I BOB

NAZARIYA

O‘tmishga bir nazar. – Fatu – Xiva orolilik chol.

Shamol va oqim. – Tikini izlash. – Polineziyaga aholi­ni kim ko‘chirgan? – Janubiy dengiz siri. – Nazariya va faktlar. – «Kon-Tiki» va oq irqlilar haqidagi afsona. – Urushning boshlanishi.

Ba’zida juda g‘alati ahvolga tushib qolasiz. Voqea­lar hammasi birin-ketin o‘z-o‘zidan sodir bo‘laveradi; bo‘lar ish bo‘lib, orqaga qaytishning imkoni qolmagan paytda esa, qanday qilib shu holatga tushib qolganingizni bilmay hayronsiz.

Masalan, bir to‘tiqush-u besh hamroh okean bo‘ylab yog‘och solda sayohatga chiqsangiz ertami-kechmi, albatta, shunday hol yuz beradi: ajoyib tonglardan birida har vaqtdagidan ko‘ra uyquga miriqqan holda okean sathida uyg‘onasiz-da, qanday qilib bu yerga kelib qolganingiz haqida o‘y surasiz.

Ana shunday tonglardan birida men shabnamdan namiqqan kema jurnaliga quyidagilarni yozish bilan mashg‘ul edim.

«17-may. Norvegiya mustaqillik olgan kun. Okean chayqalar, yengil epkin esmoqda edi. Bugun men kok [1] vazifasini o‘tayapman: palubadan yetti dona ucharbaliq, kayuta tomidan esa bitta kalmar balig‘i va Torsteyn uxlaydigan qopchiqdan nomi menga noma’lum bir baliq topdim...»

Shu yerga yetganda qalam o‘z-o‘zidan to‘xtab, muqarrar bir fikr miyamda aylana boshladi: rostdan bu o‘n yettinchi may kuni g‘alati keldi: ha, darhaqiqat, g‘alati ahvoldamiz. Xo‘sh, nimadan boshlandi o‘zi?

Chap tomonga nigoh tashlasam, keta-ketguncha zilol dengiz; to‘lqinlar yonginada shovullab, bir-birini quvib ufq tomon oshiqadi. O‘ng tomonimga o‘girilsam, qorong‘i kayutada chalqancha tushib Gyoteni o‘qib yotgan soqoldor kishiga ko‘zim tushadi. U bizning boshpanamiz hisoblangan omonatgina kayutaning bambukdan yasalgan pastakkina panjarasimon shiftiga yalangoyoq barmoqlarini tirab yotardi.

– Bengt, – dedim men kema jurnaliga qo‘nmoq­chi bo‘lgan yashil to‘tini nari itarib, – qanday shamol uchi­rib kelib qoldik bu yerlarga o‘zi?

Suhbatdoshim Gyote to‘plamini qizg‘imtil-malla soqollari ustiga qo‘ydi-da:

– Mendan ham siz ne balo urib bu yerlarga kelib qolganimizni yaxshiroq bilasiz. Bular hammasi sizning la’nati g‘oyalaringiz oqibati. Menimcha lekin rejalaringiz chakki emas.

Bengt oyog‘ini balandroq ko‘tarib, o‘qishini davom qildi. Kayutaning narigi tomonidagi uch hamrohim esa bambukdan yasalgan palubada, oftobning tig‘ida tovlanib allanimalar bilan mashg‘ul edilar. Kalta ishton kiygan, oftobda qorayib ketgan, yuzlarini esa paxmoq soqol bosgan, ko‘ylak yelkalari dengiz suvidek sho‘ra­lab oqargan hamrohlarim butun umr yog‘och sollarda Tinch okeani bo‘ylab g‘arbga tomon suzish bilan ovora bo‘lgan odamlarga o‘xshashardilar. Shu chog‘ qo‘liga bir dasta qog‘oz sekstant [2] ko‘targan Erik engashib kayutaga kirdi.

– G‘arbiy uzunlikning sakson to‘qqiz gradus-u qirq olti daqiqasi, janubiy kenglikning sakkiz gradus-u ikki daqiqasida ekanmiz – bir kecha-kunduzda talaygina masofani bosib qo‘yibmiz, og‘aynilar!

U qo‘limdan qalamni olib, bambuk devorga osig‘liq xaritaga kichkina doira belgi qo‘ydi; Perudagi Kalyao portidan boshlab xarita bo‘yicha ilonizi bo‘lib cho‘zilgan o‘n to‘qqiz doiradan tashkil topgan zanjir ketiga yana bir halqa qo‘shdi. German, Knut va Torsteynlar ham bizni Janubiy dengiz [3] orollariga yana 40 mil yaqinlashtirgan yangi doirachani ko‘rishga shoshilib kayutaga tiqilishdi.

– Ko‘rdinglarmi, yigitlar? – dedi German gerdayib. – Bu Peru qirg‘oqlaridan sakkiz yuz ellik mil uzoq­lashib ketdik, degani.

– Mo‘ljalimizdagi eng yaqin orollarga yetishimizga esa hali uch ming besh yuz mil bor, – dedi Knut uzoqni ko‘zlab.

– Undan ham aniqroq qilib aytsak, okean tubidan besh ming metr yuqorida-yu oydan esa shuncha gaz pastdamiz, – dedi Torsteyn.

Shunday qilib, qayerdaligimizni bilib oldik. Men esa nima qilib bu yerga kelib qolganimiz to‘g‘risidagi o‘ylarimni bamaylixotir davom ettirardim. To‘ti­ning hech nima bilan ishi yo‘q: u faqat kema jurnaliga qo‘nishga urinadi. Tevarak-atrofni esa o‘sha-o‘sha lojuvard osmon-u bepoyon moviy okean qurshab olgandi.

Nyu-Yorkdagi muzeylardan birining kabinetida o‘tgan yili qishda boshlanib edi nazdimda hammasi. Balkim bularning hammasi Tinch okeanning o‘rtalig‘idagi Markiz orollari guruhiga kirguvchi kichkinagina orol­da o‘n yil muqaddam boshlangan bo‘lsa ham ajab emas. Agar shimoli-sharqiy shamol bizni janubroqqa, Taiti va Tuamotu tizma orollari tomon surib ketmasa o‘sha orolga borib qolsak ajab emas. Zangsimon qizg‘ish qoyali tog‘lar yastangan yonbag‘irlar bo‘ylab to dengiz bo‘yigacha o‘sgan ya­shil butazorlar, sohilda sizni qarshilaganday tebranib turgan bo‘ydor palmalar ko‘kargan kichkinagina orol ko‘z oldimda gavdalandi. O‘sha orolchaning nomi Fatu-Xiva edi. O‘sha orol bilan hozir biz suzib ketayotgan joy oralig‘ida boshqa quruqlik yo‘q edi. Ammo bu orol bilan bizning o‘rtamizdagi masofa ming milga yetadi. Torgina Ouia vodiysining dengizga taqalgan yeri ko‘z o‘ngimda gavdalandi. Har oq-
shom ana shu kimsasiz sohilda o‘tirib cheki-chegarasi yo‘q okeanni tomosha qilardik. U paytlarda soqoldor qaroqchilar emas, xotinim hamroh edi menga. Biz turli hayvonlarni, suratlar, haykallar va halokatga yuz tutgan madaniyatning boshqa yodgorliklarini to‘plardik. O‘sha oqshomlardan biri hali-hali yodimda. Taraqqiyot olami yetib bo‘lmas darajada uzoq va xayoliy bo‘lib tuyulib ketgandi o‘shanda. Orolda yashaganimizga bir yil bo‘lib qolgan edi; bu yerda bizdan bo‘lak oq tanlilar yo‘q edi; biz taraqqiyot olamining hamma balolari va rohat-farog‘atidan o‘z ixtiyorimiz bilan voz kechgan edik. Biz okean sohilida, palmalar soyasida o‘zimiz qurgan yog‘och kulbada yashar, tropik o‘rmon va Tinch okean yetkazgan ne’matlardan bahramand edik.

Bu achchiq, ammo foydali maktab bizga Tinch okeanning allaqancha sirlarini o‘rganish imkonini berdi. Menimcha biz, jismoniy va aql ishlatiladigan ishlarda noma’lum tomonlardan bu orolga kelib qolgan ibtidoiy odamlar tajribasining takrori bilan mash­g‘ul bo‘ldik. Ana o‘sha ibtidoiy odamlarning polineziyalik ajdodlari to yevropaliklar, bir qo‘lda tavrot-u ikkinchi qo‘llarida porox va aroq bilan, bunda paydo bo‘lgunlaricha orolda yagona hukmdor bo‘lganlar.

Shu oqshom biz odatdagidek oydinda, sohilda o‘tirardik: qarshimizda okean yastangan. Romantikaga mahliyo holda, his-tuyg‘ularimiz esa nafosat-la to‘liq edi. Biz jungli o‘simliklar va okeanning sho‘r tamli hidlarini simirib, palmalarning qir
uchidagi yaproq­lari orasida shamolning shitirlashini tinglab o‘tirardik. Ma’lum bir muddatda qarshimizda ko‘tarilib, sohildagi toshlarga pishqirib urilayotgan, so‘ng mayda-mayda bo‘lib ketayotgan to‘lqinlar shovqini hamma tovushlarni bosib ketardi. Oydinda yaraqlagan son-sanoqsiz toshlar orasida bir necha daqiqa suvning guldurashi eshitilardi; so‘ngra okean
yengilmas qirg‘oqda yangi kuch to‘plab, qayta hujum qilish uchun chekinganda, hamma yoq yana sokin bo‘lib qolardi.

– Qiziq, – dedi xotinim, – orolning narigi sohilida sira to‘fon bo‘lmaydi.

– To‘g‘ri, – dedim men, – bu yoq shamol esadigan betkay; qirg‘oqqa uriladigan to‘lqinlar hamma vaqt shu tomonga yo‘llanadi.

Biz sohildan turib okeanni tomosha qilar, uning beqiyos go‘zalligiga mahliyo edik. Okean esa go‘yo: «Sho‘x to‘lqinlarimni sharqdan dumalatib kelayotirman, ho sharqdan, sharqdan», deya takrorlashga ahd qilgandek tuyulardi. Sharqdan esguvchi quruq tropik shamol okean betini harakatga solar, po‘rtana ko‘tarar, ulkan to‘lqinlarni olg‘a itarardi; bu po‘rtanalar sharqdan, ufqdan boshlanar va nari o‘rmalab, boshqa orollar tomon oshiqardi. Ilgari hech qanday to‘siq ko‘rmagan okean to‘lqinlari qarshimizda qoya va chag‘ir toshlarga urilib mayda-mayda bo‘lib ketgan bir chog‘da, sharqdan esayotgan shamol o‘rmon-u tog‘lardan ­oshib, hech qanday sarhad bilmay g‘arbga tomon yo‘lida davom etar, oroldan orolga o‘tib, quyosh botar tomonga yo‘l olardi.

To‘lqinlar va yengil bulutlar azro‘yi azaldan beri ufqdan sharq tomonga keladi. Bu orolga kelib tush­gan ilk odamlar buni yaxshi bilishgan. Shuningdek, qush va hasharotlar ham buni bilar, bu hol orol o‘simliklariga katta ta‘sir qilardi. Biz esa ufq tomonda, sharqda – uzoq-uzoqlarda Janubiy Amerika qirg‘oqlari yastanib yotganligini payqagandik. Orol bilan u qirg‘oq orasidagi masofa 4300 dengiz milicha bor, lekin ikki sohil oralig‘ida okeandan bo‘lak hech nima yo‘q.

Biz suzib o‘tayotgan bulutlarni va oy nuriga g‘arq bo‘lib, to‘lqinlanayotgan dengizni tomosha qilarkanmiz, tiz cho‘kkanicha lip-lip yonib so‘nib borayotgan gul­xanga tikilgancha so‘zlayotgan yarim yalang‘och cholning hikoyasini tinglamoqdamiz.

– Tiki, ham Xudo, ham yo‘lboshchi edi, – bir maromda so‘zlardi chol. – Mening avlod-ajdodimni bu orollarga ana shu Tiki boshlab kelgan. Ilgari biz dengizning narigi yog‘ida, katta mamlakatda yashaganmiz.

Olov o‘chib qolmasligi uchun chol kosov bilan cho‘g‘larni titar, xayolga cho‘mib o‘tirardi. Chol hozir o‘tmishi bilan yashar, o‘tmishi bilan chambar­chas bog‘langandi. Chol bir zamonlar Xudo deb sanalgan ajdodlari va ularning o‘sha o‘tmish zamonda ko‘rsatgan jasoratlari qarshisida sajda qilardi. Bir kunmas-bir kun ular bilan birga bo‘lish uning orzusi edi. Keksa Tei Tetua, bir vaqtlar Fatu-Xiva orolining sharqiy sohilida yashagan, hozirda patarat topib ketgan qabilaning tirik qolgan birdan bir vakili edi. Yoshi nechadaligini o‘zi ham bilmasdi. Ammo uning ajin bosgan, oshlangan teri­ga o‘xshab ketgan jigarrang beti oftob va shamolda qariyb yuz yil quritilganga o‘xshardi. Shuningdek, u, ota-bobolarining, polineziyaliklarning buyuk yo‘lboshchisi – quyosh o‘g‘li, Xudo Tiki haqidagi afsonaviy hikoyalarini yodda saqlab qolgan va unga ishongan kam sonli orol kishilarining biri edi.

Kechasi, qoziqoyoqqa o‘rnatilgan chog‘g‘ina kulbamizga kirib yotgach ham keksa Tei Tetuaning Tiki va orolliklarning okean ortidagi qadimgi vatani haqidagi hikoyasi, olisda shovullayotgan to‘lqinning bosinqi o‘kirigi aralash qulog‘imostida jaranglab turgandek bo‘lardi. Xuddi o‘tmish kunlar nidosi tun sokinligini buzib allanarsalarni shivirlayotganday edi. Uxlolma­dim. Go‘yo vaqt izini yo‘qotdi-yu, Tiki o‘zining dengiz kechar odamlari bilan sohilga kelib urilgan to‘lqinlar ko‘pigi ichidan chiqib, ilk bor orolga qadam qo‘yishayotganday bo‘ldi. Birdan miyamga bir fikr keldi:

– Tikining yuqorida, junglidagi bahaybat xarsang tasvirlarning Janubiy Amerikadagi yo‘q bo‘lib ketgan madaniyat yodgorliklariga, ulkan haykallarga o‘xsha­shiga hech e’tibor qildingmi? – dedim xotinimga.

To‘lqinlarning hayqirig‘i so‘zlarimni tasdiqlayotga­niga ishonch hosil qilgan edim. Bora-bora ularning tovushi sekinlashayotganday bo‘ldi va men uyquga ketdim.

Hammasi shundan boshlangan bo‘lsa ajab emas. Har holda, olti kishi va yashil to‘tining solda Janubiy Ame­rika qirg‘oqlaridan suzib ketishiga sabab bo‘lgan voqea­lar zanjiri shundan boshlangan bo‘lishi kerak.

Norvegiyaga qaytgach, Fatu-Xivadan keltirilgan ha­sharotlar va baliqchalar solingan bankalarimni universitetning zoologiya muzeyiga topshirganimda otamning qo‘rqib ketgani, onam va do‘stlarimning hayron qolganlari hali-hali esimda. Men zoologiyani tashlab, ibtidoiy odamlarni o‘rganishga qaror qildim. Janubiy dengizning ochilmagan sirlari meni o‘ziga tortardi. Ular­ning mavjud bo‘lganini izohlab beradigan biror dalolat bo‘lishi kerak-ku, axir. Afsonaviy qahramon Tiki haqida nimaiki ma’lum bo‘lsa, shularni o‘rganish­ni o‘z oldimga maqsad qilib qo‘ydim.

To‘lqinlar va junglidagi yarim xarob yodgorliklar keyingi yillar ichida mening Tinch okean orollarida yashagan qabilalar masalasidagi mashg‘ulotlarimga jo‘r bo‘lguvchi xayoliy tushday bo‘lib qoldi. Ibtidoiy odamlarning fikr-o‘ylari, xulq-atvorlarini kitoblar va muzeylardagi kolleksiyalardangina o‘rganib olaman deyish behuda gap bo‘lgani kabi, hozirgi zamon tad­qiqotchisining butun bir javonni band qilgan kitoblarda jam bo‘lgan hikmatlarni o‘z tajribasidan izlash­ga uri­nishi bekor edi.

Ilmiy ishlar, ilk tadqiqotlar, tartibga solib qo‘yilgan kitoblar, Yevropa va Amerika muzeylaridagi sonsiz-sanoqsiz kolleksiyalar meni mashg‘ul qilgan jumboqni yechishda yordam berishi mumkin bo‘lgan hujjatlar edi. Yevropaliklar Amerikani ochgach, Tinch okeanidagi orollarga ilk bor yetib borganlaridan boshlaboq, har sohaning olimlari Janubiy dengiz aholisi va uning atrofidagi mamlakatlarning barcha xalqlari haqida bir dunyo ma’lumotlar yig‘ganlar. Lekin tashqi olamdan ajralib qolgan bu orollarda ya­shovchi xalqlarning kelib chiqi­shi va bu xil toifadagi odamlar faqat Tinch okeanning sharqiy qismida, ana shunday tashqi dunyodan ajralib qolgan orollardagina, uchrashini sharhlash masalasida olimlarning fikrlari bir-biriga zid edi.

Yevropaliklar birinchi bor jur’at qilib okeanlarning eng buyugini kesib o‘tganlarida, okeanning markaziy qismida juda ko‘p tog‘lik va pastak marjon qoyali orollar borligini, ularni bir-biridan va butun olamdan okean ajratib turishini ko‘rib hayratlandilar. Shu orol­larning har birida yevropaliklardan ilgari kelgan aholi yashardi. Baland bo‘yli, chiroyli odamlar kelgindilarni sohilda itlari, cho‘chqalari, uy parrandalari bilan kutib olardilar. Ular qayerdan kelgan ekanlar-a? Bu odamlar hech kim tushunmaydigan tilda so‘zlashardilar. O‘zlarini uyalmay-netmay bu orollarning kashfchilari deb atagan yevropaliklar bunda ekinzorlarni, ibodatxona va kulbalar qad ko‘targan qishloqlarni ko‘rganlar. Ba’zi orol­larda hatto qadimiy piramidalar, tosh yo‘llar, harsang­lardan yo‘nib yasalgan balandligi to‘rt qavatli uyday keladigan odam haykallarni ham ko‘rganlar. Lekin bu jumboqlarni yechib beradigan javob topmaganlar. Qanday xalq bu? Qayerdan kelib qolgan?

Ishonch bilan aytish mumkinki, bu masalaga oid qancha ilmiy ish bo‘lsa, shuncha javob ham topilgan. Fanning turli sohalarida ishlaydigan olimlar masalani hal qilishning turlicha yo‘llarini taklif qilar, lekin ular­ning nazariyalari fanning boshqa sohasida ishlaydigan olimlarning tanqidiga yo‘liqardi. Malayya, Hindiston, Xitoy, Yaponiya, Arabiston, Misr, Kavkaz, Atlantida, hatto Germaniya bilan Norvegiya ham jiddiy suratda polineziyaliklarning ona vatani deb ko‘rsatilardi. Ammo har gal muhim bir monelik topilar va barcha mulohazalar chippakka chiqardi.

Ilmiy tadqiqot to‘xtagan yerda esa tasavvur o‘z ­ishini boshlaydi. Pasxi orolidagi yaxlit toshdan yasalgan haykallar va to‘rt tarafi okeanga yuz tutgan, Janubiy Amerika bilan eng yaqin orol oralig‘idagi yarim yo‘lda uchragan kichkinagina ovloq orolchadan topilgan, kelib chiqishi ma’lum bo‘lmagan barcha obidalar turli nazariyalarga sabab bo‘lgan. Ba’zi tadqiqotchilar Pasxi orolidagi topilmalarning Janubiy Amerikaning kelib chiqish tarixiga qadar madaniy taraqqiyotini eslatishga ahamiyat berganlar. Balki, qachonlardir, orol bilan qit’a tutash bo‘lgandir-u, keyinchalik yer cho‘kib orollar qit’adan ajralib qolgandir? Pasxi oroli va Janubiy dengizdagi bir-biriga o‘xshash obidalar uchrab turadigan barcha boshqa orollar suvga cho‘kib ketgan quruqlik­ning qoldig‘i bo‘lsa-chi?

Bu xildagi nazariyalar mutaxassis bo‘lmagan olimlar orasida keng tarqalgan bo‘lsa-da, geologlar va boshqa sohadagi kishilar ahamiyat bermas edilar. Bu ham mayli-ya, zoologlar, Janubiy dengiz orollaridagi hasharot va mollyuskalarni o‘rganib chiqqach, insoniyat taraqqiyoti davomida ham, hozir ham bu orollar bir-biridan va atrofdagi qit’alardan ayrim bo‘lganligini isbotlaganlar.

Shunday qilib, polineziyaliklarning avlod-ajdodlari qachonlardir o‘z ixtiyorlari yoinki zarurat yuzasidan, bu ovloq orollarga qandaydir kemalarda oqim bo‘ylab yoki shamol yordamida suzib kelganlari ravshan. Janubiy dengiz aholisini chuqur o‘rganish esa, ular bu yerlarda bir necha yuz yillar muqaddamgina paydo bo‘lganlar, deb taxmin qilishga asos beradi. Polineziyaliklar ­okean sathida butun yevropadan to‘rt marta ortiq maydonga sochilgan orollarda yashasalar-da, turli orollarda istiqomat qilishlariga qaramay, tillarida ortiqcha farq yo‘q. Shimoldagi Gavay orollari bilan janubdagi Yangi Zelandiya orollari va g‘arbdagi Samoa orollari bilan sharqdagi Pasxi orollari bir-biridan minglab mil uzoqda joylashgan, ammo shu orollarning barchasida istiqomat qiluvchilar, biz polineziya tili deb atagan umumiy bir tilning shevalarida so‘zla­shadilar. Agar Pasxi oroli aholi­si saqlab yurgan, tu­shunib bo‘lmas iyerogliflar yozilgan bir necha taxta­chalarni hisobga olinmasa, hech bir orolda yozuv bo‘lmagan. Bu iyerogliflarni esa na orolliklar va na biror olim o‘qiy olardi. Biroq orollarda maktab bor edi. Bu maktablarda o‘qitiladigan eng asosiy fan poetik afsonalardan iborat bo‘lgandir. Chunki polineziyaliklar uchun tarix din vazifasini ham o‘tardi. Ular ajdodlari, Tiki davrigacha bo‘lgan yo‘lboshchilariga topinardilar. Tikini esa quyosh o‘g‘loni, deb sharaf­lardilar.

Har bir oroldagi maktabda o‘qigan erkaklar orolga odamlar ilk bor kelib joylashgan paytdan tortib shu paytgacha bo‘lgan yo‘lboshchilarini nom-banom atab chiqa oladilar. Ko‘pincha bu narsa esdan chiqib qolmasligi uchun, Peruda yashovchi inklar kabi tizim­chani tasbehga o‘xshatib tugib-tugib olardilar. Hozirgi zamon tadqiqotchilari turli orollarda shajarani yozib olganlar va bu shajaralar nomlar jihatidan ham, ajdodlar soni jihatidan ham bir-birlariga juda o‘x­shashligini aniqla­ganlar. Shunday qilib, polineziyaliklarning har avlodi o‘rta hisobda 25 yilda bir almashadi, deb oladigan bo‘lsak, Janubiy dengiz orollarida eramizning 500-yillariga kelib odamlar yashay boshlagan, degan xulosaga kelishgan. Ikkinchi madaniy to‘lqin 1100-yillarga kelib, ya’ni keyingi ko‘chmanchilar kelganda rivoj topgan, yangi boshliqlar shajarasi dalolat beradi bundan.

Bunchalar kech qayerdan kelishlari mumkin ular? Shuncha kech bu orollarda paydo bo‘lgan odamlar haqiqiy tosh asri kishilari bo‘lganligini olimlarning juda kamchiligi hisobga olgan bo‘lsa kerak. O‘zlarining idrokli ekanliklari, boshqa masalalarda yuqori darajadagi madaniyatga ega bo‘lganliklariga qaramay, bu dengizosharlar o‘zlari bilan ma’lum nusxadagi tosh boltalar va tosh asriga xos asbob-anjomlar olib kelganlar, o‘zlari paydo bo‘lgan barcha orollarda shulardan foydalanganlar. Ibtidoiy o‘rmonlarda istiqomat qilgan ayrim, kamdan kam qabilalarni va ba’zi qoloq xalqlarni hisobga olmaganda, eramizning 500 yoki 1100-yiliga kelib, jahonda, Amerikadan boshqa hech qayerda, tosh davri darajasida turgan, yashashga qobil taraqqiyot saqlanib qolmagan edi. Amerikada esa, hatto yuksak taraqqiyotga erishgan hindi [4] qabilalari ham temirning nimaligini bilmas, tosh bolta va tosh asbob-anjomlar ishlatishardi. Janub dengizi orollari kashf etilgan davrda bu yerdagilar ham xuddi shunday tosh asbob-anjom ishlatishardi.

Bu xildagi hindi madaniyati polineziyaliklarning sharqdagi eng yaqin qo‘shnilari edi. G‘arbda bo‘lsa Avstraliya va Melaneziyaning qora tanli ibtidoiy qabilalari yashardi. Bular negrlarning ajdodlari hisoblanardi. Ulardan narida Indoneziya va Osiyo sohillari, u yerlarda yashovchi odamlar, yer qit’asining boshqa hamma yerida istiqomat qiluvchi odamlardan avval, tosh asridan chiqqan bo‘lishi kerak.

Men, ilgari juda ko‘p olimlar polineziyaliklar­ning avlod-ajdodlarini qidirgan Eski Olam bilan borgan sayin kamroq qiziqa boshladim. Butun diqqatimni Amerikadagi ilgari o‘rganilgan va o‘rganilmagan hindi madaniyati taraqqiyotiga burdim. Ilgari bu tomon e’tiborga olinmagan edi. Qit’aning sharqiy chekkasida, hozir Janubiy Amerikaning Peru Respublikasi joylashgan Tinch okean sohillari va tog‘lik doiraga tutashgan yerlarida qidiruv ishlari olib borilsa, bas, ajoyib axbo­rotlar topsa bo‘ladi. Bu yerlarda bir vaqtlar allaqanday xalq yashagan, jahonda noyob bir madaniy taraqqi­yotga erishgan va o‘sha zamonlardayoq to‘satdan g‘o­yib bo‘lgan. Bu xalq Pitkerne oroli, Markiz orollari va Pasxi orolidagi haykallar, Taiti va Samoadagi pog‘ona-pog‘ona qilib ishlangan piramidalarga o‘xshagan bahaybat toshdan yasalgan yodgorliklarni qoldirganlar. Bu odamlar tosh boltalar bilan tog‘da uyday-uyday ke­ladigan xarsang­larni yo‘nib, uni vodiyga, bir necha mil joyga tashib keltirib, yonma-yon qilib yoki ustma-ust qo‘yganlar. Bu toshlardan darvoza, baland devor va ayvonlar qurganlar. Xuddi shunaqa manzarani Tinch okeani orollari­ning ba’zilarida ham uchratish mumkin.

Peruda birinchi ispanlar paydo bo‘lgan chog‘larda, hindi-inklar o‘zlarining buyuk imperiyalarini barpo etgandilar. Ular ispanlarga, kimsasiz vodiyda qad ko‘targan haykallar oq tangrilar aholisi tomonidan barpo etilganligini, bu xalq mamlakatni boshqarish inklar qo‘liga o‘tgunicha shu yerda istiqomat qilganini so‘zlab berganlar. Inklarning hikoya qilishicha, g‘oyib bo‘lgan bu me’morlar dono, sulhparvar odamlar bo‘lgan. Ular orollar tarixining boshlanish chog‘larida shimol tomondan kelganlar va ularning ibtidoiy ajdodlariga me’morchilik san’atini, dehqonchilikni va o‘z urf-odatlarini o‘rgatganlar. Boshqa hindilarga o‘xshamaganlar ular: oq tanli va uzun soqolli bo‘lishgan. Ularning bo‘yi inkilardan baland bo‘lgan. Xullas, ular Peruda qanday paydo bo‘lgan bo‘lsalar shunday qo‘qqisdan g‘oyib bo‘lganlar; mamlakatda hukmdorlik inklar qo‘liga o‘tgan, ularning oq tanli ustozlari esa Janubiy Amerika sohillarini tashlab ketganlar va g‘arb tomonda
Tinch okeani qo‘ynida g‘oyib bo‘lganlar.

Shunday qilib, yevropaliklar Tinch okeani orollarida paydo bo‘lganlarida, yerli aholining ko‘pchiligi oq tanli va uzun soqolli ekanini ko‘rib hayron qolganlar. Bir qan­cha orollarda oppoq tanli – sochlari qizg‘ish va malla, ko‘kko‘z, qirg‘iyburun, somiynusxa oilalarni uchratish mumkin. Qolgan polineziyaliklar qizg‘ish tus, qora­soch va puchuq. Qizg‘ish sochlilar o‘zlarini urukexu deb atar, orollarning ilk yo‘lboshchilari bo‘lgan Tangaroa, Kane va Tikining urug‘-aymog‘i hisoblardilar. Orol aholisining ajdodi hisoblangan oq tanlilar haqidagi afsonalar butun Polineziyaga ma’lum va mashhur. 1722-yilda Roggeveen [5] Pasxi orolini kashf etganda, sohilda to‘plangan aholi orasidagi «oq tanlilarni» ko‘rib hayron qolgan. Pasxi oroli aholisi esa oq tanli ajdodlarini, «sharqdagi quyosh kuydirib yuborgan tog‘li mamlakatdan» okean bo‘ylab ilk bor suzib kelgan davrdan, Tiki va Xotu Matua davridan boshlab bir-bir sanab bera oladilar.

Izlanishda davom etarkanman, Peru aholisining madaniyati, mifologiyasi va tili haqidagi g‘alati ma’lumotlarga duch keldim. Bu faktlar meni polineziyaliklar Tangrisi Tikining qayerdan kelib chiqqanini aniqlashga jon-jahdim bilan kirishishga da’vat etdi.

Nihoyat izlaganimni topdim. Kunlardan bir kun men inklarning, Peruda g‘oyib bo‘lgan oq tanlilarning ilk hokimi quyosh-podshoh Virakocha haqidagi afsonasini o‘qib o‘tirardim. Shunday satrlarga ko‘zim tushdi:

«U inklar (kechua) tilida Virakocha deb atalardi, bu nomning kelib chiqishiga esa hali ko‘p bo‘lmagan. Qadim zamonlarda Peruda ko‘proq qo‘llanilgan Quyosh-Tangri Virakochaning dastlabki nomi Kon-Tiki yoki Illa-Tiki, ya’ni Quyosh-Tiki yoinki Olov-Tiki bo‘lgan. Inklarning afsonasiga ko‘ra Kon-Tiki «oq tanlilar­ning», o‘zlaridan keyin Titikaka ko‘li bo‘ylarida bahaybat yod­gorliklar vayronalarini qoldirgan odamlarning bosh kohini va quyosh podshohi bo‘lgan. Afsonada hikoya qilinishicha, Kon-Tikiga Kokimbo vodiysidan kelgan Kari degan yo‘lboshchi hujum qilgan. Titikaka ko‘lidagi orollardan birida bo‘lib o‘tgan jangda sirli soqoldor kishilar qirilib ketgan. Ammo Kon-Tiki va uning yaqin safdoshlari omon qolishgan, bir amallab Tinch okeani sohillariga yetib olishgan, keyinchalik g‘arb tomonga yo‘l olib, okean ortida g‘oyib bo‘lganlar».

Inklarning hikoyasiga ko‘ra ajdodlari Perudan haydab chiqargan oq tanli yo‘lboshchi – Tangri Qu­yosh-Tikining Tinch okeanning sharqiy qismidagi orollarda istiqomat qiluvchilar o‘z xalqlarining ajdodi deb sanalgan oq yo‘lboshchi Tangri Tiki, quyosh o‘g‘loni ekaniga menda shubha qolmadi. Quyosh Tikining Perudagi hayotining ko‘pgina tafsilotlari Titikaka ko‘li atrofidagi qadimiy nomlar bilan birga Tinch okeanidagi orollar­ning yerli aholisi o‘rtasida tarqalgan tarixiy afsonalarda yana tirildi.

Ammo Polineziyaning hamma yerida, tinchliksevar «Kon-Tiki» aholisining barcha orollardagi hukmronlik­ni uzoq ushlab turolmaganligi haqida ma’lumotlarni ko‘plab uchratardim. U ma’lumotlarga ko‘ra vikinglar kemalaridek keladigan juft-juft qilib bog‘langan harbiy dengiz kemalari – shimoli-g‘arblik hindilarni okean bo‘ylab Gavay orollariga, undan o‘tib janubga, boshqa orollarga yetkazgan. Ular Kon-Tiki aholisi bilan chati­shib ketganlar, orollarga yangi madaniy taraqqiyotni olib kelganlar. Bu Polineziyada 1100-yillarda paydo bo‘lgan va metallni, na kulolchilikni, na g‘ildirak, na urchug‘ va na g‘allachilikni bilgan tosh davrining ikkinchi nasl odamlari edi.

Shunday qilib men, Britaniya Kolumbiyasida qa­dimiy polineziyacha uslubda toshga yo‘nilgan suratlari­ni izlab, kavlash ishlari olib borardim. O‘sha kunlarda nemislar Norvegiyaga bostirib kirdilar.

O‘ng-ga, so‘l-ga, orqa-ga. Kazarma zinalarini yuvish, botinka tozalash, radio aloqasi maktabi, parashyut va nihoyat, Murmanskkonvoy [6] va Finmarken [7] sohillari­ga suzish. Bu yerda, butun qish bo‘yi, Quyosh Tangri o‘rniga harbiy texnika Xudosi hukmronlik qildi.

Tinchlik ham o‘rnatildi. Nihoyat, o‘z nazariyamga tamom yakun yasaydigan kun keldi. Men uni mutaxassis olimlar muhokamasiga qo‘yishim kerak. Buning uchun Amerikaga jo‘nashim lozim.

II BOB

EKSPEDITSIYANING TUG‘ILISHI

Mutaxassislar orasida. – To‘siq. – Dengizchilar uyi­da. – So‘nggi chora. – Sayyohlar klubida. – Yangi anjom. – Men o‘rtoq topdim. – Triumvirat. – Bir rassom va ikki qarshilik ko‘rsatish ishtirokchisi. – Vashingtonda. – Harbiy ministrlikda majlis. – Intendant boshqar­masiga istaklar ro‘yxati bilan. – Mablag‘ tashvishi. – OONda diplomatlar orasida. – Biz Ekvadorga uchamiz.

Shunday qilib hammasi Janubiy dengizdagi orolda, gulxan yonida, keksa polineziyalik o‘z qabilasi hayotidan tarixiy voqealar va afsonalar hikoya qilib o‘tirgan kundan boshlandi. Oradan bir qancha yil o‘tgach, Nyu-Yorkdagi katta muzeylardan birining eng yuqori qavatidagi nimqorong‘i kabinetida boshqa chol bilan o‘tirardim.

Tegramizdagi pishiq-puxta qilib tayyorlangan oynavand ko‘rsatmalarda qadimda o‘tib ketgan, ammo o‘rganilgan davrlardan qolgan sopol parchalari tumanli o‘tmish bilan tanishtiruvchi nishonalar yotardi. Devorlar yoniga ham shift baravar qilib kitob taxlangan. Bu kitoblarning ba’zilarini o‘qigan bo‘lsa, o‘n chog‘li kishi o‘qigandir. Bu kitoblarning hammasini o‘qib chiqqan, hatto ba’zilarini o‘zi yozgan muloyim, sochlari oppoq chol yozuv stoli qarshisida o‘tiribdi. Hozir unga juda qattiq tegib ketdim chog‘i, u ishlari chalkashib ketgan odamdek sarosimaga tushib, o‘tirgan kreslosi yon­doriga yopishdi.

– Yo‘q! Hech qachon! – xitob qildi u.

Yangi yil saratonda keladi, deyilsa Qorbobo shu ko‘yga tushsa kerak edi.

– Siz nohaqsiz, butunlay nohaqsiz, – takrorladi u, bo‘lmag‘ur fikrlarni quvayotganday g‘azablanib bo­shini chayqadi.

– Axir siz mening dalil-isbotlarimni o‘qiganingiz yo‘q-ku, hali, – bo‘sh kelmadim men ham stolda yotgan qo‘lyozmaga ishora qilib.

– Dalil-isbot emish! – qichqirdi u. – Etnografiya [8] masalalariga oldi-qochdi sirlarni ochish deb qarashga haqqingiz yo‘q!

– Nega endi? – so‘radim undan. – Mening bar­cha xulosalarim shaxsiy kuzatishlarim hamda fanda ko‘rsatilgan faktlarga asoslangan.

– Fanning vazifasi – u yoki bu narsani isbotlash emas, balki oldi-qochdisiz, sof tadqiqotdir, – dedi chol xotirjamlik bilan.

U hali ochib ko‘rilmagan qo‘lyozmani avaylabgina nari surdi va stolga engashdi.

– Janubiy Amerikaning ba’zi bir jihatdan tahsinga sazovor qadimiy taraqqiyot vatani bo‘lgani juda to‘g‘ri, o‘sha odamlar kim edi-yu, hokimiyat tepasiga inklar kelgach qayoqqa yo‘qolishdi, buni bilmaganimiz ham to‘g‘ri. Lekin shuni aniq bilamizki, Janubiy Amerikaning hech bir xalqi Tinch okean orollariga ko‘chib o‘tmagan.

Chol menga sinovchan bir qarab qo‘ydi-da, gapini davom ettirdi:

– Nega shunday deymiz? Javobi juda oson. U yoqqa bora olmasdilar. Qayiqlari bo‘lmagan ularning!

– Lekin sollari bo‘lgan-ku, – qat’iyatsiz e’tiroz bildirdim. – Balza daraxtidan [9] yasalgan sollari bo‘lgan-ku.

Keksa olim jilmaydi va xotirjam dedi:

– Bo‘lmasam, Perudan Tinch okean orollarigacha balza daraxti yog‘ochidan yasalgan solda bir safar qilib ko‘ring-chi.

Nima deb javob qilishimni bilolmay qoldim. Kech kirib qolgan edi. Ikkovimiz ham o‘rnimizdan turdik. Keksa olim xayrlasharkan, yelkamga qoqib qo‘ydi-da, agar lozim bo‘lsa, yordamga tayyorligini aytdi. Ammo kelajakda yo Polineziya bilan, yoinki Amerika bilan shug‘ullanishim kerakligini, ikki qarama-qarshi an­tropologik oblastni qorishtirmasligini maslahat berdi. U stolga yana engashdi.

– Mana buni unutmadingiz, – dedi u va qo‘lyozmani uzatdi.

Qo‘lyozmaning nomiga ko‘z tashladim: «Polineziya va Amerika; ochilish tarixiga qadar aloqalarni o‘rga­nish». Qo‘lyozmani qo‘ltig‘imga qistirdim-da, xomush zinadan tushdim, ko‘chaga chiqib olomon orasiga sho‘ng‘idim.

Shu oqshom Grinvich Villejning [10] osoyishta bir chekkasiga bordim, eski bir qavatli uy eshigini taqillatdim. Men shug‘ullanayotgan kichkinagina muammolarim tash­vishga solib qo‘yganda shu uyga keladigan odatim bor.

Burni uzun, oriqqina odam eshikni qiya ochib qaradi-da, tabassum bilan qopqani lang ochib, qo‘limdan tortgancha zo‘rlab uyga olib kirdi.

U meni to‘g‘ri mo‘jaz oshxonaga boshlab kirdi-da, shu zahotiyoq ishga soldi: menga taqsimcha bilan vilkalarni tashitib, o‘zi ishtahani qitiqlaydigan hid taratib gaz plitada qovrilayotgan allaqanday ovqatni ko‘paytirish taraddudiga tushib ketdi.

– Kelganingiz soz bo‘ldi-da. Ishlar qalay?

– Rasvo, – javob qildim. – Hech kim qo‘lyozmani o‘qishni istamayapti.

U pishirgan taomini taqsimchalarga suzib keltirdi, ish­taha bilan ovqatlana boshladik:

– Bundan chiqdi, kimning yoniga bormang, hamma sizning mulohazalaringizni o‘tkinchi xomxayol hisoblarkan-da. Bu yerda, Amerikada g‘alati fikr-mulohazalar ko‘p uchraydi-da.

– Gap faqat bunda emas, – dedim men.

– Albatta, – dedi mezbon. – Sizning masalaga yondoshishingizda. Ularning hammasi mutaxassis, shuning uchun ham botanikadan tortib arxeologiyagacha bo‘lgan har turli mutaxassislikni qamrab olishni tan olishmaydi. Ular fikrni to‘plash, masalani chuqurroq va har taraflama o‘rganish uchun faoliyat maydonlarini cheklaydilar. Hozirgi zamon fani har bir mutaxassislik o‘z doirasida yo‘l tutishini talab qiladi. Turli doiradan topilgan ma’lumotlarni aniqlash, taqqoslashga hech kim o‘rganmagan. – U o‘rnidan turdi-da, qog‘ozga liq to‘la papka keltirdi.

– Bunga qarang, – dedi u. –Xitoy dehqonlari­ning so‘zanalarida ishlangan qushlar naqshi haqidagi eng so‘nggi ishim, bunga yetti yil umrim ketdi, lekin ish bitishi bilanoq nashr etishga qabul qilishdi. Bizning davrimizda monografiyaga talab katta.

Karl haq edi. Tinch okean muammosi va uni har tomonlama yoritmay turib bu masalani hal qilib bo‘lmaydiganday tuyular edi menga. Axir shaxmat o‘ynaganingda faqat o‘z donalaringning harakatinigina nazarda tutolmaysan-ku.

Stolni yig‘ishtirdik, men yuvilgan idish-tovoqlarni artishda Karlga yordam berdim.

– Chikago universitetidan javob yo‘qmi?

– Yo‘q.

– Muzeydagi keksa oshnangiz nima dedi bugun?

– Tariqcha ham qiziqmadi, – dedim so‘zlarni qi­yinchilik bilan topib. – Hindilarda oddiy sollar bo‘lgan, xolos. Shuning uchun ham ularning Tinch okeandagi orollarni kashf etishlari borasida so‘z ham bo‘lishi mumkin emas, dedi.

Chuvakkina mezbon birdan taqsimchalarni jon-jahdi bilan arta boshladi.

– Shunday, – dedi u nihoyat. – Rostini aytsam, menimcha ham, sizning nazariyangizga qarshi e’tiroz bildirishga arzirli sabab bu.

Men etnografga ma’yus boqdim. Uni sadoqatli hamfikrim deb hisoblardim.

– Gapimni to‘g‘ri tushuning, – shoshib qo‘shimcha qildi u. Men sizni haq deb hisoblayman. Ammo masalani oxirigacha tushunib yetib bo‘lmaydi. Mening yuqorida aytganim naqshlar haqidagi ishim sizning nazariyangizni tasdiqlaydi.

– Karl, – dedim men, – hindilarning Tinch okeanni sollarda suzib o‘tishganiga ishonchim komil. Shunday qilish mumkinligini isbot etish uchun hatto xuddi shunday sol yasab okeanni suzib o‘tishga ham tayyorman.

– Esingizni yepsizmi?!

Do‘stim buni hazil deb tushundi va miyamga bunday dahshatli fikr kelganidan qah-qah urib kuldi.

– Esingizni yepsizmi! Solda-ya?

U gapirishga so‘z topolmay, menga qarab duduqla­nib turar, hazillashganimni sezdirib, jilmayib qo‘yi­shimni kutardi.

Lekin men jilmaymadim. Peru bilan Polineziya oralig‘ida poyonsiz okean yastanib yotgan va undan suzib o‘tish uchun Amerika tarixiga qadar yasalgan sollardan bo‘lak hech nimani misol keltirolmaganligim uchun ham hech kim mening nazariyamga xayrixoh bo‘lmasligini tushunib, Karl menga hayron bo‘lib, tikilib qolgan edi.

– Endi bir ko‘chaga chiqamiz-u, bitta-bitta stakandan otamiz, – taklif qildi u.

Biz ko‘chaga chiqdik, bir emas, to‘rt stakandan viski otdik.

Hafta oxirida to‘lanadigan ijara haqining muddati o‘tib ketdi! Xuddi shu paytga kelib men Norvegiya bankidan maktub oldim. Maktubda valyutada cheklash bo‘lgani sababli menga ortiq dollar yubora olmasliklari bildirilgandi. Chamadonimni oldim-da, metroga o‘tirib Bruklinga bordim. U yerda men Norveg dengizchilari uyiga joylashdim. Bu yerning ovqatlari yaxshi, bahosi mening karmonimbop edi. Menga ikkinchi qavatdan kichkinagina xona tegdi. Men pastdagi katta oshxonada dengizchilar bilan birga ovqatlanib yurdim.

Dengizchilarning biri kelib, biri ketib turardi. Ular bir-birlaridan aft-angorlari, bo‘ylari, mushohadalari bilan ajralishsa ham, hammalariga xos bitta umumiy sifat bor edi – dengiz haqida gapirganlarida, uni ipi­dan ignasigacha bilib so‘zlardilar. To‘lqinlarning katta-kichikligi va dengizning jo‘shqinligi uning chuqurligi bilan qirg‘oqning uzoq-yaqinligiga bog‘liq emasligi­ni bilib oldim. Po‘rtana ochiq dengizdan ko‘ra sohilga yaqin yerda xavfliroq bo‘lar ekan. Dengiz quruqlikdan uzoqdagidan ko‘ra sohil yaqinidagi sayoz yerda, mahalliy oqim o‘tadigan yoki okean oqimi tugaydigan joyda ko‘pincha jo‘shqin bo‘lar ekan. Ochiq sohil bo‘ylab suzishga yaragan kema, okean bo‘ylab uzoq safar qi­lishga ham yararkan. Shuningdek, bo‘ron paytida katta kemalar to‘lqinga burni yoki quyrug‘i bilan urili­shini, necha-necha tonna suv palubaga yopirilib, po‘lat yelkanlarni qamish poyasiday egib tashlashini, kichik kemalar bo‘lsa, aksincha, po‘rtanaga chidamli kelishini bilib oldim. Kichkina kemalar to‘lqinlar oralig‘ida bemalol suzar, ularning kiftiga minib, oq charloqdek raqs qilar ekan.

Men bu yerda, dovul paytida kemasi cho‘kib ketgan, o‘zlari esa qayiqda jon saqlab qolgan kishilarni uchratdim. Lekin ular sollar haqida kam bilishardi. Ular nazarida sol – kema emas, uning tag to‘sini ham, yoncho‘plari ham bo‘lmaydi. Halokat paytida chiqib olib, to biror kema yordamga kelguncha jon saqlash mumkin emish, xolos. Ammo dengizchilardan biri, ochiq dengizda solga yetadigani yo‘q, dedi; nemis torpedasi kemalarni Atlantik okeani o‘rtasida cho‘ktirib yuborganida uch hafta solda jon saqlagan ekan u.

– Lekin shunisi borki, solni boshqarolmaysiz, – qo‘­shimcha qildi u. – Shamol qayoqqa qarab essa, sol shu tomonga suzadi. Goh bir yonga, goh orqaga qarab suzadi, gohida bir joyda chir-chir aylanaveradi.

Men Janubiy Amerika Tinch okeani sohillarida ilk bor bo‘lgan yevropaliklarning hisobotini kutubxonadan qidirib topdim. Bu hisobotlar ichida balza daraxtidan qilingan bir necha katta xildi sollarning surati solingan va tuzilishi tasvirlangan edi. Bu sollarning to‘rtburchak yelkani, tag to‘singa o‘xshash bir narsasi va quyruq tomonida boshqaradigan uzun eshkagi ham bor edi. Demak, bu sollarni boshqarishgan.

Bir necha hafta o‘tdi. Men hamon dengizchilar uyi­da yashayman. Men qo‘lyozma yuborgan joylardan: na Chikagodan va na boshqa shaharlardan darak bor. Hech kim hanuzgacha o‘qimagan qo‘lyozmamni.

Shanba kuni Uster-stritdagi dengiz aslahalari va xari­talar magaziniga bordim. Tinch okeani xaritasini tanlab olgunimcha unda xizmat qiluvchilar meni xushmuomalalik bilan «kapitan», deb atab turishdi. Karnay yo‘sin o‘ralgan xaritani ko‘ltig‘imga qistirgancha, Ossiningga [11] boradigan poyezdga o‘tirdim. Shahar chekkasidagi xushmanzara bir chorbog‘da yoshgina norveg oilasi yashar, haftaning oxirgi kunini har vaqt shularnikida o‘tkazardim. Uy egasi bir vaqtlar dengiz kapitani bo‘lgan, hozir esa «Fred Ulsen» paroxodchilik kompaniyasidagi Nyu-York kontorasini boshqararkan.

Men ortiq toqat qilib turolmadim, xaritani o‘tloq­qa yozdim-da, Vilgelmdan: «Sizningcha, Perudan Polineziya orollarigacha solda borsa bo‘ladimi?» – deb so‘radim.

Vilgelm hayratlanganidan xaritadan ko‘ra ko‘proq menga baqraygan esa-da, mumkin degan javob qildi. Yelkamdan tog‘ ag‘darilganday bo‘ldi: kemani bosh­qarish va yelkanda suzishga taalluqli hamma narsa Vilgelmning joni-tani edi. Men darhol unga rejalarimni so‘zlab berdim. Lekin Vilgelm meni yana ajablantirib, bu bo‘lmag‘ur safsata, dedi.

– Axir hozirgina o‘zingiz, borsa bo‘ladi, dedingiz-ku, – gapini bo‘ldim men.

– Juda to‘g‘ri, – tasdiqladi Vilgelm. – Lekin ish chappasiga ketishi ham mumkin-ku, axir. O‘zingiz, um­ringiz bino bo‘lib, balzadan yasalgan solda suzmagansiz-ku, sehr­li tayoqcha amri bilan Tinch okeandan o‘tkazib qo‘yadimi sol sizni? Peruning qadimgi hindilari ajdodlarining tajribasiga tayanishgan. Sollarning o‘ntasidan bittasi okeanni kesib o‘tgan bo‘lishi ham mumkin. Yuz yillar davomida yuzlab bunaqa sollar dengiz tubidan joy topgan bo‘lsa ajab emas. O‘zingizning aytishingizcha, inklar mana shu balza sollarida qator flot bo‘lib ochiq okeanga chiqishgan. U paytlar bir soldagilar halokatga uchrasa, boshqasidagilar ularni qutqarib qolishi mumkin bo‘lgan. Okean o‘rtasida kim qutqaradi sizni? Har ehtimolga qarshi yoningizda radiostansiya olib chiqqaningizda ham, qirg‘oqdan ming mil dengiz milyasi narida, to‘lqinlar orasidan kichkina solni topish oson bo‘ladi, deb o‘ylamang. Dovul paytida to‘lqin sizni soldan yuvib ketishi mumkin. Biron kimsa qutqarish uchun yetib borguncha o‘n bor cho‘kib ketishingiz osonroq. Undan ko‘ra, bu yerda qoling-da, olimlar qo‘lyozmangizni o‘qishga vaqt topgunlariga ­qadar kuting. Yana bir bor xat yozib eslatib qo‘ying, eng yaxshisi shu.

– Ortiq kutolmayman, erta-indin bir sentsiz qolaman.

– Biznikiga ko‘chib o‘tishingiz mumkin. Basharti o‘zingiz pul haqida gap ochgan ekansiz, unda ay­ting-chi, Janubiy Amerikada qanday qilib ekspeditsiyani bepul shaylamoqchi bo‘lyapsiz?

– O‘qilmagan qo‘lyozmadan ko‘ra, ekspeditsiyaga qiziqtirish osonroq odamlarni.

– Xo‘sh, bundan nima manfaat ko‘rasiz?

– Ilmiy doiralarda bu ishimga e’tibor qilishlarini hisobga olmaganda, hech bo‘lmasa, mening nazariyamga qarshi bo‘lgan asosiy dalillarni rad etaman-ku.

– Agar ish chappasiga ketsa-chi?

– Unda hech nimani isbotlolmayman.

– U taqdirda siz o‘z nazariyangizni hammaning ko‘z oldida yerga urasiz-ku, shunday emasmi?

– Balki shundaydir. Lekin, boya o‘zingiz aytga­ningizdek, bizning davrgacha ham bunday urinishlarning o‘ndan biri muvaffaqiyatli chiqqan-ku.

Kelasi shanba kuni yana qo‘ltig‘imda xarita bilan Ossiningda paydo bo‘ldim. Qaytishimda esa xaritada Peru qirg‘oqlaridan Tinch okeanidagi Tuamotu orol­larigacha qalam bilan chiziq tortilgan edi. Kapitan og‘aynim meni bu yo‘ldan qaytarib bo‘lmasligini tu­shundi va biz solning suzish tezligi qancha bo‘lishini hisob-kitob qilib bir necha soat o‘tirib qoldik.

– To‘qson yetti kun, – dedi Vilgelm, – lekin shuni esingizdan chiqarmangki, hamma vaqt mo‘tadil shamol esib turgandagina, sol siz faraz qilganingizdek yelkan bilan harakat qilganda qo‘l kelgandagina shunday ­bo‘lishi mumkin. Safarga kamida to‘rt oyni ajratishingiz, safar undan ham uzoqqa cho‘zilishi mumkinligiga tayyor bo‘lishingiz kerak.

– Mayli, – dedim xush kayfiyatda, – safarni kamida to‘rt oyga mo‘ljallaymiz-u, to‘qson yetti kunda tugallaymiz.

Oqshom qo‘limda xarita bilan uyga qaytib, karavot chetiga o‘tirganimda, Dengizchilar uyi har vaqtdagidan ko‘zimga fayzliroq ko‘rindi. Men karavot va komod egallagan joyni ham hisobda tutib xonani qadamlab o‘l­chadim. Ha, ha, sol bu xonadan ko‘ra ancha katta bo‘lishi kerak. Katta shahar osmonidagi yulduzlarni ko‘rish ­uchun derazadan boshimni chiqardim. Bu yerda uylarning baland devori tepasidagi yulduzlarnigina ko‘rish mumkin. Solda bo‘lsa, joy torlik qilsa ham, tepangda yulduz to‘la osmonni bemalol tomosha qila olasan.

72-g‘arbiy ko‘chada, markaziy istirohat bog‘idan sal nariroqda Nyu-Yorkning o‘ziga xos klublaridan biri joylashgan. «Sayohatchilar klubi» deb yozilgan mis taxtacha bu uyda g‘alati idora joylashganidan dalolat berib turardi. Ammo ichkari kirishingiz bilan o‘zingizni Nyu-Yorkning osmono‘par uylari, qator avtomobillaridan minglab mil yiroqdagi alohida bir olamga parash­yutda sakragandek his qilasiz. Nyu-Yorkka chiqiladigan eshik­ni yopganingizdan keyin yo‘lbars ovi, alpi­nistik yurish va qutbda qishlov muhitiga tushib qolasiz, shu bilan birga, o‘zingizni yer kurrasini aylanib chi­qishga otlangan hashamatli yaxtaning alohida xonasida o‘tirgandek his qilasiz. Klub a’zolari ovqatlanishga yoki uzoq o‘lkalar haqida ma’ruza tinglashga to‘pla­nishganlarida ularni gippopotam [12] va bug‘u ovida qo‘lga tushirilgan o‘ljalar, beshotarlar, qoziqtishlar, harbiy do‘mbiralar, nayzalar, sanamlar hamda kemalarning modellari, bayroqlar, fotosuratlar va xaritalar qurshab oladi.

Markiz orollariga qilgan safarimdan keyin men klubning haqiqiy a’zoligiga saylanganman. Uning yosh a’zosi bo‘lganim-chun, Nyu-Yorkda bo‘lsam biror maj­lisdan qolmasdim. Noyabrning yomg‘irli oq­shomida klubga kirib borarkanman, binoning g‘alati ko‘rinishi meni hayron qoldirdi. Zalning o‘rtasida biron falokatga yo‘liqilganda ehtiyot uchun oziq-ovqat solinadigan xaltacha va turli asbob-anjomlar bilan puflab shishirilgan rezina sol yotardi.

Klubning yangi saylangan a’zosi, harbiy havo kuchlarini lozim asboblar bilan aslahalash qism laboratoriya­sining xodimi polkovnik Xaskin ma’ruza o‘qimoqchi ekan. Shuning bilan birga u bir qancha yangi harbiy kashfiyotlarning kelajakda, shimoliy va janubiy kengliklarda olib boriladigan ilmiy ekspeditsiyalarda qo‘l kelishi mumkinligini namoyish qilmoqchi ekan.

Ma’ruzadan so‘ng qiziq munozara boshlandi. Mash­hur Daniya qutb tadqiqotchisi baland bo‘yli, yo‘g‘on gavdali Peter Freyxen o‘rnidan turdi, uzun soqolini selkillatib shubhaomuz g‘o‘ldiradi. U yangi kashfiyotlarga uncha ishonmasdi. Bir vaqtlar Grenlandiya ekspeditsiyasi chog‘ida u eskimos qayig‘i va eskimos kulbasi o‘rniga rezina qayiq va qop-chodirdan foydalangan, sal bo‘lmasa narigi dunyoga ketayotgan ekan. Avvalo u, qor bo‘roni paytida o‘layozgan: cho