Имам Ғазали

Алматы, 2024

Кіріспе

Өзінің асқан құдіретімен барлық істерді жүйелі түрде басқарып, барлық нәрсені рет-ретімен өз орнына орнықтырып, олардың кескін-келбетін ең көркем түрде жаратқан, адамның жаратылысын әсем етіп, оның түрі мен көлемінде кемшілік пен артықшылыққа жол бермеген Жаратушы Аллаға сансыз шүкір! Алла Тағала мінез-құлықты жақсартуды құлдың өзінің ақыл-санасы мен күш-жігеріне қалдырған. Құлды ескертіп-қорқыту және сақтандыру арқылы мінезді жақсартуға шақырған. Алла Тағала өзінің жәрдемімен жақсы құлдарына өз мінездерін түзетуді жеңілдеткен. Қиын да ауыр істерді жеңілдету арқылы оларға жақсылық жасаған.

Салауат пен сәлем Алланың құлы, пайғамбары, сүйікті құлы, таза құлы, сүйіншілеуші құлы және ескертуші құлы болған ардақты Пайғамбарымызға болсын! Ол Пайғамбардың маңдайынан пайғамбарлықтың нұры жарқырайтын. Хақтың ақиқаты оның ішкі және сыртқы болмысынан көрініп тұратын. Оның отбасы мен сахабаларына салауат пен сәлем жаусын! Ол (с.а.с.) Исламның жүзін күпірліктің зұлымдығы мен қараңғылығынан тазалады, қате жолды тамырымен жойды. Өзі адасушылықтың ешқандай кір-батпағына ластанбады.

Осыдан кейін мынаны біліп қой, көркем мінез – пайғамбарлардың Мырзасының сипаты. Сыддықтардың амалының ең ізгісі. Көркем мінез – иманның жартысы, тақуалардың күресінің жемісі. Тақуа құлдардың жолы. Ал жаман мінез – адамды өлтіретін у. Миға қонымсыз келеңсіз әрекеттер, құрдымға құртатын масқаралықтар, әлемдердің Раббысына көрші болудан алыстататын жамандықтар және иесін шайтандардың қолына тапсыратын адасушылықтар. Көркем мінез жүректен нығмет жұмақтарына, Алланың сүйікті құлы болуға ашылған есіктер екені секілді... Жаман мінез – нәпсінің ауруы және жүректің ақауы. Тек сыртқы аурумен арасында мынадай айырмашылық бар. Жаман мінез – мәңгілік өмірді құртатын ауру. Сол себепті тек тәнді құртатын ауру мен осы қорқынышты аурудың арасындағы айырмашылық салыстыруға келмейтіндей деңгейде үлкен. Тән ауырғанда пәни өмірден айырылудан басқа зарар келмесе де, емдеу заңдарын қолдану үшін дәрігерлер жанын салып еңбектенген және еңбектенуде. Алайда жүрек дертінің емдеу заңдарын қолдану дұрысырақ емес пе? Себебі жүректің дертінде адамның мәңгілік өмірі құриды. Дәрігерліктің бұл түрі – әрбір ақылы толық адам үшін үйренуі парыз нәрсе. Себебі ақау мен аурулардан ада ешқандай жүрек жоқ. Осы тұрғыдан егер немқұрайдылық танытылса, аурулар жиналып, біріне бірі жалғаса береді, бір-бірін асқындырып, осылайша еселене түседі. Бұл жағдайда құл олардың себептерін анықтауда үлкен сезімге мұқтаж болады. Сосын оларды емдеп түзету үшін тырысып еңбектенуге мәжбүр болады.

Осы тұрғыдан олардың емі Алла Тағаланың мына аятында көрсетілген: «Расында, нәпсіні (тәкаппарлық пен Аллаға қарсы келу дертінен) арылтқандар (Алланың ауыр азабынан) құтылып, мұратына жетеді» (Шәмс, 9).

Оны емдеуге мән бермеуді Алла Тағала мына аятында көрсетіп берген: «Нәпсісін (тәкаппарлық пен күнә батпағына) батырып бүлдіргендер адыра қалады» (Шәмс, 10).

Біз бұл кітапта жүрек дерттерінің бірнеше бөліміне тоқталамыз. Қысқаша айтқанда, оларды емдеу туралы сөздің мәніне, аурулардың жеке еміне егжей-тегжейлі кірместен тоқталып өтеміз. Себебі бұлар толыққанды түрде Мүһликат бөлімінің басқа бөлімдерінде беріледі. Біздің ендігі мақсатымыз – мінез-құлықты жақсарту туралы көзқарас пен оның жолын қалыптастыру. Бұл жерде біз осыны түсіндіріп, оны халықтың дұрыс түсінуі үшін тәнді емдеуді мысалға аламыз. Ал мұны көркем мінездің ізгілігін түсіндіру арқылы айшықтап, сосын көркем мінездің ақиқатын баяндап, одан кейін көркем мінезге жетелейтін себептер туралы айтамыз, содан соң мінезді жақсартуға жарайтын жолдарды толыққанды түсіндіреміз. Одан кейін нәпсіні тәрбиелеу, сосын жүрек дертін анықтаудың белгілерін, сосын адамзат баласының нәпсісінің кемшіліктерін білуінде себепші болатын жолдардың анықтамасын, сосын жүректі емдеу жолының тек құмарлықтарды тастауға қатысты екендігінің нақылдық дәлелдерінің түсіндірмесін, көркем мінездің белгілерінің түсіндірмесін, өсіп келе жатқан балалардың нәпсісін тәрбиелеудегі жолдың анықтамасын, ерік-жігер мен күрестің бастамасының анықтамасын жасаймыз. Бұлар осы ктіаптың мақсатын қамтитын он бір бөлімнен тұрады.

Көркем мінездің ізгілігі және нашар мінездің жамандығы

Алла Тағала әрі сүйікті Пайғамбарын мақтап-мадақтап, оған берген нығметтерін айтып былай деген: «Шын мәнінде сен ұлы мінезге иесің» (Қалам, 4).

Айша анамыз былай дейді: «Ардақты Пайғамбардың мінезі – Құран» (Ибн Мәрдәуәйх).

Бір кісі ардақты Пайғамбардан көркем мінез туралы сұрағанда ардақты Пайғамбар оған жауап ретінде мына аятты оқыған: «Сен сонда да кешірімді бол, жақсылықты бұйыр, сауапты һәм пайдалы істер істе» (Ағраф, 199). Содан кейін былай деген: «Көркем мінез – сенімен туыстық байланысын үзген туысыңмен араласуың, саған бермегенге беруің, саған зұлымдық жасағанды кешіруің».

Сонымен қатар ардақты Пайғамбар былай деген: «Мен көркем мінезді толықтыру үшін жіберілдім» (Хаким).

«Қиямет күні қандай да бір құлдың таразысында ауыр басатын нәрсе – оның тақуалығы мен көркем мінезі» (Әбу Дәуіт).

Бір кісі келіп ардақты Пайғамбардан: «Уа, Расулалла! Дін деген не?» деп сұрайды. Ардақты Пайғамбар «Дін – көркем мінез» деп жауап береді. Әлгі адам ардақты Пайғамбардың оң жағына өтіп: «Уа, Расулалла! Дін деген не?» – деп сұрайды. Ардақты Пайғамбар «Дін – көркем мінез» деп жауап береді. Енді ол ардақты Пайғамбардың артына өтіп: «Уа, Расулалла! Дін деген не?» – деп сұрайды. Ардақты Пайғамбар «Сен түсінбейсің бе, дін – сенің ашуланбауың» дейді (Мұхаммед ибн Нәсир).

Бір мәртесінде біреу ардақты Пайғамбардан «Уа, Расулалла! Сум деген не?» деп сұрайды. Ол (с.а.с.) «Жаман мінез» деді (Имам Ахмад).

Бір адам ардақты Пайғамбарға барып былай деді:

– Маған насихат айтыңыз!

– Қайда болсаң да Алладан қорық!

– Тағы да насихат айтыңыз, уа, Расулалла!

– Күнәңнің артынан сауап іс жаса, күнәңді жусын!

– Тағы насихат айтыңыз, уа, Расулалла!

– Адамдармен жақсы қарым-қатынаста бол (Тирмизи).

Ардақты Пайғамбар «Ең ізгі амал қандай амал?» деп сұрады да, сосын жауап ретінде «Көркем мінез» деді.

Тағы бір хадисте былай дейді: «Алла Тағала бір құлының жаратылысы мен мінезін сол құлын отқа тастау үшін жақсартпайды (Құлының келбеті мен мінезін көркем еткен жағдайда оны отқа жақпайды)».

Фудайл айтады: Ардақты Пайғамбарға біреу «Бір әйел бар, күндіз ораза тұтады, түнде ғибадат жасайды. бірақ осыған қарамастан мінезі нашар, көршілеріне тіл тигізеді» дейді. Сонда ардақты Пайғамбар «Ол әйелде қайыр жоқ. Ол әйел тозақтық» дейді (Имам Ахмад).

Әбу Дарда айтады: «Ардақты Пайғамбардың былай дегенін естідім: «Қияметте адам баласының таразысына ең алғаш қойылатын нәрсе – көркем мінез бен жомарттық» (Әбу Дәуіт).

Алла Тағала иманды жаратқан кезде иман былай дұға жасады: «Уа, Аллам! Мені күшейт!» Осы дұғасына байланысты Алла Тағала оған көркем мінез бен жомарттықты берді. Күпірлікті жаратқан кезде күпірлік былай деді: «Уа Раббы! Мені күшейт!» Сонда Алла Тағала оған жаман мінез бен сараңдықты берді.

Ардақты Пайғамбар былай деген: «Ақиқатында, Алла Тағала бұл дінді өзі үшін таңдады. Сендердің діндеріңе тек жомарттық пен көркем мінез жарасады. Мұқият болыңдар! Діндеріңді көркем мінез бен жомарттықпен әсемдеңдер» (Дарақутни).

Көркем мінез – Алла Тағаланың ең ізгі жаратылысы (Табарани). Ардақты Пайғамбардан:

– Уа, Расулалла! Мүміндердің қайсысы иман тұрғысынан ізгірек? – деп сұрағанда, ол:

– Қайсысының мінезі жақсы болса, соның, – деген (Әбу Дәуіт).

«Ақиқатында, сендер халықты мал-мүліктеріңмен байыта алмайсыңдар және разы ете алмайсыңдар. Сол себепті оларға жылы қабақ пен көркем мінезбен көмектесіңдер» (Табарани).

«Жаман мінез сірке суы балды қалай бұзғса, ол да салих амалдарды солай бұзады» (Бәйхақи).

Жәрир ибн Абдулла ардақты Пайғамбардың былай дегенін риуаят етеді: «Расында, сен Алла келбетіңді көркем етіп жаратқан адамсың. Сол себепті сен мінезіңді көркемде» (Хараити).

Бәрра ибн Азиб былай дейді: «Ардақты Пайғамбар келбет тұрғысынан адамдардың ең көркемі болумен қатар мінез жағынан да ең жақсысы болатын» (Хараити).

Әбу Мәсғуд Бәдри ардақты Пайғамбардың былай дұға жасағанын жеткізеді: «Уа, Аллам! Келбетімді көркем еттің. Мінезімді де көркем ет» (Хараити).

Абдулла ибн Амр ардақты Пайғамбардың мына дұғаны көп оқығанын риуаят етеді: «Уа, Аллам! Сенен денсаулық, кешірім және көркем мінез сұраймын» (Хараити). Әбу Һурайра ардақты Пайғамбардан мына хадисті жеткізген: «Мүмін адамның қадірі – дінінде. Құрметі – көркем мінезінде, бақыты – ақылында» (Бәйхақи).

Усама ибн Шәрик былай дейді: «Бәдәуилер ардақты Пайғамбардан: «Құлға берілген ең қайырлы нәрсе не?» деп сұрады. Ардақты Пайғамбар «Көркем мінез» деп жауап берді» (Ибн Мәжа).

«Расында, мен үшін ең тартымды және қиямет күні маған ең жақындарың – мінезі жақсыларың».

Ибн Аббас ардақты Пайғамбардың былай дегенін риуаят етеді: «Үш қасиет бар, олардың үшеуі немесе біреуі адамда жоқ болса, ол адамның ешқандай амалына сенбеңдер: Адамды Алланың күнәларынан тыятын тақуалық немесе жұмсақтық, сол жұмсақ мінез қызуқанды адамды тоқтатады немесе адамдар арасында өмір сүре алатындай жақсы мінез».

Ардақты Пайғамбар намаздың басында былай дұға жасайтын: «Уа, Алла! Маған мінездің ең көркемін бер! Себебі мінездің ең көркеміне мені Сен жеткізесің. Менен жаман мінездерді алыстат. Себебі Сенен басқа жаман мінезден құтқарушы жоқ».

Әнас айтады: «Біз бір күні ардақты Пайғамбармен бірге болатынбыз. Ардақты Пайғамбар былай деді: «Ақиқатында, көркем мінез күн қалай мұзды ерітсе, күнәні де солай ерітеді».

«Көркем мінез – адамның бақыты» (Хараити). Ардақты Пайғамбар Әбу Зәр әл-Ғифариге былай деген: «Ей, Әбу Зәр! Шешім секілді ақыл, көркем мінез секілді мәртебе жоқ» (Ибн Мәжа).

Әнастан былай риуаят етіледі: Үммі Хабиба ардақты Пайғамбардан:

– Әйелдің бұ дүниеде екі күйеуге тиіп, олардың үшеуі де қайтыс болып, үшеуі де жұмаққа барса, бұл әйел қай күйеуімен бірге болады?

– Тірі кезде әйел үшін қайсысының мінезі жақсы болған болса, сонымен бірге болады. Ей, Үммі Хабиба! Көркем мінез бұ дүниенің де, ақыреттің де қайырын әкеледі. (Табарани).

«Табысты мұсылман көркем мінезі мен мәртебесінің арқасында күндізді оразамен, түнді ғибадатпен өткізген адамның дәрежесіне ие болады» (Имам Ахмад).

Абдуррахман ибн Сәмура айтады: «Біз ардақты Пайғамбардың қасында болған кезде, ол былай деді: «Мен кеше түнде ғажайып нәрсе көрдім. Үмбетімнің бірі тізерлеп отыр екен. Оның Алламен арасында перде бар екен. Осы кезде көркем мінезі келіп (пердені көтеріп) оны Алланың алдына апарды» (Хараити).

Әнас (р.а.) ардақты Пайғамбардың былай дегенін риуаят етеді: «Ақиқатында, құл көркем мінезінің арқасында ақыретте биік дәрежеге жетеді, үйлердің ең әдемісіне кіреді. Ал ғибадатта ол әлсіз». (Табарани).

Риуаят етілуі бойынша, әзірет Омар ардақты Пайғамбардың алдына кіру үшін рұқсат сұрайды. Ол кезде ардақты Пайғамбардың қасында көп сұрақ қойып, даусын ардақты Пайғамбардан жоғары көтеріп сөйлескен бір топ құрайыш әйелдері бар еді. Әзірет Омар ардақты Пайғамбардың алдына баруға рұқсат сұрағанда әйелдер перденің арғы жағына өтеді. Әзірет Омар ардақты Пайғамбардың алдына келгенде, Оның (с.а.с.) күлгенін көріп: «Ата-анам жолыңа құрбан, уа, расулулла! Неге күлдіңіз?» – деп сұрайды. Ардақты Пайғамбар былай дейді:

– Менің жанымда отырған мына әйелдерге таң қаламын. Сенің даусыңды есіте сала дереу перденің артына тығылды.

Әзірет Омар «Бәрінен бұрын сенен қорқулары керек еді» деді де, әйелдерге бұрылып:

– Ей, өз нәпсілерінің дұшпандары! Сендер Пайғамбардан қорықпайсыңдар да, сонда менен қорқасыңдар ма?

– Иә, сен ардақты Пайғамбардан қаталдау және мейірімсіздеусің.

Сонда ардақты Пайғамбар әзірет Омарға былай деді:

– Ей, Хаттабтың ұлы! Одан зоры да бар. Аллаға ант етемін, бір жолмен келе жатқаныңда шайтан кездессе, міндетті түрде жолыңды ауыстыр. (Мүслим, Бұхари).

«Жаман мінез – кешірілмес күнә. Ал жаман ойлау жамандықты тудыратын қателік» (Табарани).

Сахабалар мен ғалымдардың сөздері

Лұқман Хәкімнің ұлы әкесінен сұрайды:

– Әкешім! Адамның қандай қасиеттері қайырлыр