Данияр Сүлейменов

Әйел сахабалар

Алматы, 2023

Алғы сөз

Қазіргі таңда әйел адамдардың өздеріне үлгі-өнеге болатын, еліктеуге тұрарлық тұлға табуы өте қиын. Себебі бүгінде әйел адамның бойынан табылуы тиіс асыл қасиетті өн бойына жинаған тұлға некен-саяқ. Ал адамдардың өздері ойлап шығарған тұлғалар әйел болмысын толықтай аша алмайды, кем-кетік тұстары жетіп артылады. Қоғамдағы бұл мәселе нәзік жандыларды өздеріне үлгі болатын адамды іздеуге мәжбүр етіп отыр.

Сонымен, әйел адамдарға қандай әйел баласы үлгі-өнеге бола алады? Рухани жетілуге, яғни діннің жартысын толықтыруға дәнекер болған сахаба әйелдер тарихта белгілі. Олардың Исламға жасаған қызметтері мен ерен ерліктері – бүкіл мұсылман қауымға үлгі-өнеге. Аналық һәм әйелдік борышын бұлжытпай өтеген аналар жайлы сөз қозғағанда, осы бір күрделі сұрақтың жауабы ретінде біз әйел сахабаларды айтамыз. Бақытты ғасыр (аср сағадат) әйелдері саналатын әйел сахабалардың сол замандағы тұлғасынан, отбасылық және әлеуметтік өмірінен бүгінгі иманды әйелдер өздерін толғандырған сұрақтарға жауап табары сөзсіз. Өмір жолын өнегемен өрнектеген сахаба әйелдерді танып-білу әйелдердің өздерін танып-білуіне, шама-шарқын анықтауына септігін тигізеді. Қоғамның бет алысы да әйел адамның тәрбиесі мен әдебіне тікелей байланысты. Өйткені құрсақтан бастап сәби бойына тәрбиені сіңіретін, оны дүниеге әкеліп адам қылатын да осы әйел баласы. Бұл жаратылыс – нәзік әрі сұлу, іштей күшті, қылықты, сезімтал, айналасын ақылымен және айласымен гүлдендіре алатын не болмаса түнертіп те жіберетін күшке ие. Әйел баласының түрлі қабілет-қарымын қанша тілге тиек етсек де ашылмаған сыры мен жұмбағы көп дүниелер ақтарыла бермек. Өкінішке орай, бүгінгінің нәзік жандылары сол «бақытты ғасыр» әйелдерінің ізімен жүріп, солар секілді өмір сүруге қатты жүрексінеді.

Қанша ғасыр өтсе де ер сахабалардың өмірі әлі күнге дейін жазылып та, айтылып та келеді. Ал әйел сахабалар туралы деректер өте аз, еңбектер жоқтың қасы. Тек кейбір кітаптарда ғана есімдері ұшырасып жатады. Әйел сахабалар туралы бұдан өзге мағлұмат табу, мәлімет жинау қиынға соғатын күрделі мәселе. Негізінде, деректерге сәйкес Пайғамбарымыз (с.а.с.) өмірден озғанда 100 мыңға жуық сахаба болған екен. Демек, соған жуық әйел сахабалар да болуы ықтимал, дей тұрғанмен бізге олар жайында жеткен мәліметтер өте аз. Ислам әлеміне мәлім сол сахабалардың өмірі туралы, тарихта қалған ерен ерліктері туралы мәліметтері бар тың зерттеулер жүргізілді деп те айта алмаймыз. Олардың кейбіреуі кейде ер сахабалармен бірге аталып өтсе, кейде шағын кітаптарда жинақталып жазылумен ғана шектеледі.

Сахаба әйелдерді Жаратушы Ием толағай-тағдырдың салмағын нәп-нәзік жүрегімен көтере білсін деп оның әлсіз иығынан бастап, тұла бойын төзімді етіп жаратты. Оған қоса, дүниеге ұрпақ әкелу сынды әр ауыртпалықты жеңсін деп Алла Тағала оған мықты қажыр берді. Иманының толығуына, жұбайының нағыз ер болып қалыптасуына әсер еткен ерен ер, өрелі, сөзі дана, иманы берік етіп ерекше жаратқан әйелдер – сахаба әйелдер. Өкінішке орай, бұл даналық дархандарының өмірі жайлы жазылған еңбектер жоқтың қасы. Осы олқылықтың орнын осындай өнегелі тұлғалардың барынан хабардар болып, олардың қайталанбас дара, тұп-тұнық тұлғалық қасиеттерімен өмірін өрнектегісі келетін әйелдердің жастанып оқитын кітабына айналар деген үмітпен сахаба әйелдер туралы еңбегіммен толтыруды көздедім. Тарихымызда естелік, бүгінімізге үлгі болып қалған салиқалы сахаба әйел-аналарды баршаға паш етіп, мұсылман халқының тарихында алтын әріптермен жазылған, Алланың нұры жауған әйел болудың сырын осы тұлғалар жайлы естеліктерден білгізіп, үлгі тұтсақ, үлкен пайдасы болары сөзсіз деп ойлаймын. Жоғарыда айтып өткенімдей, тарихи еңбектер мен әдебиеттерде әйел сахабалар жайлы мәлімет көп емес. Дегенмен халқымыздың даналығында «Іздеген жетер мұратқа» дегендей, талмай іздеу барысында қолыма түскен тың деректермен оқырмандармен бөлісуді зор құрмет, үлкен мәртебе деп білемін. Бұл еңбекте 100-ге жуық әйел сахабаның өмірі қамтылған. Жақсы әйелдің сөзінде даналық, рухында нәзіктік пен кіршіксіз тазалық, адамдармен қарым-қатынасында әрдайым өзін еріксіз сыйлататын және құрмет тудыратын қасиет болады. Сахаба әйелдер ерекше парасатты, олар пенделік сезімдерін ғибрат пен терең ойға саналы түрде алмастыра білген аяулы жандар. Арлы, тәрбиелі және өз ошағына берік әйелдің үйі – Жаннаттың бір бұрышы. Сахаба әйелдер ерінің мәртебесін көтеріп, Ислам әдебі мен тәртібін үйреніп, иманын берік ұстаған. Міне, осындай мұсылмандық туын көкке көтерген парасатты, иманды, рухы биік әйел адамдардың өмірін үлгі тұту, имандылық заңдылықтарын ұстана отырып амал жасау, салихалы әйел болып Алланың разылығына қол жеткізу әр әйел баласының өз қолында. Бұл кітаптағы ұлы тұлғалардың өмірлік ұстанымдарын әрбір әйел қазіргі заманның өмір салты мен шарттарына сай ұстанып, одан әсте ажырамайтын болса, онда нәзік жандылардың тарапына айтылатын көптеген шағымдар мен сындардың дені азаятын еді деп ойлаймын.

Әйел сахабалардың басына алтын ғасырдың ғажайып күнінің тууына, олардың осындай дәрежеге жетуіне ерлердің де қосқан үлесі зор екендігін естен шығармау керек. Бүгінде әйелдің өмірдегі сәтсіздігі мен жеңілістеріне, әйелдің өзі және өзінің немқұрайлылығымен қатар оған мүмкіндік бермеген, қолдау көрсете алмаған ер адам да жазықты. «Бақытты ғасырды» (аср сағадат) қалыптастыруда ерлер мен әйелдердің үлесі тең. Бүгінгі күнде де осындай ғасырды қалыптастыру ер сахабалармен қатар әйел сахабаларды да үлгі тұтып, соларға ұқсауға тырысқан кезде ғана мүмкін болмақ. Өйткені берік отбасы – қоғам мен тіршіліктің айнасы. Ол – әйел мен ерге қатысты барлық алғышарттар орындалып, әрқайсысы өз жауапкершілігін атқарған кезде ғана жүзеге асады.

Әйелдің қоғамдағы орны мен құқықтарына ең көп құрметпен қараған Пайғамбарымыз (с.а.с.) таразының басын теңестірді. Өнегелі ісімен, даналыққа толы сөздерімен әйелдерге деген көзқарасты түбегейлі өзгертті. Әйел баласына деген айрықша құрмет Ислам дінінде ғана. Мұндай құрмет шынымен-ақ өте орынды. Әйел – әлемнің ажырамас бөлігі. Әйел – адамзаттың анасы. Әйел – тіршіліктің бастау бұлағы. Әйел – отбасының өзегі. Әйел – шаңырақтың шамшырағы. Әйел – сұлулықтың символы. Әйел – әдеміліктің асыл тәжі. Әйел – Хақ Тағаланың мейірім сынығы. Әйел – нәзіктіктің хас үлгісі. Әйел – Алланың рахымының жерге түскен шағылысы. Әйел – Алланың ұлы аманаты. Әйел … Осылай жалғаса береді...

Ал әйелдердің ардақтылары – сахаба әйелдер туралы еңбек жазу мен үшін зор мәртебе әрі жауапкершілік. Өйткені сүйікті Пайғамбарымыз (с.а.с.) пайғамбарлық міндетін жүзеге асыра бастаған алғашқы кезеңдерде көптеген адамдардың ерен еңбек сіңіргені белгілі. Сол ерен еңбек сіңіргендердің алғашқылары – әйел сахабалар. Жәбірейіл (ғ.с.) пайғамбарлық міндетін жеткізгеннен кейін Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Уа, Хадиша! Кімді дінге шақырайын? Кімге түсіндірейін?» – дегенде, Хадиша (р.а.) анамыз: «Маған түсіндір, уа, Расулалла, мен мойындаймын», – деген еді. Ардақты Хадиша анамыз ең алғашқы мүміндерден және ең алғаш Онымен (с.а.с.) намаз оқығандардан болды. Пайғамбарымыз (с.а.с.) Хадиша анамыз туралы: «Еркектерден биік мәртебелерге қол жеткізгендер көп. Ал әйелдерден ол дәрежеге жеткендер төртеу. Олар: Перғауынның әйелі Әсия, Мәриям бинт Имран, Хадиша және Фатима» – деген. Айша (р.а.) анамыз болса ең көп хадис риуаят еткен жеті сахабаның бірі болған. «Әйел сахабалар» кітабын құрастырып, жазу барысында олардың ғажайып нұрлы өмірлеріне еніп, әсерленгенім соншалықты – олардың ғибратқа толы ғұмырынан шыққым келмеді. Бақытты ғасыр әйелдерінің руханияты, шынында да, бір ғажайыпқа толы әлем еді. Сол әлемнің руханиятынан сусындау мүмкін болмаса да, сол руханиятпен өз өмірімізді безендіруге әбден болады. Алла қаласа, аяулы сахаба-аналардың құнды өмірінен аналық ғибрат, даналық дауа табатыныңызға сенімім мол. Сіздерге деген ізгі тілекпен....

Кіріспе

Адамдар құбылыстар мен оқиғаларды бағамдай алмаған кезеңдерде қателікке ұрынып, жаңсақ ой-түсініктерге бой алдырған. Бір мәселені әркім өзінің түсінігіне қарай шешкісі келгенімен қанша адам болса, сонша түрлі ой-пікір туындайтыны сөзсіз. Мәселен, біреулер «жануарға сүйіспеншілікпен қарау керек» деп ит-мысыққа қамқорлық жасап жүргенде сүйіспеншілік мен мейіріміне расымен мұқтаж болған жақындары тасада қалып қояды. Ал біреулер «феминизм», «әйел құқығы» деп ұрандатып көшеге шыққанымен отбасының немесе қарамағындағы қызметкерлерінің құқығын аяққа таптайды. Енді бірі «гуманизм» деп адамдардың азаттығын негізге алғанымен оларға Құдайын ұмыттырады, «құтқарамын» деп жүріп мың түрлі зұлымдықтың жасалуына себепкер болады.

Асылында, адамзат Жаратушысын танып, Оған бойсұнып, тағзым етcе, құрдымға кету мен адасудың алдын алар еді. Әр дәуірде Алла тарапынан жіберілген пайғамбарларға мойынсұнып, олардың иләһи үндеуіне құлақ асып, жаратушысымен байланысын берік ұстағанда шектен шығу мен немқұрайлылыққа жол бермес еді. Мысалы, компьютер сатумен айналысатын фирма өнімдерінің күтімі мен сапасын, бағдарлама мен арыз-шағымдарға қатысты шешімдерді, оны жеткізіп беруді өз мойнына алу арқылы құрылғыны бұзылудан сақтайды әрі тұтынушы да разы болады. Дәл сол сияқты осы ғаламды құрып, адамды ең қадірлі әрі саналы жаратылыс етіп жаратқан Алла Тағаланың қажеттіліктеріне ыңғайлы бір «көрме» ашып, оған жол көрсететін жолбасшы жіберіп, оның ауру-сырқаулары мен сұрақтарына жауап беретін «рецепт» әзірлеген. Өкініштісі сол, адам баласы Алла Тағаланы ұмытқан кезеңдерде өзін де ұмытып жолбасшыға да, рецептке де мойын бұрмаған. Нәтижесінде, өмірінде зұлымдық пен адасушылық орын алған.

Иман мен Исламнан оқшауланған адамдардың ұрынған қателіктерінің бірі – «әйел, әйел құқығы, ер мен әйел теңдігі» тақырыптарына жаңсақ көзқарасты қалыптастыру немесе феминизмнің әсерімен әйел құқығы мен мәселелерін жаңсақ тұжырымдау.

Олар әйелдерге Құран мен сүннеттен алшақ бірқатар құқық пен мәртебе беруге талпынған. Кейбіреулер Исламның әйелге берген мәртебесі мен құқығын жеткіліксіз санап, тіпті кінә артып, қарсы пікір білдіріп, «Ислам дінінде әйелдің ешбір құқығы мен орны жоқ, ер адамға берілген артықшылықтар әйелдерге берілмеген» деген сылтауды алға тарта отырып, ақиқатты іздеуге тырысқан. Бұл адамдардың жіберген қателіктері – жоғарыда айтып өткеніміздей, заттар мен оқиғаларды әу баста біртұтас деп қарастыра алмауы. Яғни, әйел мен ерге «бір бүтіннің екі бөлшегі» деп қарамауы. Олардың жіберген екінші бір үлкен қателігі– теңдік пен әділет ұғымының мағынасын жеткілікті мөлшерде білмеуі. Орын алған бұл қателіктерге сол адамдардың иманнан жұрдай болуы мен барша болмыстың Жаратушысын назарға алмауы қосылып, жолдан таюына алып келген.

Бұл еңбекте біз Исламдағы әйелдің мәртебесі жайлы тақырыпты талдамаймыз. Бұған ешқандай қажеттілік туындап отырған жоқ. Өйткені «Әйел сахабалар» дегеніміз – әйелдің Ислам дінінде қандай сый-құрметке, мәртебеге ие болғанын өнегелі ғұмырымен дәлелдеген асыл жандар. Сондықтан олардың жігер мен нәзіктікке толы өмір тарихын баяндау арқылы «Исламның әйелге берген бағасы» немесе «Исламдағы әйелдің орны» деген маңызды мәселелерді де тарқатып айтқан боламыз.

Құран Кәрімде «Әйелдер» атты сүренің («Ниса») барлығы әрі ондағы аяттар әйелдер мен ерлерге бірдей қатысты болуы – әйел затының да маңызды орынға ие болғанының көрінісі. Оның үстіне Пайғамбар отбасында да әйелдің өзіне лайық жоғары мәртебеге қол жеткізгенін көреміз. Алла Тағала әйел-анаға сондай мол сауап берген. «Әйел жүкті болған кезде оған күнін оразамен, түнін құлшылықпен өткізгеннің сауабы жазылады. Толғағы басталған кезде, ешбір жаратылыс Алланың оған қандай сый беретінін білмейді. Ол сәбиін дүниеге әкеліп емізе бастағанда, сәбидің әрбір жұтымы үшін, әрбір емізгені үшін оған өліні тірілткендей сауап жазылады». Келесі бір хадисте: «Әйел жүктілік уақытында, сәбиді туып баққан уақыт аралығында Алла жолында жүрген жауынгер іспетті болады. Егер сол уақытта қайтыс болса, оған шейіттің сыйы беріледі», – деген.1

Ер мен әйелдің өмірде өз функциялары бар. Егер әйел дүниеге нәресте әкеліп, ана сүтімен тамақтандырса, оларды бала шағынан болашағына дейін тәрбиелесе, ер адам отбасындағы моральдық, психологиялық және рухани тұрақтылық үшін, оның материалдық байлығы мен отбасын сыртқы агрессиядан қорғау үшін бар күшін салуы керек. Бірлік пен теңдіктің, тең құқықтардың бірі – әрбір мұсылман адамның еркек не әйел болсын өздеріне жүктелген функциялардың дұрыс орындалуына және оларға жүктелген қасиетті міндеттеріне жауапкершілігі, жауап беруі және оның орындалу барысына қарай тең дәрежеде марапатталуы.

Мұсылман отбасында әйел, ең алдымен, күйеуінің адал жары және отбасының отын жағушы болып табылады. Алла Тағала: «Оның белгілерінің бірі – бір-біріңнен қолдау тауып, бейбітшілік пен жан тыныштығын табу үшін, сендердің өздеріңнен жұбайларыңды жаратты. Ойланатын және жәрдем беруші адамдардың белгісі де осыдан келіп шығады», – деген.

Қазақ «екі жарты, бір бүтін» деп әйел мен еркектің теңдігін паш еткен. Жаратылыс заңдылығында әйел сұлулық пен нәзіктіктің үлгісі саналса, еркектің пешенесіне қайрат-күш пен жігерді сарқа жұмсау жазылған. Еркек әйелдегі жіңішке, нәзік сезімнен құралақан болса, әйел қанша тырысқанымен еркектегі қайрат-күшпен иық тірестіре алмайды. Демек, бірінде жоқ сезім екіншісінде бар, бірінде бар қабілет екіншісінде жоқ. Әйел өзінің жаратылысына тән нәзіктікті қажет ететін үй шаруасымен, бала тәрбиесімен шұғылданса, еркек те өзінің жаратылысына сай қайрат-күшті қажет ететін түздің жұмысын атқарады. Яғни, әйел мен еркектің бір-бірінсіз төрт аяғын тең басып өмір сүруі мүмкін емес. Сондықтан да қазақтың дүниетанымында еркек пен әйел тең саналады.

Пайғамбар отауындағы отбасылық өмір бүкіл сахабалардың үйіне үлгі-өнеге болды. Сол өнегелі отбасыға ұқсауға тырысқан үйлер бірден-бір жаннат сарайы болуымен сол ғасырды «бақытты ғасыр» ретінде тарихта қалдырды.

«Әйел сахабалар» деген атаумен еске алған себебіміз бұл әйелдер отбасының берекесі мен ырысы, ұйытқысы мен жылуы ретінде мадақталумен қатар үйінің, отағасының, балаларының қамқоршысы һәм мейірім қаһарманы ретінде де танылды. Олар ерлермен бірге соғыстарға қатысты; қоғамдық-әлеуметтік өмірде белсенді рөл атқарды; мешіттерде ерлермен теңдей құлшылық жасап, уағыздарға қатысты; мұрадан үлес алды; мал-мүлік иесі атанды; арыз-шағымдарын ашық білдіріп, тұрмыс құратын адамын таңдауға ерікті болды. Тағы да көптеген мәселеде олардың қоғамдағы орны ескеріліп, соған сай қарым-қатынас жасалды.

Неліктен әйел сахабалар?

Бұл ізгі әйелдердің басым көпшілігі бала-шағасы мен ет-жақындарынан айырылып, жалғыз қалғандарына қарамастан рухани жетілуге, яғни дінді таратуға, діннің жартысын толықтыруға дәнекер болған, бастарына түскен сан алуан зорлық-зомбылық пен тауқыметке төзе білген төзімді жандар. Бұл салиқалы жандардың қолжаулыққа айналған, қыз балалар тірідей көміліп, құқықтарынан айырылған ауыр кезеңде, бастарын бәйгеге тігіп, Алла Расулының (с.а.с.) артында сапқа тұруы, бастарын қатерге тігіп, ерлермен бірге Алла жолындағы күреске қатысуы – айтулы оқиға, ерен ерлік.

Біз тек Алла елшісінің (с.а.с.) отбасындағы әйелдерді ғана емес, сонымен қатар барлық әйел сахабалардың өмірін танып-білу арқылы көптеген ізгі қасиет, өнегелі өмір жайттарына қанық боламыз. Ашып айтар болсақ, біріншіден, сол ұлы әйелдердің міндеттерін мінсіз орындаған өміріне көз жүгіртіп, жеткен жетістік, дәрежелерінен хабардар боламыз. Ең қиын кезеңде бастарына төнген қатерге қарамастан, иман жолында, дінге қызмет ету жолында қиындыққа мойымай, Алланың жәрдемімен соңғы демі қалғанша төзімділік танытып келген бұл әйелдердің өнегелі өмірі – қазіргі таңдағы әйелдер мен ерлерге теңдесі жоқ үлгі.

Екіншіден, әйел сахабалардың өмірі – әйел мен ер теңдігін белгілеген Алланың әмірі мен Пайғамбар хадистерінен хабар беріп, Исламға жабылған жалалардың негізсіз екенін дәлелдейді. Егер сол алтын ғасырда (аср сағадат) бір әйел ешбір дәнекерсіз Пайғамбарымызға (с.а.с.) келіп: «Уа, Расулалла! Мені некеңе аласың ба?» – деген болса және бұл ұсынысты бір емес, он шақты әйел айтқан болса, онда теңдік, әділдік, құқық туралы сөз қозғаудың өзі артық болады. Бұған көз жеткізу үшін қарапайым, мәртебелі де қадірлі болған сол ардақты әйелдердің өмір жолымен таныс болудың өзі жеткілікті.

Үшіншіден, Ислам жолын негізге алып құрған отбасының қандай болатынын, сонымен қатар бүгінгі таңдағы әйелдерге Пайғамбар өмірінен қалай үлгі алу керектігін түсіндірудің бірден-бір жолы – әйел сахабалардың өмірімен таныстыру.

Төртіншіден, әйел сахабалар дініміздің ұрпақтан-ұрпаққа жетіп, бүгінгі заманға дейін сақталып келуінде үлкен рөл атқарған. Меккелік, мәдиналық, ансар, мұһажирімен қоса барша бақытты ғасыр әйелдері Пайғамбардың көзін көрген. Өздері туралы үкім берілген көптеген оқиғаның кейіпкерлері де әйелдер болған. Айша анамыздан бастап Пайғамбар отбасындағы барлық әйелдер мен басқа әйел сахабалар да ерлермен теңдей хадис риуаят еткен, Құран үйреткен және Пайғамбар (с.а.с.) уағыздарына қатысып, естігендерін әйелге тән сезіммен бағамдап, орындауға тырысқан. Міне, мұсылман әйеліне тән қастерлі құндылықтардың он бес ғасырдан кейінгі ұрпаққа жетуінде дәнекерлік үлесі бар асыл әйелдерге борышымыз осындай бір еңбектің дүниеге келуімен орындалғандай болады.

Олардың теңдессіз ғұмырын баяндауға кіріспестен бұрын, төрткүл дүниеде Ислам діні келгенге дейін әйел құқығының аяқ асты етілгенін баяндамақпыз. Ислам діні әйел адамның құқығына айрықша мән беріп, оның ар-намысын қорғап, қоғамда лайықты орынға ие болуын қамтамасыз еткенін білу арқылы әйел мәртебесін жақсырақ түсіне аламыз.

Шығыс пен батыстағы әйелдің орны

Ислам діні өмірге келгенге дейін төрткүл дүниеде әйел заты қорланып, оның құқығы мен құндылығы аяқ асты болып келді. Ең сорақысы сол, әйел баласы Ислам келгенге дейін ең жаман жануар ретінде қабылданды. Бұл қатал көзқарас пен қатыгез қағидаларға тарих куә.

Байырғы үнділерде әйел баласы үйленуге, мирасқа және өзге де адами құқықтарға ие болмаған. Олардың әдет-ғұрпы бойынша жесір қалған әйелді отқа жағатын. Өлген күйеуінің артынан өртенген әйелдер адал әрі құрметке лайық жар ретінде қабылданатын.

Буддизмнің негізін салған Будда алғашында дініне әйелдерді қабылдамаған. Ұзақ уақыт бойы күмәнданып жүріп ақырында келіссе де, «олар Буддистер қоғамына аса қауіпті» деген пікір айтқан.

Исраил құқығы бойынша қыздар әкелерінің үйіндегі қызметші ретінде саналатын. Тіпті әкелері кез келген уақытта оларды базарға шығарып сататын. Ажырасу құқығы күйеуінде ғана болып, күйеуі қалаған уақытында ажырасып кете алатын.

Парсы патшалығы Иранда ер адамдар анасы мен қарындасына құрмет көрсетпейтін, керек десеңіз, қарындасымен үйлену олар үшін абырой саналған. Тіпті бір-біріне осылай жасауға кеңес беретін.

Ежелгі Рим мен Грецияда әйелдің заттан айырмашылығы жоқ еді. Күйеуі қаласа дені сау кезінде, қаласа өлген соң, әйелін басқа біреуге бере салатын. Әйелдің ол кездегі құны біреуге оп-оңай сыйға тарта салатын мүлік яки затпен бірдей еді. Әйел басқа біреулермен төсек қатынасына баруға мәжбүрленетін. Платонның пікірінше, «Әйел – қолдан-қолға өтетін көпшіліктің ортақ малы».

Ежелгі Қытайда әйел адам ретінде саналмайтын. Тіпті оған жеке өзіне тән ат та қойылмайтын, оның орнына «Бір, екі, үш...» деген сандармен шақырылатын.

Англияда V ғасырдан XI ғасырға дейін күйеуі әйелін сататын болған. «Жұмақта алғашқы күнәнің себепкері болған және осылайша адамзатты жамандыққа итермелеген әйел» деп сенген христиан өкілдері әрдайым әйелді шайтан деп санап келген.

Мысалы, ежелгі Грекияда: «Әйелден асқан қатер жоқ!» (Гомер), «Әйелге деген махаббат – нағыз у» (Сократ), «...әйел табиғи құбыжықтандырылған еркек» (Аристотель), «Үш қатер – от, теңіз және әйел» (Эзоп) деген сөздер болған. Бұл сөздерден ежелгі гректердің әйелдерге деген көзқарасын көруге болады. Ол жерде ең сұлу әйелді бірнеше ірі-қараға айырбастап алуға болатын. Ал махаббат аурудың бір түрі ретінде қарастырылған. Ежелгі Үндістанда қыздарды сәби кезінен өздерінің діни храмдарының жезөкшесі ретінде дайындайтын. Ең ауқатты отбасылардың өзі еш шімірікпестен осы жолды таңдаған. Халық таптарға бөлініп, ең нашар жаратылыс әйел деп есептелетін. Әйелдерге діни мейрамдарға қатысуға, өздігімен қасиетті санаған кітаптарды оқуға тыйым салынған. Өлген күйеуімен бірге отқа жағылатын әйел, ең жақсы әйел деп есептелді. Бұл сати рәсімі, әлі күнге дейін жалғасуда. Фиджи аралындағы жүгіру жарысында қуып жетіп, ұстап алынған әйел сол еркектің меншігіне өткен. Нассауда жесір әйел бүкіл ауылдың меншігі есептелетін. Жесірлерді әдейі тамақтандырып, кейін оны ортақ мүлік ретінде жеп қоятын жағдайлар да жиі ұшырасқан. Ежелгі Қытайда жаңа келін түскен үйде қатарынан үш күн аза тұтылып, әйелді психологиялық тұрғыда төмендетіп тастайтын. Көне Мысырда егер әйелі күйеуіне ұнамай қалса бірден отқа жағып жіберсе де ерікті болған. Ассирияда (Иран) отқа табынатындар (мәжуси) заманында әйел өте қиын жағдайда болды. Олар ең жақын туысымен үйлене беретін. Тіпті әйелі үйінен бір зат алып шықса, ұры саналатын да, күйеуі оның құлағын шауып тастайтын. Ежелгі Русьта (солтүстік славян мемлекеті) неке деген атымен жоқ еді. Конгода жүкті әйелге жиіркенішпен қарайтын.

Иудаизмдегі әйелдің орны. Талмуд – яһудилердің діни кодексінің үкімі бойынша, егер әйелі үйдегі бір ыдысты сындырса немесе күйеуі одан сұлу әйел кездестірсе, күйеуіне әйелімен ажырасуға рұқсат берілген. Әйелдің ажырасуға ешбір құқығы жоқ. Әйел – еркектің жекеменшігі. Дұғаларында еркектер әйел болып жаратылмағанына шүкір етсе, әйелдер күйеулеріне қызмет еткені үшін шүкір етуі керек.

Христиан дініндегі әйелдің орны. Христиандар: «Әйел Адам атаны (ғ.с) азғырды, соның кесірінен пейіштен қуылдық» деп жазғырады. Соның әсерінен бүкіл Еуропа һәм христиандар әйелдерге жаман қарым-қатынаста болған. Әйел баласын кемсітетін. «Әйелдің ақысы бар ма?», «Әйел адам ба?», «Хайуандар сияқты жауапкершілігі жоқ па?», «Әйелдің рухы бар ма, жоқ па?» – деп өзара тартысатын. Исламнан бұрынғы арабтарда құмар, зинақорлық, әлсіздерге зұлымдық жасау кең етек алған болатын.

Араб түбегіндегі әйелдің орны

Исламға дейінгі кезеңде араб түбегіндегі халықтың әйелге деген көзқарасы өзге халықтардан ерекше болмаған. Ол кезеңде де арабтарда әйелдің қоғамдағы дәрежесі тым төмен еді. Әйел затының пікірінің еленбеуі мен құқығының аяқ асты етілуі – осының дәлелі. Әйел тек базардағы тауар немесе уақыт өткізудің бір құралы ретінде қабылданып келді. Арабтар күңдерді түйе секілді алып-сататын болғандықтан, олардың түйелерден еш айырмашылығы болмаған. Кейбіреулері жас әрі сұлу күңдерді жинап, оларды зинақорлық жасауға итермелеп, оның пайдасын саудадан түскен кіріс ретінде қолданатын.

Осы тұста Мекке, Мәдина, Тайф сияқты мәдениет ошағы саналатын аймақтардағы текті отбасының қыздары қоғамда беделді болғанын айта кету керек. Тіпті кейбір басшылардың қыздарының беделі тайпадағы көптеген ерлерден әлдеқайда жоғары болған. Бәни Ади ибн Нәжжар әйелдерінен Сәлма бинт Омар, Құрайыш әйелдерінен әзірет Хадиша Хуайлид, Әбу Суфиянның әйелі Хинт бинт Ұтба, Мәдина әйелдерінен Үммі Умара бинт Кағб, атақты араб ақыны Ханса – осы мәртебесі биік әйелдердің қатарынан еді.

Алайда бұл – санаулы әйелдерге ғана көрсетілген құрмет. Өзге де елдер секілді араб қоғамында да әйелдердің адами құқықтары болмаған. Жаһилия (қараңғылық) дәуірінде әйелдерге мұра берілмейтін, қыз балалар бірқатар тайпада тірідей топыраққа көмілетін, ал ерлер болса шектеу дегенді білмей қалаған әйелге үйлене беретін еді.

Құлдықтағы әйел

Надандық (жаһилия) дәуірінде арабтар тайпааралық соғыста жеңіліс тапқан рулардың әйелдерін тұтқынға алып, оларды күң-кәнизак ретінде ұстайтын. Олардан туған балалар өмір бойы қорлықтан арылмайтын. Бұл әйелдер арасында құлдыққа шыдай алмай өзіне-өзі қол жұмсағандар да болған. Алайда сол қоғамдағы әйелдердің мұндай қорлыққа қаласа да, қаламаса да төзгендігі тарихтан белгілі.

Қараңғылық дәуірінде мал іспетті саналып, базарлар мен жәрмеңкелерде зат сияқты сатылған күңдер мен оларды сатуды кәсіп еткен саудагерлер болған. Күңнен туған бала құл болып есептелетін. Әкесі қалаған кезінде оны азат ете алатын. Иесінің түйесін бағудан бастап, үй ішіндегі барлық ірілі-ұсақты шаруаларды істеу осы күңдердің мойнында болған.

Қыз балалардың өлтірілуі және әйелге жасалған зұлымдық

Жаһилия дәуіріндегі арабтар қыз баланы тірідей топыраққа көму немесе басқа да жан түршігерлік жолмен өлтіру сынды зұлымдықтарымен танылған болатын. Өздерінің айтуынша, оларды мұндай іске жоқшылық мәжбүр еткен. Алайда туған баласын тірідей көму – жоқшылық түгіл одан да ауыр қиындықты сылтау етсе де ақталмайтын қылмыс. Жоқшылық – мұндай жауыздықтың жалғыз себебі емес еді. Өйткені Пайғамбарымыздың нағашы атасы Зуһра ибн Килаб дәулетті бола тұра үш ұлдан соң дүниеге келген қызын тірідей топыраққа көмген.

Өлтіруге қимағандары қыздарын ұлдарша киіндіріп, жұрттан жасырып ұстаған. Әйел адамға деген осыншалық суық көзқарастың тағы бір себебі – өскен соң жеңіл жүріске салынып, «атымызға кір келтіреді» деген қорқыныш еді. Онымен қоса, тұрмысқа шықпай үйде отырып қалады деп қауіптеніп, қыз баланың әкесі атануды ұят санайтын. Бұл сұрқия ғұрып араб түбегінің бір жерінде ғана емес, бірнеше жеріндегі тайпаларда болған. Тәмим тайпасынан шыққан Қайс ибн Асым өзінің туған қызын, Кәбира бинт Әбу Суфиянның төрт қызын бірдей, ал өзгелерінің қыздарының біреуін өлтіргендігі айтылады.

Тәмим тайпасынан шыққан Саса ибн Нажия деген кісінің бұл ғұрыптың қате екенін ұғынып, қаншама қызды өлімнен құтқарып қалғаны, басқа да мейірімді кісілердің өзгелерді бұл істен бас тартуға үгіттегені, тіпті өлтірілмек болған қыздарды құтқарып өз қамқорлығына алғандары риуаят етіледі.

Жаһилия дәуірінде ер адамдар етеккірі келген әйелмен бір үйде отырмайтын, бір ыдыстан су ішпейтін, бір төсекке жатпайтын. Уруа ибн Урд әйелін шарап үшін кепілдікке қойған. Сахр ибн Амр әйеліне ашуланып, дарға асқан. Бұл кезеңде қыз босанған әйелді күйеуі осы үшін тастап кете беретін. Қыз баланы өмірге әкелу қылмыс іспетті еді.

Осы сынды көптеген мысалдар әйел адамның қоғамда қадірі болмағанын, адамзат баласы надандық жетегіне еріп қараңғы түнек басқан бақытсыз бір кезеңде ғұмыр кешкенін көрсетеді. Біз сөз еткен әйел құқығы мәселесі тек әйел баласының өмірін астаң-кестең етіп қоймай, тұтастай қоғамның бұзылуына, адамзаттың азғындануына алып келді.

Адамзат өмірі Хақ пен ақиқаттан, Пайғамбарлар жолынан алыстаған сайын ойрандала түспек. Жоғарыдағы мысалдардың барлығы – осыған дәлел. Ол уақытта ақиқат пен адамгершілік сынды асыл құндылықтар болғанымен әсте жүзеге аспайтын құбылыстай көрінген. Надандықтың құрбаны болып, қоғамдағы зұлымдықтың зардабын шеккен әйел заты адамзатқа Исламның шуағы түскен сәтте әу бастан лайық болған мәртебесіне ие болып, биіктерден орын алды.

Әйел сахабалардың руханиятының жетілуі, ерен еңбектерін өнегелі ғұмырларымен дәлелдеп кетуі оңайға түскен жоқ. Адамзатқа теңдік пен бауырластықты насихат еткен Құран Кәрімнің түсуі – әйелдер тарихындағы ең ауыр кезең саналады. Әйтсе де, Алла қалап бұл сахаба әйелдер алтын ғасырдың тәжін кию бақытына ие болды.

Ислам дініндегі әйелдің мәртебесі

Негізінде, Исламдағы әйелдің орны жөнінде жазылатын көптеген мәселелер мен деректер әлі де болса жетерлік. Дегенмен бұл тақырыпта жазылған еңбектер мен зерттеулер де жоқ емес. Біздің мақсатымыз Ислам дінінің әйел затына деген көзқарасын зерттеу емес болғандықтан, әйел сахабаларды танытудан бұрын, әйел мәртебесі тақырыбына түрлі көзқарастар тұрғысынан тоқталып өткенді жөн санадық.

Соңғы пайғамбар әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) пайғамбарлығымен бірге адамзаттың барлық дерті мен қайғысына дауа және шипа болатын ұстанымдары мен рецептері ұсынылғанда, әйелдердің құқығы мен оларға қатысты мәселелердің қатары да қалып кетпей, бәрі Алла Тағаланың тарапынан жүйеге қойылды.

Исламда әйел адамға ерекше құрмет көрсетілген. Құран Кәрімде «Ниса» («Әйелдер»), «Мәриям» деп аталатын сүрелер тікелей әйелдерге арналған. Сондай-ақ «Нұр», «Ахзаб», «Мумтахина», «Тахрим», «Талақ» сүрелерінде де әйел баласының қадір-қасиеті жайында кеңінен айтылған. Бұл – Ислам дінінің әйелдерге қаншалықты көңіл бөлгеніне дәлел.

Алла Тағала әйелдерге қатысты туындаған көптеген сауалдарға жауап ретінде «Ниса» сүресін түсірді. Құран Кәрімде түрлі пәрмендермен ерлердің артынша әйелдерге де бұйрықтар берілген.

Ал Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сүннетінде әйелдерге өздеріне лайықты дәреже берілген әрі қоғамда да белгілі бір сый-құрметке ие болған. Соңғы ғасырларда немесе бүгінгі күнде болсын діндарлар қоғамындағы салт-дәстүр мен әдет-ғұрып ықпалынан туындаған әділетсіздік пен салғырттықтың кесірінен әйел құқығы аяқ асты етілген болса, оған Исламның қателігі немесе кемшілігі деп қарау дұрыс емес. Әйел құқығының тапталуы – Исламға жат нәрсе. Осындай келеңсіздіктер бүгінгі таңда Исламға күйе жағу мақсатында «мұсылмандық әдеп» ретінде көрсетіліп жүр. Ол – мұсылман кейпінде көрінгенімен, Ислами құндылықтармен өмір сүрмейтін мұсылмандардың қателігі мен нұқсандығы. Құран мен сүннеттен мін іздеп, сынап қарайтын кейбір ниеті жаман адамдар, бұл екі қайнар көзде осы әйел құқығына қатысты мәселеде кемшілік бар деп, мін тағуға тырысқан. Қоғамымызда феминизмді үгіттеп, Құран мен хадистердің нұқсан тұстары немесе қисынға келмейтін жерлері бар деушілерді білімін жетілдіріп, әйелге қатысты Ислам дінінің көзқарасын обьективті түрде саралап, қайта сараптауға шақырамыз. Өйткені әйел сахабалар осыдан 15 ғасыр бұрын өздерінің ғибратты ғұмырлары мен үлгі-өнегеге толы амалдары арқылы барлық мүмкін болатын күдіктер мен күмәндарға нақты жауабын беріп қойған.

Бұл жердегі мақсат – Құран мен сүннетке деген күдік пен күмәндарға қатысты ой қозғау емес, осы тақырыпта жазылған еңбектерге сілтеме жасай отырып, асыл дініміздің аср сағадат, яғни бақытты ғасыр әйелдеріне берген үстемдіктері мен құқығы туралы мәлімет беру.

Пайғамбарлық міндет жүктелгеннен соң Пайғамбарымыз (с.а.с.) Алланың үкімдерін әйел-ер демей, баршаға бірдей насихаттауының арқасында әйелдер мынадай мүмкіндіктерге қол жеткізді:

1. Әйелдер де ерлермен бірге Алланың әмірлерін орындауға міндетті болды және адам ретіндегі тұлғалық бейнесіне қауышып, адами құқықтарға ие болды. Ер адам да, әйел адам да өздері істеген амалдарының сыйы мен жазасын теңдей алатын. Ер адамның дұғасы қабыл болатынындай, әйел адамның да тілегіне жауап берілетіндігі, ешбірінің де істеген жақсылығының елеусіз қалмайтындығы – ер мен әйелдің адам ретіндегі құқығының тең екендігін көрсетті. Ерлер секілді әйелдердің де жауапты болған мәселелері мен міндеттері қалып кетпей жеке-жеке түсіндірілді.

2. Әйелдер де өзінің отбасы мен тайпасын иманға шақыра алды.

3. Олар да барынша білім-тәрбие алды. Құран тәрбиесінде, Пайғамбар сүннетін үйрену мен үйретуде, іс жүзінде атқарылатын амалдарды орындауда ерлерден қалыс қалмады. Осы мәселеде қандай да бір кедергіге тап болса, дереу Пайғамбарымызға барып шағым айта алатын.

4. Әйелдер жамағатпен оқылатын намазға қатысатын.

5. Кейбір жағдайларда ажырасу құқығына ие болды.

6. Мұрадан үлес берілді.

7. Әйел әрі ана ретінде «Жаннат – аналардың табанының астында» деген секілді хадистер олардың маңызды мәртебеге қол жеткізулеріне себеп болды.

8. Ұрып-соғудан, мал секілді сатылудан, тірідей топыраққа көмілуден құтылды.

Бұған қоса дауыс беру, куәгер болу, мұрагер болу, өзінің жеке меншігі болу, өз жеке меншігінің табысын өзі пайдалану сынды бірқатар құқықтарға ие болды.

Әйелдер әлемінің жұлдыздары

Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбарлық міндетіне кіріскенде, оның дін жаюына бөгет болып, қарсы шыққан адамдар көп болды. Олардың арасында Мекке халқына сөзі өтімді, беделді әйелдер де болған. Олар жұбайларымен қоса тура жолға жетелейтін адамдардың жолын бөгеуге тырысты. Әбу Ләһаб пен Әбу Жәһилдің әйелдері осы саптың басынан орын алып, бар күштерін арандатушылыққа жұмсап, адамдарды Исламға қарсы үгіттеп, айдап салды. Бірақ дәл сол отбасыдан шыққан бала-шаға әке-шешесінің дегеніне құлақ аспай, Алла мен Оның елшісінің артынан ереді. Осылайша, кедергісі көп ауыр жолдың қажымайтын, діттеген жеріне жетпей қоймайтын жолаушыларына келіп қосылады. Әзірет Жуайрия әкесі Әбу Жәһилдің, анасы Әруа мен ағасы Икрима сынды өзге туыстарының қыспағына қарамастан иман келтіріп, мұсылман болғанын баршаға жария еткен.

Яһуди әрі мұнафық Үбәй Сәхлдің қызы Жәмила әкесінің ісін құп көрмей, тура жолды іздеген. Әкесінің жазасынан қорықпастан Алла Расулына серт беріп, мұсылмандықты қабылдағанын баршаға мәлім еткен. Үйінен қуылып, ас-сусыз қалып азапталса да берген сертінен таймаған...

Әйелдердің қоғамдағы орнын көрсеткен – Ислам діні. Әйелге деген осыншалықты құрмет Ислам дінінде ғана. Мұндай құрмет шынымен де орынды. Пайғамбарымыз (с.а.с.): «Уа, Хадиша! Кімді дінге шақырайын? Кімге түсіндірейін?» – дегенде, Хадиша (р.а.) анамыз: «Маған түсіндір, уа, Расулалла, мен мойындаймын» деді. Ол ең алғашқы мүміндерден әрі ең алғаш болып онымен намаз оқығандардан болды.

Әйел сахаба деген кезде ең бірінші аталуы керек есім, әрине, Хадиша анамыз. Ол – барлық әйел сахабалардан оқ бойы озық тұрған қаһарман. Бар дүниесін пайғамбары әрі жұбайы болған әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) дін тарату жолында пида еткен осынау ұлы әйел ешқашан қиянат жасамаған. Басына түскен қаншама қиындыққа, жоқшылыққа, қайғы мен азапқа қарамастан Пайғамбардың (с.а.с.) қасында болып, қолдау білдірген.

Ойланбастан иманға, Исламға көңіл қойған бұл батыл әйелдердің қолында дүниенің байлығы болмады. Әрбір адамда нәпсі болады, бұл – жаратылыстың заңы. Ал нәпсінің қалауы – дүние. Осыған қарамастан, бұл асыл аналарымыз өздерін тәрбиелеп, қалауларын тежеп, мал-мүлік, байлық сынды нәрселерге өткінші деп қарай білген. Мекке кезеңінде «иман еттім», «мұсылман болдым» деп жария ету – азапталу, басына әңгір таяқ орнау, келеке-мазаққа ұшырау деген сөзбен пара-пар еді.

Адамның арқа сүйер бір сүйеніш тапқан кезде батылдық көрсетуі – батыл адамдар үшін қалыпты жағдай. Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) ешқашан халыққа ақша, дүние-мүлік, қару-жарақ таратып, оларды өзіне шақырған емес. Һижретке дейін Пайғамбарымыз сахабалармен бірдей қиындықты басынан өткерді. Олай болса, бұл адамдарды ел-жұртын, үйі мен отбасын тастатқызған сиқырлы шәрбат не еді? Неліктен дүниелік, пендешілік себептерге берілмей, бар жан-тәнімен беріліп, есі ауысардай Құранға ғашық болып, ардақты Пайғамбардың соңынан еріп кете барды?

Бұл сауалға сол кезеңде өмір сүрмегендіктен, сол шәрбат ләззатын тата алмағанымыз үшін, бәлкім, жауап бере алмаспыз. Бір білетініміз, ол адамдардың – әйел я ер адам болсын аз уақытта ақиқатқа қол жеткізген асыл жандар екендігі. Құран оларды нұрға бөлеп, Пайғамбарымыз (с.а.с.) болса осынау ізгі жандардың көңіліне сенім ұялатты. Сахабалар да жақұттай жарқыраған ақиқат ілімнен толып тасып, жігерленіп, кез келген іске қаймықпай батыл кірісетін. Әйел сахабалар да тап осындай берік иманға ие болып, бұл дүниедегі әйелдердің төресі, таңдаулысы атанды.

Адалдыққа борыштармыз

Пайғамбарлар сұлтанына адалдығымен берілген бұл сахабаларға біз де қарыздармыз. Кемел дініміздің мәңгілікке дейін жалғасуына дәнекер болған сол қаһарман ерлер мен әйелдердің алдындағы борышымызды өтеу – бізге жүктелген міндет.

Бұл міндетімізді атқарудың бірден-бір жолы – олардың игі істерін үлгі етіп, есімдерін төрткүл дүниеге түгел таныту. Үлгі алуға тұрарлық тұлғаның талаптарына сай келмесе-дағы, салауатты қоғам үшін тер төгіп, игі істер атқармай-ақ, бүгінгі күннің қаһарманы болып, құрмет-қошеметке бөленіп жүрген «жасанды тұлғаларды» көргенде, сол құрметке шынайы лайық болған осындай мәңгілікке алтын әріппен тарихта қалған жандардың тасада қалып қоятыны өзекті өртейді. Бәлкім, бұл асыл жандардың құрметке лайықты ғибратты ғұмырлары жайында қалам тербеп, өмірлік бағдаршам етіп әрі өзгелерге таныту арқылы «алтын ғасыр» қаһармандарының алдындағы борышымызды өтегендей болармыз.

«Әйел сахабалар» дегеніміз – ұлы әйелдер, әрқайсысы өн бойына бар асыл қасиетті жия білген қайталанбас тұлғалар. Олардың бұл қасиеттері мыңдаған ғасырларды нұрландыратындай дәрежеде шуақты және күллі әйел затына үлгі боларлықтай дәрежеде тартымды.

«Кедейлердің анасы» деген мағынаға келетін «Үммі Мәсакин» лақап атымен танылған Зейнеп бинт Хузайма үнемі жетімдерді қолдап қорғауды және кедейлерге көмектесуді өзіне міндет қылып жүктеген. Ол – кедейлер мен жетім-жесірлердің панасы болған, қашан да олардан көмегін аямайтын. Осылайша адамдықтың шыңында тұрған әзірет Зейнеп (р.а.) анамызға «Пайғамбар әйелі» деген дәреже бұйырғанда ол баға жетпес байлыққа қолы жеткен болатын. Ардақты Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір күні әйелдеріне: «Маған бірінші болып қолы ұзын болғаның қауышасың», – дейді. Әз Елшінің даналыққа толы бұл сөздерін бұрыс түсініп, қолдарын бір-бірімен салыстырып, осылайша анықтамақшы болғандар да бар. Мұндағы Алла Расулы айтқан «ұзындық» – қайырымы мол, мейірімін молынан төккен, жанын жақсылық жасаудан аямаған, жәрдем етіп, қол ұшын беруден алда болған әзірет Зейнепті меңзеп айтылған еді.

Утба ибн Рабияның қызы мен Әбу Суфиянның әйелі Хинд Мекке жеңісіне дейін Исламның және Расулалланың басты дұшпаны болған. Оның жан-дүниесі Исламға деген өшпенділікке толы болатын. Алайда осы әйел Пайғамбарымызға (с.а.с.) иман етіп серт бергеннен кейін Әбу Суфиянның үстінен Пайғамбарымызға шағым айтып, оның сараңдығын тілге тиек етеді. Хинд Исламды қабылдағаннан кейін өте жомарт, қолы ашық әйелге айналады. Ол өткен өміріндегі қателіктерін жуып-шаю үшін асқан ыждағаттылықпен ғұмыр кешкен. Ярмук шайқасына қатысып, бұл жолы күйеуі Әбу Суфиянмен бірге мұсылмандарды Римдіктерге қарсы соғысуға жігерлендіріп үлкен ерлік көрсеткен.

Әзірет Хадишаның досы Хәула бинт Туәйт құлшылықтарына, әсіресе, түнгі құлшылығына қатты мән берген сахаба болған. Айша анамыз Алла елшісінің (с.а.с.) хал-жағдайын білмек болып бөлмеге кіргенде ардақты елші дереу орнынан тұрып Хәуланың қал-жағдайын сұраған екен. Осылайша ғаламның рақым нұры әзірет Мұхаммед (с.а.с.) әйелге қалай құрмет көрсетілуі керектігін көрсетіп кеткен.

Бұл аяулы әйелдер кез келген жанның батылы барып, қолынан келе бермейтін жанкештілік жасады. Солардың бірі – яһуди Абдулла ибн Үбәйдің қызы Жәмила. Ол үйленген күннің ертесіне күйеуі Ханзаланы ойланбастан Ұхұд шайқасына аттандырып, қаралы хабарға титтей де асылық танытпастан, Алла жолында шейіт болған жанның әйелі болғаны үшін Раббысына шүкіршілік еткен. Жәмила сахаба мұсылман әйелдер үшін төзімділік пен қанағат ету, шүкіршілік пен шыдамдылықтың үлгісі.

Жеті ұлы шейіт болған Афра ибн Үбәйд өзгелерден оқ бойы озық тұрған. Бәдірде Муаз және Муғаууиз есімді екі ұлы шейіт болғанда, бұл ана балаларынан айырылғанына емес, үшінші ұлының да шейіт болмағаны үшін қайғырған. Бұл қайғысын Пайғамбарымызға да білдірген. Ақыры, ол баласы да Ұхұд шайқасында шейіт болады. Екінші күйеуінен туған төрт баласы да Алла жолында құрбан болған кезде, бұл ана Алла разылығына қауышуды үміт етіп, қатты қуанады.

Әйел сахабалар күйеулеріне адалдық таныта білуде ерен үлгі бола білді. Әбу Сәләмәнің (р.а.) әйелі Үммі Сәләмә (р.а.) күйеуінің: «Қайсымыз бірінші өлетін болсақ, артында қалған адам үйленбейтін болсын», – деген ұсынысына: «Жоқ, мен өлсем, сен тұрмысқа шық. Алла саған жақсы жар нәсіп етеді», – деп жауап берген екен. Әбу Сәләмә Ұхұдта шейіт болып, Үммі Сәләмә жесір қалады. Оған үлкен сахабалар үйленбекші болып ұсыныс білдіргенде, барлығының ұсынысынан бас тартады. Алайда Алла елшісі (с.а.с.) сөз салғанда, күйеуінің сөзін есіне алып тұрмысқа шығады.

Осыған ұқсас оқиға әзірет Османның (р.а.) әйелінің басынан өткен екен. Әзірет Османның әйелі Найлә от ауызды, шешендігімен аты шыққан, сыйлы ақын әрі өте батыл кісі болған. Әзірет Муғауия осы мүжтәһид әйелдің ұлықтығын, парасатын көріп, оны өзіне әйелдікке алуды қалайды. Әзірет Найлә (р.а.) әзірет Османға деген адалдығы мен шексіз берілгендігі үшін ұсыныстан бас тартып: «Османның менен көрген нәрселерін басқа ешкімнің көргенін қаламаймын», – деп жауап қатқан екен. Ол өмірінің соңына дейін ешкімге тұрмысқа шықпай, жесір болып өмір сүруді таңдап, солай өмірден өткен болатын.

Біздің назарымыздағы қасиетті келесі бір әйел сахаба – Суайра әл-Әсадия. Ол қояншық (эпилепсия) ауруына шалдығып, осы аурудан айығу үшін Расулалладан дұға сұрай келіп:

– Уа, Расулалла, мен үшін Аллаға дұға жасаңызшы, шипасын берсін, – дегенде, Алла елшісі (с.а.с.):

– Егер бұл сынаққа шыдар болсаң, бұл үшін саған жаннат бар, бірақ қаласаң, Алладан сені сауықтырсын деп дұға жасайын, – дейді. Суайра: «Уа, Расулалла, мен сабыр мен жаннатты таңдадым», – деп сабыр еткен қаһармандардың тізіміне қосылады.

Алтын ғасырда әйелдердің арасында ілімге деген құштарлығымен ерекшеленген және білім үйренуде ерлерден қалмай тіпті асып түскендер де бар еді. Солардың бірі – Фатима бинт Қайс (р.а.). Ол ешбір ілім мәжілісін құр жібермейтін. Қай жерде ілім үйренуге мүмкіндік болса, Фатима бинт Қайс (р.а.) міндетті түрде қатысатын. Бұл сахаба өзінің үйін мектеп ретінде қызмет етуге арнаған. Оның үйінде күнде хадис талқыланып, Құран хатым етілген және көптеген маңызды мәселелер шешілген. Пайғамбарымыздың және әділетті төрт халифаның кезеңінде ілім мәжілістерінен тыс бірқатар саяси кездесулер де оның үйінде өткізілген. Қабылданған қарар мен алынған шешімдерден хабардар болып, оларды талдайтын. Әзірет Омар (р.а.) дүниеден озғанда халифаны сайлау кеңесі осы әйелдің үйінде өтіп, оның да пікірі назардан тыс қалмаған. Фатима бинт Қайс (р.а.) білімділігі мен саяси мәселелерді жетік білетін зеректігімен бүгінгі таңдағы әйелдердің жолында шамшырақтай жанып келеді.

Әйел сахабалар жайлы жазылған бұл еңбекпен танысу барысында олардың әлі ашылмаған небір қырлары барына көз жеткізесіздер. Жазылған осы шағын еңбек сол асыл әйелдердің сан алуан ашылмаған, айтылмаған қырларын танып-білуге және оларға лайықты баға беруге септігін тигізеді деп үміттенеміз.

Расулалланың айтуы бойынша, олар көктегі жұлдыздар іспетті. Әрқайсысының бір-біріне мүлде ұқсамайтын сан түрлі ерліктері мен жанқиярлықтары бар. Бірақ бәріне ортақ, бәріне тән бір қасиет бар, ол – Аллаға және Оның Елшісіне деген ғашықтық. Олар – жаннатқа апаратын жолға және жаннатта Алла Тағаланың жамалын көруге шақырған әзірет Мұхаммедке (с.а.с.) ғашық болып өмір сүрді.

Тағдыр осынау ардақты әйелдерге сахаба болуды нәсіп етті, олар да осы мүмкіндікті мүлт жібермей, тарихта аты қалған «әйел сахаба» атанды. Осы күнгі мұсылман әйелдерге оларды танып-білу, үлгі тұту, соларға ұқсауға тырысу және олардың ізімен жүру мәртебелі іс. Осы бір іс қолынан келіп жатса, Алланың нұры жауған жандарға айналатынына еш шүбәміз жоқ.

---

Бірінші бөлім

Пайғамбардың асыл жарлары – ардақты аналарымыз

Отбасы – қоғамның ұйытқысы әрі іргетасы. Ал ата-ана – осы қоғамның ажырамас екі бөлігі. Алла Тағала ер мен әйелді жаратқалы жұмақта да, жұмақтан шығарылғаннан кейін де бір-бірінен ажыратпады және олардың жұбы қияметке дейін жалғаса береді. Оның үстіне, ұлы Жаратушы осы екі бөлек жаратылыстың үйлену арқылы шынайы отбасы құруын, Өзінің бар және бір екендігінің дәлеліне жатқызған.

Әуелі, әйел кісі еріне бағынуы керек. «Қиямет күні әйелден ең бірінші сұралатын нәрсе, намазы және күйеуіне мойынсұнғандығы», – деген хадис бар. (Әбу Шейх риуаят еткен).

Əйелдің күйеуі алдындағы міндеттерінің бірі – ар-намысына кір келтірмей, еріне адал болуы. Əрбір мұсылман отбасының тəлімгеріне айналған Пайғамбарымыз (с.а.с.) бір хадисінде былай дейді: «Əйелдердің ішінде ең жақсысы – намысы мен ар-ұятын сақтай білген, басқаға көз салмай, тек күйеуін жақсы көріп, соған қанағат еткен əйел».

Құран Кәрім отбасы құру жайын баяндағанда, көбінесе адамзатқа жолбасшы ретінде жіберілген Пайғамбарларды меңзеген. Өйткені Алла Тағаланың түрлі кезеңдерде адамзатқа ақиқатты жеткізу үшін жіберген Пайғамбарлары отбасылық тұрғыда да адамдарға жолбасшы болып, кәміл отбасы болудың үлгісін көрсеткен.

Алла Тағаланың адамдар ішінен таңдап алған соңғы пайғамбары – әзірет Мұхаммед (с.а.с.). Сондықтан оның Мұстафа (таңдаулы) деген тағы бір есімі бар. Бұл таңдаулы Пайғамбардың отбасылық өмірі Құрандағы түрлі аяттар мен хадис шәріптерде егжей-тегжейлі баяндалған және осылайша адамзатқа кәміл отбасы үлгісі ретінде ұсынылған.

Құран Кәрім Алла елшісінің (с.а.с.) отбасылық өміріне, соның ішінде, әйелдерімен болған мәмілесіне ерекше назарымызды аудартады. Әз Пайғамбар (с.а.с.) тұлғалық артықшылықтарына байланысты басқа пайғамбарлар мен адамдардан ерекшеленген болса, оның әйелдері де артықшылықтарына қарай бір-бірінен дараланып тұрған.

Адамзаттың ардақтысы Мұхаммед пайғамбардың (с.а.с.) әйелдері – барша мүміндердің анасы. Бұл теңдесі жоқ әйелдер «мүміндердің анасы» деп қабылданған да еді, солай болып қалмақ. Ардақты аналарымыз Алла елшісіне (с.а.с.) жақын болғандықтан, бір күнә жасағанда басқа адамдарға берілетін жазаның екі есесімен жазаланып, Алланың әмірлеріне қалтқысыз мойынсұнғаны үшін екі есе марапатталған. Олар уахидің түскеніне куә болып, Алла елшісінің жары әрі «мүміндердің анасы» деген дәрежеге ие болғаны үшін, кез келген мәселеде өте мұқият болуы қажет екендігін білетін.

Міне, осындай айрықша мәртебеге ие болған Расулалланың жұбайлары асқан ыждағаттылықпен өмір сүрген. Олардың Алла елшісімен бірге ғұмыр кешкен һәм Алла елшісі өмірден озғаннан кейінгі өмірлері небір үлгі-өнегеге толы. Оларды жақыннан тану – «ананы жақыннан тану» деген сөз. Олардың өмір жолы – нағыз өмір десек артық айтпаған боламыз.

Расулалланың көп әйел алуы кейбір ойы бұзық адамдардың жаңсақ пікірлеріне себеп болған. Бұл адамдар мүбәрак аналардың өмірін жақсы білмегендіктен я болмаса әдейі білмеген сыңай танытып, бұл тақырыпты теріс жаққа бұрып, талас-тартысқа айналдырып жіберген.

Сондай-ақ бұл жайлы күмәнді ой өрбітіп, тілдерін босқа былғап жүргендер – Ислам дінін жетік білмейтін, Пайғамбарымыз жайлы жазылған кітаптарды оқымастан, өзгелердің өтіріктен өрген өрмегіне ілінген адамдар. Егер олар Пайғамбарымыздың өмірбаянын бастан-аяқ дұрыстап оқып шығып, оның әрбір ісін зерделер болса, аталмыш күмәндары сейіліп, ақиқатқа көз жеткізер еді.

Пайғамбарлар сұлтанының неке қидыруының өзіндік көптеген қыр-сыры мен хикметі бар. Пайғамбарымыздың әйелдерінің кейбіреулері жесір қалып, Алла елшісі оларды бұл жағдайдан құтқарып панасына алғысы келген. Кейбірі жетім балаларымен панасыз қалып, Рақым пайғамбары оларға қол ұшын созып, жетімдерге әке орнына әке болу үшін үйленген. Ал енді бірі белді тайпаның басшысының қызы болғаны үшін, сол тайпамен туыстық байланыс орнатып, арадағы қарым-қатынасты жақсарту, мұсылмандарға келетін қауіп-қатердің алдын алу мақсатында үйленген. Біреуімен өзіне жақын досының көңілін аулау үшін некелессе, біреуінің некесін тікелей Алла Тағаланың өзі қиған. Ал енді бірі Алла елшісіне тіке барып өзін некесіне алуды сұраған сынды түрлі себептер бар.

Бұлардың бәрінен бұрын асыл аналардың әрқайсысы біз үшін ұстаз, олар – бізге Расулалланың отбасылық өмірін бүге-шүгесіне дейін жеткізген әрі үйреткен әйелдер. Алла елшісінің өмір жолының әр белесі осы кісілер тарапынан бақыланып, біреуі байқамағанды екіншісі, оның көрмегенін басқа бірі көріп, қырағы өмір сүрген. Осылайша, ғаламға рақым болған теңдессіз тұлғаның әрбір сөзі, іс-әрекеті бізге қаз-қалпында жетті.

Қандай да бір адам Алла елшісіне иман етпей-ақ, бұл әйелдердің өмірін жақыннан таныр болса, Пайғамбарлар төресінің көп әйелмен некелесуінің астарында нәпсіқұмарлық емес, биік мақсаттар мен ұлы хикметтердің жатқанын ұғынар еді. Егер әйелқұмар жан болса, Ол өзінен 15 жас үлкен әйелге үйленіп 53 жасына дейін оны қанағат тұтар ма еді?

Мұқият зер салар болсақ, Пайғамбарымыздың барлық некесі әйелқұмарлықтан, нәпсіқұмарлықтан туындаған болса, қалыңдыққа үлбірген жас қыздарды емес, жасы ұлғайған жесір әйелдерді таңдағанын қалай түсіндіруге болады?

Міне, аталмыш сұрақтардың жауабын осы кітаптан тауып, нақты және айқын ұғынатын боламыз. Әсіресе, бүгінгі күнде басқа мәдениеттердің ықпалымен төл құндылықтарымыздан алшақтап, нәтижесінде отбасылық жанжал мен ажырасудың белең алып, бейкүнә балалар жетім қалып, ойраны шыққан отбасының зардабын тартып жатқан кезеңде, Алла елшісінің әйелдерінің өмірі теңдесі жоқ өнеге болып қала бермек. Олардың әрқайсысының өмір жолы – бізге ұмытылмас сабақ, өшпес өнеге.

Біздің мақсатымыз – мұсылман қоғамында өшпес із қалдырған аяулы әйелдердің өмір тарихының өнегелі жарқын беттерін ашу. Олардың өмір жолын оқып-үйрену – Пайғамбарымыздың тұлғалық бейнесін, отбасылық өнегесін тануға да зор септігін тигізері сөзсіз.

Бұл еңбектің жақсылықтарға себепкер болуын тілеп, асыл аналарымыздың лайықты ұрпағы болуды Алладан сұраймыз.

Әзірет Хадиша

(радиаллаһу анһа)

Әйелдер әлемінің сұлтаны.

Ең алғашқы мұсылман.

Әкесінің аты – Хуайлид ибн Әсад, құрайыш тайпасынан шыққан. Хадиша бинт Хуайлид есімімен танымал болған. Анасының есімі – Фатима бинт Зәйда. Хадиша анамыз – адамдар арасынан алғаш болып Пайғамбарлар төресіне (с.а.с.) иман еткен және бәрінен бұрын Оның (с.а.с.) пайғамбарлығын растаған мүміндердің анасы. Алла елшісіне (с.а.с.) лайықты әйел бола білген Хадиша анамыз Исламды қабылдамастан бұрын да надандық дәуірінің ешқандай лаңы жұқпаған күйде, тап-таза өмір сүрген еді. Мекке халқы Пайғамбарымызды «Әмин» (сенімді) деп сипаттағандай, оны да «пәк, таза» деген мағынаға келетін сөзбен «Таһира» деп атаған.

Алла елшісі (с.а.с.) басқа әйелдеріне қарағанда әзірет Хадишаға (р.а.) ерекше ықыласты болған. Ардақты елші алғашқы жары Хадишаны өмір бойы аузынан тастамай, оның дінімізге сіңірген еңбегін жанындағыларға әңгімелеп отыратын. Марқұмды көп еске алатыны соншалық – кейде бұған Айша анамыз қызғаныш танытатын.

Хадиша анамыз (р.а.) – Алла елшісінің (с.а.с.) бірінші жары. Ибраһимнен бөлек, барлық балаларының анасы және бар байлығын Расулалланың жолына пида еткен жан.

Расулалламен некелеспей тұрып, Хадиша анамыз екі рет тұрмыс құрған. Алғаш Әбу Хали Зурара деген кісіге тұрмысқа шығады. Бірақ бұл некенің ғұмыры ұзаққа бармаған. Себебі Әбу Хали артына мол мұра қалдырып о дүниеге аттанып кетеді.

Әбу Хали дүниеден озғаннан кейін Маһзум руынан шыққан Атиқ ибн Әзиз деген кісіге тұрмысқа шығады. Одан Хинд және Хали атты екі ұл сүйген. Бұлар кейіннен Алла елшісінің (с.а.с.) балаларымен бірге өскен.

Кей еңбектерде Хадиша анамыздың бірінші некеден Хинд және Хали деген екі ұлы, ал екінші некеден Хинд есімді қызы дүниеге келген деген деректер бар.

Хадиша анамыздың Алла елшісімен некесі пайғамбарлықтан 15 жыл бұрын қиылған. Бұл кезде Алла елшісінің жасы 25-те, ал Хадиша анамыз 40 жаста болған.

Танысу

Кейде тосыннан болған бір оқиға адам санасының сәулеленуіне себеп болуы мүмкін. Кейде болмашы бір әрекеттің өзі адамның көңілін аулауға жеткілікті болып жатады. Адамзаттың ардақтысы әзірет Мұхаммед (с.а.с.) пен әйелдер әлемінің төресі Хадишаны табыстырған Әз Елшінің (с.а.с.) жасаған бірнеше іс-әрекеті еді.

Алла елшісі (с.а.с.) алғашқы кездері қой бағатын. Малшылық – одан бұрынғы пайғамбарлардың кәсібі болған еді. Кейіннен қой бағуды тастап, түйе бағумен айналысады. Бірде Хадиша анамыздың сіңлісі пайғамбардың түйелерін жалға алып, Расулалла мен оның серіктесіне әжептеуір қарыз болып қалады. Кейін Расулалланың серіктесі: «Әлгі әйелге барып, қалған қарызды қайтарып алайық», – деген ұсыныс айтады. Бірақ әзірет Мұхаммед (с.а.с.): «Мен сұрауға ұяламын, өзің барып сұрай бер», – деген соң, серіктесі барып өзіне тиесілі қаражатты сұрайды.

Әзірет Хадишаның сіңлісі қарызын сұрай келген адамнан: «Мұхаммед келмеген бе?» – деп сұрағанда, «Оған айттым, бірақ сұрауға ұялғаны үшін келуден бас тартты» деген жауап алады. Мұны естігенде Хадиша анамыздың сіңлісі: «Өмірімде мұндай ар-ұятты адамды көрмеппін», – дейді. Бұл болған жайт Хадишаға ерекше әсер қалдырады.

Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) – айналасында арсыздық кең етек алғанына қарамастан, пайғамбарлық міндеті жүктелгенге дейін де ар-ұятына түйірдей болсын тозаң қондырмаған жан. Тойға бір рет баруға ниеттенген күні еш нәрсе сезбей ұйықтап, әлгі тойдан қалып қалғанын айтқан. Адамның нәпсіқұмарлығы қатты басым болатын 25 жаста, балаларымен жесір қалған 40 жастағы Хадиша анамызбен некелескен күні терге малшынып, жаңадан келін болып түскен қыз секілді ұяттан нарттай қызғарғаны айтылады.

Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) Меккеліктер арасында сенімділігімен, аманатқа беріктігімен және көркем мінезімен танылған еді. Мекке халқы жиындарда оның сенімді адам екенін сөз ететін. Пайғамбарымыздың (с.а.с.) сенімді болғаны соншалықты – ұзақ сапарға шығатындар әйелі мен бала-шағасын біреудің қамқорлығына тастап кеткісі келсе, алаңсыз ең сенімді адам – Мұхаммедке (с.а.с.) табыстайтын. Өйткені сапардан келгенше оның өзгенің әйеліне көз қиығын салмайтынына бек сенетін. Оның осындай қасиеттеріне тәнті болған Хадиша оны керуенбасы етуді ойлай бастайды.

Хадиша өте ауқатты еді. Байлығының көптігі сонша – оның мүлкін таситын керуен, бүкіл Құрайыш тайпасының байлығын таситын керуен секілді үлкен болған екен. Хадиша айналасына сыйлы, парасатты және сұлулығы сақталған текті әйел еді. Бұрын екі рет тұрмыс құрған, алайда екі күйеуі де дүниеден озған. Негізгі айналысатын кәсібі сауда болғандықтан, қысы-жазы Шам, Йемен өлкелеріне сауда керуендерін жасақтап, жөнелтетін. Әйел баласы адам қатарына қосылмай қор саналған надандық дәуірінде алыс елдермен сауда-саттық жасасу оңай емес-ті. Осы себепті Мұхаммед Әминге (с.а.с.) жүгініп, оған керуенді басқаруды тапсырады. Өйткені сенімділік, адалдық, ар-ұят, көркем мінез тұрғысында арабтар арасында әзірет Мұхаммедке (с.а.с.) тең келер ешбір жан жоқ еді. Керуен кезекті сапарға әзірленіп, жолға шыққалы жатқанда ардақты Хадиша қызметшісі Майсараны әзірет Мұхаммедке (с.а.с.) жолда серік болсын әрі оның барлық әрекетін бақылап жүрсін деп бірге қосып жібереді.

Сапар кезіндегі таңғажайып оқиғалар

Керуен жолға шықты. Оның басында Алланың таңдаулысы, адамзаттың асылы бар еді. Керуен кезінде 12 жастағы бала Мұхаммед көкесі Әбу Тәліппен бірге келген Бусра шаһарына келіп жетеді. Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) бастаған сауда керуені Бусра шаһарына жеткен кезде, жолдан шаршап-шалдыққан әзірет Мұхаммед (с.а.с.) тынығып алмақ болып ғибадатхана маңындағы үлкен бір ағаштың көлеңкесіне жайғасады.

Бір кезде Майсара алыстан бұларға әлдекімнің жүгіріп келе жатқанын көреді. Бұл оларды алыстан бақылап тұрған дінбасы болатын. Ол Майсараның жанына келіп, ағаштың көлеңкесінде отырған адамның кім екенін сұрайды. Майсара оның Құрайыш тайпасынан шыққанын, қасиетті жердің тұрғыны екендігін айтады. Бұны естіген дінбасы: «Бұл ағаштың көлеңкесіне бұған дейін пайғамбардан басқа ешкім отырмаған. Бұл – пайғамбарлардың тұрағы. Басқа адамдар бұл ағашты саяламайды», – деп жауап береді.

Риуаят бойынша дінбасы әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) ағаш көлеңкесінде саялап отырғанын көріп, жанына келіп әуелі маңдайынан сүйіп, іле-шала аяғына жығылып: «Тәуратта хабары айтылған тұлға сенсің, мен соған куәлік етемін», – дейді.

Әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) арқасындағы пайғамбарлық мөрін көргенде оны сүйіп тұрып: «Иса пайғамбар сүйіншілеген Үмми Пайғамбар әрі Алланың жіберген елшісі екеніңе куәлік етемін», – деген.

Басқа бір риуаятта тағы бір сапар кезінде Күннің аптап ыстығында әзірет Мұхаммед (с.а.с.) пен оның мінген түйесін екі періште Күннен қорғап, көлеңке болғандығы айтылады. Майсара болып жатқан оқиғалардың барлығын қалт жібермей бақылап жүреді. Бұл сапарда әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) саудадан тапқан табысы мол болады, Хадиша бұрын-соңды мұндай табысқа қол жеткізбеген еді.

Айтып өткендей, сапар кезінде Майсара әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) іс-әрекеттерін жіті бақылаумен болады. Ол сапардан оралған соң Хадишаға қарт монахтың әзірет Мұхаммед (с.а.с.) жайлы айтқан сөздерінің бірін қалдырмай айтып береді, әрі адамзат сұлтанының досқа жақындығын, адалдығын, парасаттылығын, кішіпейілділігін, жомарттығын, сенімділігін, байсалдылығын, көркем мінезі мен бойындағы таңғажайып қасиеттерін айтып тауыса алмайды.

Қандай да бір адамның шынайы келбетін сауда жасағанда немесе сапарға шыққанда көруге болатыны белгілі.

Алайда мұншалықты кемелділікке толы көркем мінез бен ерекше қасиеттер бір адамның бойынан табыла бермесі анық, дегенмен кейбір адамдарда бірлі-жарымды кездесіп жатады. Мұндай асыл қасиеттердің барлығы бір адамның бойынан табылуы – осы уақытқа дейін болмаған жайт-ты. Құранның тілімен айтқанда, әзірет Мұхаммед (с.а.с.) көркем мінездің кемел үлгісі және оны Раббының тікелей Өзі жетілдірген. әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) (с.а.с.) үмми, яғни, оқу-жазу білмегені де осыны көрсетеді. Барша адамзат баласы қандай да бір адамның тәрбиесінен өткен, бәрінің мінез-құлқының қалыптасуына біреу жөн сілтеген. Ал Пайғамбарды болса әлемдердің Жаратушысы тәрбиелеген, сол үшін де оны өзгелердің тәрбиелуіне қажеттілік болмаған. Ол Алланың ұлылығын танытуға, оның ең көркем Жаратушы екенін насихаттауға жауапты еді. Сол себепті Алланың оның бойына дарытқан ерекше қасиеттері мен көркем мінезі арқылы кез келген жанды өзіне баурап алатын.

Қасиетті шаңырақтың құрылуы

Міне, осылардың барлығын Майсарадан естіп әрі бұрын-соңды мұндай табысқа қол жеткізбеген Хадишаның сенімді Мұхаммедке (с.а.с.) тосыннан сезімі ояна бастайды. Болмысы өзгеше әрі мақтаулы адамға қалайша сезім оянбасын? Екі күйеуі де дүние салған соң, осы уақытқа дейін талай адам құда түсіп келсе де, ешбіріне келісімін бермеген ол әзірет Мұхаммед Әминмен (с.а.с.) бас қосуды ойлай бастайды.

Осы уақытқа дейін келген ұсыныстардың ешбірін қабылдамаған Құрайыштың текті әйелі Хадиша бұл жолы күйеу жаққа өзі ұсыныс айтпақшы болып бекінеді. Алайда бұл Хадиша үшін оңай соқпасы анық еді. Осылайша ол ел-жұрттың айтатын қаңқу сөздерін есепке ала отырып, бас қосу ниетін өзі жеткізуге бел буады. Алдымен жақын құрбысы Нафисаға әзірет Мұхаммедтің ойын біліп келуді тапсырады.

Нафиса Алла елшісіне барып, оның үйлену жайлы ойын сұрағанда, Алла елшісі «жақсы әйел» табылып жатса, келісетіндігін айтады. Мұндай жауаптан кейін Нафиса оған Хадишаның лайықты екенін айтады, оны біршама уақыттан бері танып қалған Мұхаммед (с.а.с.) оң қабақ танытады. Әзірет Мұхаммедтің үнсіз келісімін алған Нафиса дереу Хадишаға келіп, болған жайтты баяндайды. Осылайша, Хадиша анамыздың құрбысы екеуінің кездесетін уақытты да белгілеп береді.

Риуаят бойынша Хадиша анамыз Расулалланың (с.а.с.) достыққа адал, сенімді, турашыл, текті, өте ізгі жан болғаны үшін онымен тағдырын қосып, отбасы құрғысы келетінін айтқан. Ар-ұяттың теңдессіз үлгісі болған әзірет Мұхаммед Әмин (с.а.с.) мұндай сөзді естігенде қатты ыңғайсызданып, ұялған екен.

Бір риуаят бойынша әзірет Мұхаммедтің (с.а.с.) көкесі, басқа бір риуаятта Хамза (р.а.) ертесі күні Хадиша анамызға құда түсуге келеді. Осылайша, Хадиша адамдардың ең ардақтысын, әзірет Мұхаммед (с.а.с.) те әйелдердің ең қайырлысын өзіне жар етеді.

Ақ некені қию рәсімінде Мұдар тайпасының басшыларымен бірге Меккенің бетке ұстар кісілері түгел жиналады. Хадишаның уәкілі көкесі болды. Әзірет Мұхаммед (с.а.с.) атынан келген көкесі Әбу Тәліп бірінші сөз алып:

– Бізді Ибраһим нәсілінен және оның ұлы Исмаилдың тұқымынан өрбіткен Аллаға мадақ! Мәртебемізді көтеріп, Қағба жанындағы қажыларға қызмет көрсетуді, мұқтаж жандарға пана болуды нәсіп еткен және бізге төрелік берген, сөзсіз, Алла Тағала!

Ал енді келген мәселемізге көшейік. Жиналған қауым! Мұхаммедті білесіңдер. Ол менің бауырым Абдулланың ұлы. Оны бұл маңайдағы ешбір жігітпен салыстыруға келмейді. Қолында айтарлықтай байлығы болмаса да парасаттылығымен, мінезінің көркемдігімен, батырлығымен өзгелерден оқ бойы озық тұрады. Байлық деген – қолдың кірі, ал ақыл мен парасат мәңгі емес пе?! Сондықтан ол – болашағынан үлкен үміт күттіретін жігіт. Ол сіздердің аяулы қыздарыңыз Хадишамен отау құруға ниет білдіріп отыр. Қалыңдықтың қалың малының бір бөлігін дәл қазір, ал қалғанын кейін береміз деген ниетпен он екі уқия алтын атап отырмыз, – дейді.

Бұдан кейін Хадишаның өкілі немере ағасы Уарақа ибн Нәуфал сөз алды:

– Өзің айтқандай, біздің мерейімізді үстем еткен Аллаға мадақ! Құдай сендерді де, бізді де арабтар арасында мол абырой-беделге бөледі. Осының бәрін ескере отырып айтарым, Хуайлидқызы Хадишаны айтылған мәһірге Абдуллаұлы Мұхаммедке қалыңдыққа береміз. Осы айтқаныма отырғандардың барлығы куә болыңдар!

Өзгенің алдындағы борышын ұмыт қалдырмайтын әзірет Мұхаммед Әмин (с.а.с.) неке тойына сүт анасы Халиманы да шақырған еді. Әйелі ретінде әзірет Хадиша күйеуіне сүт ана болған мерейлі анаға 40 қой тарту етеді. Жомарт Хадишаның бұл әрекеті ерлі-зайыптылардың арасындағы ыстық сезімнің қалыптасуы мен бір-біріне жақындай түсуіне ықпал етті.

Бақытты шаңырақ

Өз отауын тіккен соң әзірет Мұхаммед (с.а.с.) жары Хадишаның дүние-мүлкімен сауда-саттықты жалғастырады. Осылайша Алла Тағала таңдаулысы Мұхаммедтің (с.а.с.) қоғаммен тығыз байланыста болып барлық салада, түрлі кәсіпте адамзатқа кәміл үлгі болғанын қалағандай еді. Егер қой бағып, шопан болмаса – шопандықты, жоқшылықта өмір сүрмесе – кедейлікті, бай саудагер болмаса – байлықтың қандай болатынын қайдан біліп, қалай дұрыс әрекет ету керектігін қайдан үйренер еді?

Алланың хикметі тұнып тұрған мұндай істің әрбірі – Алла елшісінің (с.а.с.) сан қырлы екендігін, яғни күллі адамзат баласына кәміл үлгі екендігінің дәлелі. Яғни, бұл – Расулалланың (с.а.с.) әмбебаптылығының көрінісі. Басқа пайғамбарларда дәл мұндай қасиет болмаған. Мұның өзі Расулалланың соңғы әрі әмбебап пайғамбар екендігінің бір бөлек көрсеткіші деуге болады.

«Шүбәсіз, Алла елшісінде сендер үшін әрі Аллаға және ақырет күніне бар үмітін артқан (Алланы және ақырет күнін жан-тәнімен қалайтын) һәм Алланы көп еске алып, Оған көп құлшылық ететіндер үшін қай жағынан алсақ та, теңдессіз үлгі-өнеге бар»2 деген ұлы баян осыны меңзейді.

Алла елшісінің (с.а.с.) өмір жолы адам баласының өмірінде ұшырасуы мүмкін барлық мәселенің тамаша үлгісі әрі ұлы дәстүр болып қалыптасты. Өйткені оның өмірі – көркем мінездің, тамаша дағдылардың, асыл сезімдердің, нәпсіқұмарлықтың батпағына түсуден құтқарар абзал қасиеттердің үстемдік құрған кезең.

Қысқаша айтар болсақ, кім болсаң да, қандай іспен айналыссаң да, Расулалланың өмір жолында сен үшін тура жол, теңдессіз үлгі-өнеге бар екені үнемі жадыңда жүрсін. Сонда өмірдің кейбір сәттерінде сүйеніш тауып, кейбір кездері шүкіршілік қыласың.

Расулалланың өмірі барша адамзат баласына өмірдің әр қалтарысында өнеге болуы керек. Оның өмірі сәулеленуді қалағандарға – нұр, тура жолды тапқысы келгендерге – шамшырақ, ал тәлім алғысы келгендердің бәріне бірден-бір жолбасшы.

Пайғамбардың айрықша қасиеттері батыстықтардың назарын аударып, оның (с.а.с.) тарихи тұлғалар ішінде бірінші орынға ие болуына себеп болған. Американдық ғалым Майкл Харт мұсылман болмаса да өзінің «Адамзат тарихындағы ұлы жүздік» атты кітабында артынан өнегелі де ғибратты із қалдырған ұлы тұлғалардың өмірбаяндарын жазған. Ғалым бұл еңбегінде өзі сипаттаған 100 ұлы тұлғаның ең біріншісі етіп Мұхаммед пайғамбарды (с.а.с.) таңдаған. Ол өзінің бұл таңдауының себебін Пайғамбарымыздың сегіз қырлы бір сырлы екенін көрсете отырып: «Мұхаммед пайғамбар – Иса пайғамбармен салыстырғанда қарапайым адамға тән қыры көп болған пайғамбар. Ең біріншіден, ол отбасын құрды – күйеу болды, әке атанды; екіншіден, ол – саудагер; сонымен қатар қой баққан шопан, шайқасқа қатысқан әскер; ол да өзге адамдар секілді аурудың және барлық жаратылыс секілді өлімнің де дәмін татқан. Оны ерекшелеген осы қасиеттері еді...» – деп жазған.

Алла елшісі жоқшылықта да, тоқшылықта да бірқалыпты болған. Пайғамбарымыз (с.а.с.) адалдық пен адамдыққа жат дүниелерге ұстанымын ешқашан өзгерткен емес. Өзгертсе де өзгелердің қажеттілігін барынша өтеу ниетінен басқа бөтен ой болмайтын еді. Басқа біреудің көмегіне жүгінсе де қол ұшын созудан тартынбайтын.

Тарту етілген бала

Ардақты Хадиша (р.а.) бай-дәулетті болғандықтан сол кезеңдегі Арабстанда белең алған дәстүр бойынша қол астында құлдар ұстайтын. Солардың бірі бала Зәйд ибн Хариса еді. Алла елшісі Зәйдке (с.а.с.) ерекше жақындық танытады. Мұны байқаған парасатты Хадиша Зәйдті Алла елшісіне (с.а.с.) сыйға тартады. Ал ол (с.а.с.) болса Зәйдті азат етіп, өзіне бала қылып асырап алады. Осыдан соң Мекке халқы Зәйдті «Мұхаммедұлы» деп атай бастады.

Алла елшісінің сахаба Алиді қамқорлығына алуы

Расулалла (с.а.с.) атасы Абдулмүттәліп қайтыс болғанда өзінің көкесі Әбу Тәліптің қамқорлығында өскен, көкесі болса сахаба Алидің әкесі еді. Әбу Тәліптің тұрмыс жағдайы мәз болмаса да Мұхаммедті қамқорлығына алып, өз балаларына қарағанда Оған көбірек көңіл бөліп, сүйіспеншілік танытқан. Оған жетімдіктің ащы дәмін татқызбауға барынша тырысып, Пайғамбарымызға өте қамқор әке бола білді. Расулалла Хадиша анамызбен (р.а.) отау құрғаннан кейін ашаршылық жылдарында қатты қиналған көкесі Әбу Тәліпке қарасып, оның баласы Алиді өзінің қамқорлығына алғысы келеді. Осылайша жастайында өзіне қамқорлық жасаған жақсылығының қарымын қайтаруға ниет етеді. Расулалланың бұл ойын естігенде жары Хадиша (р.а.) «Біреудің баласын асырап қайтеміз, басқа біреудің баласында нең бар?» деген сынды сылтаулармен қарсылық танытпастан, керісінше, бар ыстық ықыласымен дереу Алиді алып келуін сұрайды. Осыдан кейін Расулалла бала Алиді өз үйіне әкеліп, оған әкелік мейірім танытып, қамқор болады.

Бұл қамқорлық пен сүйіспеншілік әз Пайғамбардың (с.а.с.) өмірінің соңына дейін жалғасты.

Ардақты Хадиша мен Алла елшісінің балалары

Отбасын құрған соң Хадишаның (р.а.) шаңырағы әлемдегі ең бақытты шаңыраққа айналды. Жетім өскен ғаламның ардақтысы көп ұзамай әке атанып тұңғыш ұлы Қасым дүниеге келеді. Осылайша Мекке халқы Пайғамбарымызды «Қасымның әкесі» деген мағынада «Әбул-Қасым» деп атай бастайды.

Расулалланың Хадишадан Қасым, Абдулла, Зейнеп, Руқия, Үммі Гүлсім және Фатима атты балалары дүниеге келген. Қасым мен Абдулла нәресте кезінде шетінеп кеткен. Ал қыздары бойжетіп, тұрмысқа шыққан.

Алла елшісі үлкен қызы Зейнепті Әбул-Ас ибн Рабияға ұзатады. Зейнептің күйеуі мүшрік болғандықтан, Мәдинаға һижрет жасағаннан кейін Зейнеп одан ажырасады, бірақ кейін күйеуі мұсылмандықты қабылдаған соң қайта некелескен.

Алла елшісі (с.а.с.) қос шынары Руқия мен Үммі Гүлсім бойжеткен соң, оларды көкесі Әбу Ләһабтың Утба мен Утайба есімді екі ұлына ұзатады. Олар Ислам дінінің алғашқы жылдарына дейін тату-тәтті өмір сүріп келгенімен, Ислам діні келген соң «оттың әкесі» атанған Әбу Ләһаб Алла елшісіне деген дұшпандығы салдарынан ұлдарын ажырастырған. Кейіннен бұл қыздары Расулалланың (с.а.с.) үшінші халифасы болған Османмен некелескен. Алла елшісі әуелі Рұқияны Османға (р.а.) некелейді. Руқия анамыз (р.а.) өмірден озған соң, Пайғамбарымыз (с.а.с.) Үммі Гүлсімді (р.а.) де Османға (р.а.) қосқан екен. Пайғамбардың екі бірдей қызын алған Осман (р.а.) осыдан соң «екі нұрдың иесі» деген мағынада «Зиннурай