Дайындаған: Елмұрат Ораз

 

«Шабыт» баспасы

Алматы, 2022

 Бозұғлан, Ахметбек һәм Жүсіпбек

(Ешбай нұсқасы, Қазан, 1904)

Исфаһан шаһарында Бозұғлан деген падишаһ бар ерді. Аның Әжібек уа Бабабек деген екі саркардасы бар ерді, уа және Бозұғланның екі қарындасы бар ерді. Әжібек уа Бабабек деген саркардасына екі қарындасын беріп, өзіге мұқарраб қылды. Екі қарындасынан екі ұғыл туды. Әжібектің ұғлының атын Жүсіпбек қойды. Бабабектің ұғлының атын Ахметбек қойды. Бозұғлан патшаға баян болды, бес мың үйліктен он мың үйлік елу ат берді. Екеуі жігіт болып, ат үстіне мініп, сахараға шықтылар. Жігіттерге екеуі ат, сарпай кигізіп, Бозұғлан падишаһының жақсы жігіттерінен ешкім қалмады. Күндерде бір күн бір саркардасы келіп, Бозұғлан патшаға арыз қылды: «Патша сәруар жаһан хатыр шәріптеріңізге арыз аулан сіздің жақсы жігіттеріңізден алдыңызда тұрмады. Жүсіпбек бірлән Ахметбекке бардылар. Сізге зарар тиер,—дейді,—Бозұғлан, шара қылың,» — дейді. Бозұғлан патшаға бұ сөз мақұл болды. Мырзасына нама жаздырып жіберді: «Бұл жұртқа дахил қылмасын» деп, елшіден беріп жіберді. Жүсіпбекке берділер. Жүсіпбек көрсе сол мазмұнда жіберген нама бұдүр. Бозұғланның жауабы:

«Бір шаһарда екі сұлтан не іслер,

пітнәшілік деп тұман болар-мыш.

Шишмада жүралмай бірнешік құслар,

Қарға, құзғын, зағ һәм болар-мыш.

Және дахил бар ма мұнда ол жігіт,

исфаһаннан көшіп кетсін сол заман.

* Ғылыми басылым болғандықтан жыр мәтініндегі ескі «түркі» жазба стилі түзетусіз берілді.

Бізлер кім дұшман болар бекман,

Түлкі, шағаллар һәм арыслан болар-мыш.

Үғры қылып барар ермыш қасыға,

10 Халын біліп тәубе қылып ісіне.

Саудалар түсіп оның басына,

Бараһиндан тиғ жүрер боран болар-мыш.

Сұлтанаттық тахыт алуан дүр,

Жанат берен хак алуан менде дүр,

Исфаһан тиғ жаһан менде дүр,

Калблидай закир қабылан болар-мыш.

Бозұғлан дер Жүсіпбекке пиямым,

Елшіден жібердім тұғры кәламым.

көрсін мұны, тұтсын жолдың анжамын,

20 Жүсіп, Ахмет жұртқа сұлтан болар-мыш».

Әл-ғарыз, Жүсіпбек бұл наманы оқып болған заман жігіттердің реңі ұшып айттылар: — «Ердің дұшманы аяқ астында болар екен» деп біздің дұшманымыз Бозұғлан екен. Әй, ханым, біздерге жауап бергіл, нама келтірген елшіні өлтіріп жіберерміз, — дейді. Жүсіпбек жігіттердің реңін қайтарып, бірнеше жерден тімсал келтіріп бір сөз дейді:

— Нааһл билән қорық менің һәр жерде,

Сұхбат һәр кіме сыр ғылымын білдірер.

көңілдегі сырды айтсам нәмартқа,

Дұшпандарға сағ солын білдірер.

Махаббатсыз гүлінен әула дүр жапырақ,

Бейбаһра гияһыдан баһрақ дүр топырақ.

Бейақыл жолдастан жақсы дүр таяқ,

Ғамилерге жүрген жолын білдірер.

надандарды қойып болмас аралыға,

30 Азарын салар білмей ғамның жайға.

Мұханнастың меһман бар үйге,

Калблидек қасқыр қабылан білдіріп,

Құрбан болай мәрт жігіттің бештіне,

Алтын, бақыр қаза қылмақ қасдына.

Жаман бірлән бар мың дұшпан үстіне,

Жетектетер жаман тілін білдіріп.

Жүсіпбек дер шөйлә болды заманлар,

Емді бізге бұ жұрт харам жұртлар.

Өз халыны һәркез білмес наданлар,

40 Бір іс бастап һәрне халын білдірер.

Әл-ғарыз, бұл сөзден соң бес мыңнан он мың үйліктен елу атын алып Исфаһаннан көшіп кетті. Қырық бес күн дегенде Сабзар деген чешмеге барып түстілер. Зияда хош бір жай ерді. Мекен тұтып асайышта болып, ел атынан қырық жігіт сайлап алып, әшірбек деген бір назаркарде бар ерді. сардар қылып алдыға салып, қызылбасқа ғазат қылып, со орынға қан төкті. Исфаһанның неше жолын шауып келділер. Жүсіпбектің ауазасы Үргеніш жұртына түсті. бес шаһар бар ерді. Һәр шаһарында бір ханы бар ерді. Хиуаның хакімі нәдір сұлтан ұғлы ерғали хан, бір хакімі бектер бегі дер ерді. Жүсіпбекке елші жіберді. Жүсіпбек уақыты хош болып, Ахметбектің шамиесіне барып, Жүсіпбек бір ғазал оқығаны бұ дүр:

— Құлақ салып есіт, сұлтаным,

бектер бегі сіздерге инғам жібермес.

Үргеніштің әділеттік сұлтаны,

Жақсы сөйлеп айтып сәлем жібермес.

Аты Айхан ер ғалидың қарындасы,

күнтуған ханның һәм емектесі.

екеумізге келтіріп дүр төрт наманы,

Мейірбандық бірлән инғам жібермес.

түрлік тарту билән он бедеу аты,

50 бес мөһір басылған жіберген хаты.

Алмас қылыш билән зерен қалқаны,

екеумізге шұндағ инғам жібермес.

Һәр пендеге Құда болса мейірбан,

Қайда болса қор болмағай бекман.

Үргеніш мәліктен бізге бес сұлтан,

сапаршылар қылып кәлам жібермес.

Жүсіпбек дер және дәуренлер келді, 

Бізге бұл дәулеттер Құдайдан келді.

Ахметбек, біздің мәслихаттар келді,

60 Келсінлер деп бізге инғам жібермес.

Әл-ғарыз, Ахметбек айтты:—Кеңес қылып барғаныңыз жақсы дүр, сыйлы тон қысқа болмас, — деп бірнеше жерден тімсал келтіріп бір ғазал оқығаны бұ дүр:

— Кеңесті тон қысқа болмас һәр жерде,

Ағасы ағайынның, жігітнің,

Нәсібесі зияда болар дүниеде,

Үлықтардың пендең алың жігітнің.

Аты Ерғали хан, өзі уәли дүр,

Әгар білсең шілтендердің бірі дүр.

Жүрген батқан ісің камалы бар дүр,

Ада болмас бақыт ықпал дәулет дүр.

Тез келген дәулеттің зауалы бар дүр,

70 Ада болмас лекін қылған жігіттің.

Алар кәбі сұлтан жоқ дүр зияда,

назар салып жетісерміз мұрады.

Күн-түн құрметің болсын зияда,

Падишадан дұға алған жігіттің.

Бақыт жеткерер кәр дүниені,

Жаудырың бір жерге хорд калани.

Мақшар күні болғай аны иманы,

Ел атын, қадірін білген жігіттің.

Әл-ғарыз, бұл сөз мақұл болып, он мың үйлік кісі құрылып бір жерге жамғ болып Ерғали ханның жіберген тартылғыларға көз салдылар. Елі, халқы сарафраз болып еді.

— Әй, төрем, бәрің ер сыйлаған ғәзиз дүр, сізің дәулетің зияда, елі, халқы асайышта болыппыз, — дейді. Жүсіпбек ханнан келген елшілерге көп инғам беріп жіберді. сарафраз қылып: «біздер арқаңыздан апта өткеннен соң барармыз», —деп көңлін толтырып ұзатып қалдылар. әй, хан, неше мүддет жүріп ерғали ханның елшісі қызметке бардылар, һәм хандар сұрадылар: «шаһзадалар нешік жігіттер екен?» деп, әй хан, бектердің тағриф қылғаны бұ дүр:

— Хұб бек ұғлы Ерғали сұлтан,

80 Шажағат бабында Рүстемше бар дүр.

Мәрд майдан елінде белгі ұстады,

шажағат бабында рүстемше бар дүр.

Бір шаһ ерүр шаһы Кесауардай,

Әшірбек сардар діндардай.

Шаһы шабат бабында Рұм Қайсардай,

Әділет бабында Омарша бар дүр.

Кімсе деп болмас тура бек бабында,

Һәм һешкімні көрмедім һәр әмір бабында.

Мінген аты Ғайн Шұбар бабында,

90 Қояндай шыршып қоразша болар.

Күнде неше қазынасы ашылар,

ғаріп билән дәйім ғұмыры кешілер.

Мағрифат айласа дарлар ашылар,

бисахиф дүр бабында ғабаша бар дүр.

Иақыр, міскіндерге мейір-шапағатты,

кімді жақсы десең, ұшанша бар дүр.

Жүзі нұрлы, тілі зікір саналы,

Қош қылықты меруетті, опалы.

шекерден һәр сөзі білсең мазалы,

100 риуаят білгенше ұшанша бар дүр.

Аптадан соң келер мұнда ишарат,

Алар үшін қылсаң дейле ғимарат.

Қадір Мәулән қылар бізге кәрамат,

бірі хор, бірі шер дүр, қабыланша бар дүр.

ЕКІ сұлтан бір-біріге муафиқ,

Құдайым жаратпас дәулетке лайық.

иман айтар көріп келдім, халайық,

естігеннен жүзін көргенше бар дүр.

Әл-ғарыз, ерғали екі зеренкар мейманхана қылдырып қойды. бір апта өткеннен соң Жүсіпбек билән Ахметбек қырық жігіт билән Үргеніш жұртыға келділер. ерғали хан тамам беклері бірле Жүсіпбектің алдыға шығып, ізет қылып қолтығынан сүйеп, таққа ишарат қылды. (Әзизім деп бір ғазал оқығаны бұ дүр)

— Хош келіпсің, Жүсіп-Ахмет, бас үстіне,

Тәж-тахтым сеңа болсын, Жүсіпжан.

Шырынға тояйын сахиб шырағым,

Мал-мүлкім сеңа болсын, Жүсіпжан.

Баройе сеңа хүкіметім бәріні,

Танха қылайым Хорезм шаһарны.

Қылғыл, балам, дәйім Үргеніш баһарны,

Сеңа жаным пида болсын, Жүсіпжан.

Ергаштырып неше жақсы бекларны,

Ағазы ғұнша хұсни таза гүлларны.

120 Сайран етіп марға зерлі гүлларны,

Сұңқар баһрақ исубуле, Жүсіпжан.

Һәр сөзіңе пида болсын бұ жаным,

Сеңа баройе бүгін тахыт дәуренім.

Сүйер қозым пида болсын бұ жаным,

Пида сеңа пана болсын, Жүсіпжан.

Ерғали хан әзім раһың өзіммен,

Қадам қойсаң хак пайың өзіммен.

Кеше-күндіз дәйім дұғада өзіммен,

сенің жасың ұзақ болсын, Жүсіпжан.

Әл-ғарыз, әдеп сақтап тахтыға шықпады. Пәст түсіп отырып дұға қылды. Түрікменнің бектері айтты: — Сахрай екен, өзіне ізетті лайық көрмей, —деп шикаят қылды. Жүсіпбек түрікмен бектерге қарап, бірнеше жерден тімсәл келтіріп бір сөз дейді.

— Әй, умаралар, ака бірлар,

130 Азар халны білген жақсы дүр.

падшаһларның жолы ұлық,

Еиззатның қылған жақсы дүр.

падишаға қызмет қылып,

инғамларын алған жақсы дүр.

Һәркім болсын жолын біліп,

кетмес аяғы тайылып,

падишаһларын жай жала,

Бізге сон

...