автордың кітабын онлайн тегін оқу Қызыл Арлекин. Маскалар мен хромдар
ПРОЛОГ
Шыны керек, Арлекиндердің қайдан шыққанын ешкім де білмейді. Олар тіпті қасиетті кітаптарда да аталмайды. Дегенмен Арлекиндер бар, адамдар арасында өмір сүріп жатыр.
Кейбірі оларды түрлі түстегі хромдардың қан араласуынан пайда болды десе, енді бірі оларды құдайлар жіберген дейді...
...Егер жауыздықпен өлтірілген хайуан немесе өлі нәресте табылса, бұл — арамызда Арлекин жасырынып жүр деген сөз. Оны тезірек тауып алып, өлім жазасына кесуіміз керек.
1. Арлекиннің жазасы
Жақында он төртке толамын, есейдім десем де болады. Сол себепті әкем алаңға баруымды жөн көрді. Бүгін Арлекинді өлім жазасына кеспекші.
— Кейін кездесіп қалып жатса, жазбай тануың үшін бұл жауыздарды көруің керек, — деді ол.
Нағыз Арлекинді көремін деген ойдың өзінен-ақ бойым тітіркеніп сала берді. Әлде қорыққаным, әлде қызығушылығым болды ма, білмеймін. Сол таңда (біртүрлі суық әрі бұлыңғыр еді) әкем бөлмеме кіргенде, мен әлдеқашан ояу жатқанмын. Дұрысы, түні бойы көз ілмедім.
Арада бірнеше минут өткенде жылынайық деп шөп қайнатпасын іштік, содан соң үстімізге жамылғымызды іліп алдық. Маскамызды киеміз деп есік алдында біраз кібіртіктеп жүріп қалыппыз. Әбден дайын болдық-ау дегенде әкем маған көз тоқтатып қарады да, күлімсіреп:
— Ашева, әр таң сайын бойың ұзарып, өсіп келесің, — деді.
— Саған қатты ұқсап келеді, — деп қосып қойды анам жатын бөлмесінен шығып келе жатып.
Мені кетер алдында бір көріп қалғысы келгенін сездім. Өйткені бүгін өмірдің сұрапыл шындығымен алғаш рет бетпе-бет келуім еді. Анам маскамды кигізіп, басымнан сипап, мейірімін төгіп, мені бұған дайындағысы келгендей болды.
— Қалай, жақсы емес пе? — деп күлді әкем анама қарап тұрып.
— Иә, — деді анам жай ғана. Ол қызыл түсті, қара ерін мен көзден аққан жас бейнеленген өлім маскасына қарап тұрған еді. Масканы әжем жасап берген болатын. — Иә, жақсы...
Анамның даусынан діріл мен қорқыныш сезілді, бірақ әкем мән бермегенсіді; алдымызда күтіп тұрған жайт анама да ұнамайтыны сияқты, әкемнің де ұнатпауы мүмкін, алайда бір ақиқат анық: бұдан қашып құтылу мүмкін емес еді.
Өзі қарапайым ақ-қара маскасын киіп жатып, айнаға көз қиығын салды. Оның келбеті сондай айбынды болатын: бойы ұзын, кең жоталы, бұлшықеті ойнаған мықты қолдары. Біздің тірегіміз, қорғанышымыз: мықты, әділ, ержүрек. Көк пен Қызыл хромдарға қарсы соғысқан нағыз қаһарман. Оның ұлымын деген ойдың өзі-ақ кеудемде мақтаныш сезімін оятатын. Ес білгелі әкеме ұқсасам деп армандайтынмын.
Анамды кезекпен құшақтап, сүйдік те, суық таң алдындағы қараңғыға қойып кеттік.
Әкем екеуміз біздің көне, көне болса да ұлы қаламыз Аксиумның тас төселген көшесімен иық түйістіре жүріп келеміз. Таңның енді атып келе жатқанына қарамастан, Қара хромдар жиналып қалыпты. Ұзын қара жамылғымыздың етегі жалп-жалп етіп, дәл бір ебедейсіз қарғаға ұқсап қалған едік. Келе жатырмыз, іштей қобалжуым бұрынғыдан күшейе түскендей болды: қорқынышым қызығушылығыммен алысып жатыр еді. Бұл уақытта біз Жеңіс алаңына жиналған қалың қауымға келіп қосылғанбыз.
Хромдардың арасындағы соғыстарда талай жан ерлікпен қаза тапқан, сол қаһармандарға қойылған ескерткіштер қазір бізге көз алмай қарап тұрғандай сезілді. Кенет шығыстан суық жел тұрды да, жаңбырдың алғашқы тамшылары бетіме тама бастады.
Алаңның қақ ортасында дар ағашы тұр. Талай адамның қаны бөккен, ешкімді аямайтын ол алда болар оқиғадан хабар беріп тұрғандай еді. Алаңның шет жақтарына биік тұғырлар салынған, мұнда бай қала тұрғындары ыңғайланып отырып, өлім жазасын тамашалай алатын. Трибунада Қара хромдар қаптап кеткен, тек бірнеше сұлба басқа түсті киімдер киген: ақ, күлгін, сары және көк; олардың ашық түсі еріксіз назар аудартты.
Мен әкеме бұрылып:
— Олар мұнда неге келген? — деп сұрадым.
— Басқа елдердің белгілі адамдарын ылғи шақырады, балам. Олар да Арлекиннің өлім жазасына кесілгенін көргісі келеді, себебі Арлекиндер біздің ғана жауымыз емес, — деді ол.
Олар төртеу еді. Біреуі ақ мантия киген екен, алайда маскасы мен белдігі Күлгіндерге жататынын айтып тұрғандай; оның жанында көк барқыт киген екеу — Көк хромдар; ал алтындалған маска киіп, үстіне бұзау терісінен жасалған, шафран түсті жамылғы ілген төртіншісі Сарылардың халқынан болатын. Олар тұнжыр Қара хромдардың арасында шағын ғана болып тұр еді, кенет бір жайсыздықты сезгендей болдым да:
— Ал Қызғылт сары мен Қызылдар қайда? — деп сұрадым әкемнен.
Келген меймандарды көзімен бір шолып шыққан әкем:
— Білмеймін, — деп жауап берді.
Әкемнің түрінен қобалжу байқалды. Қалған екі хромның келмей қалуы жақсылықтың нышаны
емес еді; әсіресе Қызылдар — жүздеген жылдар бойы алысып келе жатқан қас жауымыз болатын. Мен тағы бірдеңе дейін деп ыңғайлана бергенімде халық шу ете түсті: бұл өлім жазасына кесілген адамды алаңға алып шықты дегенді білдіретін.
Екі қара жалаудың желмен желбіреп эшафотқа келе жатқанын байқадым. Халық алға қарай ұмтылды: аяғының ұшына тұрып, мойындарын созып, көруге әлек болып жатыр. Адамдар легі көбейіп, бізді жан-жақтан қыса бастағанда бойымды қорқыныш биледі. Ызалы айғай-шудан құлақ тұнардай, дегенмен бәрінің көзі жалауда.
Кенет мені мына жерде таптап кетсе де, есімнен танып құлап қалсам да, мені ешкім байқамайтынын түсіндім. Құлап қалмайын деп, әкемнің иығынан мықтап ұстап алдым. Әкем маған бұрылып қараған кезде абыржып тұрғанымды байқап қалды.
— Қорықпа! — деп айғай салды үдеп келе жатқан гуілдің арасынан. — Не болса да қорықпа! Естіп тұрсың ба?
Мен басымды изеп, бойымдағы үрейді білдірмеуге тырыстым. Әкемнің алдында ұятқа қалғым келмеді.
Жалаулар желбіреп, барабандар соғылып, айнала азан-қазан болды, барабан даусының күштілігі сондай, жүрегім тарсылдап, екеуі бірге үндесіп жатты. Артынша бәрі тыныштала қалды да, алаңды үнсіздік басты. Құдайлар қаламызды бір сәтке дуалап тастағандай көрінді.
Мұның қанша уақытқа созылғанын білмеймін, маған бірнеше сағат өткендей көрінді, дегенмен жүрегім үш немесе төрт рет қана соққан болар. Сол тыныштықты зар еңіреген дауыс бұзып, сеңдей соғылысқан халыққа қарай келе жатқан сұлбаны көргенімді ешқашан ұмытпаспын.
Бұл Арлекин болатын.
Оны бірнеше күзетші ағаш тұғырға салып әкеле жатты. Қолын артқа қайырып, ағаш тұғырдың үстіндегі тіреуге байлап қойыпты. Тұғыр оны әкеле жатқандардың ырғағымен шайқалып, арасында жұлқып-жұлқып кетеді. Олар аздап жақындаған кезде Арлекиннің басына киілген шошқаның басын көзім шалды: жануардың терісі басына жабысып тұр екен. Шошқаның қаны Арлекиннің көзінің айналасынан терең жаралардан аққан қанымен араласып, бетін жуып жатты. Жалаңаш денесіне алабажақ киім кигізіпті, мұндайды өмірімде көрген емеспін: қызыл, сары, жасыл және көк түсті матаның қиқымдарын біріктіріп тіге салыпты. Осының бәрі адам шошырлықтай еді.
Арлекин тағы да айғайлап жіберді, дұрысырақ айтқанда, қорыққанынан ұлығандай дауыс шығарды. Осы жолы жиналған жұрт қарап тұрмай жеккөрушілікпен, аса бір өштікпен жауап қайтарды. Бұл гуіл ағаш тұғырдың тұсынан басталып, алаңға жайылды. Мен тағы да әкеме қарадым.
— Бұл әлгі Қызыл Арлекин болса ше? — деп құлағына сыбырладым.
Қызыл Арлекинді тамұқтан шыққан деп есептейтін: әлемдегі ең қатты қорқатынымыз әрі лағынет айтатынымыз осы хром болатын. Білетіндердің айтуынша, ол — барлық Арлекиндердің басшысы. біз, балалар, оның атын естігенде-ақ дір ете қалатынбыз. Ол жайлы ел арасында көптеген аңыз-әңгімелер жүретін, біразын үлкендер бізді қорқыту үшін ойлап тапқан. Алайда бұл әңгімелер ойымызда қатты жатталып қалған еді; мен шынымен де ол сәбилердің қанын ішкендіктен қызыл болып кеткен дегенге сенетінмін. Қалай дегенмен де бір нәрсе күмәнсіз еді: Қызыл Арлекин шынымен де бар болатын.
Әкем ештеңе деп тіл қатпады, ол да басқалар сияқты тұтқынға қарап тұрған. Мен үсті-басы қан-жоса Арлекинге тағы бір қарадым, оның қолы байлаулы, күзетшілердің қоршауында болса да, босап шығып, бәрімізді қырып салуға күші жетерлік еді.
— Ал егер ол ұшып кетсе ше? — деп үрейлене сұрадым.
— Ұшып кетпейді, оның қол-аяғы байлаулы. Сабырға кел, Ашева.
Мен басымды изедім де, Арлекинге қайта қарадым. Қалың нөпір жақындап қалғандықтан, арада бір-екі минут өткенде оны анығырақ көрдім. Не күткенімді қайдам, оны дарға жақын әкелген кезде менен бірнеше жасқа үлкендеу өзім сияқты жас жігітті көрдім; жиырмадан да аспаған сияқты. Оның ашық жүзі мені қатты таңғалдырды, себебі барлық хромдар түсіне қарамастан, жалпыға бірдей заңға сәйкес маска тағатын. Бәлкім, ашаң жүзіндегі қанның қою қызыл түсі таңғалдырған болар. Осындай қалыппен мыңдаған адамның алдына шығу нағыз қорлық еді, оған қарап ішімнен тындым.
Ол аспанға қарап, соңғы рет құдайларға «Өмірімді сақтап қалыңдаршы» деп жалбарынғандай көрінді.
Шошқаның басы гүрс етіп жерге домалап кетті де, айналамдағылар қарқылдап күле бастады. Мен де қарап тұрмай күлмекші болдым, өйткені бұл менің парызым деп ойладым. Алайда қанша тырыссам да, күле алмадым, керісінше, бейшара жігітке жаным ашыды.
— Оның Арлекин екенін қайдан білесің? — деп сұрадым әкемнен.
— Қазір өзің көресің, — деп жауап берді ол.
Оның да мен сияқты мына болып жатқанның бәріне куәгер болғысы келмегенін білдіргендей, даусы біртүрлі құмығып шықты. Бәлкім, солай көрінген шығар, өйткені ол басқалармен қосылып боқтық сөздерді қарша боратып жатты.
Арлекиннің денесінен бір діріл жүріп өткендей болды, мен оның қылмыскер екеніне одан сайын күмәндана бастадым. Ол еш қауіп төндіретіндей емес-ті. Біреуі әлгі байғұстың мойнына дар арқанын іліп жатқанда, қалған екеуі оны ұстап тұруға тырысты.
Оның тағдыры қыл үстінде тұр еді — кенет ол айқай салды. Даусы неше түрлі қорлап, тіл тигізіп жатқан топты жарып өтті:
— Өлтіре көрмеңіздер! Аясаңыздаршы! Мен Арлекин емеспін!
Ант етейін, осылай деген кезде оның маған қарап тұрғанын сездім. Оның аянышты даусы жаңғырып, алаңды шарлап кеткендей болды. Дәл осы сәтте жендет аяғының астындағы тіреуді бір теуіп, ұшырып жіберді. Әлгі жігіттің денесінен жаны шыққанша дірілдеп сала берді. Маған бұл мәңгілікке созылғандай көрініп, артқа бұрыла бергенім сол еді, әкем қарулы қолымен мойнымнан ұстады да, дарға қаратты.
— Қара, — деді ол.
Осы кезде аяғы жансызданып салбырап қалған Арлекиннің үстінен түрлі түске боялған мұнар көрінгендей болды. Бір сәт көрініп, жоқ болғанымен, жиналған топ аһ ұрды. Тіпті қол шапалақтап, шаттанып сала берді.
— Бұл не? — деп сұрадым мен жауабы қандай боларын сезсем де.
Оң жағымда тұрған хром өшпенділік пен жиіркенішке толы көзімен маған қарады да, әкемнің алдын орады.
— Не болушы еді? Жексұрынның жаны шықты. Сол керек оған! — деп қатты айғай салғаны сондай, құлағым ауырып кетті.
Әлгі жексұрынның өліміне қуанғанымды әлде жеңілдегенімді сезінгім кеп жүрек түкпіріне үңілдім. Бірақ бәрі бекер болып шықты. Есімде бар қалғаны — Арлекиннің өлерінен бұрын маған қарағаны болды. Ол аңшылардың қақпанына түсіп, өлетінін сезген еліктей еді.
Төбемізге бұлт үйіріліп, алаңға нөсер жаңбыр жауды. Жаңбырдан қашқан хромдар үйді-үйге тарай бастады, дегенмен кейбірі Арлекиннің жансыз денесін арбаға тиеп жатқанын тамашалау үшін кідіріп қалды. Өртеуге апара жатқан еді. Қойылым аяқталды, алда күнделікті күйбің тіршілік күтіп тұр. Судың толқып барып қайтқаны сияқты, жиналған топ та көше-көшеге ағылып, Жеңіс алаңынан ығыса берді. Кейбірі бір-бір стакан сыра жұтпақшы болып жақын маңдағы таверналарға асықты.
Әкем екеуміз үйге, анама оралдық. Жазалаудың қалай өткені жайлы ештеңе сұрамады. Сұрап керегі не, түрімнен-ақ бәрі белгілі еді.
Арлекиннің жазасынан кейін арада бірнеше күн өтті. Өзімнің жер басып, тірі жүргеніме қуандым. Кеудемді кере демалып, тамақты да аса бір тәбетпен жеп, әр кесегінің дәмін алдым. Тіпті әр сағатым соңғысы болардай ұсақ-түйектің бәріне қуанып өмір сүре бастадым. Ұйқыға кетер алдында Арлекин болмағаныма шүкіршілік айтып, «Оларды ешқашан жолықтыра көрме» деп құдайларға жалбарынамын. Сол кезден кейін «Осы өтінішімді құдайлар көп көрді ме?» деп өзімнен қаншама рет сұраған шығармын.
Бір нәрсені ғана сеніммен айта аламын: дұғаларым жауапсыз қалмады.
2. Қара халық
Арада бірнеше күн өткенде көшедегі айқай-шудан оянып кеттім. Қала тұрғындары түске таман Ақсақалдар сарайының алдына жиналу керектігін айтты. Ақсақалдың қала тұрғындарына айтары бар екен.
— Тезірек! Жамылғыларыңды киіңдер, — деп анам әкем екеумізді асықтыра бастады.
Айтуға ұят, әрине, бірақ мен өлім жазасынан әлі де айыға алмай жүргенмін. Тағы да дабырлаған жұрттың арасына барамын деген ой мазамды қашырды.
— Біздің баруымыз міндетті ме? — дедім мен.
— Анаңның айтқанын орында, — деді әкем ашуланып.
Ол әдетте бұлай дауыс көтермейтін. Қазір сол күндерді ойлап отырып отбасымыздың не үшін жиналып жатқанын әкем білді ме екен деп өзімнен сұраймын.
— Мынаны кие ғой, — деді анам даусын жұмсартып, сосын кінәлағандай әкеме қарап қойды.
Анам маған қара масканы берді. Бұл оникс пластинасынан әдемілеп ойылған әкемнің сыйлығы еді. Ол мен үшін алтыннан да қымбат, сондықтан масканы тек салтанатты жағдайда ғана киетінмін. Бізге қара масканы үлкен мейрамдарда немесе ақсақалдардың бірі өлгенде не соғыс басталғанда киюге рұқсат беретін. Келесі мерекеге дейін әлі уақыт бар. Билеушілердің де біреу-міреуі қайтыс болды дегенді естімедік. Ендеше, бүгінгі жиналыстың себебі айқындала бастағандай. Иә, әкемнің көзіне қарағанда бұл жорамалымның еш күмәні қалмады.
Үшеуіміз ақыры Сарайға жеткенде, қала тұрғындарының көпшілігі алаңға жиналып қалыпты. Олардың арасынан қысыла-қымтырыла әрең өтіп бара жатып, бүгінгі жағдайдың ауыр екенін түсінгендей болдым. Өйткені олардың ешқайсысы бір-бірімен сөйлесуге батылдары бармай, демдерін ішке тартып сұрлана қалған.
Ақсақалдар Сарайдың мәрмәрдан жасалған басқыштарында тұр. Біздің қалың тоқыма жамылғымыз сияқты емес, нәзік жібек матадан тігілген жамылғы киіпті, маскалары алтын өрнектермен әсемделген. Дегенмен осыншама сән-салтанаты жарасқан маскалар арасынан өзгешеленіп тұратыны да бар еді. Ол — ақсақалдың маскасы. Өмірімде мұндай ғажайып масканы көрмегенмін. Жан досым Андагардың айтуынша, қара алтыннан құйылған маска өмірдің өзінен де үлкен көрінеді. Өйткені оны халқымыздың қамқоршысы, Жоғарғы Құдай Лапистің өзі ақсақалымызға тарту еткен.
Ақасақалдар иық тірестіре бір сызықтың бойына кеп тұрды. Ақсақал олардан бөлініп, алға бір қадам аттады да, бәсең дауыспен сөйлеп кетті. Сарайға келгендердің әрқайсысы болып жатқан істердің маңыздылығын жақсылап түсінсін дегендей әр сөзіне мұқият болды.
— Қара халықтың қадірлі ұл-қыздары, дұғаларымыз құдайлардың құлағына шалынсын! —
деп бастады ол қолын жайып. — Бүгін таңда Қызыл хромдардың елшісі бізге жиіркенішті сатқындық туралы хабар әкелді. Біз бұл хабардың боларын сезіп те жүрген едік. Олар бізге соғыс ашты! Бізге — құдайлардың сүйікті құлдарына, хромдардың ең көне, қадірлі халқына соғыс ашты!
Жиналған жұрт жауапты көп күттірмеді. Жан-жақтан ұлардай шулап, алаңды азан-қазан қылды. Олар қатты ашулы еді. Күзетшілер халықты тыныштандырамыз деп біраз уақыт өткізіп алды, сосын ақсақал сөзін қайта жалғады.
— Қымбатты бауырларым, Қызылдар ата-бабамыздан мұраға қалған жерімізге басып кірді, — ақсақалдың даусы ашудан қалтырап шықты. — Олар Шығыс орманының бір бөлігін опасыздықпен иемденіп алды.
Оның айтқандарын тыңдап тұрып ақсақалға тәнті болдым. Мен оның жүзін ешқашан көрген емеспін, дегенмен барлық Қара хромдар секілді мен де оған шын берілген едім. Отандастарымның да ақсақалға қалтқысыз сенетінін білетінмін: ақсақалдың кемеңгерлігі, күші мен батырлығы бізді жеңіске бастап барады.
Ақсақалдың даусы жиналған жұртқа жаңғырықтай естіліп жатты:
— Жеделдетіп Бірінші әскерді жинақтаңдар! Шығыс орманы жаққа шабуылға дайындалыңдар!
Бірінші әскер ең тәжірибелі жауынгерлерден тұратын: шабуыл болған жағдайдағы біздің авангард. Ол Екінші және Үшінші әскердің дайындалуына уақыт беретін, себебі олардың қатарында жас және дайындығы аз хромдар болатын. Менің әкем Бірінші әскердің тәжірибелі сарбазы ретінде нағыз күрескер еді. Ол екі соғыста ерлікпен күресіп, қатыгез шайқастарды бастан өткеріп, қаншама досынан айырылған жан. Алайда өлімге бетпе-бет келсе де, жауын қасқая тұрып қарсы алды. Әкем ашылып ештеңе айта бермейтін, бар айтары: «Соғыста жеңімпаз хромдар болмайды. Жеңімпаз қашанда жалғыз, ол — соғыс пен кекшілдіктің құдайы, мейірімсіз Джерис. Бұл құдай түсін айырып та жатпастан, кез келген хромның қаны төгілгенін қалайды. Тек осылай ғана мәңгілік шөлін қандырмақ».
Сол түні төсегімде жатып анамның жылағанын, әкемнің оны бар мейірімін салып жұбатпақ болғанын естідім.
Әкем соғыстың шын келбеті жайлы айтқанына қарамастан, кеудемді мақтаныш кернеп
