Алау ӘДІЛБАЕВ

САҢЛАҚ САХАБАЛАР

Алматы, 2024

Алғы сөз

Ұлы Жаратушы адамзатты қадірлі қонағы етіп жаратып, жеті қабат әлем-сарайының төрінен орын берген. Жаратушы Жаббар Ие мұнымен шектелмей, әр дәуірде арнайы елшілерін жіберген. Қияметке жақын қалғанда, жалпы адамзатқа ақырғы елші – әзірет Мұхаммед (с.а.с.) пайғамбар келді. Осы соңғы Пайғамбар әкелген Ислам дінін таратуда жанындағы сенімді серіктері де үлкен рөл атқарған.

Ендеше, біз Ислам дініне терең бойлап, оны жақыннан танығымыз келсе, сөзсіз, Пайғамбарымызбен қатар айналасындағы саңлақ сахабалардың да өмір жолын білуге тиіспіз. Жалпы, Ислам дінінің негізгі мақсаты – көкірегіне иман егумен қатар адамзатты көркем мінезділікке баулу. Пайғамбардың мінезін жан жары Айша анамыз «Оның мінезі – Құран» деп, дөп басып айтқан. Ендеше, Құран Хақ тағала уағыздаған көркем қасиеттер мен мінезді танытса, ақырғы Елші соны іс жүзінде көрсетіп, жұмыр басты пенделерге үлгі-өнеге болған. Ақиық сахабалар да Құранды негізгі қайнар етіп, Алла елшісін іс жүзінде үлгі еткен. Сол себепті сахабалардың да өмір жолы – кейінгі ұрпақ үшін қайталанбас өнеге.

Қолдарыңыздағы кітап – сол сахабалардың өміршең өнегесін бояуы қанық күйінде бүкпесіз таныта білген бірден-бір салмақты туынды. Шынтуайтына келсек, сахабаның әрқайсысы – жүзден жүйрік, мыңнан тұлпар дара жандар. Кітаптың ерекшелігі – солардың ішінен аты аңызға айналған озықтарын таңдап, ғибратты ғұмырларынан мысалдар беру арқылы барша сахабаларға тән негізгі ұстаным «өзгелердің бақыты үшін өмір сүру» болғандығын жалпақ жұртқа қарапайым тілмен жеткізуі. Мәселен, Әбу Бәкірдің (р.а.) өмірі жайлы сөз қозғағанда, оның басты қасиеттері: шыншылдық, қайырымдылық, жомарттық болғандығын көреміз. Әбу Бәкірдің мұсылман болған шақта жинаған қырық мың дирхамын Ислам жолына жұмсау үшін Алла елшісіне әкеліп беруі – қазіргі қоғам мұсылмандары үшін орны толмас өнеге. Сахаба Омардың да (р.а.) әділдігі ерекше қырынан бейнеленген. Оның халифа болып тұрған шағында бір сахабамен дауласып, сотқа барғанда қазы (би) оны төрге шақырады. Сонда Омардың: «Алдыңа келген халифа мен қарапайым халықтың кез келген өкілін тең тұтпайынша, сен бұл орынға лайық бола алмайсың. Қазы әділ болса, халифаның емес, Алланың бұйрығы мен үкімін орындауы керек» деген сөздері әділеттілікке бет бұрған қай қоғам үшін берік ұстаным емес пе?!

Қазіргі таңда біздің қоғам үшін ғылым аса маңызды десек, ғылымы жоқ халықтың өркениетті ел болуы дүдәмал. Әсіресе, Ислам ілімін нақты саралап, ғылыми зерделемеген қоғамда әртүрлі бұрыс бағыттағы діни ағымдардың пайда болуы кәдік. Сондықтан дәл қазіргі уақытта Исламдағы ғалым сахабалар жайлы сөз қозғаудың игі әсер-ықпалы мейлінше зор. Ислам дінін терең білгісі келген адам сол дін үшін аянбай тер төккен, тіпті ғазиз жанын құрбан етуден тайсақтамаған сахабалар өмірімен жете танысқаны жөн.

Таңдаулы сахаба аналарымыздың өмірлің ұстанымы – қияметке дейінгі мұсылман әйел заты үшін асқақ өнеге. Соңғы бөлімде осыны дөп басып таныта білуі – кітап ерекшелігінің тағы бір қыры.

Кітап тілі жеңіл болумен қатар өте тартымды. Деректік құндылығы жоғары, әдеби құнары айқын. Оқыған сайын оқырман қызығушылығын еселеп, ынтықтырып отырады. Қысқасы, еңбекті оқып шыққан адам осыған көз жеткізе отырып, сахабалардың астам шынайылығы мен жоғары адамгершілігін, қарапайымдылығы мен кішіпейілділігін, Пайғамбарымызды (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қатты жақсы көруін, тақуалықта түпсіз тереңдігін аңғарып, сөзсіз өзіне үлгі тұтар деген сенімдеміз.

Әбсаттар қажы Дербісәлі,

Қазақстан мұсылмандары діни

басқармасының бұрынғы төрағасы, шығыстанушы, дінтанушы

Кіріспе

Ғасырлар қойнауындағы дүбірлі оқиғаларға куә қарт тарихқа терең үңілсек, адамзат қауымының бағыты мен бағдарына жол сызған, күллі ғаламды күрт өзгеріске түсірген маңызды жағдаяттарды көреміз. Сол оқиғалардың ең бастысы – Ислам дінінің келуі және оның әлемге таралуы.

Ислам дінінің келуі қарсаңында Араб түбегіндегі қоғамдық тыныс-тіршілік жан түршігерлік еді. Зұлымдық атаулы етек жайып, ішімдік судай сапырылды. Құмар ойындарының неше түрі кең таралып, жезөкшелік үйреншікті кәсіпке айналды. Тайпалар арасындағы кек пен қан дауы ғасырлар бойы бір толастамай, өсім (пайыздық өсім) қоғамға жабысқан дерт болды, қысқасы, мейлінше рухани азғындаған адамзатқа жаһилияның (қараңғылық дәуірдің) үкімі жүрді.

Дәл осы тұстағы адам жанын түршіктіретін сұмдық – отбасында қыз баланың дүниеге келуі ар саналып, бейкүнә сәбилердің тірідей топыраққа көмілуі. Өкінішке орай, бұл да араб қоғамын іштен ірітті.

Шімірікпестен адам қанын ағызуды әдетке айналдырған мейірімсіз қоғам Исламның келуімен аз уақыт ішінде адамзат тарихында өркениет пен мәдениеттің ошағына айналды. Бір кездегі қаныпезерлікте алдына жан салмайтындар құрт-құмырсқаны өлтіріп алмау үшін әрбір қадамын аңдап басып, аяқтарына қоңырау тағып жүретін тақуа дәрежеге жетті. Адами қасиеттер аяққа тапталып, азғындық шегіне жеткен тұста пендешіліктің пердесін серпіп, күллі ғаламға мәдениет бастауын үйретуші қаһармандар пайда болды. Бұл – заңды құбылыс. Себебі қараңғылық қапасында тұншыға бастаған ғалам рухани жұттан құтқаратын ғажап нұрға мұқтаж-ды. Адамзатты мейірімімен жаратқан Ұлы Жаратушы пенделерге жол көрсету үшін теңдессіз, асыл тұлға, ғаламның рақым нұры Мұхаммед Мұстафаны (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) қадірлі елші етіп жіберді. Ғаламның рақым нұры сүйікті елші бұзылған елді жөнге салып, оларға өмірдің түп мәнін, мақсаты мен хикметін үйретті. Әлемдегі толған айдай толықсыған әсемдік пен жаратылыстағы таңғажайып құбылыстардың, адам қолымен тұрғызылған салтанатты сарайдан сан есе көрікті де кең осынау әлемді өрнектеген өнер иесі, шебер Жаратушы бар екендігін ұқтыра білді. Әзірет Мұхаммед (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тек Аллаға иман етіп, құдіретіне бас игенде ғана адамдардың қараңғылық шырмауынан құтылып, баянды бақытқа қол жеткізетінін айтты. Ол Ұлы Жаратушы есімін күллі әлемге паш етті.

Азғындық пен әділетсіздік белең алып, адамдар шынайы Жаратушысын ұмытып, қолдан жасалған сансыз меңіреу пұттарға табынып кеткенде Соңғы елші оларды құдіретті Аллаға иман келтіруге, тәухид1 нұрымен сусындауға үндеді.

Жүректе иман нұрының салтанат құрып, Ислам дінінің төрткүл дүниенің төрт бұрышына таралуында Мұхаммед Мұстафадағы (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) мойымас иман күшінің, қажымас қайратының, төзімділігі мен сабырының орны ерекше. Осы тұста Ұлы Жаратушының бұйрықтарын жүрегімен қабылдап, халықтың иманын құтқару жолында сүйікті елші әзірет Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) еріп, қашан да қасынан табылған сенімді мұраттастары ақжал толқын сахабалар керуені тарих сахнасына шеру тартты...

Ислам діні адамдардың жүрегінде ұлы төңкеріс жасады. Ақиқатқа көз жеткізген қарапайым адамдардың арасынан уақыт өте келе нағыз парасат-пайымы жоғары, жалпы адамзатқа өнеге боларлық Ислам қаһармандары шықты. Бұған сахабалар өмірі айқын дәлел. Алланың көмегімен сахабалар адамзат тарихында теңдесі жоқ төңкеріс жасады. Олар кейінгі ұрпаққа дұшпаны күйініп, досы сүйінетін өнеге, мәңгілік рухани мұра қалдырды.

Мысалы, әзірет Әбу Бәкір (р.а.) Пайғамбарды танып, иман нәрімен сусындаған соң ісі шынайылығымен астасқандықтан пайғамбарлардан кейінгі ең жоғарғы мәртебеге жетті. Саналы ғұмырын Алланың ақиқат жолында сарп етті. Ол мейірімділігі, қайырымдылығы, жомарттығы, шыншылдығы, ақыл-парасаттылығымен ерекшеленді.

Арыстандай айбарымен айналасындағылардың мысын басып зәре-құтын ұшыратын бір кездегі көзіне жас алмас қатал Омар (р.а.) иман етіп, Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тәрбиесінен өткеннен кейін әділдігімен тарихта өшпес із қалдырды. Пайғамбарымыздың: «Егер менен кейін пайғамбар келер болса, ол Хаттабұлы Омар болар еді» деген ілтипатын иеленген дара тұлғаға айналды.

Ар-ұят пен биязылықтың төресі, аса жомарт, әдептіліктің ізгі үлгісі әзірет Осман Алла елшісінің тәрбиесімен бойындағы қасиеттерін кемелдендіре түссе, ғылымға терең құштарлығымен, тақуалығымен шоқтығы биік әзірет Али тәрізді қаһармандар жетілді.

Қарапайым сарбаз бола тұра «Алланың қылышы» атағын иеленген Халид ибн Уәлид, ірі саяси тұлғаға айналған Амр ибн Ас, әу баста қатардағы бір құл болып өмірінің соңына дейін «бас қолбасшы» деген атаққа ие болған Зәйд ибн Хариса және оның ұлы Усама, шопандықтан Иран билеушілігіне дейін көтеріліп, атақ-даңқтың буына семірмей, көптің бірі ретінде қарапайым қоңырқай ғұмыр кешкен Салмани әл-Фариси сияқты тұлғалар да Пайғамбардан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тәлім алып, тарих тұғырынан орын алды.

Бұл еңбекте тарихи оқиғаларға терең бойлап жатпаймыз. Адамзат мәдениетінде үлкен төңкеріс жасаған сахабалардың өміріне жеке-жеке тоқтала отырып, Ислам дінінің адам өміріне қандай керемет өзгеріс енгізгендігін көрсетуді мақсат еттік.

Алау Әділбаев,

дінтанушы, Phd доктор, доцент

I БӨЛІМ

САХАБАЛАР ЖАЙЛЫ ЖАЛПЫ МӘЛІМЕТ

Сахаба: мәні мен мағынасы

Сахаба – арабшадағы схб түбірінен туындаған көпше түрдегі есім сөз, жекеше түрі – сахаби. Сахаба (етістігі) серік, жолдас, дос болу және сұхбаттасу деген мағынаны білдіреді2. Мейлі аз, мейлі көп болсын, сұхбаттасқан адамға осы есім беріледі.

Терминдік мағынасына келсек, Алла елшісін (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көрген, аз уақыт болса да оның сұхбатын тыңдап, иман келтірген және дүниеден иманды болып өткен кісі «сахабаға» жатады3.

Сахабалардың «мұһажирлер» және «ансар» деп аталуы

Мұһажирлер: Пайғамбарымызға пайғамбарлық келгеннен кейін ең алғаш иман келтіріп, бүкіл қиындықтарға қарамастан Алла Расулының қауіпке толы жолында еш нәрседен тайынбаған жанкештілер. Ақиқат дінінің дәстүр-талаптары бойынша өмір сүре білу үшін Меккенің алынуынан бұрын Меккеден Мәдинаға туған жер, бала-шаға, шаруа-кәсіптерін Алла үшін тастап көшкен әзиз жандар. Олар – Исламның кең таралуы жолында үлкен қызмет атқарып, өшпес із қалдырған, Алланың разылығына және Пайғамбарымыздың сүйіспеншілігіне ие болған ардақтылар.

Мекке азат етілгеннен кейін һижрет ету біржолата тыйылса да, алғашқы мұһажирлердің даңқымен, мәртебесі мәңгі сақталып қалды. Мұһажирлік дәреже – ең жоғарғы дәрежелердің бірі болды. Құранда мұһажирлер жайында былай делінеді:

«Раббылары олардың дұға-мінәжаттарына былай жауап берді: «Шүбәсіз, Мен мейлі ер, мейлі әйел болсын, араларыңнан үнемі осылай игілікті істер атқаратындардың еңбегін зая етпеймін. Өйткені сендер бір бүтінсіңдер. Менің жолымда һижрет еткен әрі атамекенінен қуылған, Менің жолымда сан түрлі зәбір-зомбылыққа төзе білген һәм (керек кезде дұшпанға қарсы) қасық қаны қалғанша соғысқан және өлтірілген әрбір жанның кінә-қателіктерін жасырамын һәм шүбәсіз, оларды түбінен өзендер ағып жататын жаннат бақшаларына кіргіземін. Бұл – Алла тарапынан берілетін ерекше сый-сияпат». Әлбетте, ең керемет сый-сияпат Алланың дәргейінде» (Әли Имран, 195).

Ансар: Ансардың сөздік мағынасы – жәрдем ету. Терминдік мағынасы – Ислам дінінің дәстүрлеріне сай өмір сүріп, оны таратуға Меккеден Мәдинаға көшкен Пайғамбарымыз бен мұһажирлерді ыстық ықыласпен құшақ жайып, құрақ ұшып қарсы алған, оларды өздерінің күйбең тіршіліктерінен де жоғары қойып, барын солармен бөлісіп, қолынан келген жәрдемдерін аямай, мұһажирлермен бауыр болып, бауырлары үшін қилы-қилы қиындықтарға төзуге разышылығын білдірген сахабалар.

Ансарлар өмірлерінің соңына дейін Ислам жолында қызмет етті. Солардың көмегінің арқасында мұһажирлер мұқтаждықтың не екенін білмеді. Осындай иық селбесіп, бір-біріне жәрдемдесудің дәнекерлігімен Мәдинада Ислам мемлекеті құрылып, аз уақыттың ішінде рухани һәм материалдық жағынан басқа мемлекеттерді басып озды.

Ансардың жасаған жақсылықтары Құранда ерекше аталып, олар жайлы: «Міне, нағыз құтылушылар осылар», – делінген4.

Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Ансардың дәрежесін былай бағалаған: «Һижрет болмағанда мен ансардың қатарынан табылар едім. Барлық адамдар бір жолға, ал ансар басқа жолға түссе, мен ансардың жолымен жүрер едім. Я, Алла, ансарды, балалары мен ұрпақтарын да қорғай гөр!»5

Мұһажирлердің жаппай қоныс аударып, оларға ансардың жәрдем етіп, қолдауының нәтижесінде Алла расулы да Мәдинаға көшті. Осылайша Мәдина Ислам дінінің орталығына айналды. Ислам шуағын тарату орталығы болған бұл қала «Мәдина мунаууара» (нұрлы қала) деп аталды6.

«Суффа» сахабалары

Пайғамбарымыз Мәдинада салдырған мешіттің бір бұрышына құрма ағаштарынан көлеңкелік баспана жасатты. Көлеңкелікке арабшада «суффа» делініп, ол жерде тұрғандар «асхабы суффа» аталды.

Суффа сахабалары туған-туыс, жақындары мен дүние-мүліктері жоқ кедей сахабалар болатын. Олар өз өмірін Құран үйреніп, Пайғамбарымыздан тәлім алу жолына арнады. Олардың қажеттіліктерін Пайғам-барымыздың өзі және дәулетті сахабалар қамтамасыз етті.

Пайғамбарымыздың ілімімен сусындаған бұл бақытты жандар аз уақыттың ішінде сахабалар арасында Құран, хадис және басқа да діни ілімдерді терең меңгеруімен жоғары құрметке ие болды. Олар күндіз ораза ұстап, түнде ғибадат етіп, дүниенің күйбең тіршілігінен бойларын алыс ұстап, алтын уақыттарын Адамзаттың ардақтысынан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) естігендерін жаттап, кейінгілерге жеткізу жолында өткізді.

Пайғамбарымыздың білім бұлағынан сусындаған бұл сахабалар жан-жаққа мұғалім етіп жіберілді. Олар Исламның шынайы рухын басқа руларға, мемлекеттерге көркем түрде уағыздау арқылы жеткізді. Өмірлерін ақиқатты паш етуге арнаған ақиық сахабалар тек уағыздаумен ғана шектеліп қалған жоқ, керекті кезінде қаруларын асынып, қасиетті соғыстарға да қатысты. Олардың арасынан ең көп хадис риуаят еткен Әбу Һурайра, сонымен қатар Бәрә ибн Малик, Абдулла ибн Үнәйс сынды ғалым, тақуа сахабалар шықты. Құран кәрімнің және хадис шәріптердің жатталып, мағыналарының кейінгілерге дұрыс жетуінде бүкіл қиындықтарға төзе білген, білімге құштар жанқияр суффа асхабы табандылықтарының орны ерекше.

Сахабалардың дәрежелері

Аз уақыт болсын Пайғамбарымызды көріп, иман еткен адам «сахаба» деп аталған. Дегенмен Ислам дінінің кең тарап, қанат жаюы жолында танытқан ерен ерліктері мен жанқиярлығы жағынан дәрежелері әртүрлі сахабалар бар. Дін жолындағы бүкіл соғыстарға немесе кейбіреулеріне қатысуы, Алла расулымен бірге мүшріктерден жапа шегіп, олардан азап көруі, мал-мүлік, бала-шағалары мен үй-жайын тастап, басқа мемлекетке көшуге мәжбүр болуы, сол сияқты дін жолында шейіт болуы тұрғысынан алғанда, олардың арасындағы сахабалар дәрежелерінің әртүрлі болуы табиғилық. Сахабалардың арасындағы бұл дәреже айырмашылығын хадис ғалымы Хаким ан-Нисабури былайша көрсетеді:

1. Хулафа-ур Рашидин (Әділетті 4 халифа: Әбу Бәкір, Омар, Осман, Али) және солармен бірге алғаш иман келтіргендер. Бұлардың ішінде көздерінің тірісінде Жаннатпен сүйіншіленген он сахаба (әл-ашарат-ул мубашшарату) және олардан кейінгі 6 кісі.

2. Дар-ул Аркам асхабы. Бұлар – Омар ибн Хаттабтан бұрын иман келтіріп, мұсылман болғандықтарын жасырын ұстап, Аркам ибн Әбул-Аркамның үйінде жиналғандар.

3. Мұсылман болғандықтары үшін Меккеде зорлық көріп, лажсыз Эфиопияға һижрет (көш) жасағандар.

4. «Бірінші Ақаба сертіне» қатысып, Пайғамбары-мызды (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көрген, иман келтірген және серт беріп, қол алысқан ансардың алғашқылары.

5. «Екінші Ақаба сертінде» Пайғамбарымызбен кездесіп, өмірінің соңдарына дейін оны қорғап-қолдауға сөз берген мұсылмандар. Олардың көпшілігі ансар еді.

6. Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Мәдинаға бармай тұрып Құбаға келгенінде, оған келіп қосылған алғашқы мұһажирлер.

7. Бәдір шайқасына қатысқандар.

8. Бәдір шайқасы мен Худайбия оқиғаларының тұсында һижрет жасағандар.

9. Ридуан сертіне қатысқандар. Худайбияда ағаштың астында Пайғамбарымызға ант бергендер. Құранда олар жайлы: «Шынында, Алла ағаш астында саған серт берген мүминдерге разы болды» делінсе, Пайғамбарымыз «сендер бүгін жер бетіндегі ең қайырлы жандарсыңдар», – деген.

10. Худайбия келісімі мен Меккенің алынуы ара-сындағы уақытта һижрет еткен сахабалар. Бұлардың арасында Халид ибн Уәлид, Амр ибн Ас және Әбу Һурайра сияқты белгілі сахабалар бар.

11. Мекке алынған кезде және одан кейін мұсылман болғандар.

12. Пайғамбарымызды Меккенің алынуы кезінде және қоштасу қажылығында көрген жас балалар7.

Кейбір жау жағадан алған сын сағаттардағы тозаң-ның түйіршігіндей жауапты іс жайшылықтағы таудай істермен салыстырғанда маңызды әрі құнды. Бұл ақиқат жайлы Құранда былай делінеді: «Араларыңдағы (алдағы барлық жеңістердің басы болған) ұлы жеңістен бұрын дүние-мүлкін дін жолында жұмсаған әрі соғысқан жандар өзгелермен тең болмайды. Олар ұлы жеңістен кейін дүние-мүлкін дін жолында жұмсаған әрі соғысқандардан дәреже жағынан әлдеқайда биік тұрады. Дегенмен Алла олардың барлығына да ең керемет сый (жұмақ пен кешірімін) уәде етеді. Алла сендердің не істеп, не қойып жүргендеріңнен толық хабардар» (Хадид, 10).

Бұл аятта көрсетілгендей, Ислам діні жаңа тарай бастаған алғашқы уақыттарда мұсылмандықты қабылдау – өз еркіңмен басыңды қауіпке тігу, яғни, сан түрлі қиыншылықтарға душар болу дегенді ұқтыратын. Бірде Әбу Бәкірдің (р.а.) Алиге (р.а.) айтқан мына сөздері сол күндердің қиыншылығын көз алдымызға елестеткендей:

«Ол күндері көңілді қайғы басып, көзге қан толып, кеудені кек кернейтін. Ызалана қылыш біленіп, жер беті қорқыныштан арылмайтын. Өлімге нар тәуекелмен ғана күн кешетінбіз. Өйткені өзімізді қорғап шыбын жанды аман алып жүру қиынның қиыны еді. Қабырғаңды қайыстырып ауыртпалыққа көнбейінше ештеңені түзету мүмкін емес-ті. Міне, осындай қиын-қыстау кезеңде әке-шеше, туған-туыс, барымыз бен жоғымызды, бүкіл дүниемізді шын разышылығымызбен қуана-қуана Алла расулының жолында пида етуші едік»8.

Сахабалардың жалпы саны

Пайғамбарымыз көз жұмған уақыттағы сахабалар-дың жалпы саны жайлы нақты мәлімет жоқ десек те, Ислам тарихына байланысты жазылған классикалық кейбір еңбектерде жүз мың сахабаның болғандығы айтылған. Мысалы, қоштасу қажылығына 40 мың, Тәбук жорығына 70 мың сахабаның қатысқандығы жайлы Ислам тарихына байланысты шығармаларда мәліметтер бар. Имам Шафиғи Пайғамбарымызды көріп, одан хадис риуаят еткен сахаба санының 60 мың болғандығын айтады. Меккені алғанға дейін қайтыс болған сахабалардан өзге, Меккенің алынуы кезінде сахабалар алыс жақтарға тарап кеткендіктен олардың есімі кейінгі ұрпаққа жетпеген. Сахаба есімдерін шығармасында ең көп көрсеткен ғалым – Ибн Хажар. Ол «Исаба» атты еңбегінде 11 783 сахабаның атын атайды9.

Сахабалар жайында жазылған негізгі шығармалар

1. Ибн Сағд (168-230), Табақатул-кубра.

2. Әбу Нуғайм әл-Исбахани (330-403), Хилятул-Әулия.

3. Әбу Омар ибн Абдулбарр (368-463), әл-Истиғаб фи мағрифатил-асхаб.

4. Иззуддин ибн әл-Асир (555-630), Усдул-ғаба фи мағрифатил-асхаб.

5. Ибн Хажар әл-Асқалани (773-852), әл-Исаба фи-т-тамиизис-сахаба.

Құран кәрімдегі сахабалар жайлы аяттар

Сахабалардың ерліктері, табандылықтары мен шынайылықтарын мадақтап, дәрежелерінің қаншалықты жоғары екендігін кейінгі ұрпаққа білдіру үшін Алла Тағала Құран кәрімнің көптеген аяттарында сахабалар туралы баяндаған. Олар – ең қайырлы үмбет. Бұл жайлы «Әли Имран» сүресінің 110-аятында: «(Уа, Мұхаммедтің үмбеті!) Сендер (Раббыларыңның қалауымен) күллі адамзаттың игілігі үшін жарыққа шығарылған (жаралған) ең қайырлы үмбетсіңдер. Үнемі жақсылыққа шақырып, жамандықтан тыясыңдар, Аллаға кәміл сенесіңдер» – делінген.

Сахабалар жайлы Тәурат пен Інжілде де оларды сипаттап, мадақтаған аяттар бар. Ол жайлы Құранда: «Мұхаммед – Алланың елшісі. Онымен бірге болған мүміндер (күпірлікте табандаған қаскүнем) кәпірлерге тым қатал, ал өзара сондай мейірбан. Олардың әркез рүкуғ жасап, сәждеге жығылып, Алланың шексіз рақымы мен разылығын тілегенін көресің. Олардың белгісі – жүздеріндегі сәжде ізі мен (иман) нұры. Бұл – олардың Тәураттағы сипаты. Ал Інжілдегі сипаты – бүршік атып, оны әлдендіріп, сағағын айыра әбден толықсып, тіп-тік сабағымен бой көтерген егін сияқты. Ол (егіннің бұлай өніп-өсіп, сағағын айырып бой көтеруі) диқандарды таңғалдырса, кәпірлер (оны көргенде) ашу-ызадан жарыла жаздайды. Алла олардың шынайы түрде иман келтіріп, игілікті істер істегендеріне кешірім һәм үлкен сый уәде етті» (Фатх, 29) делінеді.

«Иман келтіріп, Алла үшін қоныс аударған һәм дүние-мүліктерін де, жандарын да аямай Алла жолында (елдің тыныштығы үшін бүлікшіл бұзақыларға қарсы) соғысқандар (яғни, мұһажирлер) мен оларға пана болып, қолынан келген жәрдемін аямағандар (яғни ансарлар), міне, солар – нағыз мүміндер. Олар үшін (көптеген жақсылықтың басы болатын) кешірім мен әсте түгесілмейтін қайырлы ризық бар» (Әнфал,74).

Алла Тағаланың олардан разы болғандығы жайлы мына аяттарда былайша баяндалады: «Мұһажирлер мен ансарлардың (Исламды қабылдаудағы һәм Алла жолында қызмет етудегі) алдыңғы қатарлылары және соларды өнеге тұтып, игілікті істер атқарып соңдарынан ергендерге Алла разы болды. Олар да Аллаға дән риза болды. Алла олар үшін (жайқалған жасыл бауларының арасынан және зәулім сарайларының) түбінен өзендер ағып жататын жаннат бақшаларын дайындап қойды. Олар сонда мәңгі-бақи қалып, бақытты ғұмыр кешеді. Ең үлкен жетістік деген, міне, сол» (Тәубе, 100).

Бұл жердегі мұһажирлер мен ансар Алланы разы етерлік қандай әрекет жасаған еді? Әуелі, мұһажирлер үй-жай, бала-шаға мен бүкіл Меккедегі байлықтары мен сауда істерін Алланың діні үшін тәрк етіп Мәдинаға көшті. Ал ансарлар оларды құшақ жая қарсы алып, барын солармен бөлісіп, құтты қонақ етті. Мысалы, Меккеден келген Абдуррахман ибн Ауфпен бауырластырылған10 Сағд ибн Раби бауырына үйінің есігін айқара ашып, бүкіл нәрсесін тең бөліп беруге ырзалық білдірді. Алайда Меккеде саудаға машықтанған дәулетті сахаба Абдуррахман ибн Ауф оған рақметін жаудырып, оларға масыл болмау үшін «базардың жолын көрсет» деп арқанын асынған күйі жүк тасып күн көруге шыққан еді11.

Осылайша сахабалар шынайы бауырластықтың үлгісін көрсетті. Дәустен көшіп келіп мұсылмандықты қабылдаған, Алла расулының хадистерін кейінгі ұрпаққа жеткізуді мұрат еткен Әбу Һурайра (р.а.) күндіз ораза ұстап, түнде намаз оқып, таң атқаннан қас қарайғанша аш жүретін. Бұндай күндері тіпті жиі болатын.

Бірде Пайғамбарымызға келіп бірнеше күннен бері аш құрсақ жүргенін айтады. Осы тұста өзінің ең жақсы көретін құрма бағын Алла жолында бағыштаған Әбу Талха келіп, үйінде бойға қуат боларлықтай азық болмаса да, әзірет Әбу Һурайраны үйіне қонақ етті. Әбу Талха әйеліне: «Балаларды ертерек жатқыз. Не бар болса бәрін дастарханға әкел. Шамды білмеген болып өшіріп ал. Қараңғыда кімнің жегені, кімнің жемегені белгілі бола қоймас. Мен де қасығымды қолыма ұстап астан жегендей болып отырайын. Әйтеуір қонағымызды аш түнетпейік», – дейді. Әйелі күйеуінің айтқанын орындап, ештеңеден хабарсыз Әбу Һурайра осылайша қарнын тойдырады. Ертесіне екеуі таң намазын оқуға мешітке барып, Алла елшісіне (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ұйып, намаздарын оқиды. Намазды бітірген соң Пайғамбарымыз бұрылып, күлімсіреп «Алла Тағала мына аятты түсіретіндей бұл түнде не істедіңдер?» – деп төмендегі аятты оқиды:

«Олардан бұрын Мәдинаны мекен етіп, иман құшағына оранғандарға келсек, олар өздеріне Алла жолында қоныс аударып келген мұһажирлерді шын жүректен жақсы көреді және оларға берілген олжаны немесе басқа да дүниені іштей қызғанбайды һәм қажетсінбейді. Тіпті өздері мұқтаж бола тұра оларды өздерінен артық көреді. (Әрине, ансарлардың да олжадан алатын өз үлесі бар). Кімде-кім нәпсісінің сараңдығы мен ашкөздігінен сақтана алса, мәңгілік азаптан құтылып, мақсат-мұратына жеткен бақытты жандар, міне, солар. Сол мұһажирлер мен ансарлардан кейін келген (һәм солардың ізін қуған) мүміндер болса, Аллаға: «Уа, Раббымыз, бізді және бізден бұрын иман келтірген бауырларымызды кешіре көр! Жүрегімізде иман келтірген жандарға деген жек көрушілік, өшпенділік сынды жаман сезімнің оянуына жол бере көрме! Уа, Раббымыз! Шүбәсіз, Сен өте мейірбансың, (әсіресе, мүмін құлдарыңа) сондай жанашыр һәм ерекше мейірімдісің», – деп дұға етеді» (Хашыр, 9-10)12.

Міне, мұһажирлер мен ансарлардың адамды тәнті қылып, өзгелерге үлгі боларлық шынайы достықтары!

Сахабалардың батырлығы мен өжеттілігі жайлы:

«Ел-жұрт оларға: «Дұшпандарың сендерге қарсы қол жинады, ендеше, олардан қорқыңдар», – дегенде, бұл хабар олардың иманын одан сайын артыра түсті. Сонда олар: «Бізге бір Алла жетеді. Ол қандай керемет қамқоршы!» – деп жауап берді» (Әли Имран, 173).

Бұл аяттар сахабаның Алла Тағаланың назарында қаншалықты құрметті екендігін көрсетумен қатар, кейінгі нәсілге солардың жолымен жүріп, Исламның әмірлеріне сахабалар сияқты мойынсұнып, сол жолдың ыстығына күйіп, суығына тоңудың маңыздылығын көрсетеді.13

Сахабалар жайлы хадистер

Ислам дінін жаю үшін машақатқа толы қиын жолда өзіне серік болып, бүкіл тауқыметті арқалаған саңлақ сахабалар жайлы пайғамбарымыз әзірет Мұхаммедтің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) хадистері көп. Қиыншылықтарға қарамастан, бұл жолда соңына дейін Алла расулымен бірге болуға сөз беріп, уәделерінде тұрған адал достары жайлы Алла елшісінің мақтан тұтар сөздері қалайша көп болмасын?! Кішкене жақсылықтың өзін елеп-ескеріп жадынан еш шығармаған ардақты елшінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сын сағаттарда қасынан табылған сахабаларын ұмытуы мүмкін бе?! Төмендегі хадистер осының нақты дәлелі:

«Менің сахабаларымды жамандап сөз айтпаңыздар. Егер сіздерден біріңіздің Ұхұд тауындай алтыны болып, оны тұтастай Алла жолында бағыштаса, бұл олардың бір уыстық бағыштарына, тіпті оның жартысына да тең келмейді»14.

«Адамдардың ең жақсылары менің ғасырымда өмір сүргендер (сахабалар), содан кейін олардан кейін келгендер (яғни, табиғун), содан кейін де олардан кейін келгендер (атбаут-табиғин)…»15

«Сахабаларым көктегі жұлдыздар секілді. Қайсы-сына ерсеңіз де тура жолды табасыз»16.

Әлемдерге рақым етіп жіберілген ақырғы Пайғамбарға (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) серік болған сахабалар өздерінен кейін келетін бүкіл ұрпақтар үшін үлгі-өнеге. Шынайы Ислам түсінігі мен өмір сүру дәстүрі сахабалардың кезінде айқын көрініс тапты. Хадисте айтылғандай, олардың өмірі – кейінгі ұрпақ үшін қараңғы түнекте бағыт сілтейтін шамшырақ іспетті.

Сахабалардың Ислам тарихындағы орны

Сахабалар ғасыры Ислам тарихында «асрус-сағадат» (алтын ғасыр) деп аталады. Себебі олар тек өздерінің ғана емес, барша Ислам үмбетінің бақыты үшін жан аянбай күресті. Өмірде адамдар арасындағы, қара халық пен басқарушылардың, әртүрлі дін өкілдерімен қарым-қатынаста («өзі тоқ болып, көршісі аш жатқан бізден емес», «бір адамның көңілін қалдыру, Қағбаны жыққанмен тең, зыммиге (мұсылмандардың басқаруын өз еркімен қабылдаған, бірақ мұсылман болмаған өзге діндегі) зәбір көрсетсе, маған зәбір көрсеткендей», «Алланың алдында бүкіл адамдар тең» (ұлтына, жынысына, түсіне, қоғамдық жағдайына қарамастан), яғни, қоғамдық өмірдің барлық саласында Исламның басты ұстанымдарын жасампаз дәстүрге айналдырған сахабалар тарихта теңдессіз із қалдырды. Әділетті төрт халифа дәуірінде «қой үстіне бозторғай жұмыртқалаған заман» орнауы, әзірет Омардың халифалығы тұсында халық тұрмысының көтеріліп, садақа берерлік адам қалмауы – олардың Ислам ұстанымдарын жетік меңгергендігінің айғағы.

Сахабалар ел басқаруды мақтаныш емес, керісінше, жауапкершілігі өте жоғары, міндеті тым ауыр іс деп қабылдады. Ақыретте сол жауапкершілігі үшін сұралатынын білгендіктен басшылыққа ұмтылмады. Айталық, Омар ибн Хаттаб баласын өзінен кейін халифа етіп тағайындауға үзілді-кесілді қарсы шығып, «бір үйден бір құрбандық жетер» деуі сөзіміздің дәлелі.

Сахабалар дәуірі – жер бетінің Рахман нұрына шомылған шағы. Алла тарапынан түсірілген ақиқат-тарға (Құранның түсірілуіне) куәлік етіп, Жаратушы-ның әмірлері мен тыйымдарын өмірмен үйлестіріп, өміршең дәстүрге айналдыру үшін «әлемдерге рақым» етіп жіберілен сүйікті елшінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) ғұмыры олардың көз алдында өтіп жатты. Пайғамбарымыздың уахи түскен кездегі халі, Құран аяттарының түсу себептері, әрбір аяттың астарындағы Жаратушының мұратын дұрыс түсіне білу, сондай-ақ Пайғамбарымыздың жеке өмірі, құлшылығы, мінез-құлқының көркемдігі, өмірінің бүкіл кезеңі сахабалардың көрсеткен қайратының арқасында кейінгі ұрпаққа мәңгілік мұра болып қалды.

Олар Пайғамбарымыздан естіген, көргендерінің бәрін үмбетіне жеткізу үшін көп еңбек сіңірді. Сахабалардың арасында аяқтыға жол, ауыздыға сөз бермес шешен, ділмәр кісілер де бар болатын. Осыған қарамастан олар асыл сөздің Зергері (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) сөйлегенде, зейін қойып тыңдап, айтқанына мойынсұнатындық-тары соншалық «оның құзырында басымызға құс қонақтағандай аса сақтық танытып, әрбір сөзіне мұқият ден қоятынбыз»17, – дейді олар.

Сахабалар Рахман көгінен жауған мейірім нұрына шомылып, иләһи құдіреттің көз тоймас, ақылға сыймас хикметтерін жан-тәнімен бойларына сіңіріп, кемеңгер Тәрбиешінің (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өз қолында тәрбиеленді.

Оған қоса, намазға шақыру үшін бір күні Ұлы Жаратушының жаршысы болған азанның илхам болуы, тағы бір күні ішкілік пен құмардың харам етілуі, басқа бір күні Алланың әмір-тыйымдарының хикметтерінің түсіндірілуі мен үйретілуі олардың рухына қанат бітіріп, үнемі биіктерге шақыратын.

Сахабалар өмірдегі түрлі жағдайларға байланысты түсірілген Құран аяттарына қашанда куә болғандықтан, бұлқына бұғау үзіп, буырқанған ғұмыр кешті. Сахабалардың көз алдында Алладан тікелей әмірлер алып, оларды бойына сіңіріп, адамзатқа сол ақиқаттарды паш еткен Алла елшісі (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) тұрды. Сахабалардың санасы мен жүрегіне иман нұрын себелеп, хақ жолын көрсетуші Мұхаммед Мұстафаның (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көз алдында болуы олардың бойындағы құлшынысты (динамизмді) үнемі жоғары деңгейде ұстады.

Сахабаларға тән бұл өмірдегі ең ұлы арман – Алланың разылығына ие болу. Олар өз өмірін «Алланың разылығына қалай қол жеткіземіз?» деген асыл да асқақ мұраттың төңірегінде өріп өрбітті. Бүкіл іс-әрекеттері, сұхбаттары, ниеттерінің бәрі осы мақсаттың төңірегінде тоғысты. Тіпті бір-біріне жолыққан кезде «кел, отырып біраз иманымызды арттырайық»18 – дейтін. Адамның екі дүниеде де бақытты болуына мұрындық болуы арқылы Алланың разышылығына кенелуге болатындығын Пайғамбардан (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) үйренген олар бүкіл өмірін жақсылық жолындағы қызу жарыспен өткізді.

Сахаба үшін бұл дүниедегі бақыт – ақыреттегі бақытқа жетудің баспалдағы ғана. Олар бұл дүниенің бүкіл қызықшылығы мен өткінші ләззаттарына еш алданбады. Исламның кез келген мәселесін дүниенің ең үлкен пайдасына айырбастамай, түрлі қауіп-қатер мен қиыншылықтарға қарамастан, иман мен тура жолдан еш ауытқымаған сахабаның мәртебесі, әрине, аса жоғары. Бұл жайлы жаннатпен сүйіншіленген он сахабаның бірі Саид ибн Зәйд былай дейді:

«Бір адамның Расулалланың ғұмыр кешкен кезеңінде өмір сүріп, жиһадқа қатысуы, сіздердің араларыңыздағы біреудің Нұхтың (а.с.) өміріндей ғұмыр кешіп, сол уақыт ішінде жасаған ізгі істерінің бәрінен жақсы»19.

Өмір сүрудің күллі шарттары сіздің жолыңызды кесетін өткел бермес от-дария боп тұрған кезінде, Ислам ақиқатына мойынсұнып, қатерге бас тігу, шынайылық пен төзімділікті қажет етеді. Әлі Ислам дінінің келешегінің қандай боларына толық көз жеткізбестен бұл қатерлі жолға бас тігу адам ақылымен жасалынатын іс емес еді. Бірақ сахабалар алдарында «Әмин» (өте сенімді) деп білген Пайғамбарды (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) көргендіктен, олар бұлтартпастан, бұра тартпастан бұл жолдың тауқыметін арқалауға шынайы көңілдерімен көнді. Міне, сахабалар зор қиыншылықтарға қарамастан, бүкіл тосқауыл мен бөгеттерді бұзып-жарып шығуға ынта-шынтасымен кірісіп, өршелене тырысып алға ілгеріледі. Алла Тағаланың өз дінін орта жолда қалдырмайтынына бар көңілімен сенген бұл жамағат табысқа жетті.

Сахабаның табысқа жетуінің бір сыры – турашылдық пен шынайылықта. Неге десеңіз, сахаба мұсылмандықты қабылдай салысымен дереу жамандықтан жақсылыққа ұмтылды, қараңғылықтан жарыққа талпынды, қоғамның барша індетінен бойды аулақ салды. Исламның жүректегі төңкерісінен кейін алдамшы дүниеден мейлінше қашықтап, алдау-арбау секілді түрлі жамандықтардың қараңғылығына қайта оралмады. Осы тұста бір қынжылтатыны, ақиқат пен жалғанға қатар жүгінген қазіргі шақта көпшіліктің мұны жете түсіне бермейтіндігі.

Жанқияр рухты асыл ерлер, саңлақ сахабалар, Пайғамбарымыздың адамзатқа ұсынған дәстүрін жүзеге асырудың әбден мүмкін екендігін дәлелдеп, нағыз үлгі-өнеге көрсете білді. Олар пайғамбарлардан кейінгі Алла Тағалаға ең жақын адамдар, өйткені оларды ең соңғы хақ Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) өзі тәрбиеледі. Рухын биіктетіп, жүректерін өмірдің кірбіңінен өзі тазартты. Алла Тағала олардың баршасына разы болсын!

II БӨЛІМ

ЖаннатПЕН СҮЙІНШІЛЕНГЕН ОН САХАБА

Ашарату мубашшара

«Мына он кісі Жаннатқа кіреді: Әбу Бәкір, Омар, Осман, Али, Зүбәйр ибн Әууәм, Талха ибн Ұбайдулла, Сағд ибн Әбу Уаққас, Әбу Ұбайда ибн Жаррах, Абдуррахман ибн Ауф және Саид ибн Зәйд (р.а.)».

(Хадис)

Көз тірісінде Жаннатпен сүйіншіленген осы он кісіден бөлек басқалар да бар. Алайда есімдері бірге аталған сахабалар осылар. Аты аталмаған басқа сахабалар Жаннатқа кірмейді деген сөз емес. Өйткені сахабаларға Алла Тағала разы екендігін білдіретін Құранда көптеген аяттар бар20. Демек, Алла Тағала разы болған құлдарын Жаннатқа кіргізері сөзсіз. Алайда жоғарыда атап кеткендей, олардың арасынан да дәрежелері әртүрлі сахабалар ұшырасады. Бұл сахабалардың көз тірісінде Жаннатпен сүйіншіленуінің өзіндік бірнеше себебі бар:

Кей уақытта жасалған істің басқа кезде жасал-ған істерден артықшылығы болады. Бұл сахабалар Исламның алғашқы қиын-қыстау кезеңінде мұсылмандықты қабылдады.

Пайғамбарымыз (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Меккеде Исламды уағыздай бастаған алғашқы кезде (өзгелердің теріс айналғанына қарамастан), олар Құранның әмірлеріне құлай сеніп, мойынсұнды. Қауіп-қатерге толы сол күндері көзсіз ержүректілік танытқандар болмаса, мұсылман болуға кез келгеннің батылы бара бермейтін. Әзірет Әбу Бәкірдің «Басымызды өлімге тікпейінше сыртқа шығуға да, бір жерге кіруге де жүрексінетінбіз» деуі арқылы сол күндердің көз көрген қиыншылығын тілге тиек еткен.

Бұлардың ешқайсысы алған бетінен қайтпай, Әлемдердің Рақым Нұрының (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) жан серіктері болып, Исламды шынайы көңілмен қабылдап, өмірлерінің соңына дейін қасиетті жолдан бас тартпады.

Олардың барлығы Алла Тағала тарапынан әмір түскен кезде бала-шаға, мал-мүліктен айрылып қалу қаупіне қарамастан, қиындыққа көз жұмып, тәуекелге бел байлап һижрет етті. Бұлардың арасында шетелдермен қатынасып саудамен айналысарлықтай аса бай Абдуррахман ибн Ауфтың бәрін тастап Мәдинаға көшіп келгенінде, өмірін қайта бастауына тура келгендігін айта кету керек. Демек, олар бір ғана мақсатты көздеді: тек қана Алланың разылығына бөлену.

Жаннатпен сүйіншіленген бұл он кісінің ортақ ерекшеліктерінің бірі – ел тізгінін ұстай алатын парасаттылықты иеленуі. Әу бастағы төрт халифаның өмірі бұған дәлел. Ардақты Пайғамбардың «Үмбетімнің сенімдісі» деген марапатына ие болған Әбу Ұбайданың бойында әйгілі қолбасшы Халидті он орап аларлық парасаттылық бар еді. Міне, осындай қабілеттеріне, дара қасиеттеріне қарамастан Пайғамбарымызға еруі – ардақтылықтың үлгісі болатын.

Аты аталған тұлғалардың бәрі текті жерден шыққан. Әзірет Алидің әкесі аса дәулетті болмаса да, Меккеде сөзі өтетін беделді кісілердің бірі еді. Исламның болашағы бұлдыр тартып тұрса да байлық пен шен-шекпенге көз сатпай, бастарын қатерге тіккендігі үлкен жанқиярлықтың белгісі емей немене?!

Олардың ешбірі дүниеге бас имеді. Керек жерінде Әзірет Осман бес жүз түйені үстіндегі жүгімен қоса садақаға берсе, Абдуррахман ибн Ауф дүниесінің ауырлығынан Жаннатқа кірерде кеш қалатынын естіп, қолындағы бар затын көзі қиып, тегіс Алланың ақ жолына жұмсай білді.

Исламның аяғын тәй-тәй басқан алғашқы кезеңінде қиындыққа кеудесін тосушылардың бірі болуы олардың дәрежесін басқалардан ерекшелеп жоғары көтерді.

Бұлардың ішінен дәрежесі жағынан төрт халифа ең алда келеді. Ендігі жерде солардың өмірлеріне қысқаша тоқталу арқылы сахабалардың дәуірі, олардың сіңірген еңбектері жайлы мәлімет беруге тырысамыз.

Төрт халифа

«Алла сахабаларымды пайғамбарлардан өзге бүкіл адамдардан абзал етті. Әсіресе, мына төрт кісіні: Әбу Бәкір, Омар, Осман және Алиді қайырлы етті».

(Хадис)

Алланың сүйікті елшісі Мұхаммед Мұстафа (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Раббысынан алған уахиларымен адамдық қасиеттерден жұрдай болған араб қоғамындағы адами құндылықтардың толығымен жоғалып кетуін тежеп, адамдардың өмірге деген көзқарасын тұтастай өзгертті. Ол өз қызметін толық орындап, бұл істі жалғастырар артында сахаба жамағатын тастап кетті. Ислам туын биікте желбірету жолындағы шайқаста жанын пида етуден тайынбаған сахабалар Алла мен Расулының разылығын дүниенің көз тартып, көңіл байлар алдамшы салтанатынан әрқашан да жоғары қойды.

Алғашқы Ислам мемлекетінде Пайғамбарымыздан кейін билік басына келген төрт халифа әділдікті орнату, халықты жоқшылық пен азғындықтан құтқару, мейірімділік пен жанашырлық, халықты бір-бірінен бөле-жармай бәріне тең қарау секілді қасиеттері арқылы қайталанбас, біртуар басшылар ретінде адамзат тарихының абыройлы беттерінен ойып тұрып орын алды.

Отыз жылдық бұл қысқа заман «Хулафа-ур-Рашидин дәуірі» (әділетті, турашыл халифалар) делінеді. Осы уақыт аралығында мемлекет басқару ісінде исламдық басқарудың ең тамаша үлгісі көрсетілді. Төрт халифа да ел билеген кезінде қарапайымдылық пен кішіпейілділікті паш етіп, жұрт сүйіспеншілігіне бөленді. Айталық, әзірет Әбу Бәкір халифа болмай тұрып Синх аймағындағы жұрттың қойларын сауып, оларға жәрдемдесетін. Ол халифа болып тағайындалған кезде көрші аймақтағы бір күңнің «Сірә, Әбу Бәкір бұдан кейін біздің қойларымызды саумас» дегенін естіген Әбу Бәкір: «Керісінше, өміріммен ант етейін, мен бұдан кейін де қойларыңызды сауамын. Мойныма алған бұл жауапкершілік мінез-құлқым мен әдеттерімді өзгерте қоймас», – деп жауап берген. Ол қой саууды Мәдинаның орталығына көшкенге дейін алты ай бойы жалғастырған.

Әзірет Омар (р.а.) да саудамен айналысатын. Ол мемлекет басшысы болып тағайындалғаннан кейін халық қамына кірісіп, саудамен айналысуға уақыты қалмағанды. Сахабалардың ұйғаруымен оған өзіне және отбасына жетерліктей ғана айлық бекітілді. Омар бұған қанағат етіп ризашылық көрсетті.

Әзірет Осман (р.а.) қызметкерлерге айлық таратқан кезінде, жағдайы нашарларға өз байлығынан қосымша қаражат бөлетін. Онсыз да Осман (р.а.) жомарттығымен, садақа таратуымен және Алла жолында дүние бағыштауымен атағы шыққан кісі еді.

Әзірет Алидің де жағдайы осы кейіптен тыс кетпеді. Осы орайда, сол шақта салтанат құрған әділдік пен теңдіктен бір шағын мысал келтіре кетпекпіз.

Бір күні әзірет Алиге Жуда ибн Хубайра келіп:

– Уа, мүминдердің басшысы! Кейде біреуі сені жанындай жақсы көретін, екіншісі саған жаны қас екі адам келіп сенің төрелігіңе жүгінеді. Сен екінші адамдікін – дұрыс, бірінші адамдікін – жаңылыс дейсің. Бұл қалай болғаны? – деп сұрағанда, оған әзірет Али:

– Бұл өте күрделі мәселе... Бұл іс маған ғана байланысты болса, өзімнің пайдама қарай шешер едім. Бірақ бұл Алланың әмір еткен әділдік жүйесі болғандықтан, оны бұзуға менің хақым жоқ, – деп жауап берген21.

Халифалардың қара қылды қақ жарған турашыл-дығы Исламдық тәрбиеден, Аллаға деген сүйіспен-шілік пен қорқыныштан туындаған еді. Олар Алла Тағаланың алдында өз жауапкершіліктерін терең сезініп, қандай да бір қате басқан қадамдары болса, қияметте оған жауап беретіндіктеріне сенетін. Олардың басқаруындағы халық та Ислам тәрбиесінде болғандықтан, басшыларына қалтқысыз бағынды. Осылайша, алқаракөк аспаннан сәуле шашқан жұлдыздар шоғырындай боп тарихтың айқара бетіне өрнек салып, өшпес із қалдырған бірқауым үмбет пайда болды22.

1. Әбу Бәкір Сыддық

«Исламға шақырған кезімде, Әбу Бәкірден басқаларында алғашқыда сәл іркіліс пен күдіктену болды. Бірақ Әбу Бәкірге Исламды түсіндіргенімде, еш күдіктенбестен, кідірместен иман келтірді».

(Хадис)

Әзірет Әбу Бәкір Пайғамбарымыздан бірнеше жас кіші. Әкесінің аты Осман болғанмен Әбу Кухафа деген атпен танымал еді. Анасының есімі – «бүкіл жақсылықтардың анасы» дейтін мағынаға саятын Үмміл-Хайр, жұбайының есімі – Үммі Румман, одан бұрын Асма бинт Умәйске үйленген еді. Әбу Бәкір үш қыз бен үш ұлдың әкесі болды.

Ислам дінінің Пайғамбарымыздан кейінгі ең ардақты тұлғасы – Әбу Бәкір (р.а.). Ол Ислам діні жолында жанын да, малын да пида етуімен, туралық, шынайылығымен басқаларға жарқын үлгі болды. Бүкіл ғұмыры биязылық, жомарттық, жанкештілік тәрізді адамдық асыл қасиет өрнектеріне толы.

Әзірет Әбу Бәкір әлемге Ислам шуағы төгілмей тұрып та сол қараңғылық дәуірдің өзінде жан дүниесі нұрға толы еді. Ешқашан жансыз, қимылсыз, ақылсыз, өзге түгіл өзіне де пайдасы не зияны жоқ дәрменсіз, мешеу пұттарға бас иіп табынбаған. Ішімдік пен құмар сияқты жәһилия дәуірінің әдеттеріне мойын бұрмаған, туа біткен асыл рухты болатын.

Әзірет Әбу Бәкір Меккеде бай әрі беделді, көпшілікке сыйлы кісі еді. Құрайыштың түп шежіресі мен тарихын жетік білетін. Ел дау-дамайға әділдік іздегенде соның төрелігіне жүгінетін. Әбу Бәкір Сыддық саудамен айналысатын, сауда-саттықта еш қулық жасамайтын. Айтқан сөзіне берік, кедей-кепшікке жәрдем етуді жақсы көретін. Сауда барысында көптеген елді-мекендерді көрген, ішкі мәдениеті жоғары, қырағы қырандай байқағыш ол өз дәуірінің адамдық құндылықтардан жұрдай болып рухани тығырыққа тірелгенін айқын сезе білді.

Адамзатты бұл қорқынышты қараңғылықтан жарыққа алып шығар бір құтқарушының келуін зарыға күтті. Әрине, ол тұста Әбу Бәкір сияқты зерде көзі ашық, көкірегі ояу әзірет Ибраһимнен (а.с.) қалған Тәухид дініне сенген ханифтер де бұл нұрға ынтызар болатын.

Көңілі тыншымай сан-саққа кетіп ізденіс үстінде жүрген Әбу Бәкірдің мұсылман болуына мына жағдайлар себепші болды:

1. Сол дәуірдің атақты шайыры Қус ибн Сайда үнемі Указ алаңында құтба жасап, Хақ Пайғамбардың келуінің жақын екендігін ескертетін.

2. Сирия сапарында Пайғамбарымыздың поп Бахирамен кездесуіне куәлік етуі, Йемендегі поп Настураның жақында бір пайғамбардың келетінін хабарлауы, өзінің көрген түсі: түсінде Меккеге толықсыған айдың шуағын төгіп, сәулесінің үйіне енгенін көріп, Тәурат пен Інжілді жақсы білетін дін адамдарына жорытады. Олар соңғы Пайғамбардың (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) Меккеден шығатынын және Әбу Бәкірдің Соған еретінін айтады.

3. Адамзаттың асылымен (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) бала кезден дос болып, оны жақсы тануының да айрықша маңызы бар.

Әбу Бәкір сауда сапарымен Йеменде жүргенде, Мекке халқы Мұхаммедке (саллаллаһу аләйһи уә сәлләм) пайғамбарлықтың келгендігі туралы хабарды естіп, толқу үстінде болатын. Өз кітаптарынан ж