Қанат Сұлтанбекұлы

Мадина Жумадиллаева

Алғашқы ұстаз сахаба Мұсғаб ибн Ұмайр

(радиаллаһу анһ)

Алматы, 2020

Бисмиллаһир-рахманир-рахим

Кіріспе

Ислам діні Алла Тағала тарапынан қорғауға алынған. Ол өзінің саф болмысын қиямет-қайымға дейін сақтайды. Өйткені осыған қатысты Жаратушы Жаббар Иенің уәдесі бар. Алайда діннің сақталуы біздің оны қаншалықты ұстанғанымызға байланысты. Раббымыз Ислам дінінің сақталуы үшін діннің әмірлері мен тыйымдарына құрметпен қарап, өмірімізде басшылыққа алуды шарт етіп қойған. Яғни діннің әмірлерін орындамаған жағдайда оның берекеті мен нығметінен мақұрым қаламыз.

Діннің ақыретке дейін сақталып, ұрпақтан-ұрпаққа жетуіне атсалысып, Құранның мәңгілік құндылықтарын мәдиналықтарға ең көркем түрде жеткізе білген алғашқы ұстаз, саңлақ сахабалардың бірі – Мұсғаб ибн Ұмайр.

Сахабалар Пайғамбарымыздан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) дінді үйренгеннен кейін, оны басқа адамдарға жеткізіп, олардың да иман нұрына қауышуы үшін бір-бірімен жарысатын. Кейбіреулері бес-он аят, хадис қана білетін. Алайда бұл олардың сол білген нәрселерін өмірде іске асыруына һәм басқаларға жеткізуіне бөгет болмайтын.

Мұсғаб ибн Ұмайрдың Меккеден Мәдинаға аттануы да осы мақсатта еді. Ол әлі Ислам діні тарамаған аймаққа жападан-жалғыз жол тартады. Өйткені Мәдинадан Меккеге келіп Пайғамбарға серт берген алғашқы мұсылмандар Алла елшісінен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өздеріне діннің әмірлерін үйретіп, жәрдемші болатын бір мұғалім жіберуін өтінеді. Сонда Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) оларға Мұсғаб ибн Ұмайрды жібереді. Мұсғаб еш ойланбастан өзіне мүлдем беймәлім болған өлкеге, бейтаныс адамдармен бірге кете барады. Осылайша Мұсғаб (радиаллаһу анһ) Мәдиналықтарға Ислам дінін түсіндіріп, Жаратқанның хақ жолына шақырады.

Бір күні Усәйд ибн Худайр, екінші бір күні Сағд ибн Убада, басқа бір күні Сағд ибн Муаз Мұсғабты өлтірмек болып қолдарына қылыш ұстап келді, бірақ қайтқанда олардың жүрегі иманға толы күйде қайтып жатты. Мұсғаб (радиаллаһу анһ) өзіне ашу-ызаға булығып келген осынау кісілерге өте жақсы мәміле жасағандығы соншалық – ең жаман деген адамның өзі оған жамандық жасауға қолы бармайтын. Өйткені Мұсғаб өзіне қандай да бір адам ашумен келсе де, өзінің байсалды қалпын бұзбай: «Бауырым! Алдымен менің не айтатынымды тыңда. Алланың атымен ант етейін! Егер айтқандарыма келіспесең, одан кейін басымды алсаң да, қарсылығым жоқ!» – дейтін. Себебі осынау тұлғаның бүкіл дерті мен уайымы ақиқатты жеткізу екендігін өмірін құрбан етуге даярлығынан байқаған кез келген адамның жүрегі қанша жерден қатып-семіп қалса да, иман қуатының алдында еріп қоя беретін еді.

Ардақты сахаба, алғашқы ұстаз Мұсғаб (радиаллаһу анһ) мұсылман болғаннан кейінгі бүкіл ғұмырын дінді басқаларға түсіндірумен өтті. Ислам тарихында дін дұшпандары әскер жинап, дінді түп-тамырымен жоймақ болып, мұсылмандарға қарсы шабуыл жасаған уақыт та аз болмады. Міне, Ұхұд соғысында сахабалар осы мақсатта, яғни діндерін, өздері үшін ең қастерлі болған иманын қорғау үшін аянбай соғысты. Әлбетте, олардың арасында таң атқаннан кешке дейін қылышын қолынан тастамаған Мұсғаб та бар еді.

Бір кезде өзіне жұмсалған ауыр соққының әсерінен Мұсғаб жерге құлайды. Сонда бір періште оның бейнесіне еніп, соғысты жалғастырады. Біраз уақыттан кейін Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) оған қарата «Мұсғаб» деп дауыстағанда, періште: «Мен Мұсғаб емеспін, уа, Расулалла», – деп үн қатады. Мұсғабтың шейіт болғандығы сонда белгілі болады. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) соғыс біткен кезде, бір топ сахабасымен бірге Мұсғабтың мүбәрак денесі жатқан жерге келеді. Оның екі қолы да иық тұсынан шабылған еді. Ал мойнынан тиген қылыштың соққысы оның басын жұлып кетуге шақ қалған болатын. Тек терісі ғана басын денесінен ажыратпай ұстап тұрды. Саналы ғұмырын жүрегіндегі иман бақытымен басқаларды да қауыштыруға арнаған ардақты сахаба осылайша өмірінің соңғы демін де осы жолда пида етті.

Бірінші бөлім

Жаһилият дәуірі

Жаһилият – иман мен Исламнан ада болған қараңғылық дәуірі. Ол кезде адамдар рухани тыныштықтың мекені – таухидтен ұзақ еді. Алла тарапынан соған дейін құлдарына жіберілген діндер де өзгеріске ұшырап, өзінің таза болмысынан айырылған еді. Жаратушы иелерінің кім екендігін және Оған қалай құлшылық ететіндіктерін білмеген ат төбеліндей адамдардың дауысы күпірлік пен азғындық жайлаған әлемде естілуден қалған болатын.

Ол дәуірде Меккеде адамдар жұлдыздарға, Күн мен Айға және басым көпшілігі жансыз әрі мешел пұттарға табынатын. Тіпті қамыр мен ірімшік секілді заттардан өз қолдарымен жасалған пұттарға құлдық ұрып, қарыны ашқан жағдайда сол құдай ретінде табынған пұттарын жеуден де тайынбайтын. Құран кәрім осыншалықты адасуды: «Олар Алланы былай қалдырып, өздеріне зиян да, пайда да келтіре алмайтын нәрселерге табынады һәм: «Бұлар Алланың құзырында бізге ара түсер шапағатшыларымыз (һәм бізді Оған жақындататын дәнекерлеріміз)», – дейді. Оларға: «Сонда сендер күллі аспан әлемі мен Жерде бар болған, алайда өздеріңше Алла білмейді деп, ойлаған нәрселеріңді Аллаға білдірмексіңдер ме?!» – деп айт. Ол мінсіз, кемшілік атаулыдан ада һәм олардың Өзіне серік етіп қосқандарынан аулақ әрі әлдеқайда асқақ» (Юнус, 18) деп баяндайды. Ал бұндай адасқан сенім – ата-бабаларының ұстанымына көпе-көрнеу жабысуларынан бастау алған болатын. Алла Тағала Құран кәрімде олардың осындай халдерін: «Оларға: «Алланың түсірген Кітабына еріңдер (соны ғана басшылыққа алыңдар)» делінсе, олар: «Жоқ, біз керісінше ата-бабаларымыздан не көрсек, соны ғана басшылыққа аламыз», – дейді. Сонда ата-бабалары еш нәрсенің байыбына бармаған әрі тура жолды таба алмаған болса да ма?!» (Бақара, 170) деген аяттарында білдіреді.

Жаһилият дәуірінде адамдар өзінің жаратушысы нығмет ретінде берген жоғарғы орнын жоғалтып, тіпті жануардың деңгейіне түсіп, күпірліктің, надандық пен зұлымдықтың «батпағына» белшесінен батқан еді. Пайыз бен қарызға ақша беру арқылы пайда табу жолының кең таралғаны соншалық – қарызын қайтара алмаған адамдардың барлық мал-мүлкіне қауіп төнетін. Ал зинақорлық пен жезөкшелік ақын-шайырлардың көркем туындыларының ішінен орын алады. Түйенің өркешін, қойдың құйрығын тірідей кесіп алып тағам жасау – батырлық ретінде қабылданатын. Әйелдер өздеріне дұшпан болған топтың адамдарының өлі денелерінің мүшелері мен ағзаларын кесіп алқа қылып тағатын жағдайлар да ұшырасатын. Ал жазалағысы келген адамдарға азаптың адам шошырлық түрлерін қолдана отырып өлтіретін. Әйел адамдарды жазалағылары келсе, шашын аттың құйрығына байлап, сүйрейтін оқиғалар да кездесетін.1

Көптеген тайпалардың арасында әйел кісі мен қыз баланың ешқандай абырой-беделі жоқ еді. Хашим және құрайыш тайпаларының арасынан қыздарын тірідей көмгендігіне қатысты дерек жоқ. Алайда бірқатар тайпалардың арасында қыз балаларын қолдарынан жетектеп апарып тірідей топыраққа көметін әдет кең таралған еді. Алла Тағала олардың бұндай азғындықтарын баяндап: «Тірідей көмілген қыз сәбилерден қандай кінәсі үшін өлтірілгендігі сұралған кезде...» (Тәкуир, 8-9) дейді.

Бір сахаба Ислам тарихының алтын ғасырында Алла елшісінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жанында қараңғылық дәуіріндегі оқиғаны былайша баяндайды: «Уа, Алла елшісі! Жаһилият дәуірінде бір қызым бар еді. Екі-үш жасқа келгенше оны апарып көмуге еш мұрсатым болмады. Бірақ бір күні анасына оны дайындауын тапсырдым. (Қыздың анасы не үшін дайындап жатқандығын білетін, бірақ жоғарыда айтып өткеніміздей, ол кезде әйел адамның күйеуіне қарсылық білдіруге құқығы жоқ болатын.) Қызымды қолыма алып шөлге бет алдым. Қызым нағашыларына бара жатырмыз деп ойлады. Жолда кетіп бара жатқанда маған еркелеп барды. Алайда менің ішімде оған назар аударатындай ештеңе қалмаған еді. Айдаладағы шөлге алып барып, қызымды құмның үстіне отырғызып, өзім шұңқыр қазуға кірістім. Ол да маған қазуға көмектесті. Қазып болғаннан кейін арт жағынан теуіп кеп жібердім. Ол шұңқырда «әкешім, әкешім!» деп жатқан еді».

Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бұл ауыр оқиғаға қатты қиналып жылағандығы соншалық – оның маңайында отырған сахабалардың көпшілігі осыны айтып отырған кісіге: «Неге бұндай нәрселер айтып Алла елшісін қинайсың?» деп айтуға мәжбүр болады. Сонда Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) әлгі сахабаға айтқандарын тағы да бір мәрте қайталатады.2 Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жаңағы оқиғаны тағы да бір қайталатуы арқылы айналасындағыларға надандықтың кең жайылуының себебінен осыншалықты азғындыққа түсіп, адамдықты ұмытқанда, Алланың діні арқылы қайтадан адам дәрежесіне көтерілгендерін білдіргісі келген еді.

Міне, адамзат осындай азғындыққа малынған кезде, оларды жарыққа шығаратын бір тұлғаға мұқтаждық бар болатын. Адамзат оны күткен еді. Өздеріне не қажет екендігін білмегенімен, оны іздеуде және күтуде еді.

Мұсғабтың Исламнан бұрынғы өмірі

Мұсғаб ибн Ұмайр (радиаллаһу анһ) Меккенің ауқатты әрі абыройлы әулетінің баласы болды. Оның отбасысы шаһардағы өте бай ақсүйек отбасылардың қатарына жататын. Алайда олар да дәуірінің надандық әдеттеріне барынша малшынып, ата-бабаларынан қалған тозығы жеткен дәстүрді ұстанатын.

Мұсғабтың әке-шешесі балаларынан еш нәрсені аямай, оның барлық қалауын орындайтын. Анасы да айтқанын екі етпей жанында құрақ ұшып жүретін. Үстіне жалтыраған жібектен киім кигізіп, ең жұпар деген иіссуларды сеуіп, көзінің қарашығындай қорғайтын.

Мұсғаб анасының аялы алақанында өте сымбатты жігіт болып жетіледі. Бір киген киімін екінші қайтара кимей, өзін өте кербез ұстағандықтан, Меккеде елден ерек көзге түсетіндей болады. Тамақ ішкенде жалғыз ішіп, дастарханындағы дәмді ешкіммен бөлісуді қаламайтын. Ол көшеден өткенде сұлулар бұрылып қарап, жүрегінен орын алу үшін жарысатындай дәрежеде болатын.

Бір жолы Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) оның осынау сән-салтанаты келіскен өмірін «Меккеде Мұсғаб ибн Ұмайрдан келбетті әрі артық киінген және дүниенің ішінде шалқыған басқа жасты көрмедім»3 деп сипаттаған еді.

Оның зерек ойы және салмақты сөзі жас болғанына қарамастан ол келелі жиындардың бел ортасынан орын алуына себепкер болатын. Меккенің алдыңғы қатарлы тұлғалары жасаған сұхбат мәжілістері оның әсерінен құрметке бөленетіндіктен, әркім де оны сыйлайтын. Ал сөз алған кезде айналасындағылардың ақылына қонымды ойлар айтатындықтан, олардың жүрегі қанағат табатын.

Ата тегі

Мұсғаб ибн Ұмайрдың (радиаллаһу анһ) шежіресі Ибн Хашим ибн Абдулманаф ибн Абдуддар ибн Құсай ибн Киләбтан тарайды. Құрайыш тайпасынан. Ал тегі алтыншы атада Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) шежіресімен бірігеді. Құсай ибн Киләб – Пайғамбарымыздың да, Мұсғабтың да бесінші атасы.

Құсайдың төрт ұлы, екі қызы болған. Ұлдарының аты: Абдулманаф (Муғира), Абдуддар, Абдулузза және Абдулқұсай. Ал қыздарының аты: Тәхмур және Бәрра. Құсай ұлдарына қатысты: «Менің төрт ұлым болды. Екеуін құдайларымның атымен, біреуін үйімнің, ал біреуіне өзімнің атымды бердім»,4 – дейтін. Пайғамбарымыздың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тегі Абдуманафтан, ал Мұсғаб ибн Ұмайрдың тегі (радиаллаһу анһ) Абдуддардан тарайды.

Құсай – құрайыштықтардың арасында беделді, сөзі тыңдалатын көшбасшы еді. Ол әр жерде бытырап жүрген құрайыш тайпасын Меккеге жинап, Меккенің барлық саласының билігін қолына алған болатын. Құсайдың билігінің тұсында Меккенің абыройы асқақтай түседі. Басқару ісі жаңадан құрылып, демократиялық жүйе үстемдік етеді. Құсай Дәрун-Нәдуәнің (барлық адамға есігі ашық жиналыс жасалатын үй) негізін қалады. Ол жерге қырық жасқа келген Меккенің кез келген тұрғыны қалаға қатысты мәселелерді талқылауға қатыса алатын. Құсай қала тұрғындарынан «рафада» атты жылдық салық жинап, осы арқылы Меккеге келген пақыр қажылардың қажеттіліктерін қамтамасыз ететін. Сондай-ақ күркеде тұратын адамдарға тастан үй тұрғызып, құрайыштықтардың отырықшы өмір салтына көшуіне себепкер болды.5

Мұсғаб ибн Ұмайрдың отбасы Меккенің ең беделді отбасыларының бірі болуымен қатар сол кезде Қағбаның кілті, қажыларға ас-су беру, зәмзәмға иелік ету, соғыста ту ұстау ж