автордың кітабын онлайн тегін оқу  Yer yuzi

Munavvar qori Abdurashidxonov

MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOV

 

Nashrga tayyorlovchi — san’atshunoslik fanlari nomzodi Sirojiddin Ahmedov

 

 

YER YUZI

 

Makotibi ibtidoiyaning 3—4-sinf shogirdlari uchun mo‘‘tabar kitoblardan intixob etilib, Turkiston shevai turkiyasinda tartib va tahrir o‘linmish jug‘rofiya risolasi

 

BISMILLAHIR ROHMANIR ROHIYM

 

1.      Muqaddima

 

Janobi Haq ta’oliy hazratlari bizni yerdan yaratmishdur. Chunki bizim tug‘ulodurg‘on, o‘sadurg‘on, tiriklik qiladurg‘on ham o‘lg‘ondin so‘ngra ko‘miladurg‘on o‘rnimiz shul yerdur. Bas, yer bizim onamiz va umrlik vatanimizdur. Bir kishig‘a o‘z uyi va mahallasining ahvolini bilib turmak qanday lozim bo‘lsa, umrlik vatan aslisi bo‘lg‘on yerning ahvolini bilmak ondan ortug‘roqlozimdur. Lekin bir kishining umri har qancha uzun bo‘lsa ham, yer yuzini tamom aylanib, ko‘rub bilolmas. Yer yuzidag‘i insonlarni, hayvonlarni, hukumatlarni, shaharlarni, tog‘larni, cho‘llarni, dengizlarni, nahrlarni va shularg‘a o‘xshash kerakli narsalarning barchasini ko‘rib, bilmak bir kishi uchun mumkin emasdur.

Ammo jo‘g‘rofiya ilmini o‘qug‘on kishilar bu narsalarning har birini osonlik ila bilurlar, shul sababli hozirda bolalarg‘a jo‘g‘rofiya kiritmak, ibtidoiydan boshlab o‘rta va oliy maktablarg‘acha dars jadvalig‘a jo‘g‘rofiya kiritmak, butun dunyodag‘i madaniy millatlar tarafidan qabul o‘linmishdir.

 

2. Yerning suvrat va harakati

 

Yer tarbuz yoki apelsing‘a o‘xshash yumaloqdir. Yer hech narsaning[1] ustida turmas, balki Allohi ta’oliyning qudrati ila otilg‘an to‘p zambarakig‘a o‘xshash havo orasida yurub turodir. Yerning ikki xil harakati bor: biri — yumalanish, ikkinchisi — aylanish. Yumalag‘anda[2] arobaning g‘ildirag‘ig‘a o‘xshab o‘z o‘qining atrofida yumalanur. Va bu harakatni har bir 24 soatda bir marotaba tamom qilur. Bundan bir kecha-kunduz hosil bo‘lur. Shul sababli bu harakatni harakati yumiya (kunlik harakat) va harakati mehvariya (o‘q atrofida harakat) derlar.

Aylang‘onda esa quyoshning atrofida aylanur. Bu harakatini 365 kun va olti soatda tamom qilur. Bundan yil hosil bo‘lur. Shul sababli bu harakatni harakati sanaviya (yillik harakat) va harakati davriya (aylanma harakat) derlar.

 

3. Asbob va atroflarning ismlari

 

Yerning shakl va suvratini tamoman chizub ko‘rsatg‘on narsani kurrai musanna’ (globus) deyilur. Yumaloq qilunmasdan, qog‘oz ustig‘a chizilg‘on bo‘lsa, kurrai mastaha deyilur.

Yerni ikki pallaga bo‘lib ko‘rsatg‘on, qog‘azlarni nisfi kurra (polushariya) deyilur.

Yerni qit’a va mamlakatlarg‘a bo‘lub, har birini bo‘lak-bo‘lak ko‘rsatg‘an qog‘azlarni xarita (karta) deyilur. Bir necha xaritalarni yig‘ub daftar qiling‘on bo‘lsa atlas deyilur. Yerning kun botg‘ang‘a o‘xshab ko‘rung‘on tarafini G‘arb, kun chiqqang‘a o‘xshab ko‘rung‘on tarafini Sharq deyilur. G‘arbga qarab turg‘on kishining o‘ng yog‘ini Shimol, so‘l yog‘ini Janub deyilur. G‘arb ila Shimol orasini G‘arbi shimol, G‘arb ila Janub orasini G‘arbi janub, Sharq ila Shimol orasini Sharqi shimol, Sharq ila Janub orasini Sharqi janub deyilur. Xaritalarning ust yog‘i Shimol, ost yog‘i Janub, o‘ng yog‘i Sharq, so‘l yog‘i G‘arb e’tibor qilinmishdur.

 

4. Yer yuzi[3]

 

Yer yuzi suv ila qurug‘liqdan iboratdur. Yer yuzining to‘rtdan bir bo‘lagi qurug‘liq va uch bo‘lagi suv ila qoplanmishdur. Qurug‘luq besh parchag‘a bo‘linur: Ovrupo, Osiyo, Afriqo, Amriqo, Avstraliyo.

Bularning har birini qit’a deyilur. Bulardan Ovrupo, Osiyo, Afriqo qit’alarini barri a’qiq (eski dunyo) deyilur, Amriqo va eski Avstraliyo qit’alarini barri jadida (yangi dunyo) deyilur.

Barcha yog‘i suv ila o‘ralg‘on qurug‘liqni ata (jazira) deyilur. Uch yog‘i suv ila o‘ralub, yolg‘iz bir yog‘i qurug‘luqg‘a tutashg‘on joylarni yarim ata (shaba jazira) deyilur.

Yarim ataning qurug‘luqg‘a tutashg‘on tor joyini barzah deyilur. Uchi ingichka bo‘lub, suvg‘a uzoyib chiqg‘an joylarni burun deyilur. Yuqori ko‘tarulg‘on joylarni baland bo‘lsa tog‘, past bo‘lsa tepa deyilur. Ustidan doimo tutun, olov chiqib turadurg‘on tog‘larni yonar tog‘ (vulqon) deyilur. Suvsiz, tekis joylarni cho‘l, ekin o‘sadurg‘on suvluq joylarni dola (uva) deyilur. Tog‘ va tepalar ustidag‘i mol o‘tlaydurg‘on tekis joylarni yaylov (qir) deyilur. Ikki tog‘ orasidag‘i tor yo‘llarni darband (dara) deyilur. Dengiz, ko‘l va nahrlarning bo‘ylarini sohil deyilur.

 

5. Suvlar

 

Yer yuzini to‘rtdan uch bo‘lagini qoplag‘on suvlar avvalo to‘rt qismga bo‘linur: dengiz, ko‘l, nahr, o‘qyonus. O‘qyonus deb butun qurug‘liqni o‘rab olgan sho‘r suvlarni aytilur. O‘qyonus suvlari beshga bo‘linur: Bahri muhiti kabir, Bahri muhiti atlas, Bahri muhiti hind, Bahri muhiti shimoliy, Bahri muhiti janubiy. Bahri muhiti shimoliy ila Bahri muhiti janubiy doimo muz ila qoplanib turg‘oni uchun Bahri munjamid, ya’ni Muz dengizi deb atalur.

Dengiz deb qurug‘liqning orasig‘a yorib kirg‘on sho‘r suvlarni aytilur. Ko‘l deb barcha yog‘i qurug‘liq ila o‘ralg‘on suvlarni aytilur. Nahr deb tog‘lardagi buloqlardan, qor va yomg‘urlardan paydo bo‘lub, bir-birig‘a qo‘shilub, zo‘ray-g‘an suvlarni aytilur. Nahrlar ko‘llarg‘a va dengizlarg‘a borib quyulodurlar. Nahrlarning chiqodurg‘on yerlarin manba’, borib quyadurg‘on yerlarin mansub deyilur. Ikki dengizning bir-birig‘a qo‘shiladurg‘on tor joylarini bo‘g‘oz deyilur. Inson kuchila qozilg‘on bo‘g‘ozlarni qanol deyilur. Qurug‘liq orasig‘a suqulib kirg‘on suvlarni ko‘rfaz deyilur. Paraxo‘dlar kirib turadurg‘on ko‘rfazlarni liman deyilur.

 

6. Ovrupo qit’asi

 

Ovrupo qit’asi Osiyoning g‘arb tarafida, Afriqoning shimol tarafida voqe’ ulug‘ bir yarim atadur. Bu qit’aning shimol tarafi butun Bahri munjamid, shimoli sharq tarafi O‘rol tog‘lari, Urol nahri, Bahri Hazar (Kaspiy dengizi) janub tarafi Qofqoz tog‘lari, Bahri siyoh (Qora dengiz), Istanbul bo‘g‘ozi, Marmara dengizi, Dardanel (Chanoq qal’a) bo‘g‘ozi, Bahri safid (Oq dengiz), Sipta (Jabali toriq) bo‘g‘ozi, g‘arb tarafi butun Bahri muhiti atlas ila o‘ralmishdir.

Ovrupo qit’asi boshqa qit’alarning kichigi bo‘lsa ham, o‘zining obodliligi va xalqining maorif, hunar, sanoat, tijorat, ziroat va siyosatdag‘i taraqqiysig‘a qarag‘anda, eng birinchisi va hokimidir. Kengligi 180 ming murabba’ mil bo‘lib, to‘rt yuz (400) milyong‘a yaqin aholisi vordur. Aholisining barchasi oq jinsdan bo‘lub, 25 milyonchasi musulmon, qolg‘onlari xristian va bir oz yahudiydur.

Yer yuzidag‘i eng zo‘r hukumatlar, madrasa va dorilfununlar, fabrik va zavudlar, temir yo‘l va paraxo‘dlar, shahar va mamlakatlar jumlasi bu qit’adadur. Ovruponing havosi yaxshi bo‘lub, yerida har xil meva va ekinlar yetishodur. Yer ostidan oltun, kumush, temir, ko‘mir kabi har xil foydalik konlar chiqodur. Atrofi kirg‘an-chiqg‘an bo‘lib, ata va yarim atalari, ko‘rfaz va limanlari, dengiz va bo‘g‘ozlari, ko‘l va nahrlari ko‘pdir. Ovrupoda katta-kichik 21 mamlakat vordur. Hukumatlarning beshi shimoliy Ovrupoda, oltisi o‘rta Ovrupoda va o‘ni janubiy Ovrupodadurlar. Shimoldag‘i hukumatlardan birinchisi ham kattasi Rusiya imperato‘rlig‘idur.

 

7. Rusiya imperato‘rlig‘i

 

Rusiya mamlakati yerining kenglig‘i jihatidan yer yuzidag‘i mamlakatlarning (Anglatardan so‘ngra) eng ulug‘idir. Ovruponing yarmidan ko‘prog‘i, Osiyoning uchdan biri Rusiya mulkidir. Bung‘a qarag‘anda Rusiya hukumati butun yer yuzining (taqriban) oltidan bir bo‘lagida hokimdur.

Rusiyaning Ovrupodag‘i yerini Ovrupoyi Rusiy deyilur. Osiyodag‘i yerini Osiyoi Rusiy deyilur. Ovrupoyi Rusiyning shimol tarafi Bahri munjamid, shimoli sharq tarafi O‘rol tog‘lari, O‘rol nahri va Bahri Hazar, janub tarafi Qofqoz tog‘lari, Qora dengiz, Tuna shahri, Rumoniya hukumati, g‘arb tarafi Avstriyo hukumati, Germoniya (Olmoniyo) hukumati, Boltiq dengizi, Isvech, Nurvej hukumatidur. Kenglig‘i (100000) yuz ming murabba’ mildur. Aholisi yuz o‘n milyoncha bo‘lub, to‘qson (90) milyoni ruslar, qolg‘onlari musulmon, polyak, yahudiy, armani kabi turli millatlardan iboratdur.

 

8. Dengiz, ko‘rfaz, ko‘l va nahrlari

 

Ovrupoyi Rusiyning shimol tarafida Bahri munjamidi shimoliy va bundan paydo bo‘lg‘on Abiz dengizi ham Pechuro va shimoliy Ruyna nahrlari vor. Pechuro Bahri munjamidi shimoliyg‘a, shimoliy Ruyna Abiz[4] dengizig‘a quyilur.

G‘arb tarafida Boltiqdengizi va bundan chiqg‘on Butani, Finlanda va Rig‘a ko‘rfazlari ham Neva va g‘arbiy Ruyna nahrlari vor. Neva nahri Finlanda ko‘rfazina, g‘arbiy Ruyna Rig‘a ko‘rfazina quyiladur. Janub tarafinda Qora dengiz va bundan paydo bo‘lg‘on Azoq dengizi ham Do‘n, Dnepr va Dnestr nahrlari vor. Do‘n nahri Azoq dengizina, Dnepr va Dnestr nahrlari Qora dengizga quyilodur. Sharq tarafinda Bahri hazar va bung‘a quyiladurg‘on Volg‘a ham O‘rol nahrlari vor.

 

9. Idora va shaharlari

 

Rusiya hukumati yerining kengligi, aholisining ko‘plig‘i va quvvai askariyasig‘a qarag‘anda Ovrupo hukumatlari orasinda birinchi darajada hisob qilinsa ham, mamlakatining obodlig‘i va aholisining ilm-ma’rifat, hunar va sanoatdagi taraqqiysig‘a 3-nchi darajada sanolur.

Mamlakat nizomlarini qaramak uchun Gosudarstvenniy duma (Majlisi mab’uson) va Gosudarstvenniy sovet (Majlisi a’yon) ismli mahkamalari vor. Bunga qarag‘anda idorasi mashrutadur.

Rusiya hukumat tili ruscha, hukumat mazhabi provaslavniydur. Shunday bo‘lsa ham islom, yahudiy, ma’jusiy, qato‘lik, luteran mazhablari ila amal qilg‘uvchilar, turkcha, forscha, polakcha, armanicha kabi har xil tillar ila so‘ylashadurg‘on kishilar ko‘pdur. Bahri munjamidi shimoliydag‘i «Zombili jadid», Qo‘lquef va Vayg‘ach atalari ham Rusiyag‘a tobe’dur.

Rusiya imperato‘rlig‘ining poytaxti Petrog‘rad shahridur. Bu shaharni 1703 yilda Pyotr Velikiy Finlanda ko‘rfazig‘a yaqin yerida Neva shahrining bo‘yig‘a bino qilmishdur. Shul sababli tijorat va askariy jihatdan Rusiyaning birinchi shahridur. Bir yarim milyon aholisi vordur. Rusiyaning eski poytaxti Maskov shahridur. Bu shaharning aholisi bir milyon olti yuz ming bo‘lub, tijorat va sanoat jihatincha Petrog‘raddan qolishmaydur. Bulardan so‘ngra Varshava, Kief, Xarkuf shaharlari, Qora dengiz bo‘ynida Adesa ham Sevastopo‘l shaharlari, Do‘n nahri bo‘yinda Rosto‘f shahri va Vo‘lg‘a nahri bo‘yinda Astraxan, Saratov, Samara, Simbir, Qozon, Yekatirinburg‘, Kostro‘ma va Yaroslav shaharlari, O‘rol nahri bo‘yinda O‘renburg‘ shah-ri, shimoliy Ruyno bo‘yinda Arxangelski ham Volug‘da shaharlari mashhurdir.

 

10. Finlanda

 

Ovrupoyi Rusiyning shimoliy qismida, Boltiq dengizi sohilida muxtoriyat[5] (avtonomiya) bir viloyatdir. Hozircha bu mamlakatning o‘ziga maxsus temir yo‘llari, paraxo‘d va dorilfununlari, teleg‘rom va telefunlari, o‘z ismig‘a yasag‘on chaqa tangalari va mamlakatni idora qiladurg‘on majlisi mab’usonlari (seymolari) vordur. Butun mamlakatning kulli idoralari o‘z qo‘l va ixtiyorlarindadur. Markaz idorasi G‘elsinforg‘s shahri bo‘lib, Viborg‘, Obo shaharlari mashhur shaharlardur. Aholisi fin va shvedlar bo‘lub, barchasi 2 milyondur. Maorif va madaniyat jihatidan ruslardan qolishmaylar, balki ba’zi axloq-odob xususlaridan necha martaba ortuqdurlar. Mazhablari luteran.

 

11. Isvech-Nurvej qirollig‘lari

 

Shimoliy Ovrupodag‘i hukumatlarning ikkinchisi Isvech (Shvetsiya), uchinchisi Nurvej (Norvegiya) qirollig‘laridur. Bu hukumatlar Isqandinaviyo yarim atasinda bo‘lub, shimoliy tarafi Bahri munjamidi shimoliy, g‘arb tarafi — Bahri muhiti atlas, janub tarafi — Sund bo‘g‘ozi, Ysqajaroh bo‘g‘ozi va Boltiq dengizi, sharq tarafi — Boltiq dengizi va Rusiya hukumati ila o‘rolmishdur.

Avvalda Isvech va Nurvej bir hukumat bo‘lsa ham, hozir bir-birisidan tamom ayrilg‘on va har birining o‘ziga maxsus majlisi mab’usoni ham qiroli vor. Isvechning aholisi 4 milyoncha bo‘lib, poytaxti Istuqulm shahridur. Nurvejning aholisi 3 milyoncha bo‘lub, poytaxti Xristoniyo shahridur. Mashhur shaharlari: G‘utburg‘, Malmu, Vopsa shaharlaridur. Ikkisining idorasi ham mashruta. Mazhabi — protestant vatili shvedchadur. Mashhur Isqandinaviyo tog‘lari ila Vinar, Vitar va Mular ko‘llari bu mamlakatdadur.

 

12. Angltara qirollig‘i[6]

 

Shimoliy Ovrupodag‘i hukumatlarningto‘rtinchisi Angltara qirollig‘idur. Bu mamlakat Bahri muhiti atlasda Britaniyo, Irlandiyo va Shotlandiyo kabi bir necha atalardan iboratdur. Aholisi 42 milyon bo‘lub, aksari protestant mazhabi ila amal qilur. Poytaxti Lo‘ndo‘n shahridur. Mashhur shaharlari: Liverpul, Bermingem, G‘lasqu va Dublin shaharlaridur. Idorasi: mashruta, tili inglizchadur. Oq dengizdag‘i Malta va Qibris atalari ham Angltarag‘a tobe’dur. Mashhur Tayms nahri bu mamlakatda, Lo‘ndo‘n shah-ridan o‘tadur.

 

13. Donimarqa qirollig‘i

 

Shimoliy Ovrupodag‘i hukumatlarning beshinchisi Donimarqa (Daniya) qirollig‘idur. Bu mamlakat Boltiq va shimol dengizlari orasinda Islanda, Fivniy, Lolanda, Folstr, Burnho‘lm ismlik bir necha atalar ila Jo‘klanda yarim atasindan iboratdur. Aholisi ikki yarim milyoncha (2500000) bo‘lib, aksari protestant mazhabindadur.

Poytaxti Islanda[7] atasinda Ko‘penxog‘ shahridur. Mashhur shaharlari: Alsinur, Avdonis, G‘orxus, Viburg‘ va Olburg‘ shaharlaridur. Idorasi mashrutadur. Bahri muhiti atlas ila Bahri munjamidi shimoliy orasindag‘i Islanda atasi ham bu hukumatg‘a tobe’dur. Mashhur Haqla yonar tog‘i (vulqoni) Islanda atasindadur.

 

14. Olmoniya imperato‘rlig‘i

 

O‘rta Ovrupodag‘i hukumatlarning birinchisi Olmoniya (Germaniya) imperato‘rlig‘idur. Bu hukumatning shimoliy tarafi Shimol dengizi, Donimarqa hukumati va Boltiq dengizi, sharq tarafi Rusiya hukumati va janub tarafi Avstriya va Isvechra hukumatlari, g‘arb tarafi Fransiya, Belchiqo va Flamang hukumatlaridur. Aholisi oltmish milyoncha (60000000) bo‘lub, aksari kato‘lik va protestant mazhablarindandur. Poytaxti Berlin shahridur. Mashhur shaharlari: Franqfurt, Miyunxin, Shtutxardt, Darmshtatd va Hamburg‘ shaharlaridur. Idorasi mashrutadur, tili nemischadur. Olmoniyaning janubida mashhur Kira o‘rmon tog‘lari va bu tog‘lardan chiqub, Qora dengizg‘a quyiladurg‘on mashhur Tuna — Dunay nahri vordur. Shimol tarafinda Boltiq dengizina quyiladurg‘on Visla va Oder nahrlari, shimol dengizina quyiladurg‘on Elba, Vizir nahrlari vordur.

 

15. Fransiya jumhuriyati

 

2 nchisi Fransiya jumhuriyatidur. Bu mamlakat shimoliy tarafi Shimol dengizi, Podokla bo‘g‘ozi va Mansh dengizi, g‘arb tarafi Bahri muhiti atlas, G‘osqoniya (Bosqoy) ko‘rfazi, janub tarafi: Fransiyani Ispaniyadan ayirg‘an Pirana tog‘lari, Oq dengiz, sharq tarafi Italiyo, Isvechra, Olmoniyo va Belchiqo hukumatlaridur. Aholisi 39 milyoncha bo‘lub, kato‘lik mazhabig‘a amal qilurlar.

Poytaxti Parij[8]. Mashhur shaharlari: Lion, Bo‘rdu, Marseliyo, Sharburg‘, Hovr, Kola va Ruan shaharlaridur. Idorasi: jumhuriyat, tili fransuzchadur[9].

Oq dengizdag‘i Ko‘rsika atasi Bahri muhiti atlasida Olorun, Rey, Xilil, G‘urdo, Sen va Udasason atalari Fransiyag‘a tobe’dur. Fransiyadan chiqub, Parijdan o‘taturg‘on mashhur Sen nahri Mansh dengizina quyiladur. Lura, Jirando nahrlari G‘osqoniyo ko‘rfazina, Runa nahri Oq dengizdag‘i Lion ko‘rfazina quyiladur.

 

16. Flamang qirollig‘i

 

3 nchisi Flamang (Ho‘llanda) qirollig‘idur. Bu mamlakatning shimoli g‘arb taraflari Shimol dengizi, janub tarafi Belchiqo va sharq tarafi Olmoniyo hukumatlaridur. Aholisi olti milyoncha bo‘lib, poytaxti Amsterdam[10] shahridur. Mashhur shaharlari: Lahi, ya’ni G‘ag‘a, Luvardan (Zul), Utraxt, Harlem va Roterdam shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili nemischa va fransuzchadur. Bu mamlakatda ilm va hunar nihoyatda taraqqiy uchun aholisi ko‘p boydur. Shimol dengizidan paydo bo‘lg‘on Zuydrza ko‘rfazi vor. Reyn va Muz nahrlari bu mamlakatdan bir necha qismg‘a bo‘linub o‘tub, shimol dengizina quyiladur.

 

17. Belchiqo qirollig‘i

 

4 nchisi Belchiqo (Belgiya) qirolligidur. Bu mamlakatning shimol tarafi Flamang hukumati, g‘arb tarafi Shimol dengizi, janub tarafi Fransiya va sharq tarafi Olmoniyo hukumatlaridur.

Aholisi yetti milyoncha bo‘lub, protestant mazhabindadur. Poytaxti Bruksil (Bryussel) shahridur. Mashhur shaharlari: Muns, Anvars, G‘and, Bruj, Nomur, Orliun, Liyoj va Xaslat shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili fransuzchadir. Bu mamlakatda temir va ko‘mir konlari nihoyatda ko‘pdur. Janub tarafida Ordan tog‘lari vor. Fransiyadan chiqadurg‘on Isqut va Muz nahrlari bu mamlakatdan o‘tibdur. Temir yo‘lining ko‘plig‘i va aholisining ilm va hunari soyasinda nihoyatda boy mamlakatlardandur. Bu mamlakatni hozirda Germaniya hukumati olub va qanchalar idora qilib turibdur.

 

18. Avstriyo va Mojariston

 

5 nchisi Avstriyo va Mojariston imperato‘rlig‘idur. Avstriyo va Mojariston (Vengriya) ikkisi bo‘lak-bo‘lak, ikki mamlakat bo‘lsa ham, bir podshohga tobe’ bo‘lg‘onlig‘i uchun bir hukumat sanaladur. Podshohlari Avstriyo imperato‘ri va Mojariston qiroli deb ataladur.

Bu mamlakatning shimol tarafi Olmoniya va Rusiya hukumatlari, sharq tarafi Rusiya va Rumoniyo hukumatlari, janub tarafi Rumoniyo, Serbiyo va Qoratog‘ hukumatlari ila Adriatik dengizi, g‘arb tarafi Isvechra va Olmoniyo hukumatlaridur. Turkiyadan oling‘on Bo‘sna — Hertsog‘ovinya davlati ham qo‘shilg‘on holda, aholisi 47 milyoncha bo‘lub, aksari kato‘lik, qolg‘onlari protestant, pravoslav, musulmon, yahudiy mazhablarindadur.

Poytaxti Vena shahridur. Mashhur shaharlari: Budapeshta, Praga, Trupod, Purnu, Qrako‘v, Triyista, Zora, Leybax, G‘rach shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili nemischa va mojarchadur. Mashhur Alp va Qorpot tog‘lari, Platin va Nuzidil ko‘llari, Boltiq dengizig‘a quyiladurg‘on Tavna va Dnistr nahrlari jumlasi bu mamlakatdadur. Avstriyo hukumati Ovrupoda eng kuchlik va nufuzliq hukumatlar qatoridan sanalur.

 

19. Isvechra (Shvetsariya) jumhuriyati

 

6 nchisi Isvechra jumhuriyatidur. Bu mamlakatning shi-mol tarafi Olmoniyo, sharq tarafi Avstriyo, janub tarafi Italiyo, g‘arb tarafi Fransiya hukumatlaridur. Aholisi uch yarim milyoncha bo‘lub, aksari protestant va qolg‘onlari kato‘lik mazhabidadur. Poytaxti Bern shahridur. Mashhur shaharlari: Jeneva, Luzanna, Pozl, Syurix, Arg‘u va Svin shaharlaridur. Idorasi jumhuriyat bo‘lub, ko‘p xalqi fransuzcha, italyoncha tillar ila so‘ylashurlar. Isvechrani Fransiyadan Jura tog‘lari ila Jeneva ko‘li ayiradur. Italiyodan Alp tog‘lari ila Mojur va Lug‘onu ko‘llari ayiradur. Isvechrada bulardan boshqa Zura, Nufshatl, Lusirna va Mojur ismli mashhur ko‘llari, Tu, Run, Eys, Tiss ismlik nahrlari, turli qaynar buloqlar, xushhavo tog‘ va tepalar nihoyatda ko‘pdir. Shul sababli yoz faslida har tarafdan ko‘p sayyohlar kelub istirohat qilurlar.

 

20. Po‘rtigiz jumhuriyati

 

1. Janubiy Ovrupodag‘i hukumatlarning birinchisi Po‘rtigiz (Portugaliya) jumhuriyatidir. Bu mamlakatning shimoli va sharq taraflari Ispaniyo mamlakatig‘a yopishg‘on bo‘lib, g‘arb va janub taraflari Bahri muhiti atlas ila o‘ralmishdur. Aholisi besh milyoncha bo‘lub, mazhablari kato‘lik. Idorasi jumhuriyatdir. Poytaxti Lizbon (Lissabon) shahridur. Mashhur shaharlari: Po‘rtu, Brig‘ansa, Avvara, Foru shaharlaridur. Ispaniyodan chiqadurg‘on Minhu, Duru, Toj va Vadiy alg‘ana nahrlari bu mamlakatdan o‘tub, Bahri muhiti atlasg‘a quyiladur. Bahri muhiti atlasdag‘i Osu va Modara atalari bu mamlakatg‘a tobe’dur. Avvallari bu mamlakat arablar idorasida edi.

 

21. Ispaniyo qirollig‘i

 

2 nchisi Ispaniyo qirollig‘idur. Bu mamlakatning shimol tarafig‘a G‘osqoniya ko‘rfazi, Fransiya hukumati, sharq tarafi Oq dengiz, Sipta bo‘g‘ozi va Bahri muhiti atlas, G‘arb tarafi Po‘rtug‘aliyo hukumati va Bahri muhiti atlas ila o‘ralmishdur. Aholisi o‘n sakkiz milyondan ziyoda bo‘lub, kato‘lik mazhabidadur. Idorasi mashruta, tili ispancha, poytaxti Madrid shahridur. Mashhur shaharlari: Barsiluna, Valensiyo, Kastiliyo, Kordova, Silviyo va G‘irnota shaharlaridur. Oqdengizdagi Mino‘rqa va Mayo‘rqa atalari ham bu mamlakatga tobe’dur. Bu mamlakatning ismi avvallardan Andalus bo‘lib, arablar idorasida edi. Arablardan qolg‘on mashhur asarlardan Silviyo shahrinda «Al-qasir» saroyi, G‘irnota shahrinda «Al-Hamro» va «Al-Bayzo» saroylari va Ko‘rdo‘va (Qurtuba) shahrida «Jome’ al-Kabir» masjidi va «Madinatul-Zahro» saroyi hozirda ham bordur. «Jome’ al-Kabir» masjidi alhol kalisog‘a aylan-tirilg‘anmishdir. Ispaniyoda Taxo, Duero, Vadiy alg‘ana nahrlaridan boshqa Vadiy al-Kabir ismlik mashhur bir nahr bo‘lub, Bahri muhiti atlasg‘a quyiladur.

 

22. Italiyo qirollig‘i

 

3 nchisi Italiyo qirollig‘idur. Bu mamlakatning janubida g‘arbi shimolidan sharqi janubig‘a qarab uzayg‘on bir yarim ata ila Sardiniyo, Sijiliyo, Alba va Lepari ismlik bir necha atalardan iboratdur. Shimoli Fransiya, Isvechra, Avstriyo hukumatlaridan Alp tog‘lari ila ayrilmishdur. Sharqi janub, g‘arb taraflari esa Vandik ko‘rfazi, Adriatiq dengizi, Tarn ko‘rfazi, Yunon dengizi, Oq dengiz, Tiranin dengizi va Januh ko‘rfazi ila o‘ralmishdur. Aholisi 35 milyoncha bo‘lub, kato‘lik mazhabindadur. Poytaxti Rumo[11] shahridur. Mashhur shaharlari: Turino, Milan, Vandik, Florinsa va Niapol shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili italyonchadur. Alp tog‘laridan chiqub, Adriatiq dengizina quyiladurg‘on Po nahri ila Rumo shah-rining yonidan o‘tub, Oq dengizg‘a quyiladurg‘on Tibr va Arnu nahrlari va ham mashhur Vezu va Etna yonar tog‘lari[12] Italiyodadur. Shimol tarafida Mojor, Qayu va G‘ordo‘ ismlik ko‘llar vor. O‘rtasida Perujiyo, Pulsano va Fuchino ismli ko‘llari vor[13]. Sijiliya atasini Italiyodan Musino bo‘g‘ozi va Sardiniyo atasini Bunifachio bo‘g‘ozi ayiradur.

 

23. Serbiston qirollig‘i

 

4 nchisi Serbiston (Serbiya) qirollig‘idur. Bu mamlakatning shimol tarafi Avstriyo, sharq tarafi Rumoniyo va Bulg‘oriyo, janub tarafi Yunoniston, g‘arb tarafi Albaniyo, Qoratog‘ va Avstriyo mamlakatlari ila o‘ralmishdur. Poytaxti Belg‘rad shahridur. Mashhur shaharlari: Samandra, Aliksinoch va Zaychar shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili serbchadur.

 

24. Qoratog‘ qirollig‘i

 

5 nchisi Qoratog‘ qirollig‘idur. Bu mamlakat Adriatiq dengizi bo‘yinda, Serbiyoning g‘arbinda, Avstriyoning janubida, Albaniyoning shimolida kichkinag‘ina bir hukumatdur. Aholisi uch milyoncha, mazhabi pravoslav, idorasi mashruta, poytaxti Chatina shahridur. Dengiz bo‘iida Bo‘r ismlik mashhur shaharlari ham vor.

 

25. Arnovud (Albaniya) hukumati

 

6 nchisi Arnovud (Albaniya) hukumatidur. Bu mamlakat Adriatiq dengizi bo‘yicha Qoratog‘, Serbiston va Yunoniston mamlakatlari orasinda yangig‘ina yasalg‘on[14] bir islom hukumatidur. Aholisi bir yarim milyondan ziyodroh bo‘lub, aksari islom mazhabidadur. Poytaxti — Durasti va mashhur shaharlari Ishqudra, Ufrida va Avluniya shaharlaridur.

 

26. Rumoniyo qirollig‘i

 

7 nchisi Rumoniyo qirollig‘idur. Bu mamlakat shimoldan Avstriyo, sharqdan Rusiyo, Qora dengiz va g‘arb tarafidan Serbiyo hukumatlari ila o‘ralmishdir. Aholisi olti yarim milyoncha bo‘lub, aksari provaslav mazhabidadur. Poytaxti Buxarist (Bukrash) shahridur. Mashhur shaharlari: Yash, Tulja, Yirkuki, Kustancha, Silastra va Abrail shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili ruminchadur.

 

27. Turkiya imperato‘rlig‘i

 

8 nchisi Turkiya imperato‘rlig‘idur. Turkiya hukumatining eng ko‘p yeri Osiyodadur. Ovrupodag‘i yerini Ovrupoyi Usmoniy, Osiyodag‘i yerini Osiyoyi Usmoniy[15] deyilur. Ovrupoyi Usmoniy shimoldan Bulg‘oriyo, sharqdan Qora dengiz, Istanbul bo‘g‘ozi, janubdan Marmara dengizi, Chanoq qala (Dardonil) bo‘g‘ozi va g‘arb tarafidan Atalar dengizi va Bulg‘oriyo mamlakati ila o‘ralmishdur. Turkiyaning Ovrupodag‘i aholisi uch yarim milyoncha bo‘lub, aksari musulmondur. Poytaxti Istanbul va Ovrupodag‘i mashhur shaharlari: Adirno, Qirq kaliso va Charkoskuy shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili turkchadur. Turkiya imperato‘ri siyosiy jihatdan «Sulton» va diniy jihatdan «Xalifa» atalur.

 

28. Bulg‘oriyo qirollig‘i

 

9 nchisi Bulg‘oriyo qirollig‘idur. Bu mamlakat shimoldan Rumoniyo, sharqdan Qora dengiz, janubdan Turkiya, Atalar dengizi, Yunoniston va g‘arbdan Serbiyo mamlakatlari ila o‘rolmishdur. Aholisi uch yarim milyoncha bo‘lub, aksari provaslav mazhabidadur. Poytaxti So‘fiyo. Mashhur shaharlari: Ruschik, Vana, Burg‘os va Filba shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili bulg‘orchadur[16].

 

29. Yunoniston qirollig‘i

 

10 nchisi Yunoniston (Gretsiya) qirollig‘idur. Bu mamlakat Ovruponing eng janubida bo‘lub, shimol tarafi Bulg‘oriyo, Serbiyo va Albaniyo hukumatlari, janub va g‘arb taraflari Atalar dengizi, Oq dengiz, Yunon dengizi ila o‘rolmishdur. Aholisi 6 milyoncha bo‘lub, aksari provaslav mazhabidadur. Poytaxti Afina (Otina) shahridur. Mashhur shaharlari: Pera, Larisa, Tarxo‘la, G‘lus, G‘ordicha, Fo‘rsala va Salo‘nik shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili yunonchadur. Atalar dengizidag‘i va Yunon dengizidag‘i ko‘p atalar ila mashhur Grid atasi Yunonistonga tobe’dur.

 

30. Kichkina hukumatlar

 

Yuqorida zikr o‘linmish 20 hukumatdan boshqa Ovrupoda yana besh adad kichkina hukumatlar vor. Birinchisi Avstriya ila Isvechra orasinda Lixtinshtiyn prinslig‘i bo‘lib, aholisi 9.500, markaz idorasi Vadus qaryasidur. Ikkinchisi Monaku prinslig‘i bo‘lub, aholisi 13 ming, markaz idorasi Monaku shaharidur. Uchinchisi Piranda tog‘lari orasinda, Andur qaryasidur. To‘rtinchisi Italiyada, San-Marina hukumati bo‘lub, aholisi 8 mingdur. Marina hukumati Ovruponing eng eski hukumatlaridandur. Beshinchisi Fransiya, Belchiqo va Germaniya hukumatlari orasinda Lyuksimburg‘ duqalig‘idur (gertsoglik). Aholisi 31 ming bo‘lub, markazi Lyuksimburg‘ shahridur.

 

31. Osiyo qit’asi

 

Eski dunyoning ikkinchisi Osiyo qit’asidur. Bu qit’aning shimol tarafi Bahri munjamidi shimoliy va Bahrang bo‘g‘ozidur[17]. Sharq tarafi butun Bahri muhiti kabirdur, Janub tarafi Malaqo bo‘g‘ozi[18] ila Bahri muhiti hinddur, g‘arb tarafi Bob almandub bo‘g‘ozi, Shob dengizi, Suvaysh kanali, Oq dengiz[19], Atalar dengizi, Chanoqqala bo‘g‘ozi, Marmara dengizi, Istanbul bo‘g‘ozi, Qora dengiz, Qofqoz tog‘lari, Kaspiy dengizi, O‘rol nahri va O‘rol tog‘laridur. Lingki 43 milyon murabba’ chaqirim bo‘lub, Ovrupo ila Afriqo qit’alarining ikkisidan ham kengroqdur. Bunga qaraganda Osiyo ham Ovrupo kabi ulug‘ bir yarim ata shaklindadur.

 

32. Osiyoning mashhur dengiz, ko‘rfaz va bo‘g‘ozlari

 

Osiyoning shimol tarafinda Ko‘rsk dengizi, O‘bi ko‘rfazi, Tor ko‘rfazi, Niyson va Bahrang ko‘rfazlari vor. Sharq tarafinda Bahrang dengizi, Yapon dengizi, Sarig‘ dengizi, shimoliy va janubiy Chin dengizlari vor. Bahrang dengizidan paydo bo‘lg‘on Anor ko‘rfazi, Uxuchqa, Yapon dengizlari orasinda totor bo‘g‘ozi, Yapon va Sarig‘ dengizlari orasinda Quriya bo‘g‘ozi, Sarig‘ dengizdan paydo bo‘lg‘on Pachili ko‘rfazi, shimoliy va janubiy Chin dengizlari orasinda Fu Kin Ong bo‘g‘ozi, janubiy Chin dengizidan paydo bo‘lg‘on Tungxin va Siam bo‘gozlari vor. Janub tarafinda Maloqo bo‘g‘ozidan boshqa Bahri muhiti hinddan paydo bo‘lgan Bang‘ola ko‘rfazi, Amon dengizi, Amon ko‘rfazi, Basra ko‘rfazi, Adan ko‘rfazi. Basra va Adan ko‘rfazlari orasinda Hurmuz bo‘g‘ozi, Hindiston ila Sarandib atasi orasinda Yolk bo‘g‘ozi vor. G‘arb tarafinda esa yuqorida mazkur bo‘g‘oz va dengizlardan boshqa Shob dengizidan paydo bo‘lg‘on Aqba ko‘rfazi ila Oq dengizdan paydo bo‘lg‘on Iskandarun ko‘rfazi vor. Bulardan boshqa Turkistonning shimoli g‘arbida Orol dengizi vor[20].

 

33. Osiyoning havo va tabiati

 

Osiyoning shimol taraflari nihoyatda sovuqdur. Xususan, Bahri munjamidi shimoliy sohillari doimo qor va muzlar ila qoplanub yotgan tog‘ va sahrolardan iboratdur. O‘rtalarining havosi mo‘‘tadil va janub taraflarin havosi issiqdur. Yer ostidan oltun, kumush, mis, temir, ko‘mir, tuz va neft konlari chiqodur. Yoqut, feruza, olmos kabi qiymatlik toshlar topiladur. O‘rta va janub taraflarida bug‘doy, arpa, sholi kabi har xil ekinlar, dorchin, qalamfir, choy va qahva kabi xushbo‘y (islik) daraxtlar o‘sadur.

Uzum, anor, anjir, po‘rtaxol, xurmo, nok va limun kabi har xil mevalar yetishadur. Janub taraflarinda maymun, fil, karkidon, arslon, qoplon, ilon va timsoh kabi qo‘rqinchlik hayvonlar ko‘pdur.

 

34. Osiyoning sakanasi

 

Osiyoning butun aholisi 900 milyong‘a yaqindur. Jinsi jihatincha, Osiyoning g‘arb va janub taraflarindag‘i xalqi oq jinsdan bo‘lub, o‘rta va sharq taraflarindag‘i xalqining barchasi sarig‘ jinsg‘a mansubdir.

Din yuzasidan bularning 180 milyonchasi musulmon, bir ozi xristian va yahudiy, qolg‘onlarining jumlasi ma’jusiy va mushriklardur. Faqat Xitoy (Chin) mamlakatida Alloh taoloning birlig‘ig‘a ishonub — «qunfujiyu» isminda bir mazhab tutadurg‘on kishilar ham vordur.

Osiyoda eng ko‘p so‘ylanadurg‘on tillar: turkcha, forscha, arabcha, xitoycha, ruscha va inglizcha tillardur. Yapuniyada yapuncha, Hindistonda urducha tillari ham mashhurdur. Osiyo xalqi ziroat va tijorat ishlarinda bir oz taraqqiylang‘on bo‘lsalar ham, sanoat va siyosat to‘g‘rilarinda ko‘plari ovrupolilarga asir hukmindadurlar. Bu asirliqtsan o‘zining ilm va hunar xususidag‘i sa’y va harakati soyasinda yolg‘uz Yapuniya millati qutulmushdur.

 

35. Mamlakat va hukumatlar

 

Osiyo qitasi, avvalo, u katta va kichik 9 mamlakatg‘a taqsim topadur: 1) Osiyoi Rusiy, 2) Afg‘oniston, 3) Eroniston, 4) Hindiston, 5) Hindi chiniy, 6) Balujiston, 7) Osiyoi Usmoniy, 8) Xitoy, 9) Yapuniya.

Osiyoi Rusiyning o‘zi besh parchaga bo‘linur. Bularning uch parchasi Rusiyo hukumatining idorasida bo‘lg‘on: 1) Qofqoz, 2) Sibiriyo, 3) Turkiston mamlakatlaridur. Ikkisi Rusiyo himoyasida bo‘lg‘on Buxoro va Xiva xonliqlaridur.

 

36. Qofqoz

 

Qofqozning atrofi shimoldan Qofqoz tog‘lari, sharqdan Kaspiy dengizi, janubdan Eroniston, Osiyoi Usmoniy va g‘arbdan Qora dengiz ila o‘rolmishdur. Aholisi sakkiz milyoncha bo‘lub, aksari musulmon va qolg‘onlari xristiandur. Musulmonlar: charkas, lazg‘i, totor, turk va pirsiyonlar bo‘lub, xristianlar: gurji, armani va ruslardur. Qofqozning markaziy idorasi Tiflis shahridadur. Qatta shaharlari: Boku[21], Botum, Poti, Kutaisi, Shirvon, Erivon, Naxchevan va Tanja shaharlaridur.

 

37. Sibiriyo[22]

 

Sibiriyoning atrofi shimoldan Bahri munjamidi shimoliy, sharkdan Bahrang bo‘g‘ozi va Bahri muhiti kabir,  janubdan Chin va Turkiston mamlakatlari va g‘arbdan O‘rol tog‘lari va O‘rol nahri ila cheklanmishdur. Aholisi olti milyoncha bo‘lub, aksari qalmoq, mo‘g‘ul, monjur, ustiyoq, tung‘us, cho‘qchi, boshqird va somuid nomindag‘i ma’jusiy toifalardur. Bulardan xristian va musulmon dinlarini qabul etkanlari ham bor. Ovrupoyi Rusiy va Turkistong‘a yaqin joylarida[23] ruslar, qozoq, qirg‘iz, totor, kabi musulmonlar ham ko‘pdur. Katta shaharlari To‘msk, Tabo‘lsk, O‘msk, Irkutsk, Yakutsk va Vladivostok shaharlaridur.

 

38. Turkiston (O‘rta Osiyo)

 

Turkistonning hududi: shimoldan Sibiriyo, sharkdan Chin, g‘arbdan Kaspiy dengizi, janubdan Afg‘oniston va Eroniston mamlakatlari ila mahduddur. (Buxoro va Xeva xonliklari qo‘shilmag‘an holda.) Kenglig‘i bir yarim milyon murabba’ chaqirimdur. Aholisi 7 milyoncha bo‘lub, aksari turk-o‘zbek, takaturkman, qozoq, qirg‘iz, toronchi va pirsiyon nomindag‘i musulmonlardur. Bir ozi rus, yahudiy va armani kabi boshqa millatlardur. Turkistondag‘i turk-o‘zbek, toronchi va pirsiyonlarning ko‘plari savdogarliq va bir ozi dehqonchilik va mardikorliq ila tirikchilik qilurlar. Ruslar sipohgarlik, dehqonchilik va savdogarlik qilurlar. Yahudiy va armanilar esa umuman savdogardurlar. Do‘xturlik, advokatlik kabi foydalik hunarlarning aksari yahudiylar qo‘lindadur.

 

39. Turkiston idorasi

 

Turkiston mamlakati idora jihatidan besh oblastga bo‘linadur: Sirdaryo oblasti, Samarqand oblasti, Zakaspiy oblasti, Farg‘ona oblasti va Yettisuv oblasti, Bu oblastlarning jumlasi bir general-gubernato‘r va har biri biror voenniy gubernato‘r tarafindan idora qilinur. General-gubernato‘rning turadurg‘on yeri Toshkand shahridur. Shul sababli Toshkand shahri butun Turkistonning markaz idorasi sanalur. Sirdaryo oblastining ham markaz idorasi Toshkand shahridur, katta shaharlari: Chimkand, Avliyoota, Turkiston, Oqmasjid va G‘azali shaharlaridur.

Samarqand oblastining markaz idorasi Samarqand shahridur. Katta shaharlari: Kattaqo‘rg‘on, O‘ratepa, Xo‘jand shaharlaridur. Movaraxazar oblastining markaz idorasi Asxabod, katta shaharlari: Krasnavod va Marv shaharlaridur. Ko‘p aholisi pirsiyon, takaturkmanlardur. Farg‘ona oblastining markaz idorasi Iskobluf shahridur. Katta shaharlari: Xo‘qand, Andijon, Namangan, Marg‘ilon va O‘sh shaharlaridur. Yettisuv oblastining markaz idorasi Olmaota (Verniy) shahridur. Katta shaharlari: Yorqand, To‘qmoq va Qorako‘l (Prejevalsk) shaharlaridur. Turkistonda hukumat tili ruscha bo‘lsa ham umumiy tili turkchadur. Faqat Samarqand, Xo‘jand, O‘rtatepa va Chasht kabi ba’zi shahar va qishloqlarda «tojik» nominda yarim forsiy ila so‘ylashurlar.

 

40. Buxoro va Xeva xonliqlari

 

Turkistonda yuqorida mazkur oblastlardan boshqa yarim mustaqil ikki musulmon hukumati bordur. Biri Buxoro xonlig‘i, ikkinchisi Xeva xonlig‘idur. Buxoro xonlig‘ining aholisi 2.300000 bo‘lib, jumlasi musulmondur. Markaz idorasi o‘zining «Ma’dani ilm» ismi ila butun dunyoda mashhur Buxoroyi sharif shahridur. Katta shaharlari: Karmana, G‘ijduvon, Qorako‘l, Chorjo‘y, Kitob, Shahrisabz shaharlaridur. Buxoroda shahar aholisining tili tojikcha bo‘lsa ham sahro va hukumat tillari turkchadur.

Xeva xonlig‘ining aholisi 650 mingcha bo‘lub, barchasi musulmondur. Markaz idorasi Xeva shahridur. Bu xonliqlarning ikkisi ham rusiyo himoyasinda bo‘lub, taraqqiyoti zamonadan butun mahrumdurlar, faqat Xeva xoni Isfandiyor hazratlarining harakati ila islohotg‘a qadam qo‘yilg‘onlig‘i eshitilmaqdadur. Buxoroda esa islohot so‘zining tilg‘a olmak ham mumkin emasdur. Hatto butun olami islomda joriy bo‘lg‘on usuli jadid maktabi Buxoroda hanuz harom sanalmakdadur.

 

41. Turkistonda temir yo‘llar

 

Turkistondag‘i temir yo‘llarning birinchisi O‘rta Osiyo temir yo‘lidur. Bu yo‘l Kaspiy dengizi bo‘yidag‘i Krasnovod shahridan boshlab, Asxabod, Marv, Buxoro va Samarqand shaharlaridan o‘tub, Toshkandg‘acha cho‘zilg‘an bo‘lub, uzunlig‘i 1748 chaqirimdur. Bu yo‘lning ikki butog‘i vordur. Kushka butog‘i va Andijon butog‘i. Kushka butog‘i Marv shahridan boshlab, Afg‘oniston chegarasidag‘i Kushka istehkomigacha cho‘zulg‘on bo‘lib, uzunligi 294 chaqirimdur. Andijon butog‘i Samarqand va Toshkand orasindag‘i Chirnaevo istansasidan boshlab, Xo‘jand va Marg‘ilon shaharlaridan o‘tub, Andijong‘a to‘xtaydur. Buning uzunlig‘i 306 chaqirimdur[24]. Ikkinchisi Toshkand, O‘renburg‘ temir yo‘lidur. Bu yo‘l Toshkanddan boshlab, Turkiston, Oqmasjid (Perovskiy) va G‘azali shaharlaridan o‘tub, O‘renburg‘-Sara temir yo‘lig‘a qo‘shiladur. Buning uzunligi Toshkanddan O‘renburg‘g‘acha 1736 chaqirimdur[25].

 

42. Afg‘oniston[26]

 

Afg‘oniston shimoldan Turkiston, sharqdan Hindiston, janubdan Balujiston va g‘arbdan Eroniston mamlakatlari ila o‘ralmishdur. Aholisi: 3 milyoncha bo‘lub, barchasi musulmondur. Faqat sharqdag‘i Kofiriston viloyatida bir oz ma’jusiylar vordur. Idorasi mustaqala, rasmiy tili afg‘oncha, poytaxti Kobul shahridur. Mashhur shaharlari: Jalolobod, G‘azna, Kandahor, Chatrol, Balx va Badaxshon shaharlaridur.

 

43. Eroniston[27]

 

Eronistonning shimoli Osiyoi Rusiy va Kaspiy dengizi, sharqi Afg‘oniston va Balujiston, janubi Omon dengizi va Basra ko‘rfazi, Osiyoi Usmoniydur. Aholisi 9 milyong‘a yaqin bo‘lib, rasmiy mazhabi islomdur. Idorasi mashruta, rasmiy tili forsiychadur. Poytaxti Tehron shahridur. Mashhur shaharlari: Hamadon, Isfahon, Tabriz, Sheroz va Nishopur shaharlaridur.

 

44. Balujiston

 

Balujistonning shimoli Afg‘oniston, sharqi Eroniston, janubi Omon dengizi va g‘arbi Hindiston mamlakatidur. Aholisi bir milyong‘a yaqin bo‘lub, aksari musulmon va birozi ma’jusiydur. Idorasi mustaqala bo‘lub, Angltara himoyasida bir islom xonlig‘idur. Poytaxti Kalot shahridur.

 

45. Hindiston

 

Hindistonning shimoli Chin mamlakati, sharqi Hindi chiniy va Bangola ko‘rfazi, janubi Bahri muhiti hindiy va g‘arbi Omon dengizi, Balujiston va Afg‘oniston mamlakatlaridur. Janubdag‘i Sarandib (Seylon) atasi ila Moldiva va Lakido yig‘indi atalari bo‘lub, 55 milyonchasi musulmon, 5 milyonchasi xristian va qolg‘onlari budda va brahma mazhabidag‘i ma’jusiylardur.

Hindiston mamlakati idora jihatidan uchga bo‘lunur: 1) Angltara idorasi, 2) Angltara himoyasi, 3) Mustaqil hukumatlar.

Angltara idorasida bo‘lg‘on yerlarning markaz idorasi Dehli shahridur. Mashhur shaharlari: Kalkuta, Madras, Bo‘mbay, Banoras, Allohobod, Lahnav va (Sarandib atasinda) Qo‘lumbo shaharlaridur.

Angltara himoyasinda bo‘lg‘on hukumatlarning mashhurlari oltidur:

1. Kashmir hukumati bo‘lub, poytaxti Kashmir shahridur.

2. Sindiya hukumati bo‘lub, markaz idorasi Guvalyur shahridur.

3. Nizom hukumati bo‘lub, markaz idorasi Haydarobod shahridur.

4. Maysura hukumati bo‘lub, markaz idorasi Maysur shahridur.

5. Rajputon hukumati bo‘lub, markaz idorasi Guvalyur shahridur.

6. Lokidyu atalaridur.

Mustaqil hukumatlari uchdur: 1) Nepal hukumati bo‘lub, poytaxti Katmandu shahridur. 2) Butan hukumati bo‘lub, poytaxti Tasisdun shahridur. 3) Moldiva hukumati bo‘lub, poytaxti Mola shahridur.

Bulardan boshqa Bangola ko‘rfazi sohilida Fransiya va Omon dengizi sohilida Po‘rtig‘iz hukumatlarining ham bir necha shaharlari vordur[28].

 

46. Hindi chiniy

 

Hindi chiniy yarim atasining shimoli Chin mamlakati, sharqi Chin dengizi, janubi Siyom ko‘rfazi ila Maloqo bo‘g‘ozi va g‘arb yog‘i Bangola ko‘rfazi ila Hindiston mamlakatudur. Aholisi 30 milyoncha bo‘lub, aksari ma’jusiy va bir ozi musulmondur. Hindi chiniy mamlakati idora jihatidan yetti qismg‘a bo‘lunur:

1. Hindi chin angliziy bo‘lub, ikkig‘a bo‘lunur: biri shimolda Asam va Birman mamlakatlari bo‘lub, mashhur shaharlari: Mondalay va Rangun shaharlaridur.

2. Malaqo bo‘g‘ozining sohilida Bo‘g‘ozlar mustamlakoti bo‘lub, markaz idorasi Sing‘apur shahridur. Bu mamlakatlarning ikkisi ham Angltara idorasidandur. Malaqo bo‘g‘ozining janubida Juhur hukumati bo‘lub, poytaxti Juhur[29] shahridur.

3. Shimoli sharqida Tunkan hukumati bo‘lub, poytaxti Xanuy shahridur.

4. Sharqda Annam hukumati bo‘lub, poytaxti Xuna shahridur.

5. Kambuj hukumati bo‘lub, poytaxti Pnompig‘ shahridur.

6. Qushinshin mamlakatidur. Markaz idorasi Sayg‘un shahridur. Ushbu Tunkan, Annam, Kambuj hukumatlari Fransiya idorasidandur.

7. Mustaqil Siyom qirollig‘i bo‘lub, poytaxti Pong‘quq shahridur (Hindi chiniyda ushbu Siyom hukumatidin boshqa mustaqil hukumat yo‘qdur).

 

47. Osiyoi Usmoniy (Turkiya)

 

Osiyoi Usmoniyning shimol yog‘i Qora dengiz, Istanbul bo‘g‘ozi, Marmara dengizi va Chanoq qala bo‘g‘ozlaridur, sharq yog‘i Qofqoz va Eron mamlakatlari, Basra va Omon ko‘rfazlaridur. Janub yog‘i Omon dengizi ila Adan ko‘rfazlaridur. G‘arb yog‘i Bobi al-mandub bo‘g‘ozi, Shob dengizi, Suvaysh kanali, Oq dengiz va Atalar dengizi bo‘lub bir, katta yarim atadur.

Bu mamlakat ikki parchag‘a bo‘lunub, shimol yog‘i Onato‘li[30] va janub yog‘i Arabiston otolodur. Ikkisi birg‘a qo‘shilg‘onda aholisi o‘n milyoncha bo‘lib, aksari arab, turk va kurd kabi musulmonlar, qolg‘onlari arman, grek kabi turli millatlardan iboratdur. Arabistonning mashhur shaharlari Makkai mukarrama, Madinai munavvara, San’on, Hadida-val-xufuf shaharlaridur. Onato‘lining mashhur shaharlari: Bursa, Iskidor, Izmir, Kuniya, Trabzun, Arzerum, Bag‘dod, Basra, Shom, Bayrut, Quddusi sharif, Iskandarun va Antakiya shaharlaridur. Arabistonning sharqi janubida Angltara himoyasinda bo‘lg‘an Sakat imomlig‘a (xonlig‘i) va g‘arbi janubida Angltara himoyasida bo‘lg‘on Adan mamlakati vordur. Bulardan boshqa o‘rtasinda yana bir necha mustaqil shayxliklar vordur.

 

48. Chin[31] (Qitoy) jumhuriyati

 

Chin hukumati shimoldan Turkiston va Sibiriya, sharqdan Yaponiya, Sariqdengiz, shimoliy va janubiy Chin dengizlari, janubdan Hindi chiniy va Hindiston va g‘arbdan Hindiston va Afg‘oniston mamlakatlari ila o‘ralmishdur.

Aholisi 400 milyondan ziyoda bo‘lub, 70 milyonchasi musulmon va qolg‘onlari qunfuchiyo va budda mazhabidag‘i ma’jusiylardur. Poytaxti Pekin shahridur. Mashhur shaharlari Tyonchin, Shanxay, Suchuan, Qantun, Xong‘chou, Muhdin, Koshg‘ar va G‘ulja shaharlaridur. Idorasi jumhuriyat va tili qitoychadur. 1911 — 1912 yillardag‘i ixtilol (to‘palon) sababli bu mamlakatning shimolidan Mong‘uliyo ayrilub, Rusiyo himoyasina va janubidan Tibet qit’asi ayrilub, Angltara himoyasina kirg‘oni sabablik kenglig‘ig‘a xiyla zarar keldi. Hozirda Mong‘uliyoning markaz idorasi Urg‘o shahri, Tibetning markaz idorasi Lixosa shahridur.

 

49. Yapuniya imperatorlig‘i[32]

 

Yapuniya mamlakati Chin hukumatining sharqig‘a yopishg‘an Quriya yarim atasi ila Bahri muhiti kabir ichidag‘i atalardan iboratdur, aholisi 60 milyoncha bo‘lub, aksari budda mazhabidadur. Poytaxti Tokiu shahridur. Mashhur shaharlari Sivul, Yuqoxomo, Qito, Osaqa, Nag‘asaqa va Port-Artur shaharlaridur. Idorasi mashruta, tili yapunchadur. Bu mamlakatda fransuzcha, inglizcha va qitoycha tillar ila suylashadurg‘on kishilar ham ko‘pdur.

 

50. Osiyoning mashhur ata va yarim atalari

 

Bahri munjamidi shimoliyda:

1) Yang‘i Sibir atalari.

2) Lixov atalari (ikkisi ham Rusiyag‘a tobe’dur).

 

Bag‘ri muhiti kabirda:

1) Qamchatka yarim atasi (Rusiyag‘a tobe’dur).

2) Saxalin atasi (yarmi Rusiyag‘a, yarmi Yapuniyag‘a tobe’dur).

3) Quril atalari.

4) Bizu atalari.

5) Nepun atasi.

6) Siquq atasi.

7) Kiyusu atasi.

8) Quriya yarim atasi.

9) Qurmuz atasi (Yapuniyaga tobe’dur).

 

Bahri muhiti hindda

1) Malaqo yarim atasi (yarmi Angltara va yarmi Siyom hukumatig‘a tobe’dur).

2) Andoman atalari.

3) Nikubor atalari (Siyom hukumatig‘a tobe’dur).

4) Sarandib atasi.

5) Sumatra atasi.

6) Lokidi atalari (Angltaraga tobe’dur).

7) Moldiva atalari (mustaqil islom hukumatidur).

 

Oq dengizda:

1) Qibris atasi (Angltaraga tobe’dur).

2) Rudus atasi (boshqa bir necha atalar ila barobar hozirda Ovrupo davlatlarining ixtiyorindadur. Xohlasa Turkiyag‘a, xohlasa Yunonistong‘a topshiradur).

 

51. Mashhur tog‘lari

 

1) Istonuvdi tog‘lari (Sibiriyaning shimoli sharqisindan janubg‘a qarab Ching‘acha cho‘ziladur).

2) Verxun tog‘lari (Sibiriyada Istonuvdi tog‘larining bir butog‘idur).

3) Hing‘on tog‘lari (Chinning shimoli sharqiysida bo‘lub, zo‘r Hing‘on va kichik Hing‘on ismlari ila ikkig‘a ayrilodur).

4) Soyon tog‘lari (Sibiriya ila Chin orasinda).

5) Oltoy tog‘lari.

6) Tyonshan tog‘lari (Turkiston ila Chin orasinda).

7) Quilung tog‘lari (Chinning o‘rtasindadur).

8) Qoraqurum tog‘lari (Chinning g‘arbi janubida).

9) Himolay tog‘lari (Chin ila Hindiston orasinda).

10) Hindikush tog‘lari (Afg‘onistonda).

11) Elburz tog‘lari (Eronistonning Kaspiy dengizi sohilinda).

12) Ararat tog‘lari (Eroniston, Onato‘li va Qofqoz orasinda).

13) Totor tog‘lari (Sibiriyoning Yapun dengizi sohilinda).

14) Oliksandruy tog‘lari.

15) Qob tog‘lari (Turkistonda).

16) Hot tog‘lari (Janubiy Hindistonning sharq-g‘arb sohillarini ihota qilmishdur).

 

52. Mashhur ko‘llar

 

1) Boyqol ko‘li - Sibiriyada

2) Bolqosh ko‘li - Sibiriyada

3) Choni ko‘li - Sibiriyada

4) Issiqko‘l - Turkistonda

5) Orol ko‘li - Turkistonda

6) Horgut ko‘li - Chinda

7) Tengri tur ko‘li - Chinda

8) Ormiyo ko‘li - Eronistonda

9) Van ko‘li - Onato‘lida

10) Lut ko‘li - Onato‘lida

 

53. Mashhur nahrlar

 

 

54. Afriqo qit’asi

 

Eski dunyoning uchinchisi Afriqo qit’asidur. Afriqoning shimol tarafi Sita bo‘g‘ozi va Oq dengiz, sharq tarafi Suvaysh kanali, Shob dengizi, Bob al-mandub bo‘g‘ozi va Bahri muhiti hind, janub tarafi Bahri muhiti kabir va g‘arb tarafi Bahri muhiti atlas ila o‘ralmishdur. Bunga qaraganda Afriqo qit’asi ulug‘ bir atadur. Bahri muhiti hindidag‘i Madag‘asqar atasi ham Afriqodan hisoblanur.

Afriqoning aholisi 150 milyoncha bo‘lub, aksi islom mazhabinda bo‘lg‘an zanjiy, barbariya va ba’daviy arablar ila butparastlardur. Sohil taraflarida bir ozi xristian va yahudiylar ham bordur. Bunda aholining aksi mol boqish, dehqonchilik, savdogarlik ila tirikchilik qilur. Ko‘p savdolari fil suyagi, tuyaqush qanoti va xurmo kabi mollar iladur.

Afriqo qit’asi dunyoning eng issiq mamlakatidur. O‘rtalari butun qum, cho‘llardan iborat bo‘lub, o‘zini vahshiy xalqidan boshqa kishi turolmaydur. Shul sababli ahvoli hanuz ma’lum bo‘lmamishdur. Ko‘p yerlarida ekin va mevalar qish faslida yetishadur. Afriqo qit’asi katta-kichik 16 mamlakatg‘a bo‘linadur.

 

55. Misr va Nuba

 

Birinchi Misr va Nuba mamlakatlaridur. Bu mamlakatning shimoli Oq dengiz, sharqi Suvaysh kanali va Shob dengizi, janubi Habashiston va Sudan mamlakatlari, g‘arbi Sahroyi kabir, Troblis, g‘arbda Beng‘ozi mamlakatlari ila o‘ralmishdur. Aholisi o‘n milyoncha bo‘lub, aksi musulmon arablardur. Poytaxti Misri al-Qohira shahridur.

Mashhur shaharlari: Iskandariya, Suvaysh, Purt Said, Ismoiliya, Rashidu (Nuba mamlakatining markaz idorasi bo‘lg‘on) va Xartum shahridur. Hozirda Angltara idorasindadur[34]. Mashhur Nili muboraknahri Viqgoriyonda ko‘lidan chiqub, bu mamlakatni sug‘orib, Oq dengizga quyiladur.

 

56. Troblis va Beng‘ozi

 

Ikkinchisi Troblis va Beng‘ozi mamlakatidur. Bu mamlakat shimoldan Oq dengiz, sharqan Misr, januban Sahroyi kabir va g‘arban Tunis mamlakatlari ila o‘ralmishdur. Aholisi bir yarim milyoncha bo‘lub, barchasi islom mazhabindag‘i arablar va barbariyalardur. Markaz idorasi Troblis shahridur. Mashhur shaharlari: Darna, Marzuk, Vag‘domus shaharlaridur.

 

57. Tunis

 

Uchinchisi Tunis mamlakatidur. Bu mamlakat shimoldan va sharqdan Oq dengiz, janubdan Troblis, g‘arbdan Jazoir mamlakati ila mahduddur. Aholisi ikki milyoncha bo‘lub, barchasi islom mazhabidagi arablar va barbariyalardur. Markaz idorasi Tunis shahridur. Mashhur shaharlari: Qirvon, Bizorta, Asfoqs va Kobus shaharlaridur. Bu mamlakat avvali Turkiyaniki bo‘lsa ham, hozirda Fransiya himoyasinda bir bekliqdur.

 

58. Jazoir

 

To‘rtinchisi Jazoir mamlakatidur. Bu mamlakat Oqdengiz, Tunis, Sahroyi kabir va Fos mamlakatlari ila o‘ralmishdur. Aholisi besh milyoncha bo‘lub, aksari islom mazhabindag‘i arablar va barbariyalardur. Keyin kelub o‘rnashgan fransuzlar ham ko‘pdur. Markaz idorasi Jazoir shahri. Mashhur shaharlari: Qustantin, Bo‘n, Busi va Tulmason shaharlaridur. Bu mamlakat avvalda Turkiyaniki edi, hozirda Fransiya idorasindadur.

 

59. Fos

 

Beshinchisi Fos mamlakatidur. Bu mamlakat Oq dengiz, Sipta bo‘g‘ozi, Bahri muhiti atlas, Sahroyi kabir va Jazoir mamlakatlari ila o‘ralmishdur. Aholisi sakkiz milyoncha bo‘lub, barchasi arablar va barbariylardur. Poytaxti Marokash shahridur. Mashhur shaharlari: Fos, Rabot, Tanja, Hakina va Maliya shaharlaridur. Bu mamlakat avvalda mustaqil bir islom sultonlig‘i bo‘lsa ham 1911 yildan beri Fransiya himoyasinda bir xonliq bo‘lub qoldi[35].

 

60. Sahroyi kabir

 

Oltinchisi Sahroyi kabirdur. Bu mamlakat Troblis, Jazoir va Fos mamlakatlarining janubinda Misr hududidan Bahri muhiti atlasg‘acha uzayg‘an qumloq cho‘llardan iboratdur. Aholisi: tuproq ismindag‘i ba’daviylar bo‘lub, to‘rt milyoncha taxmin qilinur. Mazhablari islom, tillari arabchadur. Tirikchiliqdari mol boqmak, tuz, xurmo va fil suyagi kabi narsalarni dengiz bo‘ylarig‘a kelturub sotmoq iladur. Hech bir hukumatg‘a tobe’ bo‘lmasdan o‘z hollaricha yashaydurlar.

 

61. Sanag‘ombiya[36]

 

Yettinchisi Sanagombiya mamlakatidur. Bu mamlakat Bahri muhiti atlas, Keniyai shimoliy va Sahroyi kabir mamlakatlari ila o‘ralg‘an bo‘lub, Sanog‘ol va G‘ombiya nahrlarining orasindadur. Aholisi o‘n ikki milyoncha bo‘lub, zanji, arab va barbariyolardan iboratdur. Aksari musulmon va bir ozi butparastdur.

Ichkari taraflari yerlik hukumatlar idorasinda bo‘lsa ham, sohili fransuz, angliz, po‘rtig‘iz hukumatlari idorasindadur. Fransuzlarning markaz idorasi Sanlui shahri, anglizlarniki Baturist shahri va po‘rtig‘izlikdarniki Timbu shahridur.

 

62. Keniya[37]

 

Sakkizinchisi Keniya mamlakatidur. Bul mamlakat Sanag‘ombiyadan boshlab, Keniya ko‘rfazining shimol va sharq sohillaridan iboratdur. Aholisi umuman zanji (qora jinsdan) bo‘lub, o‘n besh milyoncha taxmin qilinadur.

Din yuzasidan aksari musulmon va bir ozi butparastdur. Idora jihatidan to‘qqiz mamlakatg‘a bo‘linur:

1) Angltara himoyasinda bo‘lg‘on Sierra Liona jumhuriyatidur. Markaz idorasi Fritaun shahridur.

2) Mustaqil Liberiyo jumhuriyatidur. Markaz idorasi Munruyo shahridur.

3) Fransiyag‘a tobe’ Fil dishi sohilidur. Markaz idorasi G‘ranbosan shahridur.

4) Oltun sohilida Ashanti hukumatidur. Markaz idorasi Qumas shahridur. (Bunda Angltaraning Qobquvost va Germaniyaning To‘g‘u ismlik joylari vordur.)

5) Fransiyag‘a tobe’ Dohuma hukumatidur. Markaz idorasi Obuma shahridur. (Bunda Angltaraning Log‘ust ismlik bir limani vordur.)

6) Angltarag‘a tobe’ Nijiriya mustamlakotidur. (Bunda Nabin ismlik hukumat ham vor.)

7) Germaniyag‘a tobe’ Fomardan mustamlakotidur.

8) Fransiyag‘a tobe’ «Qo‘ng‘u Fransiyasi» mustamlakotidur.

9) Po‘rtig‘izg‘a tobe’ Ang‘ula mustamlakotidur.

 

63. Sudan

 

To‘qqizinchisi Sudan mamlakatidur. Sahroyi kabir, Nuba, Habashiston, Qo‘ng‘u, Keniya va Sanag‘ombiya mamlakatlarining orasindag‘i keng yerni Sudan deyilur. Bu mamlakatning bir ozi Misr hukumatig‘a tobe’ bo‘lib, Sudani misriy atolur.

Qolg‘an joylari bir necha yerlik hukumatlar tarafindan idora qilinur. Yerlik hukumatlarining mashhurlari: Flata, Bombara, Burnu, Vadoy, Bog‘irmi, Dorfur, Furdufan va So‘qo‘tu hukumatlaridur.

Aholisi umuman zanjilar bo‘lub, o‘ttuz milyoncha taxmin qilinur. Din yuzasidan aksari musulmon va bir ozi butparastdur. Bu mamlakatning g‘arb tarafi Niger nahridan va o‘rtalari Chod qo‘lidan suv ichodur.

 

64. Qo‘ng‘u hukumati

 

O‘ninchisi Qo‘ng‘u hukumatidur. Bu mamlakat Sudan, Fransiya Qo‘ng‘usi, Ang‘ula, Qoplandu, Zang‘ibor mamlakatlarining orasida bo‘lub, aholisi hanuz lozimincha ma’lum emasdur. Qo‘ng‘u nahri butun mamlakatg‘a suv berub, Bahri muhiti atlasg‘a oqadur. Markaz idorasi Qo‘ng‘u mansubig‘a yaqin Buma shahridur. Bu mamlakat 1844 yilda Ovrupo davlatlarining ittifoqi ila yasolub, Belchiqo hukumatining himoyasig‘a topshirilmishdur.

 

65. Domara mustamlakoti

 

O‘n birinchisi Germaniyaning Domara mustamlakotidur. Bu mamlakat Bahri muhiti atlas sohilida Qoplandu va Ang‘ula mamlakatlarining orasida bo‘lub, shimoldag‘i Kunana nahridan janubdag‘i Uranjir nahri mansubig‘acha cho‘zilmishdur. Aholisi: udompu, domard, domoqu va hutantu nomindag‘i ba’daviy xalqlar bo‘lub, ahvoli hanuz lozimincha, ma’lum o‘lmamishdir.

 

66. Umid buruni (Qopland) mustamlakoti

 

O‘n ikkinchisi Angltaraning Umid buruni (Qopland mustamlakotidur). Bu mamlakat, avvalda, Afriqoning janubiy uchindag‘i Qob mamlakatidang‘ina iborat ekan. Hozirda Qo‘ng‘u, Zang‘ibor, Muzambik, Ang‘ula va Domara mamlakatlari orasidag‘i barcha mamlakat va hukumatlar ushbu Umid buruni mustamlakotig‘a qo‘shilmishdur. Idora jihatidan Qob, Notol, Qofariston, Uronj, Transvol, Udoziya ismlari ila bir necha qavmg‘a bo‘linub, jumlasi Angltaraga tobe’dur. Mashhur shaharlari: Qobmaki (Bahri muhiti kabir sohilida) Umid buruni, Jorjtaun va Purolizabet shaharlari, Notolniki, Durbon, Urojniki, Blumfuntin va Transvolniki, Prito‘riya shaharlaridur.

 

67. Muzambik

 

O‘n uchinchisi Po‘rtig‘izg‘a tobe’ Muzambik mustamlakotidur. Bu mamlakat Bahri hind sohilida Zang‘ibor va Qopland mamlakatlarining orasindadur. Aholisi ikki milyoncha bo‘lub, barchasi butparast va zanjilardur. Mashhur shaharlari: sohilda Keleman va Sufala shaharlaridur.

 

68. Zang‘ibor[38]

 

O‘n to‘rtinchisi Zang‘ibor sultonatidur. Bu hukumat Bahri muhiti hindiy sohilida Sudan, Qo‘ng‘u, Qopland va Muzambik mamlakatlari orasidadur. Aholisi uch milyoncha bo‘lub, islom mazhabindagi zanjilar va ko‘chib kelgan arablardan iboratdur. Markaz idorasi Zang‘ibor atasida bo‘lg‘on Zang‘ibor shahridur.

 

69. Afriqoyi sharqiy Angliziy

 

O‘n beshinchisi Angltaraning Afriqoyi sharqiy mustamlakotidur. Bahri muhiti hind sohilida Sumaol, Habashiston, Sudan, Qo‘ng‘u va Zang‘ibor mamlakatlari orasida bo‘lub, Angltara idorasidadur. Mashhur shaharlari Zang‘ibor sultonlig‘idan oling‘on Mumboz shahridur.

 

70. Sumol

 

O‘n oltinchisi Sumol mamlakatidur. Bu mamlakat, Bob al-mandub bo‘g‘ozidan boshlab, Adan ko‘rfazi va Bahri muhiti hind sohillarida, Afriqoyi sharqiy angliziy va Habashiston mamlakatlari orasidadur. Bu mamlakatning Bob al-mandub bo‘gozi yonidag‘i Ubuq, Limanis Habashiston hududig‘acha Fransiyag‘a tobe’dur. Adan ko‘rfazi sohilidagi Barbara shahri va atrofi Angltarag‘a tobe’dur. Adan ko‘rfazi sohilining bir qismi va Bahri muhiti hind so-hili Italiyog‘a tobe’dur. O‘rtada bir kichkina islom hukumati ham bordur. Markaz idorasi Hirar shahridur.

 

71. Habashiston

 

O‘n yettinchisi Habashiston mamlakatidur. Bu hukumat Sudan, Sumol va Afriqoyi sharqiy angiliziy mamlakatlari orasinda mustaqil bir hukumatdur.

Aholisi sakkiz milyoncha bo‘lib, barchasi xristian mazhabindadur. Poytaxti G‘uvandor shahridur. Bu mamlakatning shimolida Bob al-mandub bo‘g‘ozig‘a yaqin Asot limanidan boshlab, Masu’a limanig‘acha bo‘lg‘on yerlar Aritara mustamlakoti ismila Italiyo idorasidadur.

 

72. Afriqo atrofidag‘i mashhur atalar

 

Bahri muhiti atlas:

1) Osura atalari.

2) Yashil burun atalari.

3) Madar atalari (Po‘rtig‘izg‘a tobe’dur).

4) Qonoriya atalari (Ispaniyag‘a tobe’dur).

5) Osoniyun atasi

6) Sant-olon atasi (Angltarag‘a tobe’dur).

 

Bahri muhiti hind:

1) Madag‘oskar atasi.

2) Qumur atasi (Fransiyag‘a tobe’dur).

3) Mosqorin atalari[39].

4) Aldabro atalari.

5) Omiront atalari.

6) Sishel atalari (Angltarag‘a tobe’dur).

7) Squtara atasi (Angltara himoyasida bir islom hukumatidur).

 

73. Mashhur ko‘llar

 

1) Chod ko‘li (Sudanda).

2) Viqtoriyo-niyonza ko‘li (Zang‘ibor mamlakatining shimolida).

3) Tong‘oniqo ko‘li (Zang‘ibor va Qo‘ng‘u mamlakatlari orasinda).

4) Niyoso ko‘li (Muzambik mamlakatining g‘arbida).

 

74. Mashhur nahrlar

 

1) Nil nahri (Viqtoriyo-niyonza ko‘lidan chiqub, Oq dengizg‘a quyiladur).

2) Sanag‘al nahri (Sahroyi kabir Sanag‘ombiya mamlakatlari orasindan chiqub, Bahri muhiti atlasg‘a quyiladur.

3) G‘obiya nahri (Sanag‘ombiyaning janubidan chiqub, Bahri muhiti atlasga quyiladur).

4) Niger nahri (Sudan va Nijir mamlakatlaridan o‘tub, Keniya ko‘rfazig‘a quyiladur).

5) Qo‘ng‘u nahri (Qo‘ng‘u mamlakatidan o‘tub, Keniya ko‘rfaziyag‘a quyiladur).

6) Uranjir nahri (Qopland mamlakatidan o‘tub, Bahri muhiti atlasg‘a quyiladur).

7) Zambazi nahri (Qopland va Muzambik mamlakatlaridan o‘tib, Bahri muhiti hindg‘a quyiladur).

75. Amriqo qit’asi

Barri jadid, ya’ni yangi dunyoning[40] birinchisi Amriqo qit’asidur. Amriqoning shimol tarafi Bahri munjamidi shimoliy, sharq tarafi Bahri muhiti atlas, janub va g‘arb taraflari Bahri muhiti kabirdur. Bung‘a qaraganda, Amriqo qit’asi ham Afriqo kabi ulug‘ bir ata shaklindadur[41]. Amriqo qit’asining havosi: shimolda nihoyatda sovuq, o‘rtada g‘oyatda issiq va janub taraflarida o‘rtachadur.

Yeri nihoyatda manbat o‘lub, boshqa qit’alarda yetishadurg‘on ekin va yemishlarning barchasi bu qit’ada ziyodasida yetishadur.

Tog‘lari: oltun, kumush, olmos, zumrat, temir va ko‘mir konlarig‘a nihoyatda boydur. Aholisi yuz ellik (150) milyoncha bo‘lib, aksari Ovrupodan ko‘chib borg‘on: ingliz, ispaniol, po‘rtig‘iz, fransuz kabi xristianlardur. Yerli xalqni ovrupolilar «hindiy» derlar. Hindiylar umuman qizil jinsdan bo‘lub, ko‘plari butparastdurlar. Amriqo qit’asi: Shimoliy Amriqo, O‘rta Amriqo, janubiy Amriqo ismlari ila uch qismg‘a bo‘linur.

 

76. Shimoliy Amriqo

 

Shimoliy Amriqo to‘rt mamlakatg‘a bo‘linur.

1) G‘ruland atasi.

2) Yangi Britaniya yoki Kanado mamlakati.

3) Jamohiri mutaffaqa’i Amriqo.

4) Meksiqo jumhuriyati. G‘ruland atasi Amriqoning shimoliy sharqida ulug‘ bir ata bo‘lub, Do‘nimarq hukumatig‘a tobe’dur. Bu ataning ichkari taraflari doimo qor va muzlar bilan qoplanub turg‘onlig‘i uchun hech kim turmaydur. Faqat sohil taraflarinda ovchiliq ila tirikchilik qiladurg‘on eskimu degan vahshiy xalqlar bordur. Bunlar qirq mingcha taxmin qilinurlar. Mashhur shaharlari: G‘utg‘ob va Yaradriqxob shaharlaridur.

 

77. Yangi Britaniya

 

Ikkinchisi Yangi Britaniya mamlakatidur. Bu mamlakat Amriqoning shimolidadir, bir necha ata va yarim atalar ila Kanado mamlakatidan iboratdur. Aholisi to‘rt yarim milyoncha bo‘lub, aksari anglizlardur. Kanado hukumati anglizlarning imtiyozli viloyatlaridan sanolur. O‘zining maxsus majlis mab’usoni bor. Markaz idorasi janubiy sharqida O‘ttava shahridur. Rasmiy tili anglizcha va rasmiy mazhabi protestantdur.

 

78. Jamohiri mutaffaqa’i Amriqo[42]

 

Uchinchisi Jamohiri mutaffaqa’i Amriqo hukumatidur. Bu mamlakat Kanado va Meksiqo hukumatlari ila Bahri muhiti atlas va Bahri muhiti kabir o‘qyonuslarining orasidadur. G‘arbidagi Alasqa qit’asi ham bu mamlakatg‘a tobedur. Aholisi to‘qson milyoncha bo‘lub aksari protestant va kato‘lik mazhablaridadur. Poytaxti mamlakatning Sharq sohilig‘a yaqin yerda Vashington shahridur. Mashhur shaharlari: Vashingtonning shimolida Nyu-Yo‘rk, Bostun va Bahri muhiti kabir sohilida San-Fransisqo shaharlaridur. Rasmiy tili anglizcha bo‘lub, frantsuzcha ham suylanadur. Idorasi mutaffaqa’ jumhuriyatdur.

 

79. Meksiqo jumhuriyati

 

To‘rtinchisi Meksiqo jumhuriyatidur. Bu hukumat Shi-moliy Amriqoning eng janubida va Bahri muhiti kabir ila Meksiqo ko‘rfazining orasinda 27 adad kichkina hukumatlarning birlashmog‘idan hosil bo‘lg‘on bir jumhuriyatdur. (Avvalda Ispaniyag‘a tobe’ edi.)

Aholisi o‘n to‘rt milyoncha bo‘lub, aksari oq jins ila qora va qizil jinslarning qo‘shilmog‘idan hosil bo‘lg‘an «moliz»lardur. Poytaxti Meksiqo shahridur. Mashhur shaharlari: Varaqruz, G‘uvada, Lojar va Monzanillu shaharlaridur. Aksarlari kato‘lik mazhabidadur. Tillari ispanchadur.

 

80. O‘rta Amriqo Meksiqodan boshlab Qo‘lumbiyag‘acha cho‘zulgon ingichka yerlarni O‘rta Amriqo deyilur. O‘rta Amriqo yetti mamlakatg‘a bo‘lunub, idora qilinur.

 

 

81. Janubiy Amriqo

 

Panama barzahidan boshlab, janubdag‘i Huran burunig‘acha uzayg‘an bir mamlakatdur.

 

 

82. Amriqoning mashhur dengiz va ko‘rfazlari

 

1) Bofun dengizi, 2) Antiq dengizi, 3) Hudson ko‘rfazi, 4) Meksiqo ko‘rfazi, 5) Santuran ko‘rfazi (barchasi Bahri muhiti atlasdan hosil bo‘lgon), 6) Movil dengizi (Bahri munjamidi shimoliydan hosil bo‘lg‘on), 7) Bahrak dengizi, 8) Bristul ko‘rfazi, 9) Quq ko‘rfazi, 10) Qoliforniyo ko‘rfazi, 11) Tahvonta ko‘rfazi, 12) Panamo ko‘rfazi (Bahri muhiti kabirdan hosil bo‘lg‘on).

 

83. Mashhur nahr va ko‘llari

 

San-Luran nahri (San-Luran ko‘rfazig‘a quyiladur), Missisipi nahri (Meksiqo ko‘rfazig‘a quyiladur). Missuri nahri (Missisipi nahrig‘a quyilodur), Buyuk Osora ko‘li (Kanado mamlakatinda), Suparyur ko‘li, Michigan ko‘li, Oriyo ko‘li, Huran ko‘li (Yang‘i Britaniyo ila Jamohiri mutaffaqa’ hukumatlari orasinda), Amozon nahri (Braziliyaning shimolinda Bahri muhiti atlasg‘a quyiladur), Loplata nahri, Ko‘larado nahri (ikkisi ham Orgontin mamlakatindan o‘tib, Bahri muhiti atlasg‘a quyiladur.

 

84. Mashhur tog‘ va atalari

 

Amriqo qit’asida: shimoliy Amriqoning g‘arb sohilida Qasqod, Ruti tog‘lari ila janubiy Amriqoning butun g‘arb sohilini o‘rag‘an And tog‘laridan boshqa muhim tog‘lar yo‘qdur. Amriqo atrofinda (xususan, shimolida) ata va yarim atalar nihoyatda ko‘p bo‘lsa ham, muhimrog‘i: Antil dengizidag‘i Antil atalaridur. Bu atalar Buyuk Antil, Kichik Antil va Bohomo ismlari ila uchg‘a bo‘linur. Buyuk Antil: Quba, Yamayka, Puarto-riqu va Haiti ismliq to‘rt ulug‘ atadan iboratdur.

Quba atasi Jamohiri mutaffaqa’ himoyasida bir hukumatdur. Markaz idorasi G‘ovanna shahridur, Yamayka atasi Anglatarag‘a tobe’dur.

Haiti atasining sharqida San-Dominiqu, g‘arbida Haiti ismlik ikki jumhuriyat vordur. Haitining markaz idorasi Purgu-prans, San-Do‘miniqu shahridur.

Puarto-riqu atasi ham Jamohiru mutaffaqa’ himoyasinda bir hukumat bo‘lub, markaz idorasi San-Juvan shahridur. Kichik Antil atalari Puarto-riqudan Vanazualag‘acha tizilg‘on mayda atalar bo‘lub, aksari Angltara va qolgonlari Fransiya, Hollandiyo, Do‘nimarqa va Jamohiri mutaffaqa’ hukumatlarig‘a tobe’dur.

Bohama atalari esa Angltara idorasidadur. Bulardan boshqa janubda Anglatara idorasida bo‘lg‘on Qolqonda atalari va Bahrang dengizida Jamohiri mutaffaqag‘a tobe’ Alautiyon atalari vor.

 

85. O‘qyonusiyo (Avstraliyo) qit’asi[44]

 

Yangi dunyoning ikkinchisi O‘qyonusiyo qit’asidur. Bu qit’a Osiyoning janubida. Bahri muhiti kabir ila Bahri muhiti hind orasinda bir necha katta va kichik atalardan iboratdur. O‘qyonusiyo qitasini Osiyodan janubiy Chin dengizi ila Maloqo bo‘g‘ozi oyiradur. Amriqodan Bahri muhiti kabir, Afriqodan Bahri muhiti hind ayiradur. Aholisi 55 milyoncha taxmin qilinur. Bundan 5 milyonchasi musulmon va qolg‘onlari moliz jinsidan bo‘lg‘on yerli ma’jusiylar ila Ovrupodan ko‘chib borg‘on xristianlardur. Yerli xalqning ko‘pisi ovrupolilar ila ulfat bo‘lmasdan yildan-yilg‘a ozayib ketmakda va o‘runlarig‘a ovrupolilar to‘lmaqdadur.

O‘qyonusiyo qit’asi: Moliziyo, Moloniziyo, Puluniziyo, Miqruniziyo atalari ila to‘rt qismg‘a bo‘linur.

 

86. Moliziyo

 

Moliziyo Osiyoning janubida O‘qyonusiyoning shimoli g‘arbida voqe’ bir necha atalardan iboratdur. O‘qyonusiyoning eng obod xalqi ko‘p bo‘lg‘on yeri ushbu Moliziyo qismi bo‘lub, aholisi 44 milyondan ziyodadur. Moliziyo atalaridan shimoldagi Filipin atalari Jamoqiri mutaffaqa’i Amriqo hukumatig‘a tobe’, markaz idorasi Manila shaxridur.

Urtadagi Salab atasi va Burnau atasining ko‘p qismi sharqda Muluq atasi va janub tarafda zanjirdek cho‘zilg‘on Sund atalari[45] barchasi Ho‘llandiyo hukumatig‘a tobe’dur. Markaz idorasi Jeneva atasida Bataviyax shahridur. Burna atasining shimolida Anglataraning bir oz mustamlakoti ila Burnau ismlik bir kichkina islom hukumati vordur. Sumatra atasining g‘arbiy uchida Ocha ismlik bir islom xonlig‘i vordur.

 

87. Moloniziyo

 

Moloniziyo janubiy O‘qyonusiyoda voqe’ Kina jadid, Avstraliyo, Tasmoniyo va Yangi Zelanda ismlik to‘rt ulug‘ ata ila bir necha mayda atalardan iboratdur. Kina jadidning ahvoli hanuz lozimincha ma’lum emasdur. Shunday bo‘lsa ham g‘arb qismi Ho‘llandiyoniki, janub qismi Angltaraniki va shimol qismi ila g‘arb tarafida bo‘lg‘on Bismark, Yang‘i Britaniyo atalari va Solumun atalarining shimol qismi Germaniyaniki sonolur.

Avstraliyo, Tosmoniyo va Yangi Zelanda atalari butun Angltara idorasidadur. Avstraliyo atasining aholisi 7 milyonga yaqin bo‘lub, markaz idorasi sharqi janubida Sidniy shahridur.

Tasmoniyoning aholisi[46] bir milyoncha bo‘lub, markaz idorasi Hubort shahridur. Yangi Zelanda Kuq bo‘g‘ozi ila bir-biridan ayrilg‘on ikki ulug‘ atadur. Aholisi 800 mingcha bo‘lib, markaz idorasi shimoddagi atada O‘qland shahridur. Bulardan boshqa sharqdag‘i Yang‘i Qalduniyo atasi Fransiyag‘a tobe’. Futunachi, Yang‘i Hiberiya atalari va Solumun atalarining janubiy qismi Angltaraga tobe’dur.

 

88. Puluniziya, Yava va Miqroniziya

 

O‘qyonusiyoning shimol va sharqida Bahri muhiti kabir o‘rtasig‘a sochilg‘on nihoyatda ko‘p mayda atalar bordurki, bularning qismi sharqiysini Puluniziya va qismi shimoliysini Miqroniziyo deyilur. Puluniziyaning mashhur atalari: shimolda Hovoy atalari o‘z boshig‘a bir hukumatdur. Finiks, Unyun, Tuniyo, Monoxiki, Quq va Shotom atalari Angltaraga tobe’dur. Morkiz, Tuvomutu, Susita va Tubovoy atalari Fransiyog‘a tobe’dur. Somvo atalari Germaniyag‘a tobe’dur.

Miqroniziyadagi atalardan Moriyon, Polous, Korulin, Roliq va Morshol atalari Germaniyag‘a tobe’dur. Jilbert va A’lis atalari Angltarag‘a tobe’dur.

 

S o‘ n g

 

«YER YUZI» kitobidagi ayrim istiloh va atamalarga izohlar

Angltara — Angliya.

Bahri muhiti munjamid — Atlantika okeani.

Bahri muhiti kabir — Tinch okeani.

Bahri muhiti hind — Hind okeani.

Bahri muhiti shimoliy — Shimoliy muz okeani.

Bahri muhiti janubiy —Antarktida.

Belchiqo — Belgiya.

Vanazua — Venesuela.

Do‘nimarq — Daniya.

Isvechra — Shveytsariya.

Isvech — Shvetsiya.

Nurvej — Norvegiya.

Po‘rtig‘iz — Portugaliya.

Jamohiri mutaffaqa’i Amriqo — Amerika Qo‘shma Shtatlari.

Hindi chiniy — Hindi xitoy.

Sakana — aholi, yashovchilar, turuvchilar.

Manbat — unumdor.

Lingk — maydon, kenglik.

 

Eslatma: noto‘g‘ri talaffuz qilinib yozilgan so‘zlar uchun nashrga tayyorlovchi muhtaram kitobxonlardan uzr so‘raydi. Bu kitobdagi nomlar, atamalar arabcha, turkcha manbalardan olingani, jahonda sodir bo‘lgan katta-kichik urushlar tufayli mamlakat va shaharlarning geografik nomlari o‘zgarib ketganligi sababli ushbu kitobdagi atamalarning hozirgi shaklini topish maxsus tadqiqot talab qiladiki, nashrga tayyorlovchi bu kamchiliklarni keyingi nashrlarda e’tiborga oladi. — S. A.