автордың кітабын онлайн тегін оқу Шахсий хона
Virjiniya Vulf
Shaxsiy xona
Meri Gordon [1]
BUYUK AYOL QISMATI: VIRJINIYA VULF
Mashhur angliyalik yozuvchi Virjiniya Vulf o‘zining «Shaxsiy xona» nomli esselar to‘plamiga nisbatan bo‘lajak adabiy omma fikr-mulohazalarini oldindan o‘ta yaqqollik bilan ko‘ra bilgandi. Xususan, adiba 1929-yilda o‘z kundaligiga shu so‘zlarni yozib qoldirgandi: «Men bilaman, ushbu manzumam tufayli u qadar ko‘p tanqidiy qarashlarga duch kelmayman, ammo ayrim guruhlarning mavhum va qaysidir ma’noda mujmal bo‘lgan nuqtai nazarlarini mustasno qilgan tarzimda, albatta. Tan olish joizki, mazkur to‘plam nihoyatda ajoyib darajada nashr etildi, bir ayol ijodkor sifatida shunchalik e’tiborga insofan shukr etishim lozimdir, shubhasiz. Va yana shuni ham ko‘nglim sezib turibdiki, juda ko‘p ayol-qizlardan kitobim bo‘yicha maktublar olaman, biroq ochig‘ini aytamanki, bu ijodiy esselarim unchalik ham jiddiy holatda qabul qilinmasa ko‘nglim birmuncha taskin topgan bo‘lardi. Bu shunchaki bir yurakning romantik lahzalarda kechirgan kechinmalari, iztiroblari, tasalli izlab taqdirga yozg‘irgan kuyuk nidolari, xolos. Lekin muallif baribir uni o‘ta ichki bir qizg‘inlik hamda qat’iyat, o‘ziga yuksak ishonch va g‘ayrat ila bitgandir… Ba’zan mittigina mavjudotda ham qudratli arslonlarga sig‘mas darajada baland shavq va quvvat bo‘ladi, jisman nozik, zaif ko‘ringani bilan, qalban dunyolarga sig‘mas ruhiyatda, g‘oyatda fazoviy parvozga qodir kuchga ega bo‘ladi».
Virjiniya Vulfning o‘z-o‘ziga bo‘lgan mezonlari juda shafqatsiz, ijodiga bo‘lgan talabi esa boshqa ijodkorlarga qaraganda anchayin baland edi. Darvoqe, u hali o‘z asarini «arzimas» deb atadimi? Nahotki, bu shunchalar jo‘n nomga loyiq to‘plam bo‘lsa? Aslo! Xuddi o‘sha davrda Nyunxem va Girtondagi bir qator kollej va o‘quv muassasalarida mazkur to‘plam bo‘yicha bir qancha ma’ruzalar olib borilgandi. Aynan o‘sha ma’ruzalarda: «Shaxsiy xona» asari 1929-yilning oktyabr oyida chop etildi, bu palla bo‘lsa ayol yozuvchilarning juda ozchiligi qalam tebratayotgan bir vaqtga to‘g‘ri keladi. Faqatgina ayrim maxsus hodisa yo bir zarurat sababli ayol ijodkorlarga muhtojlik bo‘lmasa yoxud ularning o‘zlari dadil qog‘oz qoralay olmasalar, bu baribir favqulodda, g‘ayritabiiy adabiy voqea hisoblanadi. 1929-yil. Oktyabr. Buni qarangki, hatto xayolga keltirishning o‘zi bir sarosimali vaziyat: «Shaxsiy xona» to‘plami shamoldek tezlikda, bir zumda qo‘lma-qo‘l bo‘lib, ulkan London adabiy ommasining katta e’tiborini qozonishga ulgurdi», deya qayta-qayta ta’kidlangan edi. Tabiiyki, adabiy tanqidchilarning hammasiga ham bu hol birvarakayiga maqbul kelmadi. O‘sha paytda ziyoli shaxslarning siyosiy qarashlari ayollar muammolariga emas, bil’aks dunyoning iqtisodiy tangligiga to‘la qaratilgan edi. Ushbu esselar to‘plamida Vulf nomini qayd etib o‘tgan Mussolini ismi ayollarni ma’rifiy maydondan quvish va ularga kitobot olamini qat’iy ta’qiqlovchi kishi sifatida namoyon bo‘ladi. Uning «Shaxsiy xona»si o‘sha yillarga odat bo‘lib, yopishib qolgan quruq oliftagarchilik bilan o‘zini ko‘rsatib kitob chiqaraverish uchun emas, aksincha Virjiniyaning maqsadi yigirmanchi yillar so‘nggidagi xotin-qizlar ahvoliyatidagi muammo hamda ular taqdirini yoritib berishdan iborat bo‘lgandi. Ehtimol, adibani qaysidir nazar bilan qaraganda ayblash to‘g‘ridir ham, ya’ni Vulf ushbu to‘plamida faqat buyuk ayollarnigina, iste’dodli, ziyoli xotin-qizlarning qismati xususidagina kuyukib yozdi, uning bu g‘amxo‘rligi oddiy bekajonlar uchun emasdi sira. U bir fikrda qattiq turib olgandi, Shekspirning singlisi (bu timsolni Vulf o‘z xayolida o‘zi yaratib olgandi) qodir bo‘lgan vazifani ishchi-konchining ayoli hech zamonda uddalayolmaydi. Vulfning iltijosi shu edi, u buyuk ayollar qismatiga jon-dilidan yakdil, ular kelajagi yo‘lida hamqadam va rahnamo bo‘larlik inson edi, uning muhabbati ham benazir adabiyotga fido edi, umuminsoniy g‘oyalar, qanaqadir «izm» tushunchalari unga mutlaqo yot, begona, butun vujudi bilan qaynoq ijod sari talpingan kuchli hilqat edi u. Adiba o‘sha kitobida shunday jumlalarni keltirib o‘tadi: «Ayol ijodkor yozishi uchun hammavaqt pul hamda yolg‘izlik kerak». U bu fikrini rad etib bo‘lmaydigan darajada qat’iy hukm tariqasida qayd etib o‘tgandi. Yoki yana bir jumla: «Shekspir kabi daholar tarbiya nuqsi urmagan, faqat maishiy turmushga mukkasidan ketgan oilada shaksiz, hech qachon dunyoga kelmagay».
Bu so‘zlar og‘ir tuyulishi mumkindir, biroq Vulf ijodda hamma vaqt keskir va bir so‘zli yozuvchi edi. Buyuklar hamisha ozodlik sari intilib yashaydi, ular olamidagi bu ozodlik esa boshqalar tushunadigan hurlikdan ayricha tarzda katta farq qiladi. Virjiniya tasavvuridagi ozodlik ham mukammallik va murkkablik aro qo‘nim topgan g‘ayritabiiy bir jarayon hamda holat edi. U hamisha Shekspir yoki ayollardan Jeyn Ostin kabi yozuvchilar yaratgan dunyolarini «butunicha» idrok qilishga urinib keldi. Shubhasiz, har bir yozuvchining-da o‘z olami mavjud bo‘ladi, ular yashayotgan dunyo bir-birlariga aslo dahl qilmasligi mumkindir, ehtimol. Ammo Vulf negadir doimo o‘zga ijodkorlar dunyosini o‘zicha kashf etishga, ma’lum vaqt o‘sha olamda ular bilan birga yashab ko‘rishga intildi, bu ularga bo‘lgan ehtirom va yo qandaydir ichki g‘arazgo‘ylik bilan emas, aksincha Vulf turli adabiy oqim vakillarining turfa dunyolarini o‘z koinotida jam qilib, ularga nisbatan tanqidiy va tahliliy yondoshuv yaratishni niyat qilgandi, xolos. Mana, misol o‘rnida Vulfning angliyalik iste’dodli adiba Sharlotta Bronte asariga bildirgan mulohazalari: «Shunday sahifalarni ijod etgan ijodkor (V.Vulf bu yerda Brontening dunyoga mashhur «Jeyn Eyr»ini nazarda tutmoqda) shubha yo‘qki, Jeyn Ostinga qaraganda juda qobiliyatli va anchayin mahoratli hisoblanadi. Biroq ziyrak o‘quvchi kitob ichiga sho‘ng‘ishi bilanoq, undagi qator kamchiliklarni tezda idrok etib olishi muqarrardir. Sharlotta ma’lum sahifalarda o‘z asarini bag‘rikenglik bilan ijod etmagandek ko‘rinadi. Jumladan, u juda xotirjam yozishi kerak bo‘lgan joylarda o‘z asariga keraksiz achchiq va g‘azab bilan yondoshgan. O‘ta donolik qilishi lozim bo‘lgan hollarda bo‘lsa aqlsizlik ila nojoiz jumlalarni qimmatli kitobiga kiritgan. Qahramonlari to‘g‘risida yozishi zarur bo‘lgan o‘rinlarda esa negadir o‘zi haqida, o‘z hayoti xususida hikoya qilib ketavergan».
Mo‘minlik, beozorlik, tarbiyalilik, o‘z-o‘zini unutuvchanlik – Vulf tushungan va tayangan adabiy ruhiyat mezonlari edi. U vujudni gado, ko‘ngil tuyg‘ularini esa shahanshoh deb bildi, inson jismini to‘yintirish mumkindir, lekin ruhga orom bag‘ishlash doim ham yengil ish emas. Oksforddagi bir erkaklar kollejida o‘tkazilgan suhbatdan so‘ng u tushlik vaqtida shunday deb aytgandi: «Toki qornimiz to‘q bo‘lmaguncha, yaxshi fikrlay ham olmaymiz, miriqib uxlay ham olmaymiz, yoki boshqa ishlargayam qo‘limiz bormaydi. Ammo ruh ochiqqan bo‘lsa, ruhda orom yo‘q bo‘lsa, u holda mana shu tushlikni ham qilishga kuchingiz va istagingiz zinhor yetmaydi».
Shu fikrlarining in’ikosi o‘laroq Virjiniya yana yozadi: «Hech qachon shoshishga hojat yo‘q. Hech qachon birdaniga porlashga oshiqmaslik kerak. Hech qachon kimningdir ikkinchi nomi bo‘lish zurur emas, shaxs hamisha o‘z shaxsini yaratishi shart. Biz hammamiz osmonga qarab topinamiz, birdaniga uchgimiz keladi, ammo… hayot qanchalar xosiyatli, qanchalar lazzatli, bisyor ne’matli bo‘lib ko‘rinmasin, uning jafo va g‘ussalari-da shunchalar kuchlidir. Biroq inson, xususan, ijodkor bu ikki kuchni bitta tenglamaga qo‘ya bilishi lozimdir. Ya’ni nechog‘lik muhabbat bilan kula bilsang, shu qadar shukronalik bilan ham g‘am torta bilgin. Hayot qayg‘ularini ham xuddi sigara tutatib, deraza oldida, yumshoq o‘rindiqqa bamaylixotir cho‘kkandek toqat va itoat bilan kutib olgin».
Vulfning nazariyasi bo‘yicha, insoniyat Birinchi jahon urushidan keyin eng bebaho tuyg‘ularini, o‘lchanmas qadriyatlarini o‘z-o‘zidan mosuvo qilgandek edi. Uning fikricha, urush, ayniqsa, ayrim erkaklar ongini tubdan o‘zgartirib yuborgandi.
Ayollar bu hayotdagi o‘z «rol»larini go‘yo «erkaklar ikki barobar bo‘lib ko‘rinadigan ko‘zgudan» turib bazo‘r bajarayotgandek edi. Erkaklar hamisha hamma yerda ustuvor edi, basharti ayol kishi nimanidir kashf etgudek bo‘lsa, bu hol negadir erkakning izzat-nafsiga juda og‘ir botardi. Balki shuning uchun ham ayollar ijod qilishga dadil botina olmasdi o‘sha vaqtlarda.
Bu kabi holatlarga eng birinchi javob: ayollar faqirdirlar, ular pul topish o‘rniga bola o‘stirib, ulg‘aytirishlari joiz. Ikkinchi javob uchun Vulf bu yerda qisman tarixga murojaat etadi. O‘tmishda ayollar o‘n besh yoshidanoq turmushga chiqib, beshik va belanchak tebratish bilan mashg‘ul bo‘lishgan. Ular, aksari nobud bo‘lgani tufayli, o‘nlab bola tug‘ishgan, bu kabi g‘urbatga bardosh berib, ich-ichlaridan kuyib ado bo‘lsalar-da, yana o‘z vazifalarini ado etish bilan andarmon bo‘lishdi, aynan shu burchlari tufayli ham ular ta’lim-tarbiya olishga vaqt topa olishmadi. Hattoki, Jeyn Ostin-da shaxsiy ijodiy xonasiga ega bo‘lolmay, hamma o‘tiradigan umumiy xonada bir amallab yozishga imkon yarata oldi, xolos. Ayollar uchun behisob to‘siq va g‘ovlar mavjud edi o‘sha paytlarda, ularning ijodkor bo‘lishiga zaruriyat va ma’qullovchi jarayon kechmasdi hecham. «Zinhor erkak yozuvchilar oldiga ko‘mak so‘rab bormaslik zarur», — deb yozgandi matonatli Vulf o‘z kundaliklaridan biriga, «zero, ularning ham aksar qismi ayol olamidan butunlay bexabar kimsalardir. Ayol esa o‘ta idrokli hamda zukko zot, u birozgina ishva bilan ham erkakning butun ko‘nglini bir necha soniyalar ichida bemalol o‘qiy olishi mumkin». Bu bilan V.Vulf jami ayol ijodkorlarning tarafdori bo‘lmadi, aslida uning didi va talabiga yarasha ijodkorning o‘zini topish amrimahol edi hamisha. Ayol ijodkorlardan ham birgina Jeyn Ostin qaysidir darajada Vulf e’tiborini qozona oldi, u ham to‘laligicha emas. U juda ko‘plab ayollar ijodiy faoliyatidan taassufga tushardi aslida. Jumladan, Jorj Elliot ijodi nimasi bilandir chegaralangandek ko‘rinardi Vulfning nazarida. U har doim ijodda ozod va ulug‘ bo‘lishni ustun qo‘yardi. Tolstoydek buyuk bo‘lish uchun bir umr xilvat go‘shada qo‘nim topib, xotini bo‘lsa-da, unga begona ayoldek qarab, o‘zini tamomila ijodga bag‘ishlash kerakmikan yo? Adabiyotni batamom his etish uchun mangu uzlatga chekinish lozimmikan yo?
«Men bu hayotda har bir to‘siqni-da omonatdir, deb bilaman… Londonning ko‘hna va gavjum ko‘chalari bo‘ylab asta odimlarkanman, men go‘yo MEN bo‘libmas, aslida zabonsiz tuyg‘ularim-u asov o‘ylarim tizginsiz bu hayotning chalkash mundarijasi ichra boqiy darbadarlikda sarson-sargardon kezib yuradi… Biroq binafsha sotib o‘tirgan va yo ostonasi tagida gugurt, mayda-chuyda ashqol-dashqollar sotayotgan soddagina kishilar yuzida beadad samimiylik va mehrni ko‘rib ko‘nglim iyib ketadi beixtiyor. Orqa-oldimdan har turli erkak-ayollar o‘tib boradi, qiz-yigitlar xushhol jilmayishadi. Baridan ham, o‘zing o‘z qalbingni eng ulkan va eng sayoz joylari bilan bir qilgan ravishda, ayni chiroyli liboslar-u bejirim tuflilar qatorlashgan do‘konlar yonida behad yaxshi ko‘rib ketasan! Yoki har-xil atir-upalar saf tortgan do‘kon oynalarida ko‘zlaring baxt va quvonchdan porlab ketadi! Chunki, sen bilasan, chunki sen…baribir AYOLsan!..»
Mana shu yozmalar ham Virjiniyaning umumqarashlaridan bir ko‘rinishi edi. Kunlarning birida u taksi to‘xtatib, ayoliga mashina eshigini ochib, lutf ko‘rsatayotgan erkakka ko‘zi tushib qoldi. Bu lavha unga g‘oyatda jozibali bo‘lib ko‘rindi. Vulf ayol va erkak boshqa-boshqa jins-u jism vakillari bo‘lsa-da, ular baribir hamisha bitta uyg‘unlikda, o‘zaro bir-birlariga bog‘langan bir juft tuyg‘un jonlardir, deb bildi. Odatda, zamonaviy ayollarning fe’li inja, serxarxasha va nozik tabiat sohibalari bo‘ladi, zamonaviy erkaklar esa ko‘pincha anchagina xudbin va mag‘rur bo‘ladi, ular har bir so‘zida «men» so‘zini birinchi bo‘lib tilga oladilar, tabiiy ravishdagi holat ana shunday bo‘lgan. Ammo adabiyotda bu fe’l-u huylarning aslo aloqasi bo‘lmasligi kerak, Vulf bu ikki xil toifani-da qaysidir ma’noda ijod uchun ma’qul, qaysidir jihati bilan esa umuman ahamiyatsiz deb hisobladi. Ya’ni, nozik tabiatli ayol ijodkor bo‘lsa, undan o‘ta nafis asarlar, so‘zlar quyilib kelishi tabiiydir, biroq uning bu nazokati o‘zi uchun emas, ijod uchun sarflanib, adabiyotgagina asqotishi lozimdir. Jumladan, zamonaviy erkaklarga ham xuddi shunday tamoyil. Vulf hech qachon ijodda doimo ayollar ustuvor turishi kerak deb bilmadi, yo‘q, aksincha, uning maqsadi shu ediki, ruhiyatida ijod zavqi jo‘sh urib turgan, ma’naviyatga, ma’rifatga tashna ayol qalbi otilib chiqsin, ovloq makonlarda jimjit yashab o‘tmasin, deya hayqirdi. Uning fikrlarida erkaklarni pastga uruvchi, ularni ijodga nisbatan daxlsiz shaxslar deb ataydigan hech qanday tushuncha mavjud emasdi. Virjiniya faqat o‘z olamida dimiqqan ayollarni ozodlik sari chaqirdi, ularda botinan mavj urib turgan buyuklik qirralarini kashf etishga kuchli dalda bo‘lgisi keldi. U hatto o‘zi o‘z xayolida yaratib olgan tasavvuriy Shekspirning singlisini iste’dodini yuzaga olib chiqolmagani, ifoda etilmay qolib ketgan yarador qalbi tufayli halok qildi oqibatda. Mana shu namuna bilan ham Vulfning maqsadini osongina izohlay olish mumkindir.
Jami insoniyat baxti bu butun ijodkorning baxtidir. Virjiniya Vulf «Shaxsiy xona» asarini bir qarashda o‘ta g‘alizlik bilan yozgandek bo‘lib tuyulsa-da, u aslida nihoyatda ulkan ma’noli fikrlarni, murakkab va o‘ta muhim tushunchalarini aynan shu kitobiga jo etishga jahd qildi. Barcha qalam sohiblari uchun yagona adolat shu: Ular faqat Haqiqat va Hurriyat uchun yozsinlar, yashasinlar! Zero, abadiy adabiyot uchun xudbinlik zaif, manmanlik esa uyatdir.
«Shaxsiy xona» asari asosan ayol ijodkorlarga, xususan, ayollarning adabiyotga, so‘zga bo‘lgan mehr-u muhabbati, qobiliyatini yuzaga olib chiqishga bag‘ishlandi. Bunda Vulf takror-takror ayol nozik, nimjon bir xilqatdir, valek unda qalb-u ruh quvvati hadsiz-hisobsiz darajada cheksizdir, deb aytdi. Hatto ayrim sahifalarda, Vulfning o‘zini ham o‘zi tanqid qilgan Bronte kabi keraksiz jahl otiga minganini ko‘rish mumkin. Ammo ushbu kitobning yozilishi uchun boshqa sabab ham bor. Virjiniya ana shu esselari orqali, umrboqiy adabiyotga yangi kuchlarni, maslakdor yangi oqimlarni, ayricha iste’dod va ruhiyat kishilarini olib kirmoqchi bo‘ldi. Jonkuyar Virjiniya Vulf! O‘z asrining eng faol va ziyokor namoyondalaridan biri. Ayol shaxsi bilan ham Angliya adabiyotida ko‘plab adib-u adibalarni cho‘chitgan, larzaga sololgan buyuk ayol xilqati!
Mana, uning 1929-yilning 6-noyabrida tushgan surati: Oyoqlari chalkashgan holda o‘tirgan, sirli va jiddiy boqqan ayol chehrasi, oyog‘i ostida sevimli iti tik boqqancha turibdi. Vulf shu yerda ham nimadir deyishga chog‘langandek tuyuladi. Judayam muhim, adabiyot uchun o‘ta molik bir fikrini ifoda etib qolmoqchidek bo‘lib tushgan shu suratga ham.
«Shaxsiy xona» to‘plami haqida Virjiniya do‘sti G.Lues Dikinsonga o‘z izohlarini bildirgan ravishda shunday deb yozgandi:
«Men mazkur asarim bilan yosh ayol ijodkorlarni baholi qudrat rag‘batlantirishni, ularga kuch-quvvat berishni istadim. Chunki, nazdimda, ular umidsizlik botqog‘iga ruhan chuqur botib ketgandek edilar. Men angladim: Ayollarga ham qanot bermoqlik joiz ekan, zotan ular ham parvoz etishga qodirdirlar».
Ingliz tilidan
Qandilat Yusupova tarjimasi
[1] Taniqli yozuvchi va adabiyotshunos olim Meri Ketrin Gardon AQShning Nyu-York shahrida tug‘ilgan. Dastlab Barnard kollejida, keyin esa Sirakuz universitetida tahsil olgan. Bugungi kunda Barnard kollejida ingliz tili professori maqomida faoliyat yuritadi.
O‘ndan ortiq hikoya, qissa, xotiralarlardan tashkil topgan badiiy to‘plamlar, ingliz adabiyoti muammolariga, tarixiy shaxslar hayoti va faoliyatiga oid ko‘plab ilmiy kitoblar muallifi. Adibaning ijodi bir necha bor Amerika san’at va adabiyot akademiyasining oliy mukofotlari bilan, shu jumladan O. Henri nomidagi mukofot bilan taqdirlangan.
SHAXSIY XONA
Esse-qissa
Birinchi bob
Nima uchun aynan shaxsiy xona, deb so‘rashingiz mumkin – axir biz ayollar va adabiyot haqida suhbatlashmoqchi edik. Tushuntirishga urinib ko‘raman. Mendan «Ayol va adabiyot» mavzusida nutq so‘zlashimni iltimos qilishganida, o‘ylanib qoldim – bu so‘zlarning ma’nosi nima o‘zi? Fanni Berni va Jeyn Ostinni eslatib o‘tishim, opa-singil Brontelarga hurmat bajo keltirishim, Xovortni yodga olishim, Mitford xonimning Jorj Eliotga aytgan ba’zi o‘tkir hazillarini yozishim, Gaskell xonimdan iqtibos keltirishim mumkin edi – shu bilan munozaramiz oxiriga yetarmidi? Ammo o‘ylab ko‘rsangiz, ayol va adabiyot muammosi ancha murakkab. Bu orqali, ehtimol, taxmin qilganingizdek, turli-tuman savollar yog‘ilishi mumkin: ular qanday ayollar, nima haqida yozadilar, qanday yozadilar, shu uch savol bir-biriga mohirona bog‘langan va siz mendan buni to‘liq tahlil qilishimni kutasiz. Oxiri, shunday qilishga ahd qildim – anchadan buyon bu haqda o‘ylayotgandim – ammo keyin qarshimda yengib bo‘lmas tubsizlik ochildi. Bu yo‘ldan borsam, hech qachon yakuniy xulosaga kela olmasligim, ma’ruzachi sifatida zimmamdagi vazifani keragicha bajara olmasligim, siz daftaringizga yozib qo‘yadigan muhim haqiqat javharini qo‘llaringizga topshirolmasligim mumkin. Men faqat bir jihat haqida o‘z fikrimni bildira olaman: har bir ayol, agar u yozmoqchi bo‘lsa, puli va shaxsiy xonasiga ega bo‘lishi kerak – lekin bu, ko‘rib turganingizdek, haqiqat haqidagi asosiy savolga javob emas. Ayol tabiati va adabiyotning mohiyati nimada? Hali yakuniy xulosaga kelganimcha yo‘q – ayollar va adabiyot shaxsan men uchun javobi yo‘q savol bo‘lib qolmoqda. Ammo adabiyot bilan shug‘ullanish uchun shaxsiy xona va pul bo‘lishi kerakligi haqidagi bu fikrimga nima sabab bo‘lganini tushuntirishga harakat qilaman va shu bilan bu borada izohimga nuqta qo‘yaman. Sizni fikrlarimning butun boshli labirinti bo‘ylab olib o‘taman, qo‘limdan kelguncha kengroq va atroflicha yoritishga harakat qilaman. Balki, bu fikr ortidagi g‘oyalar, qarashlar oshkor bo‘lgach, ayol adabiyotdan unchalik uzoq emas, degan xulosaga kelarsiz. Munozarali masalalar, gender muammolarining hammasi deyarli bir xil – hech kim haqiqatni tilga chiqarishni istamaydi. Har kim faqat o‘z fikrining qanday shakllanganligini asoslashi, ko‘rsatishi mumkin. Tinglovchilar ma’ruzachining tushuncha va qarashlarini kuzatib, uning nuqtayi nazarini ko‘rib, o‘zlariga xos xulosa chiqaradi. Bu holda xayolot reallikdan ko‘ra haqiqatga yaqinroq bo‘lishi mumkin. Shuning uchun men yozuvchining huquq va erkinligidan foydalangan holda, bu yerga kelishdan oldin ikki kun davomida uyqusiz, yelkamdagi yuk og‘irligida qiynalganimni, bu masalani qanday kundalik hayotimning bir parchasiga aylantirganimni aytmoqchiman. Eslatishga hojat yo‘q, quyida tasvirlangan nomlar real emas, Oksbrij va Fernxem – to‘qima, «men» ham ismsiz, xayoliy shaxs. Cho‘pchaklarni vaqti-vaqti bilan tilga olaman, lekin ularda qandaydir haqiqat bo‘lishi mumkin: uni o‘zingiz topasiz va asrashga arziydimi, yo‘qmi, buniyam o‘zingiz hal qilasiz. Aksi bo‘lsa, hamma eshitganingizni axlat qutiga tashlab, bu haqda unutasiz.
Shunday qilib, bir-ikki hafta ilgari iliq oktyabr tonglarining birida daryo bo‘yida o‘y surib o‘tirardim («men» ning muhim emas, Meri Beron, Meri Seton, Meri Karmaykl yoki istagan boshqa ism bilan atayvering). Bo‘ynimdagi bo‘yinturuq – turli xurofot va ehtiroslarning to‘qnashuvi bo‘lgan ayollar va yozuvchilik degan og‘ir mavzuda bir xulosa, fikr aytish yuki yelkamni ezardi. O‘ng va so‘l tomonimdagi butalar olov rangda tovlanardi. Qirg‘oqning narigi tomonida tollarning sochi to‘kilib, yig‘lamsiragancha qunishib turishardi. Daryo o‘zida osmon, ko‘prik, daraxtlar tasvirini aks ettirar; talabalar qayiqda suzib o‘tishganida suv to‘lqinlanib, tasvir hech qachon bo‘lmagandek o‘chib ketardi… Bu qirg‘oq chetida odam kun bo‘yi o‘tirib o‘y surishi mumkin edi. Keragidan ortiq zo‘riqqan aqlim o‘y daryosiga qarmog‘ini tashlagan edi. Vaqt o‘tgani sayin u ham suv o‘tlari orasida u yoqdan-bu yoqqa chayqalardi, goh suv yuzasida, goh tubida o‘ynoqlardi, to nimadir yengilgina «cho‘lp» etib, ongingizda nimadir chaqnamaguncha... Bunaqa o‘y qiynog‘i sizga ham tanishdir. Keyin esa uni tortib chiqarasiz va tomosha qilasiz. Afsus, tutganim – chim ustida yotgan tushunchalarim shu qadar arzimas, shu qadar jo‘n ko‘rinadi, xuddi usta baliqchi semirib, yemoqqa yaroqli bo‘lsin deb suvga qayta qo‘yib yuboradigan baliq misoli. Hozir sizni o‘sha fikrlarim bilan chalg‘itmoqchi emasman, ammo diqqatingizni jamlasangiz, o‘zingiz hikoyam davomida ularni anglab olasiz.
Mayda baliqlar – mening fikrlarim qanchalik mayda bo‘lmasin, sirli nimasidir bor edi – ortga chekinishi bilanoq yana ahamiyatli, hayajon beruvchi kuchga do‘nib, tezlikda yugurgilab bir joylarga taqalib kelganda, har shaklda tovlanib shunday bir fikr chalkashliklarini sodir etardiki, o‘zimni qo‘yarga joy topolmay qoldim. Keyin maysazor uzra shaxd bilan yurib borayotganimni bildim. Shu vaqtda oldimdan kimdir chiqdi, rosti, avvaliga qo‘lida qog‘oz ushlagan, yoqali ko‘ylakdagi bu g‘alati odam kimga imo-ishora qilayotganini tushunmadim. Uning yuzida dahshat va g‘azab aks etgandi. Shundan keyin u cherkov xodimi ekanini payqab qoldim. Men esa ayol kishiman. Maysazorning nariyog‘i yo‘lak bo‘lib, maysazorda yurishga universitet talabalari va xodimlarigagina ruxsat bor edi, men esa tosh yo‘lakdan yurishim kerak edi. Bu qoida o‘sha soniyada esimga tushib, orqaga qaytdim – nazoratchi darhol qo‘lini tushirdi, yuzi ham odatiy tund qiyofa kasb etdi. Albatta, yo‘lakdan ko‘ra o‘tloq ustida yurish yoqimli, har holda maysalarga zarar yetmasdi. Afsuski, bu universitet ahli uch yuz yildan beri parvarishlanadigan mana shu o‘tloqlarini begonalardan himoya qilishlari tufayli mening xayollarim tarqab, baliq ovimning beliga tepishgandi.
O‘shanda qanday xayol bilan o‘tloqqa qadam bosganimni eslolmayman. Atrofni sukunat qamrab oldi. Bunday sukunatni oktyabrning tiniq tongida faqatgina Oksbrijning hovlilarida kuzatish mumkin. Bu qadimiy universitet binolari aro kezinarkan, hayotning keskinligi g‘oyib bo‘lgandek tuyular, vujud go‘yo ovoz o‘tkazmaydigan ulkan shisha ko‘za ichiga qamalgan-u, unga hech qanday tovush, fikr, faktlar, umuman hech nima ta’sir o‘tkazolmaydigandek edi, albatta, yana kimdir o‘tloqni bosib o‘tmasa, bu mavjud muhitga bog‘liq bo‘lmagan va o‘sha onga uyg‘un holda istagancha chuqur o‘y surishingga imkon tug‘dirar edi. Tasodifni ko‘ringki, uzoq ta’tilda Oksbrijga sayohat qilish Charlz Lembning eski bir essesini yodimga soldi. Darhaqiqat, barcha marhumlar orasida (xuddi ular yonimga kelgandek) Lemb eng yaxshisi edi; har qanday odam «Qanday qilib shunaqa esselar yozasiz?», deb so‘rashni istaydi. Chunki uning esselari Maks Berbomnikidan ham yaxshiroq deb o‘ylayman, chunki ular orasida chaqnagan dahoning tizginsiz, cheksiz tasavvur yolqini nomukammal, qusurli ko‘rinishi mumkin, ammo ularning lirik jilvasiga zamin bo‘ladi. Lemb Oksbrijga ehtimol, yuz yillar avval kelgan. Miltonning shu yerda ko‘rgan bir she’ri (nomi yodimdan chiqdi) qo‘lyozmasi haqida bir esse bitgandi. Bu balki «Lycidas» dir. Lemb unda qo‘llangan har bir so‘zning boshqa bir ma’noga ega bo‘lishi mumkinligini tushunishdan hayratga tushganini yozgan edi. Miltonning o‘sha she’ridagi biror so‘zni o‘zgartirishini noo‘rin deb hisoblagan. Bu meni «Lycidas» haqda xotiramda borini eslashga undadi va Milton taxminan qaysi so‘zni va nima uchun o‘zgartirishi mumkin edi deb o‘yga toldim. Shu dam birdaniga Lemb ko‘rgan o‘sha qo‘lyozma bu yerdan bir necha yuz metr narida hozir ham borligi xayolimga kelib qoldi; to‘rtburchak maydonda Lemb qadam bosib borgan yo‘ldan o‘sha xazina saqlanadigan mashhur kutubxonaga borish mumkin. Niyatimni amalga oshirishga chog‘lanar ekanman, aynan shu muhtasham kutubxonada Tekkereyning «Esmond»i qo‘lyozmasi ham borligini esladim. Tadqiqotchilar «Esmond» – Tekkereyning eng mukammal romani, deb ko‘p bora aytishgan. Biroq XVIII asrga oid asarning shakliy ta’siri, negadir odamni o‘ziga tortmaydi. Albatta, agar bu asar uslubi Tekkerey uchun xos bo‘lmasa, u holda qo‘lyozmalarni ko‘rib chiqish, o‘zgarishlar uslubi yoki ma’no-mazmuniga mos kelish-kelmasligini aniqlash kerak bo‘ladi. Ammo undan avval uslub va ma’no nima o‘zi, degan savolga javob topib olish kerak. Bu masalada... Bu vaqtda men allaqachon o‘sha kutubxonaning eshigi qarshisida turardim. Uni ochganman shekilli, qarshimda farishtadek, biroq oq qanot o‘rnida qora yopinchiqlari sollangan, yag‘ir sochli, mag‘rur, ham menga mensimaygina qarab turgan bir janob qarshimdan chiqib, qo‘li bilan ortga qayt deb ishora qildi. Past ovozda xonimlar kutubxonaga faqat kollej a’zosi hamrohligida yoki tavsiyanoma bilan kirishga ruxsat etilishini bildirishga majburligini taassuf bilan so‘zladi.
Muhtasham kutubxonaning bir ayol tomonidan la’natlanishi, albatta, unga zarracha ta’sir qilmaydi. U barcha xazinalarni bag‘riga bosgancha xotirjam uxlayveradi, mening achchiqlanganim uning abadiy oromini buzolmaydi. Men uni hech qachon baqirib-chaqirib uyg‘otmayman, qaytib iltifot talab qilmayman, deb qasam ichgancha araz bilan zinapoyalardan tushib ketdim. Tushlikkacha hali bir soat bor, ungacha nima qilsam ekan? Yaylovlarda sayr qilaymi yoki daryo bo‘yida o‘tiraymikin? Kuz tongi chindan go‘zal edi, olovrang yaproqlar yerga uchib to‘kilardi. Ammo nima qilishga hamon ixtiyorim yo‘q edi. Shu payt musiqa sadolari yangray boshladi. Qandaydir marosim yoki bayram bo‘lyapti, shekilli. Men kichik cherkov eshigi yonidan o‘tayotganimda, organdan nolavash kuy taralardi. Nasroniylik iztirobi ham o‘sha og‘ir havoda iztirobning o‘zi emas, uning xotirasini uyg‘otayotgandek edi; ko‘hna organ nolalari sokin taralardi. Huquqim bo‘lgan taqdirda ham ichkariga kirishni istamasdim, tag‘in xizmatchi meni to‘xtatib cho‘qintirilganim haqda guvohnoma yoki dekandan tavsiya xati talab qilib qolmasin. Ammo bu ajib binolarning ichkarisi ham tashqi ko‘rinishi singari juda go‘zal bo‘ladi. Qolaversa, jamoatning yig‘ilib, ichkariga kirib-chiqib, uya og‘zidagi asalari kabi eshik oldida kuymalanishlarini tomosha qilishning o‘zi ham qiziq edi. Ko‘pchilik qalpoq va rido kiyib olgan, ba’zilarning yelkalarida mo‘yna, ayrimlar aravachaga o‘tirib olgandi, boshqalar garchi o‘rta yoshdan kichik bo‘lsalar-da, bukchayib ketishgan, akvarium qumida arang boshini ko‘tarib yurgan bahaybat qisqichbaqalarni yodga solardi. Men devorga suyanib turarkanman, Strand ko‘chasini hayot tezlashib ketgan bu zamonda noyob turlar saqlab qolingan qo‘riqxonaga o‘xshatdim. Keksa dekan va ta’lim vakillari haqidagi eski hikoyalar yodimga tushdi. Men hushtak chalishga o‘zimda jur’at topgunimcha – aytishlaricha, avvalgi professorlardan biri hushtak ovozini eshitishi bilan yugurib kelar ekan, – hurmatli jamoat allaqachon ichkariga kirib bo‘lgandi.
Cherkovning tashqi tomoni saqlanib qolgan. Tasavvur qilganingizdek, uning baland gumbazlari va peshtoqlari ko‘rinib turadi, tunlari chiroqlar bilan yoritiladi va olisdagi tepaliklar orasidan miltillab ko‘rinadi. U xuddi mudom qay bir manzilni ko‘zlab yo‘lga chiqqan, ammo hech suza olmagan kema misoli ko‘zga tashlanadi. Maysazorlari, baland binolari, cherkovi bilan bu to‘rtburchak maskan bir zamonlar o‘t-o‘lanlari shamolda chayqalgan, cho‘chqalar yumalab yotgan botqoqlik bo‘lgan. Bu yerga qurilish uchun otlar va ho‘kizlar yordamida toshlar aravalarda uzoq tumanlardan olib kelingan, keyin esa mashaqqatli mehnat bilan men hozir soyasida turgan kulrang katta toshlar birin-ketin terilgan, ustalar deraza oynalar
