BIRINCHI BOB

«PILIGRIM» KEMASI

1873-yilning ikkinchi fevralida «Piligrim» nomli shxuna-brig dengizda Grinvichdan hisoblaganda 43°57’ janubiy kenglikdagi va 165°19’ g‘arbiy uzunlikdagi nuqtada edi. Bosim kuchi to‘rt yuz tonna keladigan bu kema janubiy dengizlarda kit ovlash uchun San-Fransisko shahrida safarga tayyorlangan edi.

«Piligrim» kaliforniyalik badavlat kemalar xo‘jayini Jems Ueldonga qarashli bo‘lib; kemaga ko‘p yillardan beri kapitan Gul qo‘mondonlik qilardi.

Jems Ueldon Bering bo‘g‘ozidan ham naridagi shimoliy va janubiy dengizlardagi Tasmaniya oroli bilan Gorn burniga har yili ke­malar karvonini yuborib turar edi. Kichkinagina «Piligrim» kemalar karvonining eng yaxshi kemasi hisoblanar edi. U juda yaxshi suzardi. Yaxshigina uskunalanganidan oz sonli komanda bilan Shimoliy Muz okeanidagi bepoyon muz chegaralarigacha bo­ra olar edi.

Kapitan Gul yoz oylarida shimoliy dengizlarga qaraganda janubiy dengizlarda ancha beri kelib qoladigan suzuvchi muzlar orasidan kemani bemalol haydab boraverar edi. Yaxshi Umid burni bilan Yangi Zelandiya yonida bunday muzlarni ko‘plab uchratish mumkin, aslida bu muzlar iliq suvda yuvilib ko‘chib ketgan kichkina muz tog‘lari bo‘lib, ularning ko‘pchiligi Atlantika yoki Tinch okean suvlarida tezda erib ketadi.

Janubiy flotiliyaning eng yaxshi dengizchi hamda eng usta garpunchisi kapitan Gul qo‘l ostidagi «Piligrim» kemasida beshta tajribali matros bilan bitta shogird matros bor edi. Kit oviga bu kamlik qilar, chunki kit ovlashda qayiqlarda yurib ish qilish hamda ovlangan kitlarni saranjomlab olish uchun ko‘p kishi kerak bo‘lar edi. Ammo barcha boshqa kema xo‘jayinlari singari Jems Ueldon ham kemani boshqarish bilangina band bo‘ladigan kishilarni San-Fransiskodan tanlab olish qulayroq deb hisoblardi. Yangi Zelandiyada mahalliy xalq o‘rtasida hamda har xil millatdan bo‘lgan qochoqlar orasida bir mavsumlik ishga yollanishga tayyor bo‘lgan us­ta garpunchilar ham, chaqqon matroslar ham juda ko‘p edi. Ish mavsumi tugagandan keyin hisob-kitob qilib, ularga javob berib yuborardilar, ular sohilda yanagi yilda kit ovlash uchun keladigan kemalarni poylab yotar edilar. Bu hol kema xo‘jayinlariga komandaga to‘lanadigan maosh­dan ancha-muncha pulni tejab, baliq ovlash kasbining daromadini oshirishga imkon berar edi.

Jems Ueldon ham «Piligrim»ni safarga chiqarayotganda xuddi ana shunday qildi.

Bu kema janubiy qutb doirasi yonida kit ovlashni endigina tugatgan edi, lekin uning tryumida kit mo‘ylovini joylashtirish uchun hali bo‘sh joylari ko‘p va baliq moyi soladigan bo‘sh bochkalari ham anchagina edi. O‘sha vaqtlardayoq kit ovlash kasbi anchagina qiyinlashib qolgan edi, odamlar ularni ko‘p qirayotganligi sabab kitlar kamdan-kam uchrardi. Asl kitlar tugab bormoqda edi, shuning uchun ham ovchilar ola kitlarni [1] ovlay boshlagandilar, bu ov esa juda xatarli edi.

«Piligrim»ning bu yil omadi yurishmadi. Yanvar oyining boshlarida, ya’ni Avstraliya tomonlaridagi yozning [2] eng qizg‘in paytida, ovchilik mavsumi tamomlanishidan ancha burun, kapitan Gul ov qilinadigan joyni tashlab ketishga majbur bo‘ldi. Kemaga yollangan matroslar ishlashdan bosh tortdilar, shuning uchun kapitan Gul ularga javob bermay iloji yo‘q edi.

«Piligrim» shimoli-g‘arb tomonga safar qilib, 15-yanvar kuni Yangi Zelandiya shimoliy orolining sharqiy qirg‘og‘idagi Oklend portiga yetib keldi. Bu yerga kelgach, kapitan kit ovlash mavsumi uchun yollangan matroslarni ishdan bo‘shatib yubordi.

«Piligrim»ning doimiy komandasi juda xafa edi; chunki kemada kam deganda ikki yuz bochka baliq moyi yetishmasdi. Ovchilikning natijasi hech qachon bunchalik yomon bo‘lmagan edi.

Hammadan ham kapitan Gul qattiq xafa edi. Bu hol uning mashhur kit ovchisi degan shuhratiga isnod keltirar, shuning uchun u ovning muvaffaqiyatsiz chiqi­shiga sabab bo‘lgan dangasa tekinxo‘rlarni so‘kkani-so‘kkan edi.

U Oklendda yangi matroslar yollamoqchi bo‘lib behuda urindi, chunki hamma matroslarni boshqa kit ovlovchi kemalar ishga olib qo‘ygan edi. Shunday qilib, «Piligrim» kemasini ov o‘ljalari bilan to‘lg‘azish kerak degan fikrdan voz kechishga to‘g‘ri keldi. Kapitan Gul, Oklenddan jo‘nab ketaman, deb turgan paytda, yo‘lovchilar kelib qolib, undan o‘zlarini kemaga olishni iltimos qildilar. Kapitan «yo‘q» deyolmadi.

Shu vaqtda «Piligrim» kemasi xo‘jayinining xotini missis Ueldon, uning yaqinda besh yoshga to‘lgan o‘g‘li Jek va xotinining Benedikt degan tog‘asi Oklendda edilar. Ular bu yerga, ba’zan savdo-sotiq ishlari yuzasidan Yangi Zelandiyaga qatnab turuvchi Jems Ueldon bilan birga kelishgan va yana birga San-Fransiskoga qaytib ketishmoqchi edi. Biroq endi jo‘nab ketamiz deb turganlarida, ularning o‘g‘ilchasi Jek betob bo‘lib qoldi. Jems Ueldonning esa Amerikada juda zarur ishlari bor edi, shuning uchun u xotini, kasal o‘g‘li va Benediktni Oklendda qoldirib, o‘zi jo‘nab ketgan edi.

Oradan uch oy vaqt o‘tdi, bu judolik bechora missis Ueldonga juda og‘ir tuyildi. Kichkina Jek sog‘aygach, missis Ueldon safar hozirligini ko‘ra boshladi. Xuddi o‘sha mahalda «Piligrim» Oklend portiga kelib qoldi.

U zamonlarda hali Oklend bilan Kaliforniya o‘rtasida to‘g‘ri yo‘l yo‘q edi. Missis Ueldon avval Avstraliyaga borishi, unda «Oltin asr» shirkatining okeanlar orqali yo‘lovchilar tashiydigan paroxodiga tushib, Melburndan Panama bo‘yniga kelishi va un­dan Kaliforniyaga boradigan Amerika paroxodini kutib turishi kerak edi.

Yosh bola bilan safar qiluvchi ayollarga bunday yo‘l juda sermashaqqat tuyiladi, chunki bir necha joyda paroxoddan paroxodga o‘tish, paroxodlarni kutish kerak bo‘lardi. Shuning uchun missis Ueldon «Piligrim» kemasining kelganini bilgani hamon o‘zi bilan birga Jek, tog‘asi Benedikt va Jekning enagasi – negr kampir – Nanni San-Fransiskoga olib ketishini kapitan Guldan iltimos qildi. Negr kampir Nan missis Ueldonning o‘ziga ham enagalik qilgan edi.

Yelkanli kemada uch yarim ming le keladigan yo‘lni bosish hazil gap emas. Ammo kapitan Gulning kemasi doimo tappa-taxt, beshikast bo‘lib, ob-havo ham safar uchun ayni muddao edi.

Kapitan Gul rozi bo‘ldi. U o‘z kayutasini darrov yo‘lovchi xonimga bo‘shatib berdi. Kapitan Gul, qirq-ellik kunga cho‘ziladigan safar vaqtida missis Ueldon kit ovlovchi kemadagi jamiki imkoniyatlardan foydalansin, deb o‘yladi.

Shunday qilib, «Piligrim»da safar qilish missis Ueldon uchun ancha qulay edi. Ammo kemadagi yuklarni bo‘shatish uchun to‘g‘ri yo‘ldan biroz chetroqda bo‘lgan Chili sohilidagi Valparaisoda to‘xtab o‘tishi kerak edi. Bi­roq Valparaisodan to San-Fransiskoga qadar yo‘l-yo‘lakay esgan shamol bilan Amerika sohili bo‘ylab bemalol ketilaverardi.

Eri bilan uzoq safarlarda yurib, qiyinchiliklarga ko‘nikib qolgan dovyurak missis Ueldon dengizdan sira qo‘rqmas edi. U o‘ttiz yoshlarga kirgan bo‘lib, salomatligi ham juda joyida edi. U kapitan Gulning ajoyib dengizchiligini, «Piligrim» esa ishonchli ke­ma ekanligini yaxshi bilardi. Shuning uchun qulay payt kelganda foydalanib qolish kerak edi. Shu sababdan missis Ueldon bu kichkinagina kemada safar qilishga qaror berdi. Turgan gapki, tog‘asi Benedikt ham u bilan birga jo‘nashi kerak edi.

Tog‘asi ellik yoshlarga borgan edi. Shuncha yoshga borganligiga qaramasdan, uning o‘zini uydan yolg‘iz chiqarib bo‘lmas edi. Novcha, paxmoq sochli, tilla ko‘zoynak taqqan oriqqina Benedikt tog‘a baayni asl olimga o‘xshar edi. Umrining oxirigacha bolatabiat bo‘lib yashash bu yuvosh kishining peshonasiga yozib qo‘yilgan bo‘lsa kerak.

Uydagilargina emas, begona odamlar ham bu kishini «Benedikt tog‘a» deyishardi; yuvoshligi uchun hamma uni o‘ziga yaqin ko‘rar edi. Bene­dikt tog‘a o‘zining haddan tashqari uzun qo‘l va oyoqlarini qo‘yarga joy topolmasdi; bunaqangi epsiz va shalpaygan odamni qidirib topish qiyin ish edi, ayniqsa, u turmushda uchraydigan eng oddiy masalalarni yechish to‘g‘ri kelganda ojiz qolar edi.

Uni tevaragidagi kishilar uchun oshiqcha bir yuk deb ham aytib bo‘lmaydi, ammo o‘zining allaqanday beo‘x­shovligidan o‘zi ham xijolatda, boshqalar ham xijolatda edi. Shunday bo‘lsa ham o‘zi kamtar, yuvosh, har narsaga moyil, issiq va sovuqqa chidamli odam edi, agar unga ovqat berish esdan chiqib qolguday bo‘lsa, kun bo‘yi hech narsa yemasdan ham, ichmasdan ham o‘tiraverardi.

Benedikt tog‘ani inson zotidan ko‘ra, ko‘proq o‘simlik zotiga o‘xshatsa bo‘lardi. U xuddi bargsiz va mevasiz daraxtga, yo‘lovchini soyasidan bahramand qila olmaydigan, uni rizqlantira olmaydigan daraxtga o‘xshar edi.

Biroq ko‘ngli juda yumshoq odam edi. Shunday zaif tomonlari borligiga qaramasdan, ehtimolki, o‘sha zaif tomonlari uchun ham, ishqilib, hamma uni yaxshi ko‘rar edi. Missis Ueldon unga xuddi o‘z o‘g‘lidek, kichkina Jekning akasidek qarar edi.

Ammo, shuni ham aytish kerakki, Benedikt tog‘a bekorchilikni yoqtiradigan odam emas edi, aksincha, u juda mehnatkash odam edi. Uning birdan-bir ishqi tushgan narsasi tabiatshunoslik bo‘lib, o‘zining butun umrini shunga bag‘ishlagan edi.

«Tabiatshunoslik» degan so‘z keng ma’noni bildiradi. Ma’lumki, bu so‘zning ma’nosi ko‘p: u zoologiya, botanika, mineralogiya va geologiya fanlarini o‘z ichiga oladi. Ammo Benedikt tog‘a botanika olimi ham emas, mineralogiya olimi ham emas, geologiya olimi ham emas edi.

U avvalo tahlil, keyin sintez qilib har qanday hayvonni tiklashga qodir bo‘lgan keng bilimli, hayvonot olimi – yangi dunyoning Kyuvyesimidi? [3] Butun hayvonlar olamini Kyuvye to‘rt tipga bo‘lgan; chunonchi: umurtqalilar, yumshoq tanlilar, bo‘g‘inlilar va shu’lalilar, – Benedikt tog‘a o‘zining umrini ana shu tiplarni o‘rganishga bag‘ishla­dimikin? – Yo bu soddadil va serharakat olim o‘sha to‘rtta tiplarga qarashli turkumlar, kenja turkumlar, oilalar, kenja oilalar, urug‘ va turlarni o‘rgandimikin?

Yo‘q!

Benedikt tog‘a balki umurtqalilarni, ya’ni sut emizuv­chilar, parrandalar, sudraluvchilar yoki boshqalarni o‘rganish bilan mashg‘ul bo‘lgandir?

Aslo!

Ehtimol, u, yumshoq tanlilarni tekshirayotgandir? Balki u bosh-oyoqlilar bilan qurtlarning sirini ochayotgandir?

Unday ham emas!

Demak, u yarim kechagacha kerosin chiroq yoqib o‘tirib, meduzalar, poliplar, igna tanlilar, shu’lalilarning oddiy va boshqa turlarini tekshirish bilan ovora ekan-da?

To‘g‘risini aytish kerak, Benedikt tog‘aning diqqatini tortayotgan narsa shu’lalilar emas edi.

Endi butun hayvonot olami ichida faqatgina bo‘g‘inlilar qoldi, demak, Benedikt tog‘aning butun diqqatini ana shu bo‘g‘inlilar tortgan. Ammo buni ham aniqlash kerak bo‘ladi.

Bo‘g‘inlilar olti turkumga bo‘linadi: hasharotlar, ko‘p oyoqlilar, o‘rgimchaksimonlar, qisqichbaqasimonlar, mo‘rt oyoqli va halqali chuvalchanglar. To‘g‘risini aytganda, Benedikt tog‘a yer chuvalchangini zulukdan, uy o‘rgimchagini soxta chayondan, dengiz qisqichbaqasini oddiy qisqichbaqadan yoki kivsyakni mingoyoqdan ajrata olmas edi.

Bo‘lmasa Benedikt tog‘a kim bo‘ldi?

Eng oddiy entomolog [4] edi!

Bunga esa, entomologiya – tabiiyot fanining bir qismi, barcha bo‘g‘inlilar to‘g‘risidagi qismi, deb e’tiroz qilishlari mumkin. Umuman olganda, bu to‘g‘ri. Ammo, odatda «entomologiya» degan so‘zning ma’nosi torroq. Bu so‘z faqatgina hasharotlar, ya’ni «gavdalari bosh, ko‘krak va qorindan iborat bo‘lib, bir juft mo‘ylovi, ko‘kragida uch juft oyog‘i va aksari ikki juft qanoti bor bo‘lgan «bo‘g‘in oyoqli umurtqasizlar» to‘g‘risidagi fanni bildiradi.

Shunday qilib, butun umrini hasharotlarni tek­shirish ishiga bag‘ishlagan Benedikt tog‘a ento­molog edi.

Ammo, shunga qarab, Benedikt tog‘aning qiladigan ishi yo‘q edi, deb o‘ylamanglar. Bu bo‘limning o‘zi o‘n turkumga bo‘linadi:

1-turkum – to‘g‘ri qanotlilar (masalan: suvaraklar, chigirtkalar, chirildoqlar va hokazo).

2-turkum – to‘r qanotlilar (chumolilar, so‘zanaklar).

3-turkum – parda qanotlilar (asalarilar, arilar, chumolilar).

4-turkum – (kapalaklar toifasi).

5-turkum – qandalalar (saratonlar, o‘simlik bitlari, kanalar).

6-turkum – qo‘ng‘izlar (tillaqo‘ng‘izlar, sassiqqo‘ng‘izlar).

7-turkum – ikki qanotlilar (chivinlar, iskabtoparlar, pashshalar).

8-turkum – yelpig‘ichsimonlar (stilops yoki mo‘ylovlilar).

9-turkum – tekinxo‘rlar (bitlar).

10-turkum – tuban hasharotlar (tangasimonlar).

Ammo bulardan bir qo‘ng‘izlarning o‘zigina eng kamida o‘ttiz ming xil, ikki qanotlilar esa oltmish ming xil bo‘ladi [5], shuning uchun Benedikt tog‘a­ning ishi boshidan oshib yotardi, desa bo‘ladi.

U butun umrini, jamiki vaqtini faqat ento­mologiya faniga bag‘ishlagandi: kunduz kunlarinigina emas, hatto kechalarini ham entomologiyaga berardi, hatto tushida ham faqatgina o‘sha hasharotlarni ko‘rib chiqar edi. Pidjagining yeng qaytarmalariga, yoqasiga, etaklari­ga va shlyapasiga sanchib qo‘yilgan to‘g‘nag‘ichlarning hisobi yo‘q. Benedikt tog‘a shahar atrofidagi dalalarga qilgan safaridan qaytib kelganida, uning shlyapasi har xil hasharotlar bilan to‘lib-toshib ketgan bo‘lar edi. Bu hasharotlar qalpog‘ining tashqari tomoniga ham, ichkari tomoniga ham to‘g‘nag‘ich bilan sanchilib qo‘yilar edi.

Bu devona olimning qiyofasini óana ham to‘la-to‘kis tasvirlab berish uchun shuni ham aytish kerakki, uning mister va missis Ueldonlar bilan Yangi Zelandiyaga bori­shidan muddaosi yangi hasharotlar topib, entomologiya faniga yangilik qo‘shish ishtiyoqini biroz qanoatlanti­rish edi. Yangi Zelandiyada u juda siyrak uchraydigan yangi-yangi hasharotlar topdi. Shuning uchun ham Benedikt tog‘a, bu qimmatli narsalarni o‘z uyidagi hasharotlar kolleksiyasiga eltib, xillab qo‘shib qo‘yish uchun San-Fransiskoga qaytishga juda oshiqar edi.

Missis Ueldon o‘g‘ilchasi bilan «Piligrim»da uyiga qaytayotgan ekan, muqarrar, Benedikt tog‘a ham ular bilan birga ketishi kerak edi.

Missis Ueldon biror xavf-xatar yuz berib qolgudek bo‘lsa, Benedikt tog‘aning yordam qilishiga umid bog‘lamas edi, shu bilan birga hozir missis Ueldon yilning shu faslida tinch bo‘ladigan dengizda va ishonchli kapitanning qo‘l ostidagi kemada bemalol sayohat qilishi mumkin edi.

«Piligrim» kemasi Oklendda uch kun turdi. Shu kunlar ichida missis Ueldon yo‘l hozirliklarini batamom ko‘rib bo‘ldi. U juda shoshilar va kemaning kutdirib qo‘ymaslikka harakat qilar edi. Missis Ueldon shu yerlik xizmatkoriga javob berib yuborib, 22-yanvar kuni Jek, Benedikt tog‘a va keksa negr kampir Nan bilan hammalari «Piligrim»ga chiqishdi.

Benedikt tog‘a o‘zining qadrdon jonivorlarini qayish bilan bo‘yniga osib yuradigan tunuka qutichasiga avaylab joylashtirdi. Aytmoqchi, uning hasharotlar kolleksiyasi orasida ko‘zlari kallasining ustida bo‘lgan bir dona qattiq qanotli yirtqich qo‘ng‘iz ham bor edi. O‘sha vaqtga qadar, bunday qo‘ng‘izlar toifasi faqat Yangi Kaledoniyadagina bo‘ladi, deb o‘ylar edilar. Benedikt tog‘aga Yangi Zelandiyaning yerlik aholisi maorilar tomonidan «katipo» deb nom berilgan va bir chaqishda odamni o‘ldiradigan zaharli o‘rgimchaklardan bittasini olib ketishni taklif qilishgan edi. Ammo bu o‘rgimchak hasharot bo‘lmagani va o‘rgimchaksimonlar toifasiga mansub bo‘lgani uchun bizning olimimiz unga sirayam qiziqmadi. Shu sababdan Benedikt tog‘a uni olishni o‘ziga ep ko‘rmadi. U o‘z kolleksiyasining eng qimmatli hasharoti deb, haligi Yangi Zelandiya yirtqich qo‘ng‘izini hisoblar edi.

Benedikt tog‘a pulni ayamasdan o‘zining hasharotlar kolleksiyasini sug‘urta qildirib ham qo‘ydi. Uning uchun bu hasharotlar kollek­siyasi «Piligrim» tryumidagi jamiki kit moyi bilan mo‘ylovidan ham qimmatliroq edi.

Missis Ueldon bilan uning hamrohlari kemaga chiqib olganlaridan keyin kapitan Gul ularning oldiga kelib, bunday dedi:

– Missis Ueldon, «Piligrim» kemasida okean orqali safar qilishning butun mas’uliyatini, albatta, o‘z gardaningizga olarsiz deyman?

– Shuni ham so‘rab o‘tiribsiz-a, kapitan Gul.

– Ha, shunday deyishga majburman, chunki men mister Ueldondan bu to‘g‘rida hech qanday ko‘rsatma olganim yo‘q. Bu – birinchidan. Ikkinchi tomondan, shuning uchun aytayotirmanki, albatta, xavfsizlik jihatidan shxuna-brig yo‘lovchilar tashish uchun maxsus ishlangan paketbot kemalari bilan tenglasha olmaydi.

– O‘zingiz qanday o‘ylaysiz, mister Gul, bordi-yu, erim shu yerda bo‘lganida, u men va o‘g‘limiz bilan «Piligrim»da mana shu xilda safarga chiqishga jur’at qila olarmidi?

– Ha, hech shak-shubhasiz! – deb javob qaytardi kapitan. – Men o‘zim ham hech bir o‘ylabnetib turmasdan butun oilamni «Piligrim»ga olgan bo‘lardim. Garchi bu yilgi mavsumda ovimizning mazasi bo‘lmagan bo‘lsa ham, ammo «Piligrim» ajoyib kema. Ko‘p yillardan beri o‘zining ishonchli kemasiga qo‘mondonlik qilib kelgan har qanday dengizchi singari, o‘z kemamga mening ham ishonchim zo‘r. Sizga bu savolni berishdan maqsadim shu ediki, missis Ueldon, birinchidan, ko‘nglim tinch bo‘lsin dedim, so‘ngra, sizning tabiatingizga yarasha sharoit tug‘dirish imkoniyati bo‘lmagani uchun meni avf etishingizni yana bir karra iltimos qilmoqchi edim.

– Agar butun gap faqat o‘sha sharoitlarga bog‘liq bo‘ladi­gan bo‘lsa, kapitan Gul, men uchun buning hech qanday ahamiyati yo‘q. Men unaqa, joy tor, ovqatning mazasi yo‘q deb, hadeb kapitanga xarxasha qilaveradigan injiq yo‘lovchilardan emasman.

Missis Ueldon qo‘lidan ushlab turgan kichkina o‘g‘ilchasi Jekka bir ko‘z tashlab oldi-da, gapini shunday tamomladi:

– Demak, oq yo‘l tilayman, kapitan!

Kapitan Gul o‘sha zahotiyoq langarni ko‘tarishga buyruq berdi. Birpasdan keyin «Piligrim» ke­masi yelkanlarini ko‘tarib Oklend portidan chiqdi-da, Amerika sohiliga qarab yo‘l oldi.

Ammo uch kun yo‘l bosgandan keyin sharq tomondan qattiq shamol esib qoldi, shu sababdan shamolga qarshi suzish uchun kemani boshqa tomonga burishga to‘g‘ri keldi. Shuning uchun 2-fevral kuni kirganda «Piligrim» kemasi o‘z kapitanining mo‘ljalidan chiqib ketdi va janubiy kenglikka borib qoldi. Chetdan qaraganda, kapitan o‘z kemasini to‘g‘ri yo‘l bilan Yangi Dunyoning g‘arbiy sohiliga qarab emas, Gorn burnidan aylanib o‘tishni mo‘ljallab haydab ketayotgan ekan, deb o‘ylash mumkin edi.

IKKINCHI BOB

DIK SEND

Havo yaxshi edi, to‘g‘ri yo‘ldan biroz chetga chiqib ketilgan­ligini e’tiborga olmaganda, safar ju­da yaxshi davom etmoqda edi. Missis Ueldon kapi­tan Gulning kemaning quyruq tomonidagi shinamgina kayutasiga joylashib oldi. Kemada eng yaxshi kayuta shu edi. Joy tor bo‘lsa-da, Jek bilan Nan kampir ham o‘sha yerga joylashishdi. Benedikt tog‘aga yondagi kichkinagina bir hujrani berishdi. Kapitan Gul esa o‘zining yordamchisi uchun tayyorlangan kema burnidagi kayutaga o‘tdi. Pulni tejash maqsadida «Piligrim» komandasining soni to‘ldirilmagan, kapitan esa yordamchisiz ish ko‘rar edi.

Kema komandasidagi beshta mohir va tajribakor matros juda inoq va hamjihat yashar edilar. Bu kishilar mana shu bilan to‘rtinchi ov mavsumida birga edilar. Matroslarning hammasi ham Kaliforniya shtatidan bo‘lib, bir-birlari bilan ko‘pdan beri tanish edilar.

Kemada faqat bir kishi amerikalik emas edi. «Piligrim»da kok (oshpaz) vazifasini o‘tovchi Negoro degan kishi Portugaliyada tug‘ilgan bo‘lsa-da, lekin u ham inglizchani yaxshi bilar edi. Kema Oklendda turgan mahalda avvalgi oshpaz qochib ketganidan keyin, Negoro o‘zini kemaga oshpaz qilib olishlarini iltimos qildi. Ko‘rinishda qovog‘i soliq va kamgap bo‘lgan bu odam o‘zini boshqalardan bir chetda olib yursa ham, lekin o‘z ishini yaxshi bilar edi. Uni ishga olgan kapitan Gul yanglishmaganga o‘xshaydi: chunki «Piligrim»da xizmat qilgan davrida Negoro dakki eshitadigan hech qanday ish qilmadi.

Ammo shunga qaramay, kapitan Gul yangi oshpazning o‘tmishi haqida biror ma’lumot olishga ulgurolmaganiga juda achinar edi. Portugaliyalikning tashqi qiyofasi va ayniqsa uning ko‘zlarini jovdiratib qarashlari kapitanga unchalik yoqmas edi. Kit ovlaydigan mittigina tor kemada har bir kishi hisobda turishi lozim, shuning uchun ham biror notanish kishini kemaga olishdan ilgari uning o‘tmish hayotini tekshirib bilish zarur.

Negoro qirq yoshlarga borgan edi. Qotma, ju­da chaq­qon, qora soch va qoracha yuzli bu kishining bo‘yi baland bo‘lmasa-da, juda baquvvat odamday ko‘rinar edi. Uning ma’lumoti qan­day ekan? Ba’zi-ba’zida og‘zidan chiqib ketadigan so‘zlariga qaraganda, ma’lumoti ham bo‘lsa ke­rak. Negoro o‘zining o‘tmishi va oilasi to‘g‘risida hech qachon og‘iz ochmasdi. Uning «Pi­ligrim»ga xizmatga kirganga qadar qayerda yashaganini va nima ish qilganini hech kim bilmasdi. Uning kelgusida maqsadi nimaligi haqida ham hech kim hech narsa bilmas edi. «Piligrim»­dagilar uning Valparaisoda sohilga tushib qolish niyatida ekanligini bilardilar, xolos.

Negoro dengizchi bo‘lmagan bo‘lsa kerak. Buning ustiga kemadagi matroslar, aksari umrini dengizda suzib o‘tkazgan boshqa koklarga qaragan­da, dengiz ishlarini kam tushunayotganini bilib oldilar. Biroq u dengiz kasali bilan og‘rimasdi, bu esa kema oshpazi uchun juda katta fazilat edi.

Negoro hadeganda kema sahniga chiqavermasdi. U kun bo‘yi ko‘pgina joyini plita egallab yotgan torgina kambuzda band edi. Qorong‘i tushishi bilan u plitadagi o‘tni o‘chirib, kemaning burnidagi o‘z hujrasiga kirib yotar edi. U yerda birpasda dang qotib uxlab qolar edi.

«Piligrim»da beshta eski matrosdan tashqari, yana shu yili ishga olingan yoshgina bir matros ham bor edi.

Bu yosh matrosning ota-onasi kim ekanligi noma’lum edi, chunki uni chaqaloqlik vaqtida birovlarning eshigi oldidan topib olishgan va keyin tarbiyaxonada boqib o‘stirilgandi.U yigitchaning oti Dik Send bo‘lib, Nyu-York shtatida yoki Nyu-York shahrining o‘zida tug‘ilgan bo‘lsa kerak.

Bu bolani topib olib tarbiyaxonaga topshiruvchi rahm­dil kishining oti Richard bo‘lgani sababidan, buni qisqartirib, unga Dik nomini berishgan. Uning familiyasini Send [6] deb qo‘yishgan, chunki uning topilgan joyi Gudzon daryosining Nyu-York porti­ga kelib quyiladigan joyi Qum tili – Sendi-Guk deb yuritilar edi.

Dik Send o‘rta bo‘yli, baquvvat, qora soch bir yigit bo‘lib, ko‘m-ko‘k ko‘zlari uning hadsiz irodali bir kimsa ekanligidan darak berardi. Dengizchining og‘ir ishi uni kelgusidagi turmush qiyinchiliklariga bardoshli bo‘lishga o‘rgatdi. Uning oqilona chehrasida g‘ayrat nafasi urib turar edi. Uning qiyofasi dovyurak odamninggina emas, hatto qahramon bir odamning qiyofasiga o‘xshar edi.

U o‘n besh yoshidayoq biron ishni niyat qilishga va qilgan niyatini oxirigacha yetkazishga qodir bir kimsa edi. Dik aksari tengqurlariga o‘xshab hadeb gapira­verishni va har xil qiliqlar qilishni yoqtirmasdi. Boshqa bolalar hali o‘z kelajagi haqida o‘ylashga qodir ham bo‘lmagan bir yoshda, Dik o‘z qismati haqida o‘ylar va kelgusida albatta «odam bo‘laman» deb ahd qilgan edi.

Dik bu maqsadiga erishdi ham: uning tengqurlari hali bola bo‘lgan paytda, u katta kishi bo‘lib qolgan edi. Dik singari chaqqon, serharakat va baquvvat odamlarni ikkita o‘ng qo‘l va ikkita chap oyoq bilan tug‘ilgan de­yish mumkin; bunday kishilar nimayiki ish qilmasinlar – uddasidan chiqadilar, kim bilan birga yurmasinlar – baravar qadam tashlab keta oladilar.

Dik tarbiyaxonada o‘sgan deb yuqorida aytib o‘tilgandi. U to‘rt yoshidayoq o‘qishga o‘rgandi. Sakkiz yoshida u janubiy mamlakatlarga qatnaydigan kemaga yunga bo‘lib kirdi: u yoshligidayoq dengizga ishqiboz edi.

Kemada u dengizchilik hunarini o‘rgana boshladi. Kemadagi ofitserlar bu tirishqoq bolaga yaxshi muomala qildilar va uning mashg‘ulotiga astoydil yordam berdilar.

Mehnat qilish hayotning qonuni ekanligini, faqat peshona teri to‘kib non topish mumkinligini yoshligidanoq tushungan odamgina qahramonlik ko‘rsatishga qodir bo‘ladi; chunki unda buning uchun har bir kun va har bir soatda iroda va kuch topiladi.

Dik xizmat qilgan kemaga qo‘mondonlik qiluvchi kapitan Gul bu qobiliyatli shogirdga e’tibor bera boshladi. Jasur kapitan bu dadil bolani yoqtirib qoldi. San-Fransiskoga qaytganda, uning to‘g‘risida kemalar xo‘jayiniga gapirib berdi. Jems Ueldon bolaning kelajagiga qiziqib, uni boshlang‘ich maktabga o‘qishga berdi va o‘qishni bitirib olishiga yordam qildi.

Dik havas bilan o‘qidi, u ayniqsa geografiya bi­lan sayohatlar tarixiga juda ko‘ngil qo‘ydi; maktabda oliy matematika bilan navigatsiya [7] nazariyasini o‘qitmaganliklariga juda-juda achinar edi. Maktabni tamomlagandan keyin Dik Ueldon­ning kit ovlovchi kemasiga matros bo‘lib kirdi. Dik uzoq sayohat qilish kabi kit ovlashdek kattakon kasb ham asl dengizchi tayyorlash uchun ko‘p foydali bir ish ekanligini tushunardi. Har qanday tasodifiy voqealarga uchraydigan dengizchilik hu­narini o‘rganayotgan yosh o‘smir uchun kit ovlovchi kemada xizmat qilish eng yaxshi tajriba edi. Shu bilan birga, bu «Piligrim» kemasiga o‘zi­ning homiysi kapitan Gul qo‘mondonlik qilar edi. Shunday qilib, yosh matros uchun eng yaxshi sharoitlar mavjud edi.

Dik unga ko‘p yaxshiliklar qilgan Ueldonlar oilasini samimiy yaxshi ko‘rganligi haqida gapirib o‘tirishning hojati bormikin? Missis Ueldon o‘g‘ilchasi bilan «Piligrim»da sayohat qilmoqchi bo‘lgani to‘g‘risidagi xabarni eshitgandan keyin suyunganidan Dikning og‘zi qulog‘iga yetdi. Keyingi yillar ichida u missis Ueldonni o‘z onasiday, Jekni esa ukasiday yaxshi ko‘rar edi.

Missis Ueldon ham Dikka bemalol ishonaverish mumkinligini juda yaxshi bilar edi. U kichkina Jekni unga jon-dili bilan ishonib topshirib qo‘yardi. Jek ham «akasi» yaxshi ko‘rishini bilib, Dikning pinjiga kirgani kirgan edi.

Havo ochiq paytda, hamma yelkanlarni yozib ochiq dengizda suzayotganda, matroslarning bo‘sh vaqti ko‘p bo‘lardi. Dik o‘zining hamma bo‘sh vaqtlarini doim kich­kina Jek bilan birga o‘tkazardi. Dik bolaga har xil ermaklar topib berar va dengizchilik ishidagi turli qiziq narsalarni ko‘rsatar edi.

Missis Ueldon Jekning baland machta ustuniga o‘rmalab chiqayotganini va yelkanlar orasidagi arqonlardan kemaga o‘qday otilib tushayotganini hech qo‘rqmasdan tomosha qilib turar edi. Besh yashar Jekning kuchsiz qo‘llari tolib qolguday bo‘lsa, unga yordam berish uchun Dik Send doim uning yonida tayyor turardi. Endigina og‘ir kasaldan tuzalgan bolaga ochiq havoda o‘ynash foydali edi. Dengiz shabadasida o‘ynash va har kuni gimnastika qilish natijasida bola ilgarigi holiga keldi va oqargan yuzlariga qizillik yugurdi.

Yangi Zelandiyadan Amerikaga qilingan safar ana shunday sharoitda o‘tmoqda edi. Agar sharq tomondan shamol esmaganida, «Piligrim» kemasi komandasi bilan yo‘lovchilarning norozi bo‘lishi uchun bo‘lak hech qanday sabab yo‘q desa bo‘lardi.

Ammo shamolning ro‘paradan esishi kapitan Gulga sira yoqmasdi. U kemani hadeb oldinga haydab bora olmasdi. Bundan tashqari kapitan Gul yo‘lda tinch Kozerog tropigiga tushib qolib, kemaning uzoq vaqt to‘xtalib qolishi mumkinligidan xavotirlanar edi; ekvatordan esayot­gan shamol oqimi kemani g‘arb tomonga surib ketishi mumkinligi to‘g‘risida gapirib o‘tirmasa ham bo‘ladi.

Safarning cho‘zilib ketganiga o‘zining aybdor emasligini bilsa ham, kapitan Gul, ayniqsa, missis Ueldon to‘g‘risida tashvish tortar edi. Mabodo hozir «Piligrim» yonidan Amerikaga ketayotgan biron okean paroxodi o‘tib qolguday bo‘lsa, kapitan Gul missis Ueldonni o‘sha paroxodga o‘tishga albatta ko‘ndirgan bo‘lar edi. Ammo, baxtga qarshi, «Piligrim» shunday joyda ediki, Amerikaga boradigan paroxodlarning bu joydan o‘tishiga hech qan­day umid yo‘q edi. Chunki u vaqtlarda Avstraliya bilan Yangi Dunyo o‘rtasida kemalar hozirgidek ko‘p qatnamas edi.

Kapitan Gul havoning o‘zgarishini kutishga majbur bo‘ldi. Ammo bu dengiz sayohatini hech narsa ham o‘zgartira olmaydiganday tuyilar edi.

Biroq 2-fevral kuni, kema shu hikoyaning boshida aytib o‘tilgan joyga kelganda, kutilmagan bir voqea yuz berdi.

O‘sha kuni havo ochiq, quyosh nur sochmoqda edi. Ertalab soat to‘qqizlarda Dik Send bilan Jek bizan-mach­taning reyasi ustiga chiqib oldilar: bu yerdan ular kemaning palubasini va mavj urayotgan dengiz to‘lqinlarini tomosha qilib o‘tirar edilar. Ularning orqa tomonidagi grot-machtaga yonboshlatibroq tortilgan pastki yelkan-grot ufqning ancha joyini berkitib turar edi. Ularning oldidagi bushpirtga tortilgan yelkanlar – kliver bilan staksel xuddi qanotday yoyilib turardi. Oyoq­lari tagida dumaloq bo‘lib ochilib turgan fok yelkani, tepasida esa fokmarsel yelkani shamoldan yoyi­lib yotar edi. Kema shamolga mumkin qadar ko‘proq qaratilar edi.

Dik Send hamma joyiga baravar yuk ortilgan «Pi­ligrim» shtirbortga biroz qiyshaysa ham, nima uchun ag‘anamasligini Jekka tushuntirib o‘tirgan edi, Jek to‘satdan uning so‘zini bo‘lib:

– Huv anavi nima?.. – deb so‘rab qoldi.

– Nima, biron narsa ko‘rdingmi, Jek? – deb so‘radi-da, Dik Send sakrab o‘rnidan turdi.

– Ha, ha! Huv ana! – dedi Jek, qo‘lini yelkan­lar orasidan dengiz bo‘shlig‘iga uzatib.

Dik Send, Jek ko‘rsatgan tomonga qayrilib qaradi-da:

– Remaning chap tarafida, oldinda, shamol esayotgan tomonda bir kema ko‘rinyapti! – deb qichqirdi.

UCHINCHI BOB

FALOKATGA UCHRAGAN KEMA

Dik Sendning hayqirig‘i hammani vahimaga solib qo‘ydi. Ishdan bo‘sh bo‘lgan matroslar palubaga otilib chiqishdi. Kapitan Gul ham hujrasidan chiqdi. Missis Ueldon, Nan va hattoki kemaning shtirbortidagi panjaraga suyanib turgan Benedikt tog‘a ham – hamma dengizda ko‘rinayotgan narsaga astoydil tikilib qaray boshladilar. Faqat Negorogina kambuz joylashgan kichkina hujradan chiqmadi. Tuyqusdan uchragan bu kemaga ular orasida faqat Negorogina qiziqsinmadi.

Bola ko‘rib qolgan narsa «Piligrim»dan uch milcha narida, dengiz to‘lqinlari orasida chayqalib turar edi.

Matroslardan biri:

– Bu nima bo‘ldi ekan? – deb so‘rab qoldi.

– Menimcha, sol bo‘lsa kerak! – dedi boshqasi.

– Ehtimol, ichida odamlar ham bordir?.. Bechoralar halokatga uchrashgan bo‘lsa-ya?.. – dedi missis Ueldon.

– Yaqinroq borsak bilamiz, – dedi kapitan Gul. – Menimcha, bu narsa sol emas, balki ag‘darilgan kema bo‘lsa kerak...

– Yo‘q!.. Bu kattakon dengiz hayvoni! – dedi Benedikt tog‘a.

– Sen nima deb o‘ylaysan, Dik? – deb so‘radi yigitchadan missis Ueldon.

– Men ham kapitan Gulning fikriga qo‘shilaman, bu yon tomonga qiyshaygan kema bo‘lsa ke­rak, missis Ueldon. Men hatto kemaning mis kili oftobda yarqirab turganini ham ko‘rayotganday bo‘lyapman.

– Ha... ha... endi men ham ko‘ryapman, – de­di kapitan va rul boshqaruvchiga burilib: – Shamolga qarshi yur, Bolton, to‘ppa-to‘g‘ri o‘sha narsaga qarab haydayver! – deb buyruq berdi.

– Xo‘p bo‘ladi, kapitan! – dedi rul boshqaruvchi.

– Men o‘z fikrimda qolaman, – dedi Benedikt tog‘a. – Bizning oldimizdagi narsa, hech shak-shubhasiz, dengiz hayvoni.

– U holda u mis kit ekan-da, – dedi kapitan Gul, – oftobda yarqirashini qaranglar-a.

– Kit bo‘lganda ham, Benedikt tog‘a, har holda o‘lik kit ekan, – dedi missis Ueldon, – chunki sira qimirlamasdan jim yotipti.

– Nima qipti, jiyan, – deb e’tiroz bildirdi biz­ning qaysar olimimiz, – dengiz ustida uxlab yotgan kitni uchratgan kemalar ozmunchami, axir!

– Bu juda to‘g‘ri, – dedi kapitan Gul, – lekin har holda bizning oldimizdagi narsa uxlab qolgan kit emas, kema.

– Ko‘ramiz-da, – dedi tog‘a.

O‘rni kelganda shuni aytib o‘tish kerakki, Benedikt tog‘a kitlarga hech bir qiziqmas edi, u bu­tun shimoliy hamda janubiy muz dengizlaridagi kitlardan bironta nodir hasharotini afzal ko‘rar edi.

– O‘ngroqqa, Bolton, o‘ngroqqa! – deb qichqir­di kapitan Gul rul boshqaruvchiga. – Unga bir kabeltovdan yaqinroq borma. Bizlar-ku unga hech bir zarar yetkazmaymiz-a, ammo u «Piligrim»ni mayib qilsa, ish chatoq bo‘ladi. O‘ngroqqa yuraver!

Shundan keyin «Piligrim» biroz o‘ngdan yura boshladi.

«Piligrim» falokatga uchragan kemadan bir milcha berida edi. Matroslar yonboshlab qolgan kemaga hadeb tikilishgani tikilishgan edi. Ehtimol, uning omborlarida qimmatli narsalar bordir? Ehtimol, ularni «Piligrim»ga ortib olish mumkin bo‘lar? Ma’lumki, g‘arq bo‘layotgan kemadagi yukni qutqazib olganlik uchun o‘sha yukning uchdan bir qismi baravarida mukofot beriladi. Basharti, ombordagi narsalar suv tagida qolib buzilmagan bo‘lsa, «Piligrim»dagilar butun bir mavsumlik daromadni bir kunda qoplab olishlari mumkin.

Chorak soatdan keyin «Piligrim» dengiz ustida qalqib turgan narsadan yarim mil berida edi.

Endi hech qanday shak-shubha qolmadi: bu narsa yon tomonga qiyshayib qolgan kema ekan. Uning palubasi qariyb tik turib qolgandi. Takelajdan hech bir asar qolmabdi. Kemaning tanasida katta bir teshik ko‘rinib turibdi. To‘sin hamda ustiga qoqilgan tunukalar o‘sha teshik ichiga qayrilib kirib ketibdi.

– Bu kema qandaydir boshqa bir kema bilan urilib ketgan ekan! – deb xitob qildi Dik Send.

– To‘g‘ri, hech shubhasiz shunday bo‘lgan, – deb tasdiqladi uning fikrini kapitan Gul. – Hammadan ham uning o‘sha zahotiyoq cho‘kib ketmaganiga hayronman. Buni mo‘jiza desa bo‘ladi!

– Bu bilan urilib ketgan kema undagi hamma odamlarni olib ketgan bo‘lsa kerak, – dedi missis Ueldon.

– Ha, shunday bo‘lsa kerak, missis Ueldon, – deb javob qaytardi kapitan Gul. – Ammo falokatdan keyin undagi odamlar o‘z qayiqlariga tushib jon saqlagan bo‘lishlari ham ehtimoldan xoli emas. Afsuski, dengiz hayotida, kemalar urilib ketgan vaqtda, aybdor taraf falokatga uchragan tarafga yordam berish o‘rniga, bemalol o‘z yo‘liga qarab ketavergan hollar ko‘p bo‘lgan.

– Yo‘g‘-ey, kapitan! Bu juda insongarchilik doirasidan chiqib ketish bo‘ladi-ku!

– Afsuski, shunday hollar juda ko‘p bo‘ladi, missis Ueldon. Bu kemada bitta ham qayiq qolmaganiga qaraganda, undagi odamlar o‘sha qayiqlarga tushib jo‘nab qolgan desa bo‘ladi. Ehti­mol, u bechoralarni duch kelgan biron kema olib ketgan chiqar. Qayiqda bu yerdan quruqlikka yetib olish amr mahol, chunki dengizdagi orollar o‘rtasidagi masofa ham, Amerika qit’asi ham juda uzoqda.

– Bu falokatning sirini, qachon bo‘lsa-da, bilib bo‘lar­mikan? – deb so‘radi missis Ueldon. – Siz nima deb o‘ylaysiz, kapitan Gul, u kemada bironta odam qolganmikan?

– Bo‘lmasa kerak deyman, missis Ueldon, – deb javob qaytardi kapitan. – Agar odam bo‘lsa edi, allaqachon biz­ni ko‘rib biron ishora qilardi. Har holda, biz hozir buni tekshirib ko‘ramiz... chaproqqa bur, Bolton, chaproq­qa! – deb qichqirdi rul boshqaruvchiga qo‘li bilan yo‘l ko‘rsatib. «Piligrim» halokatga uchragan kemadan atigi uch kabeltov berida edi. Unda odamzod yo‘qligiga endi hech qanday shak-shubha qolmagandi.

Birdan Dik Send qo‘li bilan ishora qilib, ham­madan jim bo‘lishni iltimos qildi.

– Eshitinglar! Eshitinglar! – deb xitob qildi u.

Hamma bir narsani sezganday sergak bo‘lib quloq soldi.

– Vovillagan ovoz eshitilayotibdi shekilli.

Rostdan ham, haligi qiyshaygan kema tomondan itning vovillagan ovozi eshitilar edi. Demak, unda tirik qolgan it bor ekan. Lyuklar berk bo‘lganidan chiqolmayotgan bo‘lsa kerak. Har holda o‘zi ko‘rinmas edi.

– Itni qutqazib olish kerak, kapitan! – dedi missis Ueldon.

– Ha... ha... – deb xitob qildi kichkina Jek, – itni qutqazinglar! Men o‘zim boqaman uni... U bizga o‘rganib qoladi... Oyi, borib unga bir bo‘lak qant opkelay-chi!

– Shoshmagin hali, o‘g‘lim, – dedi missis Ueldon jilma­yib. – Bechora jonivor ochidan o‘layozgandir, qantingdan ko‘ra sho‘rva ichir.

– Unday bo‘lsa, mening sho‘rvamni unga bera qol, – dedi Jek. – Men sho‘rva ichmasam ham bo‘laveradi!

Itning vovillashi esa borgan sari yaqinroqdan eshitila boshladi. Endi kemalar bir-biridan faqat uch yuz fut masofa narida turar edi. Birdaniga ke­ma ustidan kattakon bir itning kallasi ko‘rindi. Jonivor qattiq vovillar edi.

– Govik! – deb chaqirdi kapitan. – Kemani to‘xtatib, suvga qayiq tushiringlar.

– Shoshma, kuchukcha! Shoshma! – deb qichqirardi Jek, it esa unga javoban hadeb vovillar edi.

Matroslar birpasda yelkanlarni tushirdilar, «Piligrim» halokatga uchragan kemadan yarim kabeltov berida to‘xtadi.

Suvga tushirilgan qayiq chayqala boshladi. Kapitan Gul, Dik Send va ikkita matros sakrab qayiqqa chiqib olishdi.

It tinimsiz vovillar edi. Lekin u yaqinlashib kelayotgan qayiqqa qarab emas, balki boshqa narsaga vovilla­ganday ko‘rinar edi; u tez-tez bort oldidan g‘oyib bo‘lib qolardi. Ehtimol, u, falokatga uchra­gan kemada qolgan yo‘lov­chilarni yoki matroslarni chaqirayotgandir?

«Nahotki, unda tirik qolgan odamlar bo‘lsa?» deb so‘radi o‘z-o‘zidan missis Ueldon.

Qayiq marraga yaqinlashib qoldi.

To‘satdan it yana qattiq vovillay boshladi. Ammo u qutqa­rishga kelayotganlarni tezroq yetib kelishga chaqirib emas, balki boshqa bir narsaga qattiq achchiqlanib vovillar edi.

– Nima balo bo‘ldi bu itga? – deb so‘radi kapi­tan Gul kemaning suvga cho‘kkan joyida to‘xtash uchun uni aylanib o‘tayotgan paytda.

Itning jon-jahdi bilan vovillay boshlagani Negoroning kambuzdan chiqib kema burniga o‘tgan paytga to‘g‘ri kelganini na kapitan Gul, na «Piligrim»da qolgan boshqa kishilar sezdilar.

Nahotki, it kema oshpazini tanigan bo‘lsa? Bu – hech aql bovar qilmaydigan hodisa edi.

Har holda, Negoro qattiq vovillayotgan itga bir qaradi-yu, hech ham ajablanmadi, faqat bir lahza xo‘mrayib qo‘ydi-da, burilib kambuzga kirib ketdi.

Qayiq kemani aylanib o‘tdi. Kemaga «Valdek» deb yozilgan ekan.

Kemaning qaysi portga qarashli ekanligi to‘g‘risida hech qanday belgi yo‘q edi. Ammo ke­maning shakliga va tuzilishidagi ba’zi bir belgilarga qarab, kapitan Gul uning Amerika kemasi ekanligini aniqladi. Dengizchilar buni tezda ajrata olar edilar. Kemaning nomi ham bu taxminni tasdiqlar edi. Besh yuz tonna yuk ko‘taradigan bu katta kemaning faqatgina korpusi omon qolgan edi.

«Valdek»ning burun tomonida katta teshik ochilib qolgan – bu teshik kemalar urilib ketganining oqibati edi. Kema qiyshayganligi sababidan teshik suv ustidan besh-olti fut baland chiqib qolgan va shuning uchun «Valdek» cho‘kmay qolgan edi.

Kema sahnida odam asari yo‘q edi.

It bortdan nari ketdi, qiyshayib qolgan palubadan borib, markaziy lyukka boshini suqib, qattiq vovillay boshladi.

– Kemada itdan bo‘lak ham kema egasi borga o‘x­shaydi, – dedi Dik Send.

– Men ham shunday deb o‘ylayman, – dedi kapitan Gul.

Qayiq kemaning yarmi suvga cho‘kkan tomonidan suzib borar edi. Kemaga kelib urilgan birinchi katta to‘lqinoq «Valdek»­ni cho‘ktirib yuborishi turgan gap edi.

Kemaning palubasi supirib qo‘yilgandek top-toza edi. Unda pyartnersdan ikki futcha yuqoridan sinib tushgan grotmachta bilan bizan-machtaning siniqlarigina ko‘rinib turardi, xolos. Machtalar ke­malar urilib ketgan vaqtda yelkan va arqonlari bilan birga dengizga qulab tushgan bo‘lsa kerak. Ammo dengizda ko‘z ilg‘aydigan joyda hech qanday singan parchalar ko‘rinmas edi. Demak, «Valdek»ning halokatga uchraganiga ancha kun bo‘lgan ekan.

– Kemalar urilib ketganidan keyin odamlar tirik qolganda ham, – dedi kapitan Gul, – ular tashnalik va ochlikdan halok bo‘lgan bo‘lsalar ke­rak, chunki kambuzni suv bosib ketipti. Demak, «Valdek»da faqatgina o‘liklar yotgan bo‘lsa kerak.

– Yo‘q! – deb xitob qildi Dik Send. – Yo‘q! Bo‘lmasam it bunday vovillamasdi. Unda bironta tirik odam bo‘lishi kerak.

Dik Send itni chaqirdi. Aqlli jonivor shu ondayoq dengizga tushdi va darmonsiz panjalari bilan qayiqqa qarab zo‘rg‘a suzib kela boshladi. Itni qayiqqa tortib olganlari­dan keyin, u Dik Send uzatgan suxariga emas, o‘zini chelakdagi suvga urdi.

– Bechora jonivor chanqab o‘layozgan ekan-da! – deb xitob qildi Dik Send.

Qayiqni qulay joyda to‘xtatmoq uchun ular botgan kemadan bir necha fut beriga burildilar. Buni fahmlab qolgan it, o‘zini qutqazgan bu odamlar kemaga chiqmasdan jo‘nab ketishayotibdi, deb o‘ylagan bo‘lsa kerak. Dikning etagini tishlab tor­tib, yana qattiqroq vovillay boshladi.

Itning bu qiliqlari va hurishidan hamma narsa o‘z-o‘zidan ma’lum bo‘ldi.

Qayiq kema yoniga kelib to‘xtadi. Matroslar uni kemaga bog‘lashdi. Kapitan Gul bilan Dik Send ke­ma palubasiga chiqdilar. Ular emaklab yurib, ikkita siniq machta orasidagi markaziy lyukka zo‘rg‘a yetib olishdi. It ham ularning ketidan ergashib yurar edi. Keyin ular tryumga tushdilar.

Yarmigacha suv bosgan tryumda hech qanday mol-mato yo‘q edi. Kemaning ballasti qum ekan: hozir qum kemaning bakbortiga yig‘ilib qolipti va o‘zining og‘irligi bilan kemani bir tomonga qiyshaytirib yuboripti. Qimmatli narsa bordir degan umidlar puchga chiqdi. Unda qutqazib olinadigan hech narsa yo‘q ekan.

– Bu yerda hech kim yo‘q, – dedi kapitan Gul.

– Ha, hech kim yo‘qqa o‘xshaydi, – deb uning gapiga qo‘shildi yosh matros, omborning yanada ichkarirog‘iga kirarkan.

Ammo palubada qolgan it, bu yoqqa qaranglar, deganday qilib yana vovillay boshladi.

– Bu yerda hech narsa yo‘q, yur, yuqoriga chiqaylik! – dedi kapitan Gul.

Ular yana palubaga chiqishdi.

It, mening ketimdan yuringlar, deganday qilib, kemaning quyruq tomoniga, yutga qarab surila boshladi.

Odamlar ham uning ketidan ergashdilar.

Kubrikda besh kishi yotardi, bu besh kishi emas, beshta murda bo‘lsa kerak.

Ochiq turgan eshikdan kirayotgan kunduzgi yorug‘likda kapitan Gul ularning hammasi negr ekanini ko‘rdi.

Hammasining tepasidan bir-bir aylanib chiqqan Dik Sendga u bechoralar hali nafas olayotganday tuyildi.

– Ularni «Piligrim»ga olib ketamiz, – dedi kapitan Gul.

Qayiqda qolgan matroslarni yordamga chaqirishdi. Ular falokatga uchraganlarni kubrikdan olib chiqdilar.

Bu oson ish emas edi. Lekin bir amallab beshovini ham qayiqqa olib chiqishdi. Ularning hech biri ham hushiga kelmadi. Ammo kapitan Gul, bir necha tomchi dori bilan bir necha qultum suv ichirilsa, ularga jon kirib qolar, deb umid qilar edi.

«Piligrim» atigi yarim kabeltov masofa narida turganidan, qayiq birpasda kemaga yetib keldi.

Gorden yordami bilan bu sho‘rliklarni «Pilig­rim»ning palubasiga olib chiqishdi. Itni ham esdan chiqarishmadi.

– Voy, sho‘rliklar-ey! – deb xitob qildi beshta harakatsiz jasadni ko‘rgan missis Ueldon.

– Ular tirik ekan, missis Ueldon! Hali tirik ular, qutqazamiz ularni! – dedi Dik.

– Nima bo‘pti ularga? – deb so‘radi Benedikt tog‘a.

– Birpas turinglar, hushiga kelishsin, keyin hammasini o‘zlari gapirib berishadi, – deb javob qaytardi kapitan Gul. – Avval ularga suv ichirish kerak, ozroq rom [8]
ham.

Shundan keyin u kambuz tomonga qarab ovozining boricha:

– Negoro! – deb chaqirdi.

Bu nomni eshitgan it orqasini bukchaytirdi, yunglari hurpaydi va qattiq irillab qo‘ydi.

Oshpazdan darak yo‘q edi.

– Negoro! – deb yana qattiqroq chaqirdi kapi­tan Gul.

It yana g‘azab bilan irillab qo‘ydi.

Negoro kambuzdan chiqib keldi.

U bir qadam ham bosganicha yo‘q ediki, it uning bo‘g‘ziga yopishdi.

Portugaliyalik ehtiyotdan qo‘liga temir kosov ushlab chiqqan ekan – o‘sha bilan itga hamla qilib qoldi. Ikkita matros itni zo‘rg‘a ushlab qolishdi.

– Siz bu itni tanirmidingiz? – deb so‘radi ka­pitan Gul oshpazdan.

– Menmi? – deb qaytarib so‘radi Negoro. – Sira ko‘rgan emasman...

– Ajab, – deb shivirlab qo‘ydi Dik Send.

TO‘RTINCHI BOB

«VALDEK»DAN QUTQARILGANLAR

Markaziy Afrikada qul savdosi hali ham mavjud. Bu qit’aning qirg‘oqlari bo‘ylab ingliz va fransuz harbiy kemalari qatnab turishiga qara­masdan, quldorlarning kemalari Angola va Mozambikdan qul negrlarni burungidek chetga olib ketadilar. Taraqqiy topgan mamlakatlarda «qora tovar»ga, ya’ni negrlarga hali ham xaridorlar ko‘p.

Bu ishlar kapitan Gulga ma’lum edi [9].

Hozir «Piligrim» turgan joy qul savdogarlarining odatda yuradigan yo‘llaridan bir chekkada bo‘lsa ham, kapitan Gul, «Valdek» kemasi bu sho‘rlik negrlarni Tinch okean­dagi uzoq mustamlaka orollariga sotish uchun olib ketayotgan ekan, deb taxmin qildi.

Qutqazilgan negrlarni «Piligrim»da juda yaxshi parvarish qila boshladilar. Missis Ueldon Nan bilan Dikning yordamida u bechoralarga qoshiqdan muzdek toza suv ichirdi, chunki ular ko‘pdan beri suv tatimagan edilar.

Pirovardida suv bilan bir necha yutim sho‘rva ularni hushiga keltirdi.

Ulardan eng qarisi – ko‘rinishda oltmish yosh­larga borib qolgani – inglizcha gapira olar ekan.

– «Valdek»ka nima bo‘ldi? – deb so‘radi dastavval kapitan Gul undan.

– Bundan o‘n kun ilgari, qorong‘i kechada, hamma uxlab yotgan mahalda, qandaydir noma’lum bir kema bizning ustimizga bostirib kelib qoldi, – deb javob berdi keksa negr.

– «Valdek»dagilar nima bo‘ldi?

– Bilmadim. Biz palubaga chiqqanimizda, u yerda hech kim yo‘q edi.

– «Valdek»dagi odamlar urilib ketgan kemaga chiqib olishgandir, siz nima deb o‘ylaysiz?

– Shunday bo‘lsa kerak deyman...

– O‘sha kema urilib ketgandan keyin falokat­ga uchraganlarni qutqazish uchun to‘xtamadimi?

– Yo‘q.

– Balki u cho‘kib ketgandir?

– Yo‘g‘-e, – deb bosh chayqadi keksa negr, – biz uning jo‘nab ketayotganini ko‘rdik.

«Valdek»dan qutqarilganlarning hammasi ham shu fikrni tasdiqladi. Shunisi qiziqki, o‘z ayblari bilan kemalarni og‘ir halokatga uchratgan kapitanlar, halokat joyida nobud bo‘layotgan odamlarga yordam berishni xayoliga ham keltirmasdan, tezroq qochib ketish payiga tushadilar.

Ko‘chada ketayotgan o‘tkinchini bostirib olib, o‘z ehtiyotsizligi orqasida qurbon bo‘lgan kishi to‘g‘risida g‘am yeyishni boshqalarning gardaniga yuklab qochib qolgan aravakash qattiq jazoga tortiladi. Ammo ko‘chada ma­yib bo‘lgan kishiga o‘tkinchilar darrov yordam beradilar. Xo‘sh, ochiq dengizda halok bo‘layotgan odamlarni o‘z holiga tashlab qochganlar to‘g‘risida nima desa bo‘ladi? Bunday odamlar inson sha’niga isnod keltiradilar!

Kapitan Gul bunga o‘xshash ko‘pgina hodisalarni gapirib berishi mumkin edi. Afsuski, u bunday dahshatli hodisalar juda ko‘p uchraydi, deb missis Ueldonga yana bir karra eslatib qo‘ydi.

Shundan keyin u qutqazib olingan keksa negrdan yana surishtira boshladi.

– «Valdek» qayerdan kelayotgan edi?

– Melburndan.

– Demak, sizlar qul emas ekansiz-da?

– Yo‘q, taqsir, – deb tezda javob qaytardi negr qomatini rostlab. – Biz Pensilvaniya fuqarolarimiz.

– Do‘stlarim, – dedi kapitan, – shuni bilib qo‘yinglarki, «Piligrim» kemasida sizlarning ozodligingizga hech kim daxl qilolmaydi!

Darhaqiqat, qutqarilgan beshta negr Pensilvaniya shta­tining fuqarosi edi. Ulardan eng qarisi yoshligida, olti yoshga to‘lar-to‘lmas qul qilib sotib yuborilgan edi. Afrikadan uni Qo‘shma Shtatlarga olib kelishgandi. Bu yerda u quldorlik huquqi bekor qilingandan keyin ozod bo‘ldi. Uning yosh hamrohlari ozod fuqaro bo‘lib tug‘ilgandilar va hech bir oq tanli odam ularni «meniki» deb aytishga haqi yo‘q edi. Hatto ular negrlarning urushdan [10] ilgarigi tilini ham bilmas edilar (bu tilda fe’llar turlanmasdan, infinitiv shaklida ishlatilar edi). Bu negrlar ozod fuqaro sifatida Amerikadan ketgan va ozod fuqaro sifatida o‘z vataniga qaytib kelmoqda edilar.

Keksa negr kapitan Gulga o‘z hamrohlari bilan Janubiy Avstraliyadagi Melburn shahriga yaqin joyda bo‘lgan bir inglizning plantatsiyasiga ishga kirishganini, u yerda uch yil ishlab biroz pul orttirgandan keyin o‘z vatanlariga qaytib kelayotganlarini hikoya qilib berdi.

Ular «Valdek»da ketish uchun boshqa yo‘lovchi­lar qatori pul to‘lab, 5-yanvar kuni Melburndan yo‘lga chiqishgan ekan. O‘n yetti kun o‘tgandan keyin, qorong‘i kechada «Valdek» allaqanday bir katta kema bilan urishib ketibdi. Negrlar kayutalarida uxlab yotishgan ekan, kemaning qattiq silkinishidan uyg‘onib ketib, darrov palubaga chopib chiqishibdi.

Machtalar dengizga qulab tushibdi, «Valdek» bir yoqqa qiyshayib qolibdi, lekin cho‘kib ketmabdi, chunki ichiga unchalik ko‘p suv kirmabdi.

Palubada «Valdek»ning kapitani bilan komandasi ko‘rinmabdi: kema qattiq silkingan paytda ular yo dengizga tushib ketishgan, yo bo‘lmasa «Valdek» bilan urishib ketganidan keyin javobgar bo‘lishidan qo‘rqib, qochib ketayotgan haligi kema­ga chiqib olishgan.

Quruqlikdan eng kami bir ming ikki yuz mil narida halokatga uchragan kemada besh kishi qolishibdi.

Keksa negrning oti Tom edi. Hamrohlari uni o‘zlariga rahbar deb bilganlar, chunki Tom ular orasida eng keksasigina emas, balki g‘ayratli va ko‘pni ko‘rgan eng tajribali kishi bo‘lgan. Qolganlari yigirmadan to o‘ttiz yoshgacha bo‘lgan yosh yigitlar edi. Ularning ismlari Bat, Ostin, Akteon va Gerkules edi. Bat degani keksa Tomning o‘g‘li ekan.

Ularning to‘rttalasi ham baquvvat, bo‘ydor va azamat yigitlar edi. Markaziy Afrikadagi qullar bozoridan ularni juda qimmatga olgan bo‘lar edilar.

Shunday qilib, halokatdan keyin Tom bilan uning hamrohlari kemada yolg‘iz qolishibdi. Ular «Valdek»ning buzilgan joylarini ham tuzata olmas, kemani ham tashlab ketolmas edilar, chunki kema­lar to‘qnashib ketgan payt­da har ikkala qayiq ham parcha-parcha bo‘lib ketgan. Ularni bexosdan duch kelgan begona kemagina qutqazishi mumkin edi.

Boshqarib bo‘lmay qolgan «Valdek», dengizda xuddi cho‘p singari shamol haydagan tomonga qarab ketavergan. Shuning uchun ham «Piligrim» halokatga uchragan bu kemani kemalarning Melburndan Qo‘shma Shtatlarga qatnaydigan yo‘lidan janubroqda uchratgan edi.

Falokatdan keyin, «Piligrim» kelganga qadar o‘tgan o‘n kun ichida negrlar kemaning bufetida tasodifan saqlanib qolgan oziq-ovqatni yeb kun kechirishgan. Palubadagi suvlik bochkalar kemalar to‘qnashib ketgan mahalda sinib ketgan, spirtli ichimliklar esa kambuzda – suv ichida qolgan ekan.

Tom va uning hamrohlari to‘qqizinchi kuni qat­tiq tash­nalikdan ko‘ngillari ozib, hushidan ketib qolgan. Xuddi ana o‘sha paytda «Piligrim» yordamga yetib kelgan.

Bularning hammasini Tom bir og‘iz so‘z bilan kapitan Gulga gapirib berdi. Keksa negrning gaplariga ishonmaslikka hech qanday asos yo‘q edi. Ko‘z ko‘rgan hodisalar ham, Tomning hamrohlari ham, hammasi bu aytilganlarni batamom tasdiqlar edi.

Halokatga uchragan kemadan qutqazilgan oltinchi tirik jon egasi bo‘lgan itning ham odamlarga o‘xshash tili bo‘lganida, u ham shu narsalarni tasdiqlagan bo‘lar edi.

Bu it Negoroni ko‘rishi bilan qattiq hayajonga tushar edi. Bu jonivorning oshpazni yomon ko‘rishi qandaydir qiziq bir hol edi.

Dingo nomli bu it, Yangi Gollandiya [11] zotidan bo‘lgan katta qo‘riqchi it edi. Ammo «Valdek»ning kapitani uni Avstraliyadan olmagan ekan. Kapitan uni bundan ikki yil burun Afrikaning g‘arbiy qirg‘og‘ida, Kongo daryosi dengizga quyiladigan joyida ochdan o‘lay deb yotgan bir holda topib olganligini keksa Tom eshitgan ekan. Kapitan itni yaxshi ko‘rib qolib, uni o‘zi bilan birga olib ketgan. Ammo Dingo yangi xo‘jayinni yoqtirmabdi. It majburan o‘zini ajratib olingan eski xo‘jayinini qo‘msaganday yurar edi.

Bo‘yin bog‘ichidagi tunukaga yozilgan ikkita «S» va «V» harfi itning o‘tmishiga bog‘liq bo‘lgan birdan-bir belgi edi.

Dingo bahaybat, kuchli bir it edi. Ikki oyoqlab tik turganda uning bo‘yi odam bo‘yi bilan baravar kelar edi. Uning yungi quyuq, tim sariq, dumi uzun ham qalin edi. Dingoning juda kuchli va abjir nasldoshlari sira qo‘rqmasdan qoplonga ham, chipor yo‘lbarsga ham hamla qiladilar, ayiq bilan yakkama-yakka olishishdan ham tap tortmaydilar.

Dingo jahli chiqqanda juda xavfli it bo‘lib qolardi. Shuning uchun ham uni ko‘rishi bilanoq Negoroning kapalagi uchib ketgandi.

Dingo qo‘lga yaxshi o‘rganmagan bo‘lsa ham, lekin unchalik yovvoyi ham emas edi. Lekin u xomush edi. Dingo negrlarni yoqtirmas ekan – buni keksa Tom «Valdek»dalik mahalida fahmlagan ekan. It negrlarga yomonlik ham qilmas, lekin ularga yaqin ham yurmas ekan. Ehtimol, u Afrika qirg‘oqlarida adashib yurganida yerli xalqlar un­ga yomon muomala qilishgandir?

Har holda, Tom va uning hamrohlari yaxshi odamlar bo‘lsa ham, lekin it ularning oldiga bormasdi... Halokatga uchragan kemada birga o‘tkazilgan o‘n kun ichida ham, Dingo ularga yaqin yo‘lamagan ekan. Shu o‘n kun ichida uning nima yeb kun ko‘rgani noma’lum, ammo odamlar singari u ham tashnalikdan juda azob chekkan.

BESHINCHI BOB

«S» BILAN «V»

Shamol bo‘lmay turishi va bo‘lganda ham ro‘paradan esishi kapitan Gulni ancha xafa qilar edi. Yangi Zelandiyadan Valparaisoga bir yoki ikki hafta kechikib borish hech gap emasdi, ammo bu ortiqcha yo‘l yo‘lovchilarni toliqtirib qo‘yishi mumkin edi.

Shamol yo‘qligi va ro‘paradan esgan shamoldan okeanning bu joyida «Piligrim»ning to‘xtalib qolishi natijasida kapitan Gul g‘arq bo‘layotgan kemadagi oltita jon egasini qutqazib qoldi.

Endi o‘sha boshlangan insonparvarlik ishini davom qildirib, uch yil mehnat qilib orttirgan pullaridan falokat mahalida mahrum bo‘lgan negr­larni o‘z vatanlariga olib borib qo‘yish kerak edi. Baliq moyini Valparaisoda top­shirgandan keyin, «Piligrim» Janubiy va Shimoliy Amerika qirg‘oqlari bo‘ylab San-Fransiskoga jo‘nab ketishi kerak edi. Missis Ueldon Tom bilan uning hamrohlari Kaliforniyadan Pensilvaniyaga yetib olishlari uchun yo‘l xarajati topib berishga va’da berdi.

Shundan keyin negrlarning ko‘ngli taskin topdi. Ular missis Ueldon bilan kapitan Guldan qilgan yaxshiliklari uchun juda minnatdor edilar. Bu bechora negrlar, qachon bo‘lmasin yaxshilikka yaxshilik qaytaramiz, deb chin qalbdan umid qilar edilar. Missis Ueldon sira shikoyat qilmas va ham­ma qiyinchiliklarga chidab borar edi.

O‘sha kuni, ya’ni 2-fevral kuni kechqurun «Valdek» ko‘zdan butunlay g‘oyib bo‘ldi.

Kapitan Gul avval Tom bilan uning hamrohlarini mumkin qadar yaxshiroq joylashtirmoqchi bo‘ldi. Kubrik tor bo‘lganidan unga yana besh kishi sig‘mas edi, shu­ning uchun kapitan negrlarga ke­maning bakiga – burun tomondagi ochiq joyga karavot qo‘yib joylashtirmoqchi bo‘ldi. Og‘ir sharoitlarda ishlab o‘rgangan bu odamlar ko‘pam injiqlik qilib o‘tirmadilar. Bundan tashqari, havo yaxshi va kun issiq bo‘lib turganidan, ochiq havoda yotish yana ham yaxshiroq edi.

«Valdek» kemasi bilan uchrashib qolganlik orqasida biroz izdan chiqqan kemadagi hayot yana avvalgi holiga keldi.

Tom, Ostin, Bat, Akteon va Gerkules har qanday ishni qilishdan xursand edilar. Ammo shamol doim bir tomondan esib turganda yelkanlar ko‘tarilib qo‘yilgan bo‘lsa, kemada qiladigan ish qolmasdi. Mabodo kemani shamolning esishiga qarab boshqa tomonga burishga to‘g‘ri kelib qolsa, keksa negr bi­lan uning sheriklari darrov matroslarga yordam berar edilar. Ammo shuni ham aytish kerakki, agar pahlavon (Gerkules biron arqonni torta boshlasa, boshqa matroslar qo‘l qovushtirib bemalol tomosha qilib tursalar ham bo‘laverar edi. Bo‘yi olti futdan ham oshiq keladigan bu pahlavon negrning bir o‘zi bitta chig‘irning o‘rnini bosar edi.

Kichkina Jek azamat negrning ishlashini hayron bo‘lib tomosha qilar edi. Pahlavon uni qo‘g‘irchoq singari osmonga irg‘itgan mahalda ham, u Gerkulesdan sira qo‘rqmas edi, faqat xursand bo‘lganidan qiyqirar edi.

– Yana balandroq, Gerkules! – deb chinqirardi u.

– Xo‘p bo‘ladi, Jek, – der edi Gerkules.

– Og‘irmasmanmi?

– Og‘irligingiz zig‘irchalik ham sezilmayapti.

– Unday bo‘lsa yanayam balandroqqa irg‘it!

Ba’zan Gerkules keng kaftida Jekni tikka turg‘izib, qo‘lini to‘g‘riga uzatib, xuddi sirkdagi artistlar singari uni palubada ko‘tarib yurar edi. Jek esa hammaga yuqoridan turib qarar va o‘zi­ni pahlavonday his qilib, suyungani suyungan edi. U hatto «og‘irligini solishga» harakat qilar, lekin Gerkules uning chiranganini sezmasdi ham.

Shunday qilib, endi kichkina Jekning do‘sti ikkita bo‘ldi, bular Dik Send bilan Gerkules edi.

Tezda Dingo ham uning uchinchi do‘sti bo‘lib qoldi.

Yuqorida aytilgandek, Dingo odamlarga ko‘p ham aralash­maydigan it edi. Ehtimol, u «Valdek» kemasidagi odamlar yoqmaganligidan shunday bo‘lib qolgandir. Ammo «Piligrim» kemasida itning fe’li tez o‘zgardi. Jek unga yoqib qolgan bo‘lsa ke­rak, it u bilan jon deb o‘ynardi, Jek esa suyunganidan o‘zini qayerga qo‘yishini bilmasdi.

Dingo, ayniqsa, bolalar yaxshi ko‘radigan it edi. Jek uni hech qachon qiynamasdi. Itni ot singari minib chopishga o‘rgatsa, yomonmi, axir? Hamma bolalar ham har qanaqa yog‘och otdan ko‘ra buni ma’qul ko‘rishsa kerak.

Jek hadeb Dingoga minib chopgani chopgan edi. It ham yosh do‘stining bu ishiga indamasdan rozi bo‘lardi, chunki oriqqina Jekning og‘irligini u pisand qilmas edi.

Ammo buning evaziga kambuzdagi qand hazilakam kamaymadi!

Dingoni tez orada hamma yaxshi ko‘rib qoldi. Faqat Negorogina undan qochgani qochgan edi. Dingo ham, nima uchundir, boshdanoq uni yomon ko‘rib
qolgan edi.

Biroq Jek Dingo bilan ovora bo‘lib qolgan bo‘lsa ham, o‘zining eski do‘sti Dik Sendni ilgarigidek yaxshi ko‘rar edi. Dik bo‘sh vaqtlarini ilgarigicha o‘zining kichik do‘sti bilan o‘tkazar edi. Ularning do‘stligiga missis Ueldon ham, albatta, juda xursand edi.

Kunlardan bir kuni – 6-fevralda missis Ueldon Dik Send haqida kapitan Gul bilan gaplashib qoldi. Kapitan Gul yosh matrosni juda maqtadi.

– Sizga rostini aytsam, – dedi kapitan missis Ueldonga, – bu boladan ajoyib kapitan chiqadi. Unda dengizga qandaydir tug‘ma havas bor. Hamma narsani juda tez bilib olishi va qisqa vaqt ichida ko‘p ishlarni uqib olishi meni hayron qoldiradi.

– Shuni qo‘shimcha qilib aytishim kerakki, – dedi missis Ueldon, – u juda halol va yaxshi bola, o‘zi yosh bo‘lsa ham jiddiy va tirishqoq. Men uni ko‘p yillardan beri bilaman, hozirgacha xafa qiladigan hech bir ayb ish qilgani yo‘q.

– Nimasini aytasiz! – deb qo‘shilishdi kapitan Gul unga, – Dik juda ajoyib bola! Shuning uchun ham hamma uni yaxshi ko‘radi.

– San-Fransiskoga borganimizdan keyin, – deb davom qildi missis Ueldon, – erim uni kapi­tan qilib yetishtirish uchun dengiz o‘quv yurtiga beradi.

– Juda ham soz qiladi, – dedi kapitan Gul. – Men isho­namanki, vaqti kelib Dik Send yaxshi dengizchi bo‘lib yetishadi.

– Bechora bolaning yoshligi juda og‘ir o‘tgan, boshidan ko‘p mashaqqatlarni kechirgan...

– Bu saboqlar behuda ketmabdi-ku. Dik faqat ko‘p mehnat qilibgina odam bo‘lish mumkinligini tushungan.

– U hozir ham to‘g‘ri yo‘ldan ketayotipti.

– Mana, siz unga bir qarang, missis Ueldon, – deb davom qildi kapitan Gul. – U hozir shturval oldida turib navbatchilik qilyapti, bushpritning uchidan hech ko‘zini uzmaydi. Uning butun diqqati va fikri yodi kemani boshqarishda, shuning uchun ham kema hech yoqqa chalg‘imasdan yo‘lidan to‘ppa-to‘g‘ri ketyapti. O‘smiri tushmagur halitdanoq usta rul boshqaruv­chilar singari ish ko‘ryapti. Bu – dengizchi uchun yaxshi xislat. Bilsangiz, missis Ueldon, dengizchilik hunariga bolalikdanoq o‘rgana boshlash kerak. Bu hunarga yoshlikdan o‘rganmagan ki­shi hech qachon yaxshi kapitan bo‘la olmaydi. Xususan, savdo flotida. Bolalikda hamma narsadan saboq olasan, o‘z-o‘zidan to‘g‘ri harakatlar qilishga o‘rganasan, natijada juda tez ish qiladigan bo‘lasan.

– Ammo, harbiy flotda ham juda yaxshi dengizchilar bor-ku, – dedi missis Ueldon.

– Albatta. Lekin, bilishimcha, yaxshi dengizchilarning hammasi ham dengizda yoshligidan boshlab xizmat qila boshlagan. Nelsonni [12] va shu singarilarni xotirga olinsa bas.

Shu onda kayutadan Benedikt tog‘a chiqib keldi. Odatdagicha u parishonxotirlik bilan kema palubasida dovdirab, kema devoridagi yoriq-teshiklarni diqqat bilan qarab yurar edi.

– Qalay, yaxshimisiz, Benedikt tog‘a? – deb so‘radi missis Ueldon undan.

– Rahmat, jiyanim Ueldon... Yomon emas... Zorlanadigan o‘rni yo‘q... Lekin tezroq uyga yetib olsam deyman.

– Stol tagidan nima qidiryapsiz, janob Benedikt? – deb so‘radi kapitan Gul.

– Hasharot qidiryapman, taqsirim! – dedi Benedikt tog‘a jahl bilan. – Hasharotdan bo‘lak nima qidirardim?

– Hasharot? Bo‘lmasam biroz sabr qilasiz, chunki dengizda hasharot topib, kolleksiyangizga qo‘shishga ko‘zim yetmaydi.

– Nega topmayin? Kemada hasharot bo‘lmaydimi, axir?

– Yo‘q, Benedikt tog‘a, – deb uning so‘zini bo‘ldi missis Ueldon. – Kapitan Guldan xafa bo‘lsangiz ham bo‘ladi, chunki u o‘z kemasini shunday ozoda tutadiki, barcha urinishla­ringiz, shubhasiz, behuda ketadi.

Kapitan Gul kulib yubordi.

– Missis Ueldon hazillashyaptilar, – dedi ka­pitan. – Lekin kayutalardan hasharot qidirmoqchi bo‘lsangiz, menimcha, chindan ham vaqtingiz bekor ketadi.

– O‘zim ham bilaman! – deb afsuslangandek yelkasini qisdi Benedikt tog‘a. – Men kayutalarni allaqachon xo‘b titkilab chiqdim...

– Agar qiziqsangiz, tryumda suvaraklar topilib qolsa ajab emas, – dedi kapitan Gul, yana gapini davom ettirib.

– Albatta qiziqaman! Suvaraklar hamma narsani yeyveradigan hasharotlar bo‘lib, ular...

– Hamma joyni iflos qiladilar... – deb qo‘shimcha qildi kapitan Gul.

– Ular kemada podsho bo‘lib olishibdi! – deb uning so‘zini tuzatdi Benedikt tog‘a maqtanganday bo‘lib.

– Suvaraklar podsholigi ekan-a!

– Ana xolos, taqsirim, entomolog emasligingiz ko‘rinib turibdi!

– Zinhor.

– Menga qarang, Benedikt tog‘a, – dedi kulimsirab missis Ueldon, – ishqilib, fanga foyda bo‘lsin deb bizlarni suvaraklarga yem qilib qo‘ymang tag‘in?

– Yo‘g‘-e, men sizlardan hech narsa talab qilayotganim yo‘q, jiyanim Ueldon! Men kolleksiyamni boyitadigan bironta nodir hasharot topilib qolmasmikan, degan umiddaman.

– Demak, siz Yangi Zelandiyada topgan hasharot­laringizdan rozi emas ekansiz-da?

– Yo‘q, jiyanim Ueldon, juda ham roziman. Men u yerda bir dona yovvoyi qo‘ng‘iz topdim. Mendan ilgari olimlar bunday qo‘ng‘izni faqat Yangi Kaledoniyadagina bo‘ladi, der edilar.

Shu topda Jek bilan o‘ynayotgan Dingo Benedikt tog‘a oldiga chopib keldi.

– Qoch, ket! – deb haydadi itni tog‘a tushmagur.

– Iye, janob Benedikt! – deb xitob qildi kapi­tan Gul. – Bu qanaqasi, suvaraklarni yaxshi ko‘rasiz-u, itni yomon ko‘ra­sizmi?

– Yana tag‘in shunaqangi yaxshi itni-ya?! – dedi kichkina Jek, ikki qo‘li bilan Dingoning boshidan quchoqlab.

– Ha, shunday... – deb g‘uldiradi Benedikt tog‘a. – Chunki bu yaramas jonivor mening umidimni puchga chiqardi.

– Qanday qilib, Benedikt tog‘a! – dedi missis Ueldon. – Nahotki, siz Dingoni ham ikki qanotlilar yoxud parda qanotlilar qatoriga kirgizmoqchi bo‘ldingiz?

– Yo‘q, – deb jiddiy javob qaytardi olimimiz. – Dingo Avstraliya naslidan bo‘lsa ham, G‘arbiy Afrika qirg‘og‘idan topib olingan-ku!

– To‘g‘ri aytasiz, – deb uning gapiga qo‘shildi missis Ueldon. – Tom buni «Valdek» kemasida eshitgan ekan.

– Shuning uchun... men... bu jonivorning ustida faqat G‘arbiy Afrikada bo‘ladigan bironta hasharot topilib qolmasmikan, deb umid qilgan edim.

– Yo Xudo! – deb nido qildi missis Ueldon.

– Ehtimol, undan bironta noma’lum turdan bo‘lgan burga-murga topilib qolsa deb...

– Hoy, Dingo, eshitayotibsanmi? – dedi kapi­tan Gul. – Eshitayotibsanmi? Sen o‘z vazifangni bajarmabsan.

– Uning yungini tarashim behuda ketdi, – dedi entomolog alamidan. – Unda birorta ham burga topilmadi-ya!

– Aminmanki, agar burga topganingizda o‘ldirardingiz-qo‘yardingiz-da? – dedi kapitan.

– Shuni bilib qo‘yingki, taqsir, – deb quruqqina qilib javob qaytardi Benedikt tog‘a, – janob Jon Franklin [13] hasharotlarni, hattoki burgadan ham yomonroq chaqadigan amerika chivinlarini ham hech qachon o‘ldirmas edi. Janob Jon Franklin dengizchi bo‘lganda ham tengi yo‘q dengizchi bo‘lganini bilsangiz kerak deyman?

– To‘g‘ri aytasiz! – deb bosh egib javob qay­tardi ka