншіл жас» (қазіргі «Жас алаш») газетінде қызмет істейтінмін. Ком-мунистік бригадалар қозғалысы жер-жерде өріс алған дүбірлі шақ еді. Сол қозғалыстың Ұлытау атырабына қанат қаққан алғашқы қарлығаштарын мадақтап жазу үшін Жезқазғанға аттануыма тура келді.

Сол сапарда танысып, емін-еркін әңгімелескен кісі-нің бірі – Оразбек Дүйсенбаев ақсақал еді. Алпыста алқымдаса да күш-қайраты қайтпаған, Жезқазғандағы ең ескі, кені құнарлы «Петро» кенішінде бастық болып көптен бері еңбек ететін Орекең дастарқан басында-ғы сұхбат үстінде әжімге толы қасқа маңдайын сипап қойып:

– Жер астындағы жұмысты мен қолбала болып тәшке сүйреуден бастадым. Жезқазғанның жиырма-сыншы жылдары күрт құлдырап, соңынан қайта дүріл-деген шырқау кезін де бастан кештім. Мәслихатына әлдеқалай тап бола қалсақ, Қаныш сирек тістерін ақси-та күліп тұрып: «Жігіттер, жұмысты намыспен істеңдер! «Ой, қойшы ата-бабам істеп көрмеген тас шабу кәсібі қолдан келе ме?» деп кіржисеңдер – құрығандарың. Ал намысқа тырысып, қайтсем де мұны игеремін деп кіріссеңдер – сендер алмайтын қамал, жеңбейтін қиыншылық болмайды. Бәрі де ынтаға, қажыр-қайрат-қа байланысты…» деп бізді қайраудан танбаушы еді.

Қанекең сол кезде тіпті жас, отызға әлі шықпаған жігіт шағы, бізге бірақ ол кексе кісі сияқтанып, ақыл-есі кемел, нағыз білгір де жанашыр аға боп көрінетін. Содан да шығар, оның айтқанын бұлжытпай орындауға құл-шынып тұратынбыз… Еңбекке коммунистік көзқарас дейсің, шырақ. Жұмыскердің қолына жөндемді құрал-сайман беріп, тиісті еңбегін тежеусіз төлеп отырсаң – олар да қарыз болып қалмайды, тау қопарады. Менің жер астында қырық жыл жүргенде ұққан сабағым бұл! – деген-ді әлдекімді мысқылдағандай биязы жымиып.

Бұл сөздерді қойын дәптеріме тәптіштей қонды-рыппын. Сірә, Қаныш ағайдың ел көкейіндегі дабыра атағына тәнті болып сүйсінсем керек. Ұлытау өңірі – Қаныш Сәтбаевтың инженерлік өнерін кемеліне келтіре шыңдап, өмір мектебінен өткен екінші отаны. Ғалымның есімін барша ұлытаулықтардың мақтан тұтып, қадір-құрметпен атауы заңды құбылыс. Десек те, шынымды айтсам, нақ сол кезде мен бұл жайтқа тап бүгінгідей ерекше мән беріп ойланбаппын, әлдебір тарихи очеркке қажет дерек алғандай ғана ілтипатпен дәптеріме сүйкей салыппын.

Жезқазғанның ескілі-жаңалы шахталарын, қосалқы өндіріс орындарын аралаудан соң (сол күнде ол небәрі жетпіс-сексен мың ғана тұрғыны бар шағын қалашық бұлардың өзі бір-бірінен алшақ жатқан төрт-бес жұ-мысшы поселкаларынан құралған-ды) қазақ даласында түсті металл қорыту ісінің қара шаңырағы болған атақты Қарсақбайды көре қайтуды мақсұт етіп жолға шықтым.

Мыс тасын өндіретін Жезқазғандағы кеніштер мен оны қорытатын шағын заводтың аралығы небәрі алпыс шақырым екен. Оған мен ерте кезде ағылшын инже-нерлері жобалап, салып үлгере алмай кеткен, тек 1928 жылы төселген тар табанды темір жолмен бардым.

Мынандай сүреңсіз көріністі көз алдыңызға келтіріп байқаңызшы, оқушы: өсімдікке аса жұтаң тарғыл төбе-лер мен жатаған бұйраттарды жанамалап үйілген жіңішке тас жолға ағаш шпалдар төселген; оның үстінде домбыраның қос ішегіндей жарыстырып қылдырық-тай жұқа рельс тартылған; соның бойымен сырт пішіні жағармай таситын қара бөшкеге ұқсаған, одан да гөрі жантая құлап жатқан дөй самауырды еске салғандай ескі паровоз қарақошқыл түтінді будақ-будақ шұбатып, өрге қарай мықшыңдап келеді; оның артында – үш-төрт жүк тіркемелері; бәрінің соңында – жолаушылар сығылыса отырған қос вагон… Жергілікті халық осы бір ебедейсіз ұзын тіркемені өздерінше зорайтып, «Қарсақбай пойызы» деп атайды екен. Меніңше, со-ның дабыра атын ақтайтын дара белгісі – кеншілер қалашығындағы шағын вокзалдан кәдуілгідей жол билеті сатылып, қабырғаға ілінген кестеде тағайындалған мерзімде аттануы.

Жолға шыққалы бірқыдыру уақыт өтті. Үнемі өрге қарай жүруден, әлде самауыр пішінді қара паровоз-дың шама-шарқы сол-ақ па, әйтеуір жүрісіміз өнбеді. Мықтағанда шабан аттың аяңындай ғана жылдамдық-пен ілбіп келеміз.

Айтып-айтпай не керек, әлденеше тоқтап «ат шал-дырумен» ақыр аяғында, қас қарая, аңсап келе жатқан мысшылар қаласына жеттік-ау.

Дабыра атағы қазақ мектебінде оқыған естияр қа-уымға жас күнінен әйгілі, ұлт металлургтерінің неше ұрпағы осында от көсеп, мыс шайқап жүріп, жаңа өнер-ге баулынған көне Қарсақбай туралы ой-түйсігім тым биігірек болғанын мен сол мекенге табаным тиген алғашқы минутта-ақ сездім. Аудан орталығы ертеде орнаған ескі қалашықтың аумағы бір совхозға мекен болғандай шағын екен, әмбе соншама ұсқынсыз да сыпыра жөнең үйлерден тұрғызылыпты. Мыс зауыты-ның негізгі цехтары мен кен ауласының жалпы қарамы да доп алаңындай ғана әудім жер. Сірә ту алыстан көрініп, көз жетер төңірекке атой салып, сигар темекі тәрізденіп, төбе басында қаздиып тұрған, осы маңдағы бірден-бір еңселі де көрікті тұғыр – заводтың жалғыз мұржасы болар… Кен тасын түсіруден бастап, оны баптап, түрлі өткелектен өткізу, ең ақырында шарпу пештерінде жүретін қара мыс ағызу ісі де түгелдей қолмен атқарылатын тәрізді. Өйткені, аулада кездестірген жұмысшылардың бәрінің де қолынан көргенім – бәз-баяғы сүймен, күрек, тәшке тәрізді көне құралдар. Қарсақбай мыс заводында сол жылы бір мыңдай жұмыскер бар-ды. Бәрі де қазақтар. Бір ғажабы, бұлардың бәрі – арғы екі-үш атасынан бері осы заводта қызмет істегендер. Бұрын-соңды өз басым біздің ұлт өкілдерінің нақ осылай бір жерге шоғырланып, ауыр өндіріс саласында, әсіресе металл қорытуда бірыңғай жүргенін көрген емеспін. Сүйсінерлік жайт: кен таситын машинистен бастап, соны сұрыптап, өңдеп, қорытатын, тіпті заводтың кассир, есепшісі, барша инженер, технолог цех бастықтары, директорына шекті – кілең қазақтар! Көңілім шалқып мақтанғаным – ұлт маман-дарының соншама жетіліп, технологиясы ескі завод-ты толық меңгергеніміз, намысым жасып налығаным – нақ осындағы ауыр азапқа, қол еңбегіне көндігіп, түрлі жетімсіздік пен тұрмыс жүдеушілігіне Қарсақбай тұр-ғындарының кеңбағал пейілмен қараған төзімпаздығы.

Бұл сапардан қойын дәптеріме түскен басты олжа сірә мыс қорытушылардың үлкенді-кішілі ұрпағының осы өңірде өндіріс орнау тарихы жайындағы естелік-тері болар: зейін қойып тыңдай білсең – небір зерделі сұңғыла көне көздер ескі заманда басынан кешкен бейнет-зейнеттері жайлы, сонау Тәшкент-Орынбор темір жолындағы Жосалы станциясынан жер қыртысын қыршып отырып, ағылшын билеген жылдарда тар табанды жылжымалы темір жол тартқаны; оның үстімен бүкіл завод жабдығын, қазірде де жұрнағы жүрген паровоздарды, соларға тіркелген үш жүз қаралы вагондарды жаяу-жалпы үш жыл бойы сүйрегендері қақында; бертінде осы заводты жүргізіп, бүкіл қазақ даласына атой салып, гудок үнімен ұйқыдан оятқан дүбірлі кезеңдер туралы, одан соң кешегі алапат соғыс жылдарында белді бекем буып, күнді түнге жалғап, ер-әйел атаулы қаз-қатар тұрып, майдан үшін мыс бұлағын ағызғандарын майын тамыза ертегі құсатып қызықтыра әңгімелейді екен…

Қалайда Қарсақбайдан мен сол өңірдің ескілі-жаңалы шежіресіне біршама тәнті болып, өзім бұрын шала білетін, я қақас түсінікте жүрген көп жайттарға өзгеше көзбен қарап марқайып қайтқамын-ды.

Ұлытау баурайына тұңғыш сапардан мен бірнеше очерк жазып, «Лениншіл жас» газетінде жарияладым. Кейіннен оларды бір шама өңдеп, 1961 жылы жарық көрген «Жеті жылдықтың жігіттері» атты әдеби жинағымда жаңғырттым. Ескертетін бір жайт: бұл очерктердің басты қаһармандары – Жезқазғанның жер астында сол күндерде сәтті еңбек етіп жүрген қайратты жастары еді.

Кейіннен сол жастардың дені қазыналы өлкенің ірі комбинаттарын басқарып, енді бірі кеніш директоры қала мен облыс билігін де уысында ұстаған қайраткер болып өсті. Атап айтсам, олар – қазірде құрметті зейнеткер Далабай Ешпанов, халқымызға атағы мәшһүр ақын, мемлекет қайраткері Кәкімбек Салықов, Жәйрем-дегі алып өндірістің ірге тасын қалаған марқұм Садық Асатов, кен инженерлері Балғабай Сейсенбеков, Жолдасбек Жақыпбаевтар.

Бұл өңірдің ескі шежіресін «Білім және Еңбек» (қазіргі «Зерде») журналында жарияланған «Жезқазған осылай туған» деген деректі очеркте баян еткем-ді. Анығында Қаныш Имантайұлының бұл өлкеге сіңірген ұланғайыр еңбегін даралап, сүйсіне жазуым нақ осы суреттемеден басталыпты…

«Лениншіл жас» газетінің бас редакторы Абай Бейсенбаев еді. Бір күні, сірә бұл 1959 жылдың наурыз айының соңғы аптасы болса керек, Әбекең кабинетіне шақырып:

– Медеу, туар айдың он екісі күні академик Сәтбаев ағамыз алпыс жасқа толады екен. Ол кісінің ғұ…ғұмыр жолында жастарғы үлгі етер ұлағатты істер са…сан…сыз көп. Сен академияға барғын, ға…ғалыммен бірге істейтін бі… білімпаздарға жолық, ақыл-кеңес сұра… Со… сосын, газеттің ішкі екі бетіне толық жетерлік материал әзірле, – деп әр сөзін үзіп, табиғи кекештене сөйлейтін әдетімен маған арнайы тапсырма берді. – Се… сенің техникалық білімің газетке осындай кезде керек. Ұқтың ба, Қанекеңнің тойы күні бүкіл халық сү… сүйсініп оқы… оқығандай номер шығара алсақ – тамаша болар еді! Жұмыстан біп аптаға біржола бо-сатамын, кеңсеге келмесең де еркің…

Сол күні-ақ Красин мен Калинин көшелерінің қиы-лысында тұрған Геологиялық ғылымдар институтына барып, Қаныш ағаның орынбасары Герман Борисович Жилинскиймен таныстым. Сол қарсаңда докторлық диссертация қорғаған, ол бұдан бір жыл бұрын Қаныш Имантайұлы бастаған жетеудің қатарында Орталық Қазақстанның кен байлығына болжам картасын жасаған ғаламат еңбектері үшін Лениндік сыйлыққа ие болған ұлағатты ғалым-геолог мені ілтипатпен қабылдап, көздеп келген шаруамды ықтияттап орындауға барынша ықылас білдірді. Өз институтында, академияға кімдермен сөйлесіп, қай жерден қандай деректер іздеуді қолма-қол нұсқап, тіпті өзі де ғалым замандасы жайында біздің газетке мақала жазып беруге келісті.

Келесі күні республикалық кітапханаға барып, академик Сәтбаевтың елу жылдығы тойланған кезде мер-зімді және ғылыми баспасөзде жарияланған мол да көлемді деректерді алдыма тізіп қойып, шола оқып отырып, кейбірінен қажет-ау деген қызықты дерек-терді көшіруге кірісейін. Әредік ғылым ордасының ин-ституттарына соғып, Г.Б.Жилинский нұсқаған ғылыми қызметкерлермен де сұхбат құрамын…

Қысқасы, оншақты күннен соң (газет талабы ырғал-ған-жырғалғанды көтермейтіні түсінікті) отыз-қырық беттей жазбаларымды машинкаға бастырып (оларға «Балауса жас күндерден», «Ғылым соқпағына түсерде», «Ұлытау жонында», «Ілімнің биік ордасында» деген тәрізді атаулыр қойып), ғалымның түрлі жағдайда түскен төрт-бес суреттерін қосып, секретариатқа табыс еттім.

Амал қанша, едәуір бейнетпен әзірлеген қос бет 12-сәуір күні «Лениншіл жаста» жарияланған жоқ. Ер-теңгілікте соның себебін білмек болып редакторға кірсем – Әбекең әлденеге қырыстанып, түкті қолымен үстелді тықылдатып қыржиып отыр.

– Е… еңбегің еш болды, – деді қыдия сөйлеп, – Үлкен үйден әмір түсіп, ба…барлық материалды алғызып тастады (Қазақстан Коммунист партиясы Орталық Комитетінің В.И.Ленин алаңындағы кеңсесін былайғы жұрт «Үлкен үй» деп тұспалдап атайтын-ды. Сірә оның даңғарадай үлкен ғимарат екендігін ғана емес, әмірі жүріп тұрған лауазымдық биік құқын да ескерсек керек – М.С.). Газет те кешігіп ә… әрең шықты.

– Сонда бұл қалай? Қаныш Сәтбаев сияқты ұлағат-ты үлкен адамның мүшел тойына үн қоспай жым-жырт қалғанымызды оқырман қауымға не деп түсіндіреміз? Үлкен үйдегі мықтылар мұны неге ойламаған? – дедім бірнеше күн тыным көрмей, ерекше құштарлықпен әзірлеген қыруар еңбегімнің нақақтан қазаға ұшырағанына қатты налып, әмбе дерек алған, мақала жаздырған ғалымдарға да не айтарымды білмей дал болған шарасыз жайымды жасыра алмай.

– О… оны маған неғыл дейсің? Ұ…ұлықсат етпесе бі…біз не істейміз? Қа…қандай шара! Жә, жүре бер, еңбегіңді қимай тұрсаң – баспаханадан қайтарып ал. Кейіннен кәдеңе асады…

Шынында да солай істедім. Редакцияға қайтып оралған жазбаларымды қалың бір мұқабаға реттеп салдым да, ту сыртына «Сәтбаев туралы» деп белгі қондырып, пәтеріме алып кеттім.

Ғажапты қараңыз: Абай Бейсенбаев ағайдың атүсті айта салған ақылы кейіннен кәдеме асты; ғалым туралы дерек жинауға шындап кіріскенімде сол материалдар маған жолнұсқа болып, өлшеусіз қызмет көрсетті. Алайда, орайы келіп тұрса да қисындастырып қайтейін, үйдегі архивімде 1959-жылдың көктемінде пайда болған деректерді мен «Керек тастың ауырлығы жоқ» деген ниетпен, турасын айтсам, көз қимағандықтан ғана сақтап қойғам. Қазірде ойласам, Сәтбаев тақырыбына екінші мәрте, бірақ тағы да кездейсоқ жанасуым екен.

I

1963-жылдың жазын мен Алматыда, Медеу шатқалына тақау жердегі сауықтыру орнында өткіздім. Бұл кезде КСРО жазушылар одағына мүшелікке қабылданғанмын. Шағын-шағын үш кітаптың авторымын. Бұлардың екеуі қазақ әдебиетіндегі тың сала – ғылыми-фантастикалық жанрда жазылған. «Лениншіл жас» редакциясындағы сәтті жұмысымды үзіп, Ертіс өңіріндегі ірі өндіріске ауысып, таңдап алған инженерлік маманды-ғымды кәміл игеруге көшкеніме де төрт жыл болған.

Бір күні әлдеқалай шаруам болып, академияның әдебиет институтында істейтін бажам Балташ Ысқақовтың үйіне келіп едім. Шай үстінде Бәкең:

– Жуықта сені Әлекең сұрады. Кәдімгі ғұлама археолог Әлкей Қақанұлы Марғұланды айтамын… Сірә бір нәрсеге керек қылған, – десін. – Екеуміздің бажа еке-німізді біреуден естіпті, өзіңмен жолықтыруды маған міндет қылды…

Бірер күннен соң Бәкең екеуміз Шоқан Уәлиханов атындағы тарих, археология және этнография институтына іздеп барып, Әлекеңе сәлем бердік. Әлкей Қақанұлы жалғыз отыр екен. Менің жөнімді білген соң үсті неше түрлі кітап, қағазға толы жазу үстелінен бері шығып, бүйірдегі кең диванға жайғасты да, қасына отырғызып алып, түрліше сұрақтар қоя бастады. Сөз сарынынан мені аздап білетінін, тіпті бірді-екілі кітабымды оқығанын аңғардым. Мен үшін бұл ерекше мәнді ілтипат болғанмен біршама таңғалдырған жаңалық: кім-кім, атақты академик, тарихшы, қазақ қана емес, бүкіл түрік елінің мәдени мұрасының сұңғыла білгірі Әлкей Марғұлан менің балаларға арнап жазған тырнақалды повестерімді оқиды деп сірә да ойлаппын ба? Мұның себебі бірақ сәлден соң-ақ белгілі болды.

– Сені, қарғаш, горныйды бітірді деп естідім. Оның жүдә жақсы болған. Өте күшті оқу, горныйдың профессорлары да әлей білгірлер – олар мұнда соғыс кезінде ауып келіп, біржола тұрып қалды ғой… Біздің жас кезімізде тау-кен ісімен әуестенгендер қазақта некен-саяқ еді. Жүзден біреу, мыңнан да саусақпен санағандай ғана талапкерлер кездесетін.

Қазіргі жастар, Құдайға шүкір техникалық өнерге көбірек әуестенетін болды. Бірақ, өндірісті Қанекеңдей терең біліп, өз қатарынан дара шыққандар өте сирек, естілмейді. – Әлекең әлдекімдерді есіне түсір-гендей толғанып отырды да, әңгімесін жалғады. – Сен Медеу шырақ, Тынышбаев деген инженерді естіп пе едің? – Мен жөппелдемде үндей қоймап едім. – Түріксіпті салатын атақты теміржолшы, соның бас инженері болған, Санкт-Петербург темір жол институтын осы ғасырдың басында, ұмытпасам, 1903 жылы бітірген Мұхамеджан Тынышбаевты айтамын, – деп ежіктей қайталады.

Түркістан-Сібір темір жолын төсеуде қазақтың небір шойтабан атпал азаматтарының білегі мен қара нарының белі негізгі күш болғанын білуші едім. Алайда оның жол құрылысын, жобалау ісін де өзіміздің орта-мыздан шыққан тума қазақ инженері атқарды дегенді естіп отырғаным осы.

– Сіздің айтып отырғаныңыз, Әлеке, «Қырғыз-қазақ халқының шығу тегі туралы материалдар» деген атпен орыс тілінде 1925 жылы жарияланған шежіре кітапша-ның авторы ғой. Медеу оны біле қоймас, ал менің естуім бар Тынышбаев жайында. Тәшкенде тұңғыш жарияланған бұл кітап қайтадан басылған жоқ, ал қолдағысын сірә 37-жылдары құртқан болармыз. Мұқаңды қазіргі жастар қайдан білсін, – деп бажам да сөз қосып, мені қиын сауалдан арашалап қалды.

– Пәлі, Түріксіп салынғанда сен тіпті дүниеге де кел-меген екенсің ғой, білмеуің қисынды… Мұхамеджан Тынышбаевтай білімпаздар қазірде өте сирек. Осы күнгі инженерлер өзінің кәсіби мамандығынан өзге ештеңе білмейді, ең жаманы – білгісі келмейді. Ал Мұқаң сабаздың, естідің ғой, темір жол салумен қоса қазақтың шежіресін де жазып кеткенін. Амал қанша, тым ерте айырылып қалдық!? – деп Әлекең әлденеге қамығып, жан-жағына сұстия қарады.

Кабинетте бізден өзге кісі болмаса да бір-бірімізден сескенгендей, я мезгілінен бұрын опат болған қазақ білгірінің қайғылы тағдырына қамыққандай бей-маза күй кешіп, біршама уақыт тым-тырыс отырдық.

– Жә, бұл сөзді қоялық, – Әлекең жазық маңдайын керіп маған түйіле қарады. – Медеу шырақ, техникалық білімді қанағат тұтып тоқтап қалмай, әрі өндірісте істеп жүріп, әдебиетпен әуестенетініңді естіген соң жуықта бір кітабыңды оқып шықтым. Қияли-елес шығармаларын оқта-текте оқимын, ал сенің «Көрінбейтін көлеңке» ме еді аты, иә… сол бір қияли хикаяңды беталысы қалай екен деген оймен алдырттым. Өйтуімнің себебі болды, кейін айтамын… Ғылыми қаншалықты қисынды нәрсе онда жазғаның – білмеймін, бірақ оқиғаны қызық дамытып, кәдуілгідей сендіре жазыпсың. Фантастика жанрында бұл басты шарт қой. Тілің де оңды, оқиға өрбітуге ебің бар, тек ұзақтау жазады екенсің…

Менде үн жоқ. Осынша мадақтың соңында нендей гәп бар дегендей күмәнмен күдіктене қарап, үлкен кісінің сөзін бөлгем жоқ.

– Сені іздегенім – осыны естірту үшін емес, қарғаш… Біздің қазақта қасында жүрген ұлы адамды көрмейтін, көрсе де мұрнын шүйріп елемейтін жаман әдет бар.

Иә-иә, Абай атаң айтқандай көбіне «Ондай болмақ қайда деп» ойлаймыз. Абай, Мағжанды сөйткеміз, Мұқаңды да… Шетелдік данышпанға, басқа жұрттың әлдеқандай бір білгішіне өлердей сүйсінеміз, ал өзінен шыққан тума перзентті, қандай ғұламаны елемей аяқ асты ету – ежелгі әдетіміз. Бұл тегінде осы күнгі қазақ қауымының қанына сіңген індет. Айталық, қазіргі дара білгіріміз Қанекеңнің жасы алпыстан асты. Денсаулығы да аса мықты емес. Ал сол кісіні қоршаған ұлан-ғайыр қауымнан бір пенде суырылып шығып, оның ғұмыр жолын зерттеп, көрген-білгенін құнттап жазып алып, күндердің күнінде соным керек болар-ау деп келешекке қам жасап жүрген тірі жанды естігем жоқ. Не тарихшы, не әдебиетші… Сені, қарғаш, сол үшін іздедім. Қияли шығармаларды әзірше қоя тұрып, Қанекең жайында деректі хикаят, бәлкім роман жазуға талап қылсаң қайтеді?

– Қаныш ағай – үлкен ғалым ғана емес, қоғам қайраткері, халқымыздың бағына жарық жұлдыз боп жаралған кешегі Шоқан, Абай, бүгінгі Мұхаңдай ұлы перзенті! Ондай алып кісінің тұлғасын жасау үшін тым үлкен талант, зор, шеберлік керек. Ал мен… – деп де-реу жалтара бастап едім.

– Міні, міні, біздің қазақты сорлататын нақ осындай құрып қалғыр жалған сыпайылық! «Мен емес, басқа біреу, менен де гөрі мықтырақ әдебиетші…» деп өзінен басқаға итеру… – Әлекең кәдімгідей кейіп, қазақтың кертартпа мінезін мінеп, бүгін істейтін шаруаны ертеңге қалдырғыштығын да әжуалап біраз сөйлеп кетті де, іле сабасына түсті. – Біз осында, Мәлік Ғабдуллин, тағы біраз ағаларың өзара ақылдастық, ақыры жөндескен пәтуамыз – сенің мамандығың Қанекеңе жақын, ал жалаң әдебиетшілерге бұл тақырыпты игеру қиындау тиер, өйткені ол кісінің ілімін инженердей түсіне алмайды. Бір ме? Екінші, сен әлі жассың. Жас адам, әсіресе сендей жас қаламгерлер алдына таудай биік талап, қиын міндеттер қою керек! Ау, сендердің жасыңда Мұхаң, иә кеше ғана арамыздан кеткен марқұм Мұхтар Омарханұлы «Қилы заман», «Қарагөз», «Еңлік-Кебекті», «Қараш-қараш» тәрізді кесек туындыларды үйдек-түйдек беріп тастаған-ды…

– Сыпайылық жасап отырғаным жоқ, аға. Түпкі ойыңызды жете түсінгендіктен айттым бұл сөзді. Соған шамам жетпей, ұятқа қаламын ба деген күдік мені қинап тұрған жайт… Сіздей қадірменді үлкен кісіге өтірік айтып, қолдан келмес уәде беруге болмайды ғой, – деп ағымнан жарылып едім.

Оныңды түсіндім деген кісіше Әлекең кең иығы салбырап, төмен қарап тұқиып отырды да:

– Деректі шығарманы жазу оп-оңай деп ойлайды кейбіреулер. Ал ол әдебиеттің өте қиын жанрларының бірі, – деп толғана сөйледі. – Себебі, деректі шығармада екі-ақ қаһарман болады: бірі – автордың өзі дәлірек айтқанда, оның дүние танымы, білгірлігі, жазып отырған тақырыпқа көзқарасы; екіншісі – шындық! Иә, иә, деректі шығармада, тарихи шежіре тәрізді, шындықтан ешқайда ауытқуға болмайды. Ал қаһарманның басынан кешкен әлдебір күмәнді оқиғаны шексіз әсірелеп, кейбір жатымсыз қылығын бүгіп, болмаса заман ағымына бейімдеп, өңін айналдырып бұрмалай бастадың ба – оқушы саған сенбейді, «Е, бұл автордың қиялымен туған бопсалау!» деп лақтырып тастайды. Ту ерте заманның атақты әдебиетшілері Тацит пен Плутарх, бертінде Пушкин, Толстой, Тарле, Тыянов, өзіміздің Әуезов сынды ұлы суреткерлердің бәрі де деректі оқиғаның, тарихи адамдардың, я жердің жағрафиялық сипаттама, сурет-бедері бар. Сондықтан да кәміл сеніп оқисың, олардың мәңгі жасайтын себебі де содан… Дерек, уақыт пен нақтылық – міне, документалды шығарманың иық тірейтін үш тірегі! Осы үшеуін ұтымды пайдаланып, қабырғаға қойылған кірпіштей жымдастырып қалауын келтіре білген жазушының қаламынан шыққан ғұмырнама еңбек зор қуатқа ие болмақ, әлеумет те оны сүйсініп оқымақ. Әмбе ол ұзақ жасайтын туынды болуға тиіс… Ал не айтасың? Қанекең туралы ғұмырнама кітап жазу, әрине, оңай емес. Көп дайындық, жан-жақты терең білім керек. Талантпен қоса сол істі қалайда игеремін деген зор сенім мен қажымас қайрат та қажет! Бұларсыз, қарғаш, ештеңе бітіре алмайсың…

– Аға, түсінер құлаққа едәуір ұлағат айттыңыз.

Бұрын-соңды ойланбаған, тіпті қаперімде жоқ іс болған соң жөппелдемде не дерімді білмей қысылып отырмын. Бірер апта ойлануға мұрсат етіңіз, – дедім ақырында.

– Ойлан, бірақ тым ұзаққа созба! – деп Әлкей Қақанұлы орнынан кібіртіктей тұрып, күректей етті қолымен мені иықтан қақты.

Былай шыққан соң бажам маған ренжіп:

– Әй, сенің әлгінде баланың сөзін сөйлегенің қалай? Әлекеңдей ғұлама кісі арнайы шақырып, үлкен іске нұсқап отырғанда бұлданғаның ұят-ақ болды, – деп кәдімгідей ренішін айтсын.

– Ал сонда ол кісіге «Жарайды» деп уәде беріп, артынан шамам жетпегенін мойындап, кешірім сұрасам, ұят болмай ма?!

– Ойбай-ау, ол кісі сенің жазғандарыңды оқыдым, қолыңнан келеді деп қайрап сөйледі емес пе?! Демек, сені іздеуден бұрын ол кісі мықтап ойланған ғұламалар тегінде ойланбай сөз сөйлемейді.

– Білмеймін, Балтеке, әлі де ойлануым керек. Әмбе сүйіп таңдаған жанрым бар… Ал мынау бірер жылдың шаруасы емес…

Солай десем де, шынымды айтсам, нақ сол күннен былай менен тыныштық кетті. Тіпті ұйықтап жатсам да кенет оянып кетіп, ұйқым шайдай ашылады да, қай-қайдағы қиялға беріліп, неше алуан елестер керуені қат-қабат тізіліп мазамды алады. Атақты ғалымның мені жебеп, жаңа тақырыпқа еліктіріп ой сала сөйлеуі, намысыма тиер сөздермен үгіттеуі сірә әсер-лі болған тәрізді… «Жә, көндім дейін бұл ұсынысқа. Қаншама зор міндет! Бейнеті ше? Зейнет-сыбағасы, ұлағаты өз алдына, қаншама қаланың, өндірістің архив қоймаларын ақтару керек. Қаншама адамдармен кездесу қажет…» Ойыма кенет осыдан бес жыл бұрынғы Ұлытауға сапарым еске түсіп, сол жолы көрген кейбір одағай көріністер, Қарсақбай мен Жезқазғанда кездескен қарттардың неше алуан естелік әңгімелері одан соң өз үйімде әлі күнге дейін қозғаусыз жатқан қоңыр мұқабадағы Сәтбаев туралы деректер де түрлі-түрлі қиялға жетелеп, жанымды тербей түскен-ді…

Ақырында, бұл іске тәуекел етіп бел байлаған жөн шығар деген тоқтамға келдім де, академияның бас ғимаратына барып, жұмысқа түстен кейін келетін Әлекеңді тосып отырып, байламымды естірттім.

– Бәрекелді, Медеу қарғаш, оның дұрыс болған! – деді ғалым аға қуаныш білдіріп, – Осылай деріңді күтіп едім… Ал менен қандай көмек тілейсің?

– Ең әуелі Қаныш ағаймен кездестіріңіз. Қайдан не іздерімді, кімдермен сөйлесуімді бағдарлау үшін ақыл-кеңес сұрасам деймін… Мен қазір, Әлкей аға, сенсеңіз кен көмбесін іздеуге қам жасаған барлаушы геолог іспетті күйдемін. Қаныш ағай болса үлкен геолог, әмбе геология ілімінде жасырын кен көмбелерін нұсқайтын жаңа теория жасаған ғалым…

– Е, бәсе, сөзді түзей бастапсың, – деп жайраңдап күлді Әлекең, – Сен өзі Қанекеңмен таныссың ба? Бұрын кездесіп пе едің?

– Жоқ, көшеде, үлкен жиындар төрінде, театр фоесінде көргенмін. Иә, сонсоң бұрнағы жылы Мұхтар Әуезовты жерлегенде бейіт басында, қаралы жиында сөйлеген сөзін естідім…

– Пәлі, ол кісіні сен онда білмейді екенсің, – Әлекең көзін тарс жұмып, біршама уақыт мүлгіген кісіше тым-тырыс отырды да, түксіз кең маңдайын әредік сипап қойып, толғана сөйледі. – Жә, былай істегін, қарғаш… Геология иністөтіне барасың ба, әлде осындағы кітапхана қазыналарымен шектелесің бе – өзің біл, әйтеуір жарым жыл архивтерді ақтарып, Қанекең жайында жазылған барша мақала, очерктерді, түрліше зерттеулерді жинап, соларды өзіңнің ой елегіңнен өткізіп… едәуір дайындық жасағын. Ондай әзірліксіз Қанекеңе жолауға болмайды, қарғаш. Өйткені, «Шырағым, мен туралы не білесің?» десе – пұлдап айтарың жоқ қой, солай ма? Ал, бір ғана жақсы ниетті мұрат тұтып, «Мен сізге құмармын, халыққа жасаған қызметіңізге құштармын, ағатай!» деп үлкен кісіге жетіп баруға болмайды, қуатым. Ал, сондай ізденіс жасап, жан-жақты әзірлікпен келсең – кездестіру қиын емес, өзім-ақ ертіп апарамын: «Қанеке, мына жігіттің барлық сауалына ілтипатпен жауап беріңіз, мұның қолынан іс келетініне мен куәгермін» деймін… Келістік пе?

Құдай тағала мені осы жерде шатастырды. Аяқ астынан кішіпейіл кісі бола қалып, бұдан бес жыл бұрынғы кездейсоқ әзірліктерімді, тіпті Жезқазғанда көргенімді бастан-аяқ айтуым қажетті. Бәлкім онда Әлкей Қақанұлы әлгі пікірін өзгертіп, Қанекеңмен мені кездестіруге бір шара жасар ма еді, кім білсін? Амал қанша, тиіп-қашпа әзірлігімді сірә қомсынған болармын, бірден күрт сынып:

– Жарайды, Әлкей аға. Бұл ақылыңызды құп алдым, – деп орнымнан тұрдым.

Осылайша мен келешекте жазбақ деректі рома-нымның бас кейіпкерімен бетпе-бет кездесіп, бір сағат болса да жүздесіп, ресми танысу мүмкіндігімнен біржола айырылдым. Қаныш Имантайұлының дәмтұзының таусылуына небәрі бес-алты ай ғана мерзім қалғанын тап сол мезетте кім болжапты?

2

Демалысым бітіп, Семейге қайтып оралған соң це-мент заводындағы байырғы кәсібіме кіріскенмін. Бұл болса тәуліктің жиырма төрт сағатында бір сәт тоқтамай үрдіс жүретін қарбалас жұмыс, мен де соның жанды бір тетігі іспетті, жауапты міндетім бар инже-нермін. Өндіріс талабы сенің шығармашылық ой-жоспарыңмен санаспайды. Оған нақтылы әрекет, тынды-рымды іс керек.

Сөйтсем де халқымыздың ғұлама перзенті туралы кітап жазуға көңілім құлап, арагідік Ертістің оң жағалауындағы ескі қалаға келіп, облыстық кітапхана қорынан газет-журнал тікпелерін ақтарып, абонемент жүйелерін пайдаланып, жер-жерге сұрату жасаттым. Бірер айдан соң «Қазақ ССР ғылым академиясының хабаршысы» журналының 1949 жылғы тікпесі қолыма тиді: оның бірталай кітаптарында, әсіресе төртінші санында Қ.И.Сәтбаев туралы 50 жасқа толуына орай топтама мақала, естелік, түрліше құжат, деректер жарияланған-ды… Хабаршының барлық ілім салалары бойынша шыққан серияларын мұқият ақтарып шығып, кейбірін қолмен көшіріп, енді біразын фототаспаға тү-сірдім (Сол күндердегі тыңғылықты әзірлігім маған осы күнге дейін қызмет етіп келеді: негатив таспаны бала-лардың фильмоскоп аспабына сұғамын да, іздеген де-регімді оп-оңай оқып аламын).

Нақ сол кезден бастап мерзімді баспасөз бетінде Қаныш Имантайұлы туралы бес-он жол дерек жарияланса-ақ мәнді-мәнсіз деп тастай салмай, қиып алып, сақтап қоятын болдым. Мысалы, академик Сәтбаев пәлен жерде болды, я сөйледі деген тәрізді хабарламалар… Бірақ турасын айту керек, республикалық газет-журналдар ол кісі қақында сол кездің өзінде тым сараң, оқта-текте ғана жазатын еді.

Арада үш-төрт ай өткен соң Қанекеңнің алдына баруға біршама әзір екенімді білдіріп, Әлкей Қақанұлымен балам арқылы хабарласып едім.

– Шыдай тұрсын, әзірше мүмкіндік жоқтау, – депті.

Мүмкіндік болмаған себебін мен 1964 жылғы ақпанның бірінші жаңасы күнгі ертеңгілік радио хабарынан білдім. Сөйтсем 31 қаңтар күні, Мәскеудің Кунцево деген орманды аймағында орналасқан Кремль ауру-ханасында Қаныш Имантайұлының жүрегі соғуын тоқ-татыпты…

Әлкей ағаймен жаздағы сұхбаттың түкпілікті сыр-сипаты да маған осы хабарды тұңғыш естіген мезетте мәлім болды: ғұлама замандасы жайлы ғұмырнама кітап жаздыруға ол кісінің неліктен құлшынғаны; мені үгіттеп, бірақ жеме-жемге келгенде ғалыммен кездестіруден сырғақтап кейінге жылжыған себебі де – бейдауа рак дертіне ұшыраған қадірменді жанға, ғылым ордасының іргесін бірге көтеріскен қимас замандасына, жерлес қана емес, жақын туысына (Ә.Марғұлан да Баянауыл өңірінде туған, Қанекеңнің немере қарындасы Рашан Әбікейқызы Сәтбаеваға үйленген): «Мына жігітке бар білгеніңізді айтып кетіңіз!… «деуге сірә дәті бармаған…

Қысқасы, тұтқиылдан сап еткен қайғылы оқиға менің өрепкіген көңілімді тежеп, ізденісімді біраз уақытқа тоқтатуға мәжбүр етті. Тәуекел етуге батылым жетпей, ерекше жауапты тақырыптан сескеніп қалғаным да анық.

Сөйтсе де көңілге сыналап кіріп, түкпілікті ұялап қалған ой – Қаныштай асылымыз туралы қандайда бір шығарма жазу арман боп, мезгіл-мезгіл мазалай берген-ді. Сондай бір тебіреністі мен 1965 жылдың көктемінде басымнан кештім. Сәуірдің бас кезінде Қазақстан жазушылар одағының сол кездегі басқармасының бірінші хатшысы Ғабит Махмұтұлы Мүсіреповтен: «Облысаралық бөлімшені Семейде қайтадан ашатын болдық. Соны басқаруға шақырамын. Келісімді телеграфпен хабарлаңыз» деген жеделхат алайын.

Бұл кезде мен Өскемен қаласында тұратынмын. «Социалистік Қазақстан» газетінің Шығыс Қазақстан облысындағы меншікті тілшісі болып ауысқаныма бір жарым жылдан асқан-ды. Кенді Алтай-Қазақстанның өзге облыстарына қарағанда табиғи ерекшелігі мүлдем өзгеше өлке. Сулы да нулы жер. Жер қойнындағы қымбат қазыналары да мол, әрі сан алуан. Соларды өндіретін завод, кеніштер орнаған қалалары қаншама! Тоқ етерін айтқанда, тың қалпында жазылмай жатқан тақырыпқа қалам тарту мақсатымен бос уақыты көбірек, әрі онда-мұнда жүріп тұруға мүмкіндігі молдау болған соң редакция шақыруын қуана қабыл алып, байлығы шылқыған ғажап өңірде тұрақты жұмыс істеуге құлшынып келгенмін. Ойда жоқта сап ете қалған Ғабеңдей үлкен Қаламгердің жеделхаты бұрынғы ой-жоспарымды әп-сәтте бұзып, көңілімді әлем-жәлем етсін: әдеби еңбекпен алаңсыз шұғылданасың; бір ғана Семей алқабы емес, Ертіс бойындағы үш облысты түгел аралап, ел тірлігін тануға жол ашылады; осы өңірдегі тума таланттарды іздеуге, оларды демеуге дәнекерсің; бәрінен де бұрын Қанекең туралы ізденіс жасап, архив қоймаларын емін-еркін атқаруға мүмкіндік тудырады; бұл болса іздегенге – сұраған дерлік сәтті жағдай!

Айтып айтпай не керек, келісім білдіріп, басқарма-ның ұйымдық істерін жүргізетін хатшы Қабдыкәрім Ыдырысовқа телефон соқтым.

Бірер күннен соң-ақ Алматыдан шақыру алдым. Семейге қайта көшу мәселесі бірден шешілді. Қала-лық атқару комитеті, кеңсе де, маған пәтер де беруге келісіпті.

Сол сапарда-ақ ойдағы мансұқ істі бұдан әрі ке-шеуілдетпеуге бекініп, бұл кезде ғалым аты берілген Геологиялық ғалымдар институына барғам-ды. «Академик Қ.И.Сәтбаевтың дербес архиві» деген атаумен құрылған шағын топтың жұмыс орны ғалым институ-тының ең төменгі, жартылай жерасты қабатында екен. Мені онда Додонова деген кексе әйел қабылдады.

Ғалым архивінің ресми меңгерушісі академия президентінің кеңсесінде, техникалық хатшы болып он екі жыл істепті, негізгі мамандығы – орыс тілінің мұғалимасы, үрдіс жазу (стенграмма), машинкаға жылдам басу өнерін де жақсы меңгерген кісі екен.

– О, сіздің бұл талабыңызға қатты қуанып, тіпті тебіреніп отырмын. Қаныш Имантаевичтің жасап кеткен қыруар істері де, басынан кешкен ғаламат ғұмыры да, Құдайға шүкір, қанша жазушы қалам тартса да, жетеді!

Мен өзім-ақ ол кісі туралы көзім көріп, куәгер болған неше алуан хикаятты бүкпесіз айтып беруге әзірмін…» деді Антонина Сидоровна менің жазушылық, қиялымды көріп, ой-жоспарымды білген соң. – Бірақ, міне, байқайсыз ба? – Додонова өзі отырған аядай кабинетте иін тіресіп тұрған шойын сейфтерді нұсқап, кіреберістегі үлкен залға жыпырлай орналасқан он жеті үлкен шкафтарды да көрсетіп, иек қақты. – Бұлардың бәрін президенттің кеңсесінен, ғалымның үйіндегі мол архивінен, осы институттағы қосалқы кабинетінен жинап алдық. Осында шоғырланған қолжазбаның құжаттардың жалпы қарамы жүз мың шамалы, бәлкім одан да көбірек… Бұларды реттеп, түрлі тақырыптарға жіктеп әрқайсысына ғылыми сипаттама жазып тіркеуден өткізбей – біз сізге ешбір көмек бере алмаймыз. Тегінде ғылыми тіркеуден өтпей, көңіліңізге келмесін, архивке бөгде адамды жолатуға болмайды. Тәртіп солай…

– Сұрыптау жұмыстарыңыз қанша мерзімге созыл-мақ?

– Кем дегенде үш-төрт жыл.

– Сонда қалай, Қаныш Имантайұлы туралы дерек алмақ болған ізденуші бұл құжаттарды сіздер сұрыптап болғанша күте тұрмақ па?

– Оны мен білмеймін.

Бірер күн ойланудан соң ақыры, тәуекелге бел бай-лап, ғалымның зайыбына телефон шалдым. Зейнеткер болғанымен Таисия Алексеевнаның ғалым архивіне рухани иегер екенін естігенмін. Бүйткен себебім – зиялы ғалым-минеролог, асыл ағамызбен отыз сегіз жыл отасып, ыстық-суықты ғұмырды бірге кешкен жансерігі көкейтесті ісімді түсінер, түсінер де иелігіндегі архивте жұмыс істеуге рұқсат етер деген қияли ой еді.

Таисия жеңгей менімен кездесуге ризалық білдіріп, келесі күні институтқа келуімді өтінді. Жоғарыдағы ізгі ойымның шынында да қияли іс екенін мен ол кісімен танысқан алғашқы минутта-ақ аңғардым.

– Сіз туралы көмекші қызметкерлерім ескерткен еді, – деген-ді Таисия Алексеевна маған бағдарлай қарай. – Сізді біз білмейміз. Әркімнен сұрау салып едім, әдебиетке жаңа келген балалар жазушысы деп сипаттады. Техникалық біліміңіз де Қаныш Имантаевичтің мамандығынан қашық…

Бұл кісіге Әлкей Қақанұлы сықылды беделді үлкендерге өзімді таныстырып алып келудің қажеттігін кеш ұқтым әттең. Оны енді түзете алмайсың. Әлекең мені жақсы біледі деп мақтану ұят, игі ниетіме сеніңіз десем де әншейін ақталу болмақ. Ал сонда талабымды танығысы келмей отырған ғалым зайыбына не деуім керек?

– Бұл жұмыстың өте ауыр және ұзақ жылдарға созылар күрделі іс екенін түсінесіз бе, шырағым? Сірә тәжірибесіздіктің салдары болар, Құдай мені осы жерде тағы шатастырды.

– Әлбетте! Кем дегенде екі-үш жыл керек. Тек қана ізденіске… – деп ойланбастан қойып қалғаным.

– Жоқ қателесесіз! – деді Таисия Алексеевна қабағын тыржитып. – Қаныш Имантаевичтің ғұмыр жолын екі-үш жылда түп-түгел біліп алып, оп-оңай кітап жазамын дегеніңіз – мүлдем жаңсақ түсінік!… Бұл ойыңызды қазірден бастап ұмытып, басқадай бір оңайырақ іспен айналысыңыз… Әлбетте, ойымды ашық айтқаныма ғапу етіңіз. Сірә біз мәмлеге келе алмаспыз!

Шынында да мен бұл іске екі, я үш жыл уақыт жұмсап, бар деректі жинап алған соң тағы бірер жылдай соларды қорытып, іріктеп, әдеби сомдап, қағазға түсіруге арнармын деп жобалап жүргем-ді. Соны қазір көкірек кере дәлелдеуді әбестік болмақ. Әмбе жеңгейдің алдына алғаш келіп отырмын. Мақсат – бұл кісіден көмек сұрап, реті келсе өзіме тілектес ету. Сол себептен де ешбір дау айта алмай күмілжіп қалғам-ды.

– Қазірде біздің архивті мазалаушы өте көп… Бәрі де Қаныш Имантаевичтің ұлағатты өмір жолына құмартады. Сірә солардың бәрін де Мұхтар Омархановичтің ұлы Абайды қайта тірілткен өлмес еңбегі қызықтырады білем. Заңды қызығу! Бірақ, амал не, – деді Таисия Алексеевна сәл-пәл езу тартып, – Оның бәрі Әуезов емес, Мұхтар Омархановичтің өзі де қандайда сүбәлі шығармаға қаһарман болғандай зор тұлға емес пе?! Әмбе «Абай жолын» жазу үшін жиырма-отыз жыл ғұмырын сарп еткенін, тіпті бала күнінен Абай өлеңдерін жаттап, ақын өмір сүрген ортада тәрбиеленгенін неге ұмытамыз? Қаныш Имантаевич те алпыс бес жылдық ғұмырында неше алуан өмір өткелдерінен өтті. Аз болсын, көп болсын – қырық жылдан астам уақыт туған елін көркейту жолында еңбек етті. Сол жолда асқан бел-белестерге, ұлылы-кішілі кезеңдерге көз жүгіртсеңіз, одан соң ел мүддесін, ғылым беделін қорғау күресінде қарақан басынан кешкен түрлі жағдаяттарды, қуаныш-реніштерді ойша таразылап көрсеңіз, шырақ, менің сізге қойып отырған қатаң тала-бымды түсінуге тиіссіз…

Таисия Алексееваны қоштап, одан да гөрі зиялы жанның сындарлы ойын бар болмысыммен, жан-жүре-гіммен қабылдағанымды сездіруге тырысып басымды изедім.

– Мені қатты таңғалдыратын

...