ALASH LAWYERS

Бұл кітапқа не үшін кірістім?

Қаңтар оқиғасынан соң елде түсініксіз жағдайлар орын алып жатты. Көптеген жазықсыз адамдардың құқы тапталып, оларға заңгерлік көмек қажет болды. Оның үстіне елде түрлі арандатушылар көбейіп, соның кесірінен билік пен халықтың арасы алшақтап кетті. Осының бәрін реттеу үшін қоғамдық комиссиялар құрылу қажет еді. Мен де өз тарапымнан осы жұмыстармен айналысатын «Аманат» комиссиясын құрып, еліміздің біраз аймақтарын аралаумен болдым.

Екі ай бойы ұйқы көрмей, күндіз-түні сапарда жүрдік. Уақытымыздың көбі құқық қорғау органдырының кеңселерінде өтті. Заңгер болғасын бұған дейін де талай күштік құрылымның мекемесін көріп жүрмін. Сол кездегі бір көрініс үнемі көзіме түрпідей тиетін. Бұл – Дзержинскийдің суреті.

Көптеген құқықтық мекеменің төрінде әлі күнге дейін Феликс Дзержинскийдің портреті ілініп тұрады. Солардың біріндегі лауазымды қызметтегі бір кісімен сөзге де келіп қалдым. Оған:

– Әу, ағасы, тәуелсіздік алғанымызға қанша жыл болды? Мына портреттен басқа сурет таппадыңыз ба? – дедім.

– Айналайын, мұның деңгейінде заңгер әлі шыққан жоқ, – деді ол. Бұл жауапты естігенде шалқамнан түстім. Таңғалдым әрі намысыма тиді. Содан екеуміз сөз таластырып біраз жерге бардық. Әлгі кісі қазақы дүниеге онша жақын емес-ті. Қолымды сілтедім де, кабинетінен шығып кеттім. Жол бойы өзіммен өзім сөйлесіп келе жатырмын: «Қалайша, қазақтан заңгер шықпаған дейді? Өзім Орал жақтың тумасы болғасын, кішкентай кезімізден Жаһанша Досмұхамедовтың атын естіп өстік. Ол кісінің керемет заңгер екенін, юстиция генералы екенін жақсы білеміз. Жаһанша жалғыз болса жарайды, сол замандағы қазақ арыстарының дені заңгерлер болды емес пе?!

Бұл ақпараттан біздегі құқық қорғау органдарының қатарындағы қызметкерлердің бәрі мақұрым ғой. Олар Алаштан шыққан заңгерлерді танымай қайтіп патриот болады?!» – деп ойладым.

Ойлана келіп: «Бәріне кінәлі өзім. Солардың дұрыс насихатталмауына менің де кінәм бар. Қайткенде де сол олқылықтың орнын толтыруым керек», – деген ойға бекідім. Осылайша осы кітапты құрастыруды қолға алдым.

Алаш үкіметі кезінде қандай да бір заңгерлік қызмет атқарған тұлғаларды іздеп, 87 адамның тізімін жасадық. Кейбірі туралы ақпарат жоқтың қасы, бір-екі деректе ғана аталып кетеді. Солардың арасынан іріктеп 40 адамның тізімін жасадық. Жалпы бір байқағаным, Алаш зиялыларының ішінде ең көбі дәрігерлер мен заңгерлер екен. Бірінші кезекте дәрігерлер тұрса, онан соң заңгер мамандығын иеленгендер көп. Әсілі, бізге әдебиеттен насихаттағанда Алаштан шыққан жазушы, ақын, ағартушыларды көп көрсетеді. Ал заңгерлер мен дәрігерлер, ветеринарлар, агрономдар жайлы ақпарат аз жетеді.

Ақпарат жинау барысында бойыңды кәдімгідей мақтан кернеп, патриоттық рухың асқақтап кетеді. Қазақтан шыққан қарадомалақ балаларының білім іздеп әлемді шарлағанына, соншалық деңгейде сауатты болғанына қуанасың. Берісі Ресей төріндегі Петербор, Мәскеу, Қазан қалаларындағы Императорлық университетке түседі, арысы Мысырдағы Әл-Ақсада, Еуропа, Варшава, Минск, Киевке барып, білім жинайды. Және соны алтын белгіге аяқтайды. Қалайша сүйсінбейсің? Олар заманының «күн көсеміне» айналған В.И.Лениндермен, Уақытша үкімет төрағасы Александр Керенскийлермен қатар оқып, соларды ой еркіндігімен тәнті еткен. Алаш үкіметі құрамының білім деңгейі большевиктерден де артық болған. Тіпті сол кезде Ресей өкіметі Алаш зиялыларының қарымқабілетіне қарап «Вторая монголо-татарская ига» деп атаған. Яғни олардың қуатын монғол шапқыншылығына теңейді.

Кітапқа материал іздей жүріп сонау Владивостокқа барып, Алаш үкіметінің тәуелсіздігін мойындау жөнінде Жапониямен келіссөз жүргізген қазақ заңгері жөнінде ақпаратқа кезіктік. Мысалы, Райымжан Мәрсеков Владивостокқа барып Жапонияның бас консулына хат тапсырған. Онда Алаш мемлекетін мойындап, әскеріне қару-жарақ беруді өтінген. Дәл сол уақытта Иркутскіде Әлімхан Ермеков Жапонияның бір офицерімен жолығып, ол да көмек сұраған.

Осы кітапты құрастыру кезінде қызық бір оқиға таптық. Шәкәрімнің ұлы Ақыт жазып қалдырған екен. Бұл дерек қазақ жеріндегі алғашқы еуропалық стандарттағы сот отырысынан көрініс береді. Үш адамның сот болып төрде отыруы. Жұрттың олар келе жатқанда орнынан тұрып қарсы алуы. Айып тағушы прокурордың сөйлеуі, соттың оңаша бөлмеге барып шешім шығарып келуі сияқты оқиғалар бұрынғы билер сотына жат жаңа бір заманның толқынынан хабар беретіндей. Ол тәртіпті жұрттың қалай қабылдағанын да оқиғадан оңай аңғаруға болады.

Әрбір деректі ақтарған сайын қазақ ұлтының қарымқабілетіне, зеректігіне таңғалып, тамсанумен боласың. Алаш заңгерлері құқықты игергенде Ресеймен ғана шектеліп қалмаған. Еуропалық мемлекеттік үлгіге де ұмтылады. Мысалы, Барлыбек Сыртанов 1911 жылы Қазақ елінің Конституциясын жазарда Француз заңдарын, ежелгі Грек пен Рим құқықтарын ақтарып, солардың негізінде жазып шығады.

Бұл кітапты жазбас бұрын, «Заңгер деген кім? Оның міндеті не?» деген сұраққа тоқталдық. Экзистенциялық философияда кез келген нәрсені фокусқа алғанда оның онтологиялық қырына үңіледі. Яғни «заңгер» десе, «Бұл мамандықтың ең әуелгі міндеті не еді?», «Қайдан шықты?», «Не үшін пайда болды?» деген қырын қаузай түседі.

«Заңгерлер неге керек осы? Онсыз да ар-ұяттың заңымен жүрген адамға дүние заңы не керек?» деп сұрайды дінге бейім кісілер. Негізінде дұрыс айтады. Оны ойшыл Кант та байқаған. Ол «екі нәрсеге таңғаламын. Бірі жұлдыздар жүйесіне, екіншісі кеудемде озалдан бар этика заңдарына» деген болатын.

Адам болмысын байыптап қараған пенде осындай заңдылық барын біледі. Ақжүрек адамдар заңды бұзбайды. Немесе оларды заңсыздық жасады деп іске тарта алмайсыз. Олар ар-ұяттың кодексімен жүріп-тұруға үйреніп алғандықтан басына да бәле келтірмейді, қоғам үшін де проблема туғызбайды. Бірақ адам болмысын терең зерделесең, тағы бір парадоксқа кез келесің. Ол – адамның қарама-қайшылықтан тұратын табиғаты. Ішіңде тәңірлік емес, сонымен бірге сайтани заңдар да сайрап жатыр. Сәл босаңсып нәпсінің құмарына ырық берсең, сайтан салған арсыз, ұятсыз заңдар да лақ етіп қоғамға төгілуге дайын тұр.

Қазіргі Қазақстан қоғамы тұрақты боп саналады. Расымен де ол зор нығмет. Бағалауға тұрарлық қас бақыт. Біреуге біреу қарадан қарап соқтығып, өзіне ұнамағаны үшін өлтіре алмайды. Ондай сорақылыққа не кедергі? Қылмыстың жолын тосып, амандығыңа кепілдік беріп тұрған күш – құдіретті кітап – КОНСТИТУЦИЯ! Біздің негізгі құқықтарымыз сол кітапта жазылған. Кім оны бұзса соның өзі сотқа тартылады. Бірақ «Конституцияны кім жазды?», «Ненің негізінде жазды?» деп сұрауға болады. Конституция Құран сияқты уахи емес. Ол адам ақылының жемісі. Бірақ экзистенциалистер адамдағы АР мен Ақылды тығыз байланысты феномен деп қарайды. Яғни ақылдың өнімі саф болып құйылып түсу үшін оның Ар-ұятпен тығыз байланыста болуы шарт. Неге? Себебі Ар-ұятты адамның болмысын Тәңірлік әлеммен жалғап жатқан иләһи арқан деп айтады. Ақылға келетін моральдық императивтер АР-ҰЯТТЫҢ каналы арқылы келеді. Сол себепті де «Конституцияны адам жазды» деп жерге ұруға болмайды. Айналып келгенде ол да Тәңірлік әлемнің нығметі саналады. Сондықтан да Ата Заңды һәм ақылды һәм арлы адамдар жазу керек.

Адам деген қарама-қайшылықтар сандығы дедік. Адамның ең нашар сипаты да содан шығады. Арлы адамдар сәл мүлгіп кетсе, арсыз бірақ өте ақылды адамдар бүкіл заңды өзінің жеке мүддесіне иіп алып, көндіріп қояды. Мұндай типтер тиран басшыға айналып, бүкіл сайтани пиғылын тысқа тасытып жібереді. Оның соңы тұтас мемлекеттің сорына айналады. Міне осындай сордың алдын алу үшін арлы адамдар ақылын іске қосып, кеудесінде сайрап тұрған Тәңірлік кодекстерден дүния заңын жасап шығады. Кез келген заң ар мен ақылдың өнімі болуы шарт.

Кей кісілер «Адамды адам соттап не керек? Бәрін ақиретте Алла шешеді» дейді. Экзистенциалистер, ғалымдар онымен де келіспейді. Макс Шелер былай дейді: «Адамның қара басып, қылмыс жасап бір істі бүлдіруге ақысы бар. Бірақ оның сол қылмысы үшін сотталып, жаза тартуға да ақысы бар. Біз біреуді ретсіз кешіріп, яки ол айласын асырып, жазадан құтылып кеткен кезде жазалану құқығын таптап кетеді. Сондықтан кінәлі адам міндетті түрде бүлдірген ісіне сәйкес сотталуы тиіс». Расымен солай. Конституция өзгеріске ұшырап, заңдар әлсіреп, сайтани заңдар үстемдік құра бастаған кезде әлсіз халық шарасыздақтан «Сені о дүниеде Құдай соттасын» деп қарғап жатады. Ақирет сотын Алланың өзіне қалдырамыз. Оған дейін де «бұ дүниенің ісі о дүниеге кетпейді» деген де мақал бар. Олай болса қарабет қылмыскер жазасын осы дүниеде тартып, о дүниеге жүзі жарық болып аттанатын да ақысы бар. Міне осындай философиялық мәні болғандықтан да заң мен заңгерлік саласына терең мән беруге міндеттіміз.

Енді тағы бір сұраққа тоқталайық. Не себепті ХІХ ғасырдың соңына қарай қазақ даласында дипломы бар кәсіби заңгерлер саны көбейді? Баяғы билер институты қайда кетті? ХІХ ғасырдың ІІ жартысында қазақтың дәстүрлі заң жүйесі сыртқы факторларға байланысты өзгерістерге ұшырай бастады. 1867-1868 жылдар аралығында бірқатар саяси-әкімшілік реформалар жүргізілді. Реформаның отаршылдық сипаты басым болды. Қазақстанның кеңбайтақ жері Ресейдің мемлекеттік меншігіне өтті. Патша үкіметі бұдан былай қазақтардың жерін кез келген сылтаумен оп-оңай тартып ала беретін болды. Мұның ақыры дала тұрғындарының ежелгі жерлерінен айырылып, құнарсыз жерлерге ығыстырылуына жеткізді. Құнарлы жерлер ішкі Ресейден қоныс аударып келген орыс шаруалары мен қазақтарға, шенеуніктерге берілді. Патша үкіметінің Қазақстанның табиғи бай ресурстарын оңды-солды, емін-еркін пайдалануы бұл өлкені Ресей экономикасының қосалқы арзан шикізат көзіне айналдырды.

Әсіресе, Ресейден келген шаруалар мен жергілікті қазақтар арасында дау-дамай көп болатын. Ондай жағдайда қазақтар жергілікті билер сотына жүгінсе, шаруалар шекара сотына барып, дауды өз тарапына бұратын. Әділетсіздікті көрген, заманның ыңғайын байқаған кейбір көзі ашық кісілер балаларын кәсіби заң оқуға бере бастады. Осылайша ХІХ ғасырда соңында алғыр, зерек ұлдарын Петербор, Қазан, Мәскеу қалалаларына жөнелте бастады. Осылайша қазақ арасынан шыққан тұңғыш юристер легі пайда болды. Олардың сауаты, қарымқабілеті өте жоғары еді. Әрбір юрист ана тілімен қоса орыс, француз, латын, грек тілдерін қатар үйренді. Кейбір юристер ауыл молдасынан білім алғанда араб, түрік, татар тілдеріне жетік боп өсті. Орташа статистикамен алғанда сол замандағы қазақ заңгері 4-5 тілде емінеркін сөйлей алған.

Олардың француз, латын, грек тілдерін үйренгеніне қарап, бір нәрсені аңғаруға болады. Ежелгі грек, ежелгі Рим заңдарын түпнұсқа күйінде түсінгісі келген. Одан соң демократиялық заңдардың көбі Француз революциясынан кейін басталғасын да, француз тілін үйренуге, түсінуге қажеттілік туды.

Қазақ заңгерлерінің француз заңдарына құштарлығын да тәуелсіз мемлекет құру жайлы арманынан шығарса болады. Себебі Француз революциясының негізгі идеясы парламент арқылы басқарылатын халық билігі еді. Ең алғаш рет Конституцияға мемлекеттің ең қымбат қазынасы – адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары деп жазылған. Сол үшін де 1789-1799 жылы Францияда жан алысып, жан беріскен революция жүрді. Бірінші рет тарихта абсолютті монархия құлап, билікті халық қолына алды. Людовик ХVІ тақтан тайдырылды, ең алғаш республикалық мемлекет құрылды. «Республика» сөзі айналымға ене бастады. Бұл оқиға әлемдегі монарх басқаратын елдердің үрейін ұшырды. «Республика» идеясы шекардан өтіп, өз жеріне жететін болса, тақтан айрылып қалуы ғажап емес. Сол себепті Францияға қарсы жеті мәрте коалиция құрылып, соғыс ашты. Әсіресе, Франциядағы «халық билігі» ұғымы Ресей патшасының үрейін ұшырды. Шалғай жерде жатса да, сонау Франциядағы оқиғалар легін қалт жіберді. Демократия «вирусы» Ресей шекарасынан өтіп кетпесін деп қатаң бақылады. Тарихшылар осы жерде бір қызық айтады: «Ресей патшасы Француз заңдарын қара халық естіп қоймасын деп мың жерден бақылау орнатса да, ол идеяны Наполеонды қуып барған әскері жұқтырып алды. Олар Парижге кіргенде халықтың әл-ауқатын, республика туралы ойларын тыңдап шок болған. Елге қайта оралғанда офицерлердің көбі әйгілі «декабристерге» айналған. 1825 жылы декабристердің сәтсіз көтеріліс жеңіліске ұшырады. Бірақ республика құру идеясы өлмеді. Ақыры бұл идея 1817 жылы Ақ патшаны тақтан құлатып тынды.

Ең қызығы Петерборда, Қазанда, Мәскеуде оқыған қазақ заңгерлері де осы идеяны бойына сіңіріп алды. Сөйтіп Патшаның тақтан құлағанын пайдаланып, Алаш-орда республикасын құруға кірісті. Алашорда халық кеңесі құрамы құрылғанда он бес адамның он бірі кәсіби заңгерлерден жасақталды. Олардың ішінде: Әлихан Бөкейханов, Жақып Ақбаев, Садық Аманжолов, Ахмет Бірімжанов, Халел Ғаббасов, Жаһанша Досмұхамедов, Бақтыгерей Құлманов, Базарбай Мәмбетов, Уәлитхан Танашев, Мұстафа Шоқай, Айдархан Тұрлыбаев бар еді. Бұлардың бәрі Қазан, Петербор университеттерін бітірген заңгерлер. Мұның өзі бір нәрсені дәлелдей түседі. Яғни мемлекет құруда заңгерлердің үлес салмағы көп болуы қажет. Себебі тәуелсіз мемлекеттің негізгі тірегі – Конституция. Оны жазатын да, қорғайтын да, сақтайтын да білімді заңгерлер. Егер Конституцияның бір тармағы өзгеретін болса, оның зардабы сол мемлекетте өмір сүретін барлық халықтың тағдырына әсер етеді.

“Даудың басы Дайрабайдың көк сиыры” демекші, бізді де қалам ұстап, кітап жазуға итермелеген әу бастағы Дзержинскийдің портреті еді. Оның тәуелсіз Қазақстанның төрінде ілініп тұрған суреті патриоттық еңсемізді басып тұрғандай сезілген. Бірақ Алаш заңгерлер жазып отырғанда бойымызға сенім, ойымызға тірек бітті. Советтік теріс саясаттың кесірінен көптеген Алаш зиялылары халық жауы болып есептелді. Алғашқы қазақ заңгерлерінің өмірі, қызметі жөнді зерттелмеді. Біз бұл жерде заңгердің бәрін зерттеп, архивтерді ақтарып, өмірбаянын толық жаздық деп айта алмаймыз. Бұл біріншіден көп еңбекті, екіншіден уақытты талап етеді. Біз мүмкіндігінше қолда бар материалдарды пайдаланып, кішкене болса да Алаштан шыққан заңгерлерді танытайық, насихаттайық деген ойды мақсат тұттық. Осындай зерттеулердің негізінде Сот орындарында Жаһанша Досмұхамедовтің суреті, Қарулы күштердің оқу орындары мен мекемелерінде Хамит Тоқтамысов, Сабыр Сарығожиннің суреттері, Полиция бөлімдерінде Халел Ғаббасовтың портреті ілінсе деп армандадық. Қазақ заңгерлерінің көш басында Дзержинский емес, Әлихан Бөкейханов бастаған Алаш зиялылары тұрғанын дәлелдеуге тырыстық.

Әлмұхамед Қуатов – қазақтан шыққан тұңғыш құқық магистрі. Алғаш рет заң саласынан ғылыми еңбек қорғап, әйгілі болған.

Әлмұхамед ҚУАТОВ

Әлмұхамед Орынбор жерінде дүниеге келген. Сол маңдағы Өсерген болысы Бұранғұл селосында балалық шағы өткен. Әкесі Қуат ұлының заңгер болғанын қалап еді. Себебі ХІХ ғасырдың ортасынан бастап Ресейдің отаршылдық саясаты күшейе түседі. Қазақ даласының шұрайлы, сулы мекендеріне жер ауып келген орыс шаруалары орналаса бастайды. Жергілікті ұлтты ығыстыра түседі. Көп жағдайда жаңадан келген шаруалар мен тұрғылықты қазақтар арасында кикілжіңдер болып тұратын. Бірақ сөз соңына келгенде орыс билігі әділдікті бұра тартып, қазақтардың орыс тілі мен заңды білмейтін кемшілігін пайдаланып өз пайдасына шешетін. Осындай әділетсіз оқиғаларды көрген соң Қуат баласы Әлмұхамедті ұлт үшін күресетін заңгер етіп тәрбиелеуді қолға алды. Оған бала күнінен «Қырымның қырық батырын» жаттатады. Көкірегіне баяғы батырлардың ел үшін туып, ел үшін өлетін қасиетін дарытады.

Баласы жеті жасқа келгенде оны Қазан қаласындағы Император гимназиясына оқуға береді. Бұл гимназия 1758 жылы ашылған еді. Оған дейін мұндай гимназия Мәскеу мен Петерборда ғана болған. Оған мыңнан тұлпар, жүзден жүйрік шыққан зерек балаларды ғана қабылдайтын. Әлмұхамед емтиханнан сүрінбей өтеді. Оның құймақұлақ қасиеті мен ерекше жаттау қабілеті гимназия басшылығының назарынан тыс қалмайды. Оны бірден оқуға қабылдайды. 1848 жылы 16 жасында гимназияны алтын белгімен аяқтайды. Сосын Қазан Императорлық университетінің заң факультетіне емтихансыз қабылданады. Себебі бұл университет 1801 жылы осы гимназияның негізінде құрылған болатын. Яғни гимназияны бітірген үздік түлектер осы университетте білімін әрі қарай жалғастыратын.

1847 жылы 20 жасында бұл университетті де үздік белгімен бітіреді. Сосын университетте қалып, ғылыммен айналысады. Бір жылдан соң заң ғылымдарының магистрі деген дәрежені қорғайды. Нақты қандай тақырыпта қорғағаны жайлы мәліметтер табылмады. Мүмкін Қазан университетінің архивінде жатқан да шығар. Мұны анықтау болашақ ізденуші-ғалымдардың еншісінде.

Алаш мұрасын зерттеуші Ғалым Ахмедовтің 1996 жылы шыққан «Алаш Алаш болғанда» кітабында Әлмұхамед Қуатовтың 1847 жылы Қазан университетін бітіргенін, бір жылдан соң «заң ғылымдарының магистрі» атағын алғанын жазады. Сөйтіп оны – «қазақтан шыққан алғашқы құқық магистрі» деп атайды.

2001 жылы Уфа қаласында басылып шыққан «Этномәдениеттер тоғысындағы Батыс Қазақстан» атты кітабында зерттеуші ғалым Г.С.Сұлтанғалиева да мынадай дерек келтіреді. «1836-1866 жылдары Қазан университетін Орынбор аймағынан 23 түлек бітірді, оның екеуі – қазақ, қалғаны татар мен башқұрттар». Екі қазақтың бірі – Әлмұхамед Қуатов, екінші қазақтың есімі белгісіз» дейді.

Бұл деректі келтіріп отырған себебіміз, жалпы Әлмұхамед Қуатовтың ұлтына байланысты ғалымдар арасында екі жақты пікір бар. Бірі оны – башқұрт деп санаса, бірі – қазақтан шыққан деп айтады.

Әлмұхамед 1848 жылы ғылыми атағын қорғаған соң, Орынборға оралады. Мұнда Орынбор генерал-губернаторлығының кеңсесінде аудармашы қызметін атқарады.

1852-1858 жылдары осы губернаторлықтың 10-шы басқару аймағын, 1859-1861 жылдары – 11-ші аймағын, 1862-1863 жылдары – 4-ші аймағын басқарды. 18631865 жылдары 1-Орынбор басқару аймағы бастығының орынбасары болды.

1853 жылы Владимир лентасындағы «Шығыс соғысын еске алу» қола медалімен марапатталған.

Әлмұхамед Сейдалин – қазақтан шыққан тұңғыш кәсіби судьялардың бірі. Генералмайор шенін иеленген.

Әлмұхамед СЕЙДАЛИН

Әлмұхамед – Кіші жүздің сұлтаны, төре тұқымы Әбілқайыр әулетінің өкілі. 1830 жылдар шамасында қазіргі Ақтөбе облысы Ырғыз өңірінде дүниеге келген. Орынбордағы Неплюевск кадет корпусын тәмамдайды. Өзге қазақ курсанттарына қарағанда, Сейдалиннің еңбек жолы әскери қызметтен басталғанымен ерекшеленеді. Алдымен ол Орынбор әскери корпустың жаяу-әскер батальонында прапорщик қызметін атқарады.

1856 жылы Шекаралық комиссия төрағасының тілмаштығына ауысты. Шығыстанушылар В.В.Григорьев, Ю.Ф.Костромитин, А.А.Бобровниковпен жақын таныс болған. 1856 және 1860 жылдары Санкт-Петербургке жіберілген қазақ делегациясын тілмаш қызметін атқарды. Сол сапарларында Ш.Уәлиханов және В.В.Вельяминов-Зерновпен танысты. Император жанындағы Орыс географиялық қоғамының мүшесі. 1859 жылы Арал флотилиясының 1-рангілі капитаны лауазымын иеленіп, А.И.Бутаковтың

Қоңыратқа жасаған экспедициясына қатысты. 1865 жылы Түркістан өлкесін зерттеу жұмысына қатысты. Осыдан соң әскери офицерден мемлекеттік қызметке ауысты.

1868 жылғы Жаңа әкімшілік реформадан кейін Әділет министрлігінің бұйрығымен Торғай облысының уездік судьясы қызметіне кірісті. Бұл қызметте ұзақ уақыт еңбек етіп, облысы аумағында заңдық міндеттерді атқарып, бірнеше уездердің аумағында судья ретінде үлкен нәтижелерге қол жеткізді. Бұл кездейсоқ тағайындау емес еді. Қазақтың көшпелі тұрмысы, жер игеру дәстүрі мен әдет-ғұрып құқығының нормалары саласындағы терең білімі, сондай-ақ Батыс Сібір мен Орынбор ведомствалары қазақтары (шекті және тортқар рулары) арасындағы руаралық сот ісін жүргізудегі бай тәжірибесі ескерілді. Әлмұхамедтің осы ерекшелігі оның ел арасында мойындалып, ең әділ судьялардың бірі атануына әсер етті.

Қызмет еткен жылдары Сейдалин бірнеше рет марапатталып, қаржылай сыйлық алған. Кейіннен Сенат оны Мемлекеттік кеңесші дәрежесіне бекітті. Осылайша қызметін Орынбор шекара комиссиясындағы прапорщик шенінен бастаған Әлмұхамед Сейдалин аз ғана уақыттың ішінде биік белесті бағындырды. Ресей империясының Стат кеңесшісі (статский советник) лауазымына дейін өседі. Генерал-майор шенін иеленеді. Әулие Станислав ІІІ дәрежесі, әулие Анна ІІІ дәрежесі, әулие Владимир IV дәрежелі ордендерімен марапатталды.

Әлмұхамед қоғамдық істермен де көп айналысты. 1869-1989 жылдары шешекке қарсы егу жұмыстарын ұйымдастыруға араласты. Ағартушы Ыбырай Алтынсаринмен бірігіп, Ырғызда, Қостанайда, Ақтөбеде, Қарабұтақта орыс-қазақ мектептерін ашуға атсалысты. Ырғыздағы алғашқы қыздар мектебінің ашылуына жеке бастамашы болды. Өзгелерге үлгі болсын деп мектепке алғашқылардың бірі болып қызы Гүлжауһарды береді. Бұл жөнінде Ыбырай Алтынсарин 1889 жылы досы Н.Ильминскийге жазған хатында: «Ырғызда мәмлегер сот және тергеуші болып Әлмұхамед Сейдалин істейді. Ол – қазақтарды оқыту ісіне өте ынталы адам. Биыл ол қазақ қыздары үшін Ырғызда қазақ сахарасындағы алғашқы 20 кісілік қыздар мектебін ашуыма көмектесті», – дейді.

1876 жылы шығыстанушылардың Дүниежүзілік конгресінің жұмысына қатысады.

Оң жақтан үшінші: Әлмұхамед Сейдалин, сұлтан мен оның сол жағында Торғай уезінің болысы, би, атақты батыр Шақшақ Жәнібектің ұрпағы Бірімжан Шегенов екені айқындалған. Б. Шегенов – Алашорда қайраткері Ахмет Бірімжановтің әкесі.

Абай Құнанбайұлы - қазақтың бас ақыны. 1885 жылы “Шар” немесе “Қарамола” ережесін жазып, заңгерлік сауатын әйгілеген.

АБАЙ ҚҰНАНБАЙҰЛЫ

Абай жазған «Шар ережесінде» 160-қа жуық бап барын ескерсек, Абайдың заңгер болғанын да түсінуге болады. Абайдың өз дәрежесінде жазған заңы қазақ топырағында сол кездегі Семей, Өскемен өңіріне, беріде Жетісуға, сондай-ақ, Қытай өлкесіне тараған.

Бұл – Шар бойында жасалғасын «Шар ережесі» деп аталады. Шар өзенінің бойында үш дуанның үлкен құрылтайы болады. Бұл жиынға генерал-губернатор Цеклинский қатысады. Цеклинский Абаймен жолыққанда, Абай жалпы қазақ даласын орыс заңдарымен ғана басқаруға болмайтынын, бұл елдің өзінің ерекшеліктері бар екенін, атадан балаға ғасырлар бойы мирас болып келе жатқан әдет-ғұрпы, заңдары барын, көп мәселелерді қазақ ішінде осы заңдар негізінде шешуге болғанын айтады.

Орыс заңдарын да терең білетінін көрсетіп, осылардың барлығын үйлестіре отырып, өзі өмір сүріп отырған дәуірдегі қазақ қоғамына қажетті заңдарды жазып шығады. Бұл заң 1886 жылы Қазан университетінің баспаханасынан татар тілінде, араб алфавитімен басылып шыққан, жеке түптелген кітапша түрінде жарық көріп, бүкіл қазақ даласына жайылады. Нақты жазылған осы алғашқы заңнан кейін Абай Жетісу өлкесінде өткен үлкен құрылтайға да шақырылып, тағы да заң жазған деген дерек бар. Бірақ өкінішке орай, ол заң сақталмаған және бізге жетпеген.

Архив деректеріне сүйенсек, Қарамола Ережесі Семей облысының әскери губернаторының жарлығымен осы облысқа қарасты Семей, Павлодар, Қарқаралы, Өскемен, Зайсан уездері арасында туған дауларды шешу үшін қабылданған құқықтық құжат.

Қарамола Ережесі өзге де ережелер сияқты әкімшілік органдар мен сиез билерінің растап-бекітуінде жатты. Ережені түзуде 100-ден астам ірі билер мен молдалар қатысқан көрінеді. Н.Я.Коншиннің жазбаларында «1885 жылғы жалпы облыстық Ережені облыстық әкімшілік орны бастырып шығармақ болды, бұған қазақтар мен қатар молдалар да қатысты. Әркімде бұл ереже басылып та шықты. Осы ереженi жасауға қазақтың белгілі ақыны Абай Құнанбаев та қатысты», – деп мәлімет береді.

Абай Құнанбаевтың аты-жөні Ереженің 73-бабында Шыңғыс елінің құрметті қазағы деп көрсетіліп, құжатты әзірлеушілердің бірі ретінде қол қойған. Архив деректері Абай Құнанбаевты тек Қарамола ережесін әзірлеушілердің бірі ретінде ғана таниды. Ал естеліктер легіне келер болсақ, Абайды Ереженің төл авторы ретінде көрсетеді. Сондай деректі естеліктің бірі және көпшілік зерттеуші қауымның негізге алар нысанасы ҚР ҰFA OҒK-ның қолжазба қорында сақталған. Mүсірәлі Қожановтан (Абай замандасы) 1939 жылы жазылып алынған қолжазба.

Мүсірәлі ақсақалдың естелігінде Рақыш Тетиұлы деген Керей руының сөзін ұстаған ықпалды кісісі Өскемен, Зайсан уездерінен келген би-болыстарды үгіттеп, Абайды сиезге қатыстырмау үшін Семей облысының генералгубернаторына шағым түсірмек болғаны баяндалады. Сонда араға ағайындық жасап, татуластырған Әлімхан деген ақсақал сиездегі төбе билік ел-жұртты көшіріп Абай қолына алып бергенде, Абай былай депті: «Әлеке, мен уезге орыстың қазақ ортасындағы дауларын бітіру туралы шығарған заңның қазақтың әдет-ғұрпына қайшы келетінін айттым. Уезд оны ұғынып маған қазақ әдетғұрпына қолайлы заң жаз», – деп тапсырды. Соны жазып жатырмын. Бітірген соң барлық билерге, дүйім жұртқа оқып беріп, түзетіп, уезге тапсырмақпын. Уезд сол заңды бекитін, бұдан былайғы сиезге қолданбақшы болды» делінген. «Үш күннен кейін уезд барлық елін жиып алып Абайдың жазған жаңа заңын оқытты. Барлығы 93 статья екен. Көпшілігі түгел мақұлдады. Бір ауыз сөз қосқан жан болмады делінген. Негізінен Ереже мазмұны — қазақ әдет ғұрып құқығы нормаларын жақсы меңгерген майталман билердің алқалы әрекетінің жеңісі.

Абайдың жазған заң нормаларында ғасырлар бойы өзгермей келген қазақ әйелінің саяси, экономикалық құқықтық жағдайларын жою нақты көрініс тапқан. Заңның көптеген баптарында Абай батыл түрде, күйеуі қайтыс болған жесірдің өз ықтиярымен, әрі өз еркімен күйеуге шығу құқын бекітеді. Ал бұрынғы дәстүрлі құқық жүйесі бойынша жесір әйелге өз еркімен күйеуге шығуға бостандық алуына заң жүзінде тыйым салынғаны белгілі.

Бірнеше мәрте қайталанып істелген қылмысқа қатысты жазаны ауырлату үшін Абай мынадай ереже енгізген. 61-бапта: «Үш мәрте ұрлығы мойнына қойылып, тыйылмағандарды жерүкім жасап, өз арасынан мүлде айдатса керек», – дейді.

Сот шешімінің орындалу мерзімі тұңғыш рет енгізілді. Сөйтіп, ол бұрынғы қазақтың дәстүрлі құқықтарына беймәлім болған нормаларды енгізді, оны 72-бапта: «Шешімді орындау болыс басқарушысы немесе ауылнай оның көшірмесін қолына табыс еткен сәттен басталады. Бір бидің шешімін ауылнай орындауға міндетті. Ал билер құрылтайының шешімін болыс басқарушысы орындауға міндетті. Бір бидің шешімін орындау мерзімі үш күннен жеті күнге дейін, билер құрылтайының шешімін орындау мерзімі жеті күннен жиырма күнге дейін. Билердің төтенше құрылтайының шешімін орындау мерзімі бір айға дейін», – деп атап көрсетті.

Ант беру мәселесін де жүйеге келтірді. Қазақтың әдетғұрпы бойынша бұрынғы заманнан бері қалыптасқан ант беру рәсімін Ережеден алып тастады. Атап айтсақ, қазақтар бұрын ант беруді мылтықтың аузын сүю арқылы және ата-бабаларының молаларына келіп, ақтық сөзін берумен білдіретін. Заң қабылданған соң мұндай ескі рәсімдер жоққа шығарылып, сотта қабылданбайтын болды. Бұдан былай заңның 14-бабы мынадай норманы енгізді: «Күмән жауапкер елінің болыстық молдасының алдында құранмен қысым етіледі».

Одан бөлек, ұйымдасқан қылмыс жөнінде де, 33-бапта бүй дейді: «Ұрыс, төбелес шығарғандар билердің билігі бойынша жәбірленушінің пайдасына көп мал беру арқылы айыппұл төлейді, ал төбелеске aрандатқандар олардан артығырақ төлейді. Айыпты болғандар болыс басқарушысының бұйрығымен немесе билердің шешімімен ақшамен айып төлейді немесе абақтыға қамалады», – деп көрсеткен.

Ереженің 40-бабында осы мәселе өзінің шешімін мынадай мағынада тапқан: «Ұрлыққа жаһат (көмек) еткен адамдар ұрымен бірдей жаза тартады. Бірақ дүре, абақты оған серік болған ауқатты кісілерге бұйыруға, көбінесе тиісті», – делінген.

Жансұлтан Сейдалин – СанктПетербург университетінде заң бойынша ғылыми еңбек қорғап, құқық магистрі атағын алған.

Жансұлтан СЕЙДАЛИН

Жансұлтан Сейдалин 1856 жылы Қостанай өңірінде дүниеге келген. Бала күнінен сұңғыла, өте зерек болып өсті. Батырлар жырын жатқа білетін еді. Әкесі Шуақ баласының талабын байқап, оны Орынбор орыс классикалық гимназиясына оқуға береді. 1878 жылы гимназияны күміс медальмен бітіріп, Қазандағы императорлық университеттің заң факультетіне оқуға түседі.

1982 жылдың 2 қарашасында Университетті тәмамдап, 27 қазанда Патшалық Ресей Ішкі істер министрлігінің Земство Бөліміне іссапарға жіберіледі. 1883 жылдың 12 ақпанда барлық құқықтары мен басымдықтары бар Кандидат атағы бекітіліп, 1 наурызда №195 диплом беріледі. Сөйтіп 27 жасында құқық магистрі атанады.

Қазан Императорлық Университеті

Оның құқық магистрі атанғаны жайлы мынадай құжат сақталған. Қазан университеті әкімшілігінің атынан Торғай облысының әскери губернаторына төмендегідей телеграмма келген: «…1882 жылдың 28 мамырында Қазан университеті Ғылыми кеңесінің шешімімен Жансұлтан Сейдалин курсты бітіріп, кандидаттық диссертациясын қорғағаны үшін «құқық магистрі» атағына ие болды».

ІІІ Александр патшаның тәж кию рәсіміне қатысу үшін 1883 жылдың 20 сәуірінде Мәскеу қаласына іссапарға жіберіледі. Жансұлтан бұл шарада Орта Азия елдерінен келген делегациялардың құттықтау сөздерін орыс тіліне аударып, көзге түседі. Тіпті Императордың мақтауына ие болады.

1883 жылғы 11 тамызда Герольдия Департаменті бойынша Үкімет Сенатының №3421 жарлығымен Алқа хатшысы шеніне бекітілді. Сөйтіп Дала Генерал-Губернаторлығының қарамағына қызметке жіберіледі. 1885 жылдың 12 қаңтарында Генерал-Губернаторлығының ерекше тапсырмаларын орындайтын атқарушы қызметіне тағайындалды.

1885 жылдың 31 желтоқсанында Қапал уезінің судьясы болып бекітіледі. Бұл жерде Жансұлтан 4 жыл жұмыс істейді.

1889 жылғы 9 қаңтарда Әділет Министрлігі ведомствосының №1 бұйрығымен Ақмола уездік судьясы қызметіне ауыстырылды. Бір жылдан соң 1890 жылғы 24 қазанында Уфа губерниясының прокуроры болып тағайындалды. Төрт жылдан соң, 1894 жылдың 22 маусымында Уфа өлкелік сотының тергеушісі боп бекітіледі.

1896 жылдың 26 ақпанында Император ІІІ Александрдың патшалық құру құрметіне күміс медаль алды. Үш жылдан соң, 1899 жылдың 1 мамырында Троицк өлкелік сотының мүшесі боп тағайындалды. Жылдық жалақысы – 1200 рубль. Сол замандағы бір жылқының құны 10 рубль болатын болса Жансұлтанның бір жылдық табысын 120 жылқы көлемінде деп айтуға болады.

1889 жылы Торғай облысының сұлтаны Махмұт Жантөриннің қызы – Зере Жантөринаға үйленеді. Одан екі ұл, үш қызы дүниеге келеді. Ұлдары Аббас пен Сапаржанды да білімді етіп тәрбиелеп, ержеткен соң Санкт-Петербург университетінің заң факультетіне оқуға тапсыртады.

1910 жылдан бастап Жансұлтан қазақ арасындағы әлеуметтік-саяси мәселелерге белсене араласады. Троицк қаласында шоғырланған Алаш зиялыларының басқосуына жиі қатысты. «Айқап» журналына қаржылай көмектесіп тұрды. Қазақ арасындағы заң құқығын күшейту, ұрлық пен зорлық-зомбылықтың алдын алу жайлы мақалалар жазды.

Петербор университетінде оқып жүрген қазақтар: Жантайып жатқан Н.Ипмағамбетов; Алдыңғы қатарда: Мариям мен Гүлсім Асфендияровалар, М.Тынышпаев, С.Шалымбаев; Екінші қатарда: Ж.Сейдалин (сол жақтан екінші), Халел Досмұхамедов. С.-Петербург, 1900 ж.

1912 жылы IV Мемлекеттік Думаның отырысында мынадай мәселе қаралған еді. Қазақ даласында әдет-ғұрып нормаларына негізделген «билер сотын» жойып, қазақтар арасында болған дауларды орыстардың шаруалар сотына беру қажеттігі жайлы жоба ұсынылған. Жансұлтан «билер сотын» сақтап қалу қажеттігін дәлелдеп, бірнеше мәрте мақала жариялады, әрі Дума депутаттарына бағыттап сын-арыз жолдады. Себебі бұл елдің дәстүрлі әдет-ғұрыптық құқық жүйесін бұзатын жоба еді. Жобаны ұсынушылар қазақ қоғамына орыс заңдарының үстемдік етуіне негіз жасауды көздеген болса керек-ті.

Дәстүрлі құқық жүйесінің бұзылуы ұлттың дағдысына сай келмейтіні және ел арасына сызат түсіретіні анық. Мұның соңы ел бірлігінің сөгіліп, жік-жікке бөлінген өзара тартысқа соқтырарын сол кезде болжаған еді. Сол үшін де Жансұлтан жобаға батыл қарсы шығып, орыс заңдарының қазақ өміріне үстемдік етуін тежеу үшін күресті.

1918 жылға қарай денсаулығы сыр берді. Бір жылдан соң дүние салды.

Троицк қаласы, XIX ғасыр

Әнияр Молдабайұлы – кәсіби авдокат. Алаш партиясының мүшесі. Абай Құнанбайұлының сенімді серіктерінің бірі.

Әнияр МОЛДАБАЙҰЛЫ

Әнияр – Шыңғыс болысында дүниеге келген. Бала күнінен Абайдың қамқорлығында болған. Семей интернатында, кейін №5 қалалық училищеде оқыған. Абайдың талап етуімен Ресейде оқып, адвокат куәлігін алған соң елге оралады.

Кейіннен пошта бөлім