ABADIYATGA DAXLDOR YODGORLIK

«Kalila va Dimna», rivoyatlarga ko‘ra, aslida qadim zamonlarda hind faylasuf olimlari tomonidan yozilgan. U hind folklori asosida yaratilgan bo‘lib, «Panchatantra», «Xitopadeshe» va boshqa asarlar bilan ildizi birdir.

«Kalila va Dimna» Eron shohi Anushiravon (531–579) davrida Hindistondan saroy fuzalolari­dan bo‘lgan Barzuya hakim tomonidan yashirincha Eronga keltirilib, pahlaviy tiliga tarjima qilin­gan. Bu tarjima yo‘qolib ketgan, lekin pahlaviy tilidan suriya tiliga qilingan tarjima (taxminan 570-yillar, mutarjim Bud nomli shaxs) adabi­yotga nodir yodgorlik sifatida qo‘shildi. «Kalila va Dimna»ning Abbosiylar xalifaligi davrida o‘sha zamonning eng donishmand olimlaridan bo‘lmish kotib Abdulla ibn al-Muqaffa (721–757) tomonidan arab tiliga qilingan tarjimasi uning butun dunyo bo‘ylab tarqalishiga sabab bo‘ldi.

Eski Sharq an’anasiga ko‘ra, Ibn al-Muqaffa «Kalila va Dimna»ni tarjima etish asnosida faqat muqaddima yozibgina qolmay, asarning asosiy matniga ham birmuncha o‘zgarishlar kiritgan. Masalan, u «Dimna ishining tekshirilishi» faslini o‘zidan qo‘shgan.

X–XI asrlarda «Kalila va Dimna» Ibn al-Muqaffa tarjimasi asosida yana suriya tiliga, XI asrning oxirlarida yunon tiliga, XII asrda yunonchadan slavyan tiliga, XIII asr o‘rtalarida yahudiy tiliga, bir necha o‘n yillardan keyin esa lotin tiliga tarjima qilingan. Ana shu oxirgi tarjima fransuz, italyan, nemis va boshqa g‘arb tillariga qilingan tarjimalarga asos bo‘lib xizmat qilgan.

1889-yilda mashhur rus sharqshunoslari M.Attaye va M.Ryabinin «Kalila va Dimna»ni rus tiliga tarjima qildilar. Rus olimi I.Yu.Krachkovskiy o‘zining yosh iste’dodli shogirdi T.P.Kuzminga «Kalila va Dimna»ni arabchadan rus tiliga tarjima qilishni topshiradi.

T.P.Kuzmin mashhur arabshunos L.Shayxo tomo­nidan 1905-yil Bayrutda nashr qilingan, 1923-yilda esa qaytadan tahrir qilinib tuzatilgan variantini asos qilib oladi. T.P.Kuzminning bevaqt vafoti tarjimaning tugallanmay qolishiga sabab bo‘ladi. I.Y.Krachkovskiy uni tugatib, L.Shayxo­ning matniga moslashtirib qayta ishlab chiqadi. Bu tarjima Y.E.Bertels so‘zboshisi bilan 1957-yilda Moskvada ikkinchi daf’a nashr etiladi.

Arab va suriya tillariga qilingan tarjimalardan keyin tojik adabiyotining otasi, mashhur shoir Rudakiy (940–941-yillarda vafot etgan) «Kalila va Dimna»ni fors-tojik tiliga nazm bilan, 1143–1144-yilda esa Nizomiddin Abul Maoliy Nasrulloh nasr bilan tarjima qiladilar.

XVI asrga kelib «Kalila va Dimna»ni Husayn Boyqaro farmoni bilan hirotlik shoir Husayn Voiz Koshifiy fors tiliga qaytadan tarjima qiladi, asarga «Anvori Suhayliy» deb nom beradi va uni Sulton Husayn Boyqaroga bag‘ishlaydi.

Nihoyat, Hindistonda Boburiylar davrida Ak­barshoh­ning (1556–1605) vaziri Abul Fazl bin Muborakshoh «Anvori Suhayliy»ni qaytadan ishlaydi, uning tili, uslubini birmuncha soddalashtiradi va uni «Iyyori donish» deb ataydi. XVI asrda bu noyob yodgorlikning fors tilidan turkiy tilga «Humoyunnoma» nomi ostida qilingan tarjimasi keng shuhrat qozonadi.

XIX asr oxirlarida Qozonda Gabdalgallam Fayzxon o‘g‘li bu asarni arabcha asliyatdan tatarchaga tarjima qilib, topografiya usulida bosmadan chiqartirdi.

Bu yerda quyidagilarni aytib o‘tmoq lozim.

G‘arbda tarjima qilishda asl matnni mumkin qadar o‘z holicha saqlab qolishga intilish, Sharqda esa aksari asl matnni erkin tarjima qilish an’anasi kuchlidir. Sharqda tarjimon asl matnni qisman bo‘lsa-da, o‘z dunyoqarashi va davri talablariga ko‘ra talqin etish va shu bilan birga, hatto o‘zidan qo‘shishga harakat qiladi, bu an’ana tusiga kirgan. Sharq xalqlari tillariga qilingan tarjimalarga yondashishda shuni ko‘zda tutmoq lozim. Arab, fors va boshqa sharq tillariga qilingan tarjimalar shundan dalolat beradi. Bu narsa «Kalila va Dimna»ning o‘zbek tiliga qilingan tarjimalariga ham oiddir.

Uning o‘zbekchaga qilingan birinchi tarjimasi taxminan XIII asrga to‘g‘ri keladi. Bu tarjimaning yagona nusxasi Londondagi «Indiya offis» kutub­xonasida saqlanmoqda. Mutarjimi – Iftixoriddin Muhammad Bakriy. Ingliz sharq­shunosi Ete o‘z katalogida mazkur nusxasiga qisqacha sharh beradi.

1131 (1718–1719)-yillarda «Kalila va Dimna» Qash­qarda Mulla Temur tomonidan «Anvori Suhayliy» asosida tarjima qilinadi va unga «Osori Imomiya» deb nom beriladi.

1253 (1837–1838)-yillarda «Kalila va Dimna» Xivada Xorazm xonlaridan Olloqulixon hukmronligi davrida Mulla Muhammad Niyoz tomonidan forschadan o‘zbek tiliga tarjima qilinadi. Mutarjimning tarjimaga yozgan muqaddimasida asarning O‘rta Osiyoda keng tarqal­ganligi, sevilib o‘qilganligi, avval ham bir necha bor tarjima qi­linganligi aytiladi.

«Kalila va Dimna»ning o‘zbek tilidagi tarjimalari orasida xalq ichida eng mashhuri 1898-yilda Toshkentda litografiya usulida nashr etilgan Qori Fazlulloh (taxallusi Almaiy) tomonidan bajarilgan tarjimadir. Boshqa sharq tarjimonlari kabi Almaiy ham asliyatni juda erkin tarjima qiladi, ma’lum darajada asarga o‘z hissasini ham qo‘shadi. Bu masalaning bir muhim tomonidir. Masalaning ikkinchi tomoni shuki, uning (Almaiyning) o‘ziga xos tarjima tili va uslubi bor.

Almaiy tarjimasi qisqa muddat – 1901–1913-yillar ichida uch marta toshbosmada nashr etiladi.

O‘zR FA Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharq­shu­noslik instituti qo‘lyozmalari fondida «Kalila va Dimna»ning 1131 (1718–1719)-yillarda Mulla Temur tomonidan Qash­qarda bajarilgan uchta qo‘lyozma nusxasi (inv. 7451, 5807, 1321-sonli), Almaiy tarjimasining 1318 (1900)-yilda ko‘chirilgan nusxasi ham saqlanadi.

Bulardan tashqari, shu fondda bu nodir asar­ning bir necha forsiy qo‘lyozma nusxalari va talaygina toshbosma nashrlari ham mavjud.

Shuni qayd etmoq lozimki, Almaiy tarjima qi­lishda, yuqorida aytganimizdek, asl matnga juda erkin munosabatda bo‘lgan. Buning ustiga, ­uning tili og‘ir, forsiy-arabiy iboralar bilan to‘lgan, keng o‘quvchilar ommasi aksar ularni tushuna olmaydi.

1960-yilda «Kalila va Dimna»ning R. Sultonov tomoni­dan ozarbayjonchaga qilingan tarjimasi nashr etildi. U o‘z davrining mashhur olimi, adibi Abulmaoliy matnini asos qilib olgan. 1962-yilda mazkur tarjimaning mukammal­lashtirilgan ikkinchi nashri chiqdi. Bu hozirga qadar turkiy tillarda bo‘lgan va chop etilganlar orasida eng e’tiborlisidir. Kitobxonlarga taqdim etilayotgan bu asarni tarjima qilishda biz Eronda 1938-yili Abdulazim G‘arib tomonidan nashr etilgan matn va ozarbayjon tarjimasini asos qilib oldik.

Asarni tarjima etish va nashrga tayyorlashda quyidagi jihatlarga e’tibor qilingan:

1. Mumkin qadar mukammalroq matnni o‘quv­chilarga taqdim etish. Shu maqsadda, yuqorida aytilganidek, asosan oxirgi ozarbayjon nashrini olib, unga Almaiydan ba’zi hikoyatlar qo‘shilgan.

2. Asos qilib olgan matnda keraksiz qaytariqlar, haddan ortiq tafsilotlar qisqartirilgan. Shu bilan birga, asliyatdagi tarbiyaga, odobga xilof, g‘oyat behayo parcha yo jumlalar ham qisqartirildi. Buni amalga oshirishda ham asarning umumiy xususiyatiga putur yetkazmaslik ko‘zda tutildi.

3. Asarning ayrim parchalari erkin tarjima qilinib, ularning muxtasar bayoni berildi, shuning uchun bu kitobga «Kalila va Dimna»ning akademik nashri emas, ommabop nashri deb qarash kerak.

4. Ma’lumki, «Kalila va Dimna»ning tili va uslubi folklor tili va uslubiga monanddir. Shuning uchun ham, tarixiy haqiqatga va asliyatga zid ish ko‘rmaslik maqsadida shu narsaga rioya qilingan. Shu bilan birga, jonli xalq tilining xususiyatlari va boyliklaridan foydalanishga harakat bo‘lgan.

5. Asardagi ba’zi personajlar nomi turli nashrlarda har xildir. Mazkur kitobda Almaiy nusxa­sida berilgan nomlar olingan.

«Kalila va Dimna» uzoq vaqtlardan beri o‘zbek xalqiga ma’lum, uning ko‘p hikmatli so‘zlari, ajoyib hikoyalari har xil yo‘llar bilan xalq orasiga keng yoyilib, og‘izdan og‘izga o‘tib kelmoqda. Asarning o‘zbek xalq ijodi va yozma adabiyotiga ham ta’siri katta. Buning izlarini mashhur adabiy yodgorliklarimizda yaqqol ko‘rish mumkin. Asar­ning XIX asrda o‘zbek tilida, toshbosmada uch daf’a nashr etilishi adabiy-ma’naviy hayotimizda g‘oyat muhim hodisa bo‘ldi. Natijada, bu shoh asar o‘zbek xalqining ham mulkiga aylanib qoldi.

Suyima G‘ANIYEVA

IBN ASH-SHOH AL-FORSIY NOMI BILAN MASHHUR BO‘LGAN BEHNUD IBN SAHVONING MUQADDIMASI

Hamd-u sanodan so‘ng biz bu muqaddimada brahmanlarning piri murshidi, hind faylasufi Beydabo nima sababdan hind podshohi Dobshalimga «Kalila va Dimna» kitobini yozib taqdim qilganini bayon etamiz. Bu kitobning mazmun va maqsadini johil kimsalardin pinhon tutish uchun undagi rivoyatlar hayvonlar va qushlar tilidan naql etiladi.

Beaql odamlar uchun u yuzaki ko‘rinar, ammo farosatli odamlar unda g‘oyat chuqur, ibratli ma’no javohirlarini topadilar, manbalari juda boy va go‘zal ekanligini ko‘radilar. Bu kitob faylasuf uchun – keng bir fazo, aql uchun – buyuk mashq maydoni, kitob muxlislari uchun – unutilmas xotira, ma’nosiga tushunadiganlar uchun – ajoyib bir ibrat xazinasidir.

Biz Eron shahanshohi Xusrav Anushiravonning nima uchun hakimlar boshlig‘i Barzuyani hind mamlakatiga «Kalila va Dimna» kitobini olib kelish uchun yuborganini hikoya etamiz. Barzuya Hindistonga kelganidan so‘ng hind shohining xazinasiga yashirincha kirib, «Kalila va Dimna»ni ko‘chirishga rozilik bergan kotibni topish uchun qanday hiylalar ishlatganini, hind olimlarining boshqa kitoblarini, har tomoni o‘n xonali bo‘lgan shaxmatni va bu kitobni qanday qilib Eronga keltirganini tasvir etamiz.

Biz bu yerda nima uchun Buzurjmehr Ibn al-Buxteqoning bu kitobga muqaddima yozganligini aytib, ayni zamonda kitobning fazilatlarini ham ko‘rsatib o‘tamiz. Biz bu kitobni qo‘lga olgan har bir odamni uni o‘rganishga, unga qayta-qayta murojaat qilishga, uning foydali va ibratli tomonlariga diqqat etishga da’vat etamiz. Yolg‘iz shu vaqtdagina o‘quvchi bu kitob inson orzu qiladigan har narsadan afzal ekanligini ko‘radi. Buning uchun kitobdagi ma’joziy so‘zlarning mag‘zini chaqmoq lozimdir. Aks holda, o‘quvchi kitob oldiga qo‘yilgan maqsadni tushuna olmaydi. Biz bu yerda Barzuyaning qaytishi va kitobni o‘qish usulini kashf etganini, Buzurjmehr nima uchun «Barzuya hakim» nomi bilan maxsus bir bob yozganini, bu bobda Barzuyaning tug‘ilganidan boshlab qanday o‘qiganini, ilohiyotga berilgani va turli oqimlar bilan tanish bo‘lganligini, bu bobni «Sher va ho‘kiz» bobidan oldin keltirilganining sa­babini ham ko‘rsatib o‘tamiz.

Ali ibn ash-Shoh Forsiyning naql qilishicha, faylasuf Beydabo quyidagi sabablarga ko‘ra hind podshohi Dobshalim uchun «Kalila va Dimna» kitobini yozgan: rumlik Iskandar Zul­qarnayn g‘arb shohlarini mag‘lub qilgandan keyin sharq podshohlari Eroniylar va boshqalarga qarshi hujum boshladi. U o‘z dushmanini mag‘lubiyatga uchratmaguncha yoki o‘ziga tobe etmaguncha qattiq kurash olib borar, urushni istaganlar bilan urushar, sulh istaganlar bilan sulh tuzar edi. Eron shohlari uning yo‘liga to‘g‘anoq bo‘lgan bi­rinchi dushmanlar edi. Eroniylar birinchi urushdayoq tumtaraqay bo‘lib, har yoqqa to‘zg‘ib ketdi. Bundan so‘ng Iskandar Zulqarnayn Xitoy tomon qo‘shin surdi. Eng avval hind mamlakatini zabt etish zarur edi. Iskandar hind podshohini o‘ziga bo‘ysundirmoqchi, o‘z dini va hukmronligini unga qabul ettirmoqchi bo‘ldi. Bu vaqtda Hindistonda Forek nomli kuchli botir, yengilmas va tadbirli kishi hukm­dorlik qilardi.

U Iskandar Zulqarnaynning bostirib kelayotganidan xabar topgach, urushga tayyorgarlik ko‘ra boshladi. Urush uchun lozim bo‘lgan butun tadbirlarni ko‘rdi. Pahlavonlarni chaqirib, jangga hozirlik ko‘rishni amr etdi. Qisqa muddat ichida jangovar fil to‘dalari, maxsus hujumga o‘rgatilgan yirtqich hayvonlar, tamg‘a bostirilgan otlar, uzun nayzalar, o‘tkir qilichlar, yarqiroq qalqonlar hozirladilar.

Yunonlar Forek turgan joyga yaqinlashganida hindlarning shu mahalgacha misli ko‘rilmagan lak-lak otliq askarlar hozirlab qo‘yganlari haqida Iskandarga xabar yetkazdilar. Buni eshitib, Iskandar jangning mag‘lubiyat bilan tugashi mumkinligidan cho‘chidi. Iskandar hiylakor va shafqatsiz bo‘lishi bilan birga, sezgir va tadbirli odam edi. U askarlar qarorgohi atrofida xandaq qazdirib, shu yerda ma’lum vaqtga qadar sabr qilib turish, hind shohiga qarshi qanday jang qilish haqida kengash qurib, kerakli tadbir-choralarni ko‘rishga qaror qildi. U munajjimlarni chaqirtirib, hind podshohiga hujum qilish, uni yengish uchun qaysi kun yaxshi ekanligini aniqlashni amr etdi. Munajjimlar shohning buyrug‘ini bajo keltirib, xayrli kun va soatni belgilab berdilar. Iskandarning shunday bir odati bor edi: u qaysi shaharni zabt etsa, u yerdagi turli sohada shuhrat qozongan mohir ustalarni o‘zi bilan olib ketar edi. U o‘sha ustalarga misdan ichi bo‘sh bo‘lgan ot va suvorilar yasanglar, bu otlar g‘ildiraklar ustiga o‘rnatilgan va itarganda tez sur’at bilan harakat etadigan bo‘lsin, deb buyruq berdi. Iskandar topshiriq bajarilgandan keyin otlarning ichini neft bilan to‘ldirib, suvorilarga jang kiyimlarini kiygizishni va ularning hammasini qo‘shinning markaz qismiga joylashtirishni, ikki tomonning qo‘shinlari to‘qnashishganda, otlarga o‘t yoqib, qo‘yib yuborishni amr etdi. Toki dushmanning fillari qizib ketgan suvorilarga hujum qilganda, xartumlari kuyib qochishga majbur bo‘lsinlar.

U ustalarga bu ishlarni tezlik bilan bajarishni buyurdi. Ustalar jadallik bilan ish boshladilar. Munajjimlar belgilagan kun tobora yaqinlashib kelardi. Zul­qarnayn o‘z elchilarini hind podshohining yoniga yuborib, taslim bo‘lmoqni unga taklif etdi. Lekin bunga javoban Forek: «Zulqarnayn azal dushmanimdir, unga qarshi qat’iy qarshilik ko‘rsataman», – deb javob qaytardi.

Zulqarnayn Forekning bu qarorini eshitgandan so‘ng suvorilar bilan hujum boshladi. Forek ularga qarshi fillarni jang maydoniga chiqartirdi. Iskandarning sarkardalari mis suvorilarni olg‘a surdilar. Fillar hamlaga o‘tib, o‘z xartumlari bilan mis suvorilarga yopishdilar. Xartumlari kuygandan keyin ustlaridagi askarlarni itqitib, oyoqlari bilan toptab, hech narsaga qaramay qocha boshladilar. Bu holni ko‘rib Forek orqasiga qaramay qochdi, uning qo‘shini har tomonga to‘zib ketdi. Iskandarning askarlari esa quvlab borib ularni qidira boshladi. Shu vaqt Iskandar qichqirdi:

– Ey, hind podshohi, kel, men bilan olish, o‘z qo‘shiningga, odamlaringga rahm qil. Ularni o‘lim girdobiga tashlama. Falokat ro‘y berganda qo‘shinni tashlab qochmoqlik shohlarga yarashmaydi... Shoh o‘zining butun kuch va quvvatini ishga solib, ularni mudofaa etmog‘i, ularning najoti uchun o‘z jonidan kechmog‘i lozim. Shoh o‘zining mol-dunyosi va hayotini ularga fido qil­mog‘i kerak. Qo‘shinni qo‘yib, mening qoshimga, ma’rakayi maydonga chiq, kim kimni o‘ldirsa, o‘sha xushbaxt bo‘ladi.

Forek Zulqarnaynning bu so‘zlarini eshitgach, baxtini sinamoq va g‘olib kelmoq orzusi bilan unga ro‘baro‘ bo‘ldi. Har ikkala hukmdor bir necha soat ot ustida qilich o‘ynatdilar. Lekin hech biri ustun kela olmadi. Iskandar toliqib, boshqa najot yo‘li yo‘qligini bilgandan keyin, shunday bir na’ra tortdiki, buning sadosidan yer-u ko‘k larzaga keldi. Forek, askarlarim boshiga biror falokat tushdi, shekilli, nega bu na’ra tortyapti, deb orqasiga qayrilib qaradi. Iskandar shu paytda bir zarba bilan uni yerga qulatdi. O‘z shohlarining boshiga tushgan bu falokatni ko‘rgan hindlar hujumga o‘tdilar, o‘z shohlari bilan birga o‘lishni sharaf hisoblab, qizg‘in jang boshladilar. Iskandar esa bong urib, agar taslim bo‘lsalar, ularga muruvvat qilishni aytdi va shundan keyin ular ustidan g‘ala­ba qozonishga muvaffaq bo‘ldi. Iskandar hindlar mamlakatini qo‘lga kiritib, ishonchli odamlaridan birini ularga shoh qilib tayinladi. O‘zi esa lozim bo‘lgan tadbir va choralarni ko‘rib, o‘z hokimiyatini yaxshilab o‘rnatgunga qadar Hindistonda qoldi. So‘ngra o‘zining boshqa maqsadlarini amalga oshirish uchun safarga jo‘nadi. U o‘z qo‘shinlari bilan Hindis­tondan uzoqlashgach, hindlar Iskandar qo‘yib ketgan shohga bo‘ysunishdan bosh tortdilar, ular:

– Hindiston kabi ulkan bir davlatga g‘ayri jins bir odam podshohlik qilsa yarashmaydi. Bunday yot odam bizga iltifotsiz bo‘ladi, hamisha bizlarni tahqir etadi, – dedilar va hind shahzodalaridan birini – Dobshalimni shoh qilib ko‘tardilar. Iskandar qo‘yib ketgan odamni esa taxtdan tushirdilar. Ammo Dobshalimning mavqeyi mustahkamlangandan keyin g‘ururga berildi va atrofidagi shohlarni bezovta qila boshladi. U hamisha jangda g‘olib kelar, shuning uchun ham atrofida bo‘lgan shohlar vahimaga tushardilar, aholi esa undan yurak oldirib qo‘ydi. O‘z qudrati, hokimiyatining mustahkamligidan mag‘rurlangan Dobshalim raiyatning qayg‘usini chekmas, uni xo‘rlar va ranjitar edi. U borgan sari hadidan oshardi.

Dobshalim zamonida o‘z bilimi va ma’rifati bilan shuhrat qozongan, brahmanlardan bo‘lgan donishmand bir faylasuf bor edi, hamma maslahat so‘rab unga murojaat etar edi. Uning oti faylasuf Beydabo edi. Shohning raiyatga qarshi bunday adolatsizligini ko‘rgan Beydabo uni adolat va to‘g‘rilik yo‘liga qaytarish uchun chora izlay boshladi. U o‘z shogirdlarini to‘plab so‘radi:

– Bilasizmi, men sizlar bilan nima haqida maslahatlashmoq istayman?

– Yo‘q, bilmaymiz, – deb javob berdi ular.

– Men Dobshalim podshohning haddan oshgan adolatsizligi, uning qilayotgan son-sanoqsiz jinoyatlari va xalqqa zulm qilayotganini ko‘rib o‘ylab qoldim va uzoq mulohazadan so‘ng shunday qarorga keldim. Biz shohning fe’li ayniganini payqaganimizda, uni yaxshilik qilishga, adolatli bo‘lishga targ‘ib etishimiz kerak. Agar uni o‘z holiga qo‘yib bersak, bu biz uchun kechirilmas gunoh bo‘ladi, sonsiz-sanoq­siz falokatlar yuz beradi, biz qo‘rqoqlar va bizlarni o‘zlaridan aqlsiz hisoblaydigan, bizni mensimaydigan ahmoq odamlar vaziyatiga tushib qolamiz. Men tug‘ilib o‘sgan vatanimni tark etish fikrida emasman. Podshohning qabih ishlar qilishiga, xalqqa jabr-u zulm etishiga aql va idrokimiz yo‘l qo‘ya olmaydi. U bilan kurashmoq uchun bizning aqldan bo‘lak hech bir qurolimiz yo‘q. Madad izlab boshqa mamlakatlarga borish ham foyda bermaydi. Podshohning kirdikorlarini ma’qul ko‘rmaganligimizni va undan noroziligimizni podsho sezsa, u bizni, albatta, halok etadi.

Siz bilasizki, go‘zal manzarali, noz-ne’mat ko‘p bo‘lgan yerda itning sher bilan, ilonning ho‘kiz bilan birga turishi tahlikalidir. Ko‘ngilsiz hodisalar va falokatlardan o‘zini himoya qila bilmoq, xavfning oldini olib, do‘stlar orttirmoq faylasufning burchidir. Aytishlaricha, bir faylasuf o‘z shogirdlariga shunday deb yozgan ekan: «Yomonga qo‘shni bo‘lgan odam dengiz sayyohiga o‘xshaydi: u g‘arq bo‘lishdan qutulsa ham, qo‘rquvdan qutula olmaydi. Agar bunday odam tahlikali va dahshatli bir yerga borsa, uni fahmsiz va idroksiz bir hayvon deb hisoblamoq lozimdir, zotan, foydali va zararli narsalarni, hatto vahshiy hayvonlar ham farq eta biladilar.

Axir suv ichmoq uchun hayvonlar ham o‘z to‘dalarini xavfli yerlarga hech olib bormaydilar, tasodifan shunday joyga kelib qolsalar, savqi tabiiy u yerdan qochishga majbur etadi, ular o‘z jonlarini saqlab qoladilar».

Men sizlarni mana shu masala yuzasidan bu yerga yig‘dim. Sizlar mening eng yaqin odamlarim va sirdoshlarimsiz, mening tayanchim va takiya­gohimsiz. Ma’lumdirki, yolg‘iz qolgan odam qayerda bo‘lmasin halok bo‘ladi, o‘ziga ko‘makchi topa olmaydi. Bu borada shunday bir rivoyat ham bordir:

Bir to‘rg‘ay bir filning yo‘li ustida o‘ziga uya qurib, tuxum bosdi. Fil shu so‘qmoqdan suv ichishga borar ekan. Fil suv ichishga ketayotganida uyani toptab, tuxumni ezib o‘tib ketdi. To‘rg‘ay bu badbaxtlikni ko‘rib, darhol bu filning ishi ekanligini angladi. Uchib borib filning boshiga qo‘ndi va dedi:

– Shohim! Sen nima uchun tuxumlarimni pachoqlab, bolalarimni halok etding? O‘zingga nisbatan meni zaif, kuchsiz va notavon deb sanaganing uchun shunday qildingmi?

– Ha, yolg‘iz shuning uchun, – dedi fil.

To‘rg‘ay buni eshitgach, uchib qushlar yoniga bordi va boshiga tushgan falokatni aytib berdi.

Qushlar: «Biz filni nima ham qila olardik? Biz kuchsiz parrandalarmiz», – dedilar.

To‘rg‘ay ularga dedi: «Iltimos qilaman, siz men bilan borib fil­ning ko‘zini cho‘qib ko‘r qiling. Uning boshiga men ham sho‘r ish solishni bilaman». Ular rozi bo‘ldilar. To‘rg‘aylar bilan uchib borib, filning ko‘zini o‘yib-o‘yib tashladilar. Shundan keyin fil na suv ichish, na bir ovqat topib yeyishning ilojini qila oldi. Turgan joyida nima topsa, shu bilan kifoyalanib kun kechiradigan bo‘ldi. To‘rg‘ay buni ko‘rgach, alamiga chidolmay, hovuz yoqasiga kelib qurbaqalarga fil ustidan shikoyat qildi. Ular: «Biz kuchli filga qarshi nima ham qila olardik?» – dedilar. To‘rg‘ay aytdi: «Siz fil turgan joyga yaqin bo‘lgan bir chuqurning chetiga borib, o‘sha yerda baland ovoz bilan vaqir-vuqur qilsangiz, fil sizning ovozingizni eshitib, u yerda suv bor ekan, deb yoningizga boradi-da, chuqurga qulab ketadi». Qurbaqalar bunga rozi bo‘ldilar. Chuqur chetiga borib vaqirlay boshladilar. Suvsizlikdan qiynalgan fil qurbaqalarning ovozini eshitib, ular tomon yo‘l oldi va chuqurga yiqilib halok bo‘ldi. To‘rg‘ay esa uchib borib uning boshiga qo‘ndi va qanot qoqib dedi: «Ey, o‘z kuchiga ishonib, menga haqorat ko‘zi bilan boqqan zulmkor! Jussam kichkina bo‘lsa-da, zo‘r aql egasi ekanligimni ko‘rsatdim, sening bo‘ying daroz bo‘lsa-da, aqling qisqa ekan, xo‘sh, endi nima deysan?!».

Beydabo o‘z yonida o‘tirganlarga: «Sizlardan eshitaylik, fikrlaringizni bayon qiling», – dedi. Ular aytdilar:

– Ey, aqlli, adolatli va donishmand faylasuf, bizning oramizda eng bilimdon odam sendursan. Bizning mulohaza va fikrimizning se­ning zakova­ting oldida nima ahamiyati bor. Biz bilamiz, suvda timsoh bilan birga suzmoq tahlikalidir. Lekin bu yerda gunoh timsohda emas, uning yashaydigan yeriga borgan odamdadir. Agar kimda-kim o‘zi ilonning og‘zidan zaharini olib ichsa, ilon aybdor emas. Kim sherning g‘origa kirmoqchi bo‘lsa-yu, sher hujumidan emin bo‘laman desa, bekor aytibdi. Bu zolim podshohga falokat va baxtsizlik ta’sir qilmaydi. Shohga kayfi chog‘ vaqtida uchrashilmasa, sen ham, bizlar ham uning g‘azabidan qutula olmaymiz. Beydabo dedi:

– Rost aytdingiz, savolimga go‘zal javob berdingiz. Lekin ma’rifatli odamlar ham o‘zlaridan past va yuqori vazifadagi odamlar bilan maslahatlashmog‘i kerak. Xususiy masalalarni hal etishda bir aql ozlik qilganidek, umumiy masalalarni ye­chishda ham kifoya qilmaydi. Mening Dobshalim shoh bilan ko‘rishmoqqa ahd qilganim rostdir. Sizlarning so‘zlaringizni tinglab, menga samimiy do‘st ekanligingiz, mening ham, o‘zingizning ham hayotingiz uchun tashvish tortayotganligingiz ayon bo‘ldi. Lekin men shunday reja tuzib, tadbir o‘ylab qo‘ydimki, buning natijasini sizlar men podsho bilan uchrashgandan va u bilan suhbatlashgandan keyin bilasiz. Sizlar podsho huzuridan chiqqanligimni eshitishingiz bilanoq to‘planishib, albatta, mening qoshimga kelinglar.

Beydabo do‘stlari bilan xayrlashib, ketishga ijozat berdi. Ular o‘rinlaridan turib, duoyi fotiha o‘qib tarqaldilar. Beydabo brahmanlarning maxsus kiyimini kiyib, podsho saroyiga yo‘l oldi. Shohning darvozaboniga salom berib, xayrli bir ish yuzasidan shohni ko‘rishim kerak edi, dedi. Darvozabon kirib, shohdan ijozat so‘radi. O‘sha kun shohning bo‘sh fursati bor edi, kirishga ijozat berdi. Beydabo ichkari kirib, shohga bosh egib ta’zim qildi-da, qaddini rostlab, biror og‘iz ham so‘z aytmay jim turaverdi. Dobshalim uning indamay turganligini ko‘rib: «Bu faylasuf yolg‘iz ikki maqsad bilan mening huzurimga kelishi mumkin: yo mendan biror in’om istab kelgan yoki boshiga falokat tushgan-u, panoh istab, mendan o‘z dushmaniga eng og‘ir va oliy jazo berishni so‘ragani kelgan», – deb o‘yladi.

Keyin bu fikridan qaytdi: yo‘q, faylasuflar bu xil ish bilan kelmaydilar. Shohlar o‘z nufuzi jihatidan faylasuflardan ustun bo‘lsalar ham, faylasuflar o‘z bilimlari bilan shohlardan afzaldirlar. Zotan, donishmandlarning shohlarga ehtiyojlari yo‘q, shohlar esa qanchalik boy bo‘lmasinlar, donishmandlarga muhtojdirlar, ularsiz yashay olmaydilar. Men aql bilan hayoni eng yaqin va ajralmas do‘st deb bilaman, biri yo‘qolsa, ikkinchisini ham topib bo‘lmaydi. Insonlar va hayvonlar orasida bo‘ladigan do‘stlik ham xuddi shundaydir. O‘z yo‘ldoshini yo‘qotgan kimsa butun umr shu do‘stini eslab qayg‘uradi, azob chekadi. Kimki olimlardan hayo qilmasa, ularni hurmat etmasa, ularning afzalliklarini e’tirof etmasa, ularni haqoratlardan qutqarmasa, unday odamning aqli zoye ketadi va hayoti barbod bo‘ladi. Olimlarga qarshi adolatsizlik qilganligi uchun unday odamni ahmoqlar qatoriga qo‘shib qo‘yadilar.

So‘ng u Beydaboga qarab dedi:

– Men indamay turishingdan boshingga biror falokat tushgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylayman. Sening uzoq jim qolganingdan shuni angladim va o‘z-o‘zimga dedim: «Beydabo bu yerga bizni tomosha qilishga kelmagandir. Uni bu yerga ke­lishga majbur qilgan bir sabab bo‘lish kerak. Axir u zamonamizning eng zakovatli odami-ku! Uning bu yerga kelishining sababini so‘ramoqqa ehtiyoj bormi? Agar u yuz bergan adolatsizlikning oldini olish uchun bizdan ko‘mak istagudek bo‘lsa, yordam qo‘limizni cho‘zib, orzulariga yetkazmoq lozimdir. Agar uning maqsadi bu dunyoning ne’matlari bo‘lsa amr etayin, uni istaganicha ta’min qilsinlar. Agarda u yolg‘iz shohlarga xos bo‘lgan, boshqalarning daxli bo‘lmagan masalalar bilan kelgan bo‘lsa, garchi unday ishlarga bevosita aralashuv fikrida bo‘lmasa ham, men unga qanday jazo berish kerakligi haqida o‘ylab ko‘rishim kerak. Mening diqqatimni raiyat ishlariga jalb etish uchun kelgan bo‘lsa, ularni tekshirtirib ko‘raman. Axir aqlli odamlar yaxshi xabar kel­tiradilar, ahmoqlar esa, aksincha, yomon xabar bilan keladilar». Shunday qilib, so‘zlash uchun senga ijozat beraman, ayt, nima istaysan?

Beydabo shohning so‘zlarini eshitgach, biroz tinchlandi, yuragini bosgan qo‘rquv tarqalgandek bo‘ldi. Bosh egib ta’zim qilgandan so‘ng dedi:

– Har narsadan avval Ollohdan tilagim shuki, shohning umri uzun, taxt va toji abadiy bo‘lsin. Shoh menga yuksak hurmat ko‘rsatdi, bu mendan keyingi olimlarning obro‘yini orttiradi va dunyo turguncha donishmand odamlarning xotiridan chiqmaydi, chunki shoh o‘z yuzini men tomon o‘girdi, o‘z marhamatini mendan ayamadi. Meni bu yerga kelishga majbur etgan narsa yolg‘iz shohning o‘ziga xayrli maslahat berishdir. Men shohdan olimlarga, ularning sha’niga munosib muomala qilishni talab etaman. U fikrimni aytmoq­qa ijozat berib, meni erkin qo‘ysa bas, shundan keyin nima qilsa uning ishidir. Shoh mening aytgan so‘zlarimga bovar qilmagan taqdirda ham men o‘z burchimni ado etgan bo‘laman. Xalq bu haqda mendan minnatdor bo‘ladi.

Shoh dedi:

– Ey, Beydabo, so‘zla, men sening aytganla­ringga diqqat bilan quloq osaman, yuragingda nimayiki bo‘lsa, hammasini ayt, men senga shunga loyiq hadya berayin.

Beydabo dedi:

– Shohim, mening fikrimcha, insonni butun hayvon­lardan yuqori qo‘ygan, uni dunyoning butun sirlaridan voqif etgan to‘rt narsa bordir: hikmat, aql, qanoat va adolat. Ilm tahsil etmoq, savod chiqarmoq va har narsani atroflicha tu­shuna bilmoq – hikmatga; tadbir, sabr, nazokat, marhamat – aqlga; hayo, oliyjanoblik, o‘zini qo‘lga olmoq va o‘zining haq-huquqini bilmoq – qanoatga; to‘g‘rilik, va’daga vafo, ezgu ishlar qilmoq va yaxshi xosiyatli bo‘lmoq – adolatga tegishlidir. Bu sifatlarning barisi bir odamda mujassam bo‘lsa, dunyodagi eng buyuk saodat ham uni gangitib qo‘ymaydi, eng katta baxtsizlik ham uni sarosimaga sola bilmaydi. Bunday odam uni xursand qilmaydigan narsalarning borligidan g‘am yemaydi, o‘zida mavjud narsalardan taqdir mahrum etgudek bo‘lsa, xafalanmaydi, boshiga falokat kelsa, o‘zini yo‘qotib qo‘ymaydi. Hikmat – bitmas va tuganmas xazinadir, xarjlaganing bilan u kamaymaydi, asraganing bilan unga nuqson yetmaydi. Hikmat shunday liboski, kiyganing bilan eskirmaydi. U nihoyasi yo‘q rohatdir. Mening shoh qarshisida so‘zlashga jur’at eta olmay turganim­ning sababi qo‘rquv va shohga bo‘lgan hurmatim edi. Shohlardan qo‘rqmoq, xususan, o‘zidan avval o‘tgan shohlarga nisbatan sha’n va shavkati ortiq bo‘lgan shohdan qo‘rqmoq lozimdir. Otalar debdurlarki, tilingni saqla, boshing salomat bo‘ladi, o‘rinsiz so‘zlamoqning natijasi pushaymonlikdir.

Naql qilurlarkim, bir podsho maslahat uchun yoniga to‘rt olimni chaqirib debdi: «Har biringiz shunday bir hikmatli so‘z aytingki, u tarbiyaning asosi bo‘lsin». Birinchisi aytibdi: «Donishmand odamlarga yarashadigan narsa so‘zlamaslikdir!» Ikkinchisi: «Dunyoda eng foydali narsa shuki, inson o‘z aqli bilan maslahatlashmasdan so‘z boshlamasin», – debdi. Uchinchisi aytibdi: «Inson uchun eng xayrli narsa o‘ylamasdan so‘zlamaslikdir». To‘rtinchisi debdi: «Inson uchun eng tinchi shuki, u o‘zini tole ixtiyoriga topshirsin».

Deydilarki, bir kun Xitoy, Hind, Eron va Rum podshohlari bir yerga yig‘ilib: «Har birimiz shunday bir so‘z aytaylikki, dunyo turguncha tursin», – deb shartlashibdi. Xitoy shohi debdi: «Men aytgan so‘zimni qaytarib olishdan ko‘ra, aytmagan so‘zni og‘izdan chiqarmaslikka harakat qilaman». Hind shohi debdi: «Men o‘z foydasini ko‘zlab aytgan so‘zi zarar bergan va o‘zini halok qilgan odamga hayron qolaman». Eron shohi debdi: «Og‘zimdan chiqmagan so‘zim – qulimdir, aytganim esa hojam». Rum shohi debdi: «Men aytmagan so‘zimdan hech vaqt pushaymon bo‘lmaganman, aytganimdan esa juda tez-tez pushaymon bo‘laman. Shohlarning indamasligi foydasiz va bema’ni suhbatlardan ko‘ra yaxshidir. Inson har narsadan ko‘proq o‘z tili tufayli baloga yo‘liqadi».

Alloh shohning umrini uzun qilsin, u menga erkin so‘zlashga ruxsat berdi. Men esa maqsadga o‘tmasdan oldin shuni aytib o‘tishlikni istaymanki, aytmoqchi bo‘lgan so‘zlarimning mevasini men emas, shoh teradi. Mening so‘zlarimdan keladigan foyda ham yolg‘iz shohga nasib bo‘ladi: shoh ham naf ko‘radi, ham shuhrat qozonadi, men esa faqat o‘z burchimni ado etgan bo‘laman, xolos.

Shohim! Aytmoqchi bo‘lgan so‘zim shuki, sen o‘zingdan oldin o‘tgan, shaharlar bino etgan, ro‘yi zaminni bo‘ysundirgan o‘z ota-bobolaringning taxtida o‘tiribsan. Ular qal’alar qurganlar, lashkarlarga sarkardalik qilganlar, mol-dunyo to‘plaganlar va uzoq umr ko‘rganlar. Ularning otlari behisob, aslahalari ko‘p bo‘lgan. Ular o‘z umrlarini shod-xurramlik bilan kechirganlar, bu ularning foydali ishlar qilishlariga mone bo‘lmagan, ularni muruvvatli bo‘lish xislatidan mahrum etmagan. Ular o‘z davlatlarining buyuk qudratiga, o‘zlarining sha’n va shavkatlariga qaramay, zimmalariga olgan vazifalarini uddalaganlar.

Ey, baxt yulduzi hamma yulduzlardan ham porloq bo‘lgan shoh, endi sen ularning yerlariga, shaharlariga, davlatlariga voris bo‘lding, Alloh senga saltanat berdi. Senga davlat va lashkar meros qoldi, lekin zimmangga tushgan vazifani uddasidan chiqmayapsan, hokimiyatni qo‘lga olgan shohlardan talab etilgan qonun-qoidaga rioya qilmayapsan. Yo‘q, sen hadingdan oshding, zulm qilmoqdasan, mag‘rurlanding, raiyatga haqorat ko‘zi bilan qarab, unga yomonlikni ravo ko‘rasan, jabr-zulmingning son-sanog‘i yo‘qdir. Holbuki, senga munosib bo‘lgan sharafli vazifa – o‘z ajdodlaring yo‘lidan, sendan avval o‘tgan shohlar­ning yo‘lidan bormoq, senga meros qolgan savob ishlarni davom ettirmoq, nomingni bulg‘aydigan ishlardan qo‘l tortmoq edi. Sen o‘z raiyating dodi­ga quloq berishing lozim, ular uchun shunday qonunlar joriy qilmog‘ing kerak ediki, bu qonunlar xotiralarda ilalabad yashasin, zamon o‘tgan sari sening shuhratingni orttirsin: bu qonunlar abadiy sulh va adolat ramzi bo‘lib qolsin. Shuhratparastlik va mansabparastlikka berilib ish ko‘rgan odam aqlli hisoblanmaydi. Mamlakatni adolat bilan idora etadigan odam aqlli va tadbirkor hisoblanadi. Sho­him, sen yaxshilab o‘ylab ko‘r, aytganlarim senga og‘ir botmasin. Axir bu so‘zlarni aytishdan maqsad sening in’oming yoki marhamatingdan umidvor bo‘lmoq emas. Yo‘q, men sening huzu­ringga vijdon azobini chekayotgan samimiy bir do‘st sifatida keldim.

Beydabo aytadiganlarini aytib, nasihatini tugatgach, shohning yuragi urib ketdi, u nafrat bilan Beydaboga dedi:

– Sen menga juda og‘ir so‘zlar aytding. Mening mamlakatimda shunday so‘zlarni yuzimga aytishga jur’at qila oladigan yana boshqa bir odam topilishiga inonmayman. Yoshi kichik, kuchsiz, qo‘lidan foydali ish kelmaydigan sendek odam bunga qanday qilib jur’at etding? Sen jur’at qilib menga shunday so‘zlar aytdingki, ularni tilga olishga hech kimning haqi yo‘qdir. Haddan tashqari tiling uzunligiga hayron qoldim. Men boshqalarning tilini qisqa qilmoq uchun seni og‘ir jazoga mahkum etishim kerak. Bu, shoh bilan uchrashish sharafiga muyassar bo‘ladigan, sen talab qilgan narsalarni orzu etadigan barcha boshqa odamlarga ibrat bo‘lsin.

Shu so‘zlarni aytib, shoh Beydaboni qatl qilishga farmon berdi. Farmonni bajarish uchun Beydaboni olib chiqqanlarida, shoh fikridan qaytib, uni o‘ldirmay, zindonga tashlashni buyurdi. Beydaboni oyoqlariga kishan solib, zindonga tashladilar. So‘ngra podsho uning shogirdlarini, unikiga kelib-ketuvchilarni tutib kelish uchun odam yubordi. Beydaboning shogirdlari boshqa mamlakatlarga qochdilar, dengizlardagi orollarga yashirindilar. Beydabo uzoq vaqt zindonda yotdi, shoh u qayoq­da deb so‘ramadi va uni esga olmadi. Hech kim uni shohning yodiga solishga jur’at eta olmas edi.

Bir kecha shohning uyqusi kelmadi, u ko‘zlari­ni osmonga tikib, falakning aylanishi va yulduz­lar harakati haqida xayol surib ketdi. Shunda o‘yga tolib, osmon haqidagi bir masalani hal etmoqchi bo‘ldi. Birdan Beydabo yodiga tushdi, uning so‘zlarini eslab, o‘zining qil­gan ishidan pushaymon bo‘ldi. U o‘z-o‘ziga dedi: «Men bu donishmandning haqli talablariga e’tiborsizlik bilan qarab, yaxshi ish qilmadim. Shu ishni jahl ustida qildim, otalar esa shohlar g‘azab vaqtida o‘zlarini tutib olishlari kerak, deganlar. Chunki g‘azab har narsadan ko‘ra ko‘proq nafratga loyiqdir. Shuning uchun ham serjahl odamdan hamisha nafrat qiladilar, xasislik ham yaxshi sifat emas, mo‘lchilik mavjud yerda uni kechirib bo‘lmaydi, yolg‘on gapirmoq, qo‘pollik bilan tavoze qo‘shni bo‘lolmaydi. Men sodiq, pok va samimiy bir odamga duch kelib edim, lekin uni munosib ravishda qarshi olmadim, uning hurmatini joyiga keltira bilmadim. Yo‘q, uning jazosi bunday bo‘lishi kerak emas edi. Men uning aytganlariga quloq osishim, maslahatiga kirishim lozim edi...»

Shoh o‘sha soat Beydaboni olib kelishlarini buyurdi. Beydabo eshikda ko‘rinishi bilan shoh dedi:

– Ey, Beydabo! Sen o‘z aytgan so‘zlaring bilan meni yo‘ldan ozdirishni istamagan bo‘lsang kerak?

Beydabo dedi:

– Ey, saodatli shohim! Men faqat sening foydangni, raiyat foydasini ko‘zlab so‘zladim, salta­nating abadiy bo‘lsin deb aytdim.

Shoh unga dedi:

– Ilgari aytgan so‘zlaringni oqizmay-tomizmay yana bir takrorla. Beydabo so‘zlar, shoh uning so‘zlarini diqqat bilan tinglab turib, qo‘lida ushlab turgan narsani yerga bir urdi. So‘ngra u boshini ko‘tarib, Beydaboga o‘tirishni buyurdi. Beydabo o‘tirdi. Shoh unga dedi:

– Ey, Beydabo! Sening aytganlaring menga yoqdi, yuragimdan joy oldi. Men sening maslahatlaringni o‘ylab chiqib, ularga amal qilaman.

So‘ngra Beydaboning oyoqlarini kishandan bo‘shatdi­lar va unga shohona libos kiydirdilar. Shu zamon Beydabo dedi:

– Shohim! Men nimaiki so‘zlagan bo‘lsam, hammasi sening foydangdir.

Shoh dedi:

– To‘g‘ri aytyapsan, ey donishmand! Endi men shu kengashda butun davlatni senga topshiray!

Beydabo dedi:

– Shohim! Meni bu ishdan ozod qil. Men sensiz bu ishning uddasidan chiqa olmasman.

Shoh uning gapini ma’qul topdi va ketishga ijozat berdi. Lekin u chiqib ketgach, shoh noto‘g‘ri ish qilib qo‘yganini tushundi va uni qaytarib kelish uchun odam yubordi. Beydabo qaytib kirdi. Shoh unga dedi: «Men seni bu ishdan ozod qilish fikridan voz kechdim. Shunday qat’iy qarorga keldimki, yolg‘iz sengina bu ishni bajara olasan, sendan bo‘lak hech kim uni hal eta olmaydi. Mening so‘zimga quloq os, rozilik ber». Beydabo rozi bo‘ldi.

U zamondagi shohlarning shunday bir odati bor edi: kimniki vazir qilmoqchi bo‘lsalar, uning boshiga toj kiydirib, otga mindirar va saroy a’yonlari qurshovida shahar aylantirar edilar. Shoh Beydaboga toj kiydirib, otga mindirib shaharni kezdirishga farmon berdi. Bu amr bajo keltirilgandan so‘ng Beydabo adolat va haqqoniyat masnadiga o‘tirdi. U zo‘ravonlarga qarshi kurashib, zaiflar yonini oldi, zulmkorlarga jazo berdi, adolatli qonunlar joriy qildi. Beydaboning shogirdlari bu xabarni eshitgach, har tarafdan kela boshladilar va shohning unga baxsh etgan bu hokimiyatidan, in’om va ehsonidan behad shod bo‘ldilar. Ular Ollohning irodasi bilan Beydabo shoh Dobshalimni yaramas ishlardan tiya olganligi uchun shukr qildilar.

Ular o‘sha kunni bayram deb e’lon etdilar va bu kun qiyomatgacha ularning mamlakatida bayram qilinadigan bo‘ldi.

Beydabo Dobshalimdan xotirjam bo‘lgach, mamlakatni idora etishdan bo‘shagan vaqtlarida foydali fikrlar ifoda qilingan ko‘p nafis kitoblar yozdi.

Shoh esa Beydaboning maslahatiga kirib, raiyatiga mehribonlik ko‘rsatib, adolat bilan podshohlik qila boshladi. Buni ko‘rgan butun aholi va saroy ahllari shohdan rozi va mamnun bo‘ldilar. Beydabo o‘z shogirdlarini to‘plab, ularga ajoyib pand-nasihatlar qildi.

– Bilaman, men shoh oldiga ketganimda, sizlar o‘zingizcha, adolatsiz, g‘addor hukmdor huzuriga borishga qaror qildi, demak, u aqldan ozib qolibdi dedingizlar. Endi esa mening rejalarim va fikrim­ning to‘g‘riligini ko‘rib turibsiz va men shohning yoniga uning xususiyatlarini o‘rganmay, ko‘r-ko‘rona kelmaganligimni angladingiz. Men shunday bir gap eshitganman: «Shohlar ham yoshlarga o‘xshab jo‘shqin va qiziqqon bo‘ladilar. Bu sarmast­likning oldini esa yolg‘iz donishmandlar va olim odamlargina ola biladilar. Ular o‘z so‘zlari bilan podshohlarni tarbiyalashlari, maslahatlari oydin va ishonarli dalillar bilan ularni adolatsizlik va qabih ishlardan saqlab qolishlari lozimdir».

Men olimlarning shohlar haqida aytgan bu so‘zlarini donishmandlarga topshirilgan vazifa deb qabul etdim, chunki hakimlar muolaja bilan badanni xastalikdan qutqarib, uni sog‘aytirganlaridek, aqlli odamlar ham o‘z nasihatlari bilan podshohlarni bunday mastlik uyqusidan uyg‘otmoqlari lozim. Men bu ishni o‘z holicha qoldirishni istamadim. Shuningdek, men o‘lgandan so‘ngra yer yuzida yashagan insonlar mening va sizning haqingizda g‘iybat qilib: «Dobshalim shohning davrida Beydabo nomli bir faylasuf yashagan edi, lekin u shohni jinoiy ishlardan qaytarib qolmagan edi», – deb gapirib yurishlarini ham istamayman. Agar birortasi: «U o‘z jonini saqlab qolish uchun gapirolmagan edi», – desa, boshqalari unga javoban: «U shohdan va uning saroyidan uzoqlarga ketsa ham bo‘lar edi», – deydi. Lekin vatanni tark etish juda og‘irdir. Men hayotimni qurbon qilishga qaror qildim. Mendan keyin yashaydigan olimlar meni haqli deb hisoblaydilar. Men, orzularim yo barbod bo‘ladi yoki g‘alaba qozonadi, deb o‘zimni o‘tga tashladim, endi esa siz buning oqibatini ko‘rib turibsiz.

Qandaydir bir masalda shunday deyilgan: «Quyidagi uchta narsa bo‘lmasa, hech vaqt ulug‘ mavqega musharraf bo‘lish mumkin emas: biri mashaqqat chekish, ikkinchisi mol-davlat sarf etish, uchinchisi e’timodga ega bo‘lish». Tahlikali ishga kirishishga jasorat etmagan odam orzusiga yeta olmaydi.

Shoh raiyat bilan yaxshi munosabatda bo‘lar, Beydabo esa hamma ishlarni idora etar edi. Shunday qilib, Dobshalimning hukmronligi mustahkamlandi. U raiyat ishi bilan bevosita shug‘ullanish, dushmanlarning harakatini kuzatish va ularga qarshi kurash olib borish ishlaridan ozod bo‘lgani uchun (bu ishlarning hammasini Beydaboning o‘zi olib borar edi), hind faylasuflari tomonidan ota-bobolariga bag‘ishlab yozilgan kitoblarni o‘qish bilan mashg‘ul bo‘ldi. U xazina­da o‘ziga ham bag‘ishlangan bir kitob bo‘lishini istadi. Bunday kitobni faqat Beydabogina yozishi mumkinligini u yaxshi bilar edi. Shoh Beydaboni yoniga chaqirib, xilvatda unga dedi:

– Ey, Beydabo! Sen hind faylasufisan, hind olimisan. Men o‘zimdan avval o‘tgan shohlarning hikmat xazinalari bilan tanishib, ko‘p narsa tu­shundim. Men nomiga kitob bag‘ishlanmagan va o‘sha kitobda uning olib borgan janglari, hayoti, o‘zining va saroy ahllarining fazilatlari haqida biror narsa yozilmagan hech bir podsho topma­dim. Ularning ba’zilarini o‘z donishmandliklarini ko‘rsatmoq uchun shohlarning o‘zlari yozganlar, ba’zilari esa faylasuflar tomonidan yozilgan. Ularning boshiga tushgan savdo, ya’ni, o‘lim mening ham boshimga tushadi, deb qo‘rqaman. O‘limga chora yo‘qdir. Shunda mening xazinamda shohlar uni o‘qib, mening kim ekanligimni va qanday ishlar qilganligimni bilib oladigan biron kitob topilmasa yaxshi bo‘lmaydi. Istagim shuki, sen butun ilm-u hunaringni ishlatib, mening haqimda bir ajoyib kitob yozsang va unda xalqni qanday qilib idora etish va tarbiyalash lozimligini ko‘rsatsang, shohlarning axloqi qanday bo‘lishini, raiyat bilan qanday munosabatda bo‘lishi, raiyatning shohga qanday xizmat qilishi zarurligini bayon etsang, balki shunda men uchun davlat ishlarini boshqarish oson, raiyat uchun ham yengil bo‘lardi. Bu kitob kelajak asrlar uchun mendan yodgor bo‘lib qolishini istar edim.

Beydabo buni eshitgandan so‘ng tiz cho‘kib, shohga ta’zim qildi va boshini ko‘tarib dedi:

– Ey, toleyi baland shoh! Baxt yulduzing porlasin. Umring uzoq bo‘lsin! Haqiqatan ham, shohning yuksak fazilati, qudratli aql-idroki uni hidoyat yo‘liga olib chiqdi, hozirgina eshitgan so‘zlarim menda sen buyurgan buyuk ishni bajarishga ishtiyoq uyg‘otdi. Qodir Alloh shohning baxt-saodatini abadiy etsin, uni o‘z niyatiga yetkazsin, meni esa uning orzusini bajarish sharafiga muyassar qilsin. Shoh nimaiki istasa, amr etsin, men butun aql-zakovatimni ishga solib, uning amrini bajo keltirishga tayyorman.

Shoh dedi:

– Ey, Beydabo! Sen hamisha yuksak aqling, yuksak fazilating tufayli shohning amr-farmonlarini bajo keltirib nom chiqazgansan. Men seni yaxshi bilaman. Sen butun imkoniyat va qobiliyatingni ishga solib shunday bir kitob yozki, unda ham jiddiy va hazil-mutoyiba so‘zlar, ham hikmat va falsafaga oid fikrlar mujassamlashgan bo‘lsin, aqlli odamlar undan ham hikmat darsi olsinlar, ham kulgidan o‘zlarini to‘xtatolmasinlar.

Beydabo bosh egib dedi: «Men shohning amrini maqbul ko‘rdim, ammo buning uchun ma’lum vaqt berilishini istayman». Shoh dedi: «Qancha vaqt kerak?» Beydabo dedi: «Bir yil».

Shoh dedi: «Ey, Beydabo! Mayli, bir yil vaqt beraman».

So‘ngra shoh Beydaboga kitobni tamom qilganiga qadar yaxshi tirikchilik kechirishi uchun shohona in’omlar berilishini amr etdi.

Beydabo bir necha kun kitobni nimadan boshlash, qay shaklda yozish, boblarga nima deb nom qo‘yish ustida bosh qotirdi. So‘ngra u o‘z shogird­larini to‘plab dedi:

– Shoh menga shunday bir vazifa yukladiki, mening ham, sizning ham, butun mamlakatimizning ham shuhrati shu vazifaning bajarilishiga bog‘liqdir. Mana shu ish yuzasidan men sizlarni chaqirtirdim. Dobshalim shoh o‘zi­ning nomiga atab bir kitob yozishni topshirdi. U hikmat xazinasi bo‘lishi kerak. Endi har biringiz bu sohaga oid biror narsa yozib, menga bering, unda yuksak aql hamda qobiliyatingiz darajasi o‘z aksini topgan bo‘lsin.

Ular shunday javob berdilar:

– Ey, hurmatga loyiq faylasuf va nozikta’b ustoz! Seni donishmand, aql-farosatli, benuqson qilib yaratgan Ollohga qasamyod qilib aytamizki, hech vaqt bunday narsa bizning aqlimizga kelmagan edi. Sen bizning rahnamoyimizsan, oramizda sendan salohiyatli kishi yo‘qdir. Sen bizning sha’n va shuhratimizsan, biz o‘zimiz sening ko‘magingga muhtojdirmiz. Lekin shunga qaramay, amringni bajo keltirishga harakat qilamiz.

So‘ngra Beydabo shohning maqsadini, kitobning qay tartibda yozilishi haqida aytgan gaplarini ularga gapirib berdi.

Ammo ular shoh yozishni buyurgan bu kitob haqida biror fikr ayta olmadilar.

Shogirdlarning ojizligini ko‘rgan Beydabo bu ishni faqat ko‘p o‘ylab, chuqur mulohazalar yurgizib amalga oshirish mumkinligiga amin bo‘ldi. U dedi: «Men o‘ylab qarasam, kema uni idora qiluvchi dengizchilarning kuchi bilangina harakat etishi mumkin ekan. Lekin shuni ham aytib o‘tayki, kema butun mas’uliyatni o‘z ustiga olgan kema darg‘asining buyrug‘i bilangina to‘lqinlarni yorib, dengizlar osha oladi. Kemada dengizchilar ko‘p bo‘lib, unga haddan ortiq ko‘p yo‘lovchi tushgan bo‘lsa, uni botib ketishdan saqlab qolish mumkin emas».

U kitobni yozish haqida uzoq o‘yladi, bu narsa uning xayolidan nari ketmadi. Nihoyat, xilvatga chekinib, kitobni o‘zining bir iste’dodli shogirdi bilan birgalikda yozishga kirishdi. U bir talay qog‘oz, o‘zi va shogirdiga yetadigan bir yillik ozuqa to‘plagan edi... Ular bir xonaga kirib, ­eshikni berkitib oldilar. Beydabo shogirdiga aytib turar, shogirdi esa yozib borar va yozganini o‘qib eshit­tirardi. Mazmun hamda shakl jihatidan yaxshi va go‘zal kitob yozilguniga qadar ular shu zaylda ishladilar. Bey­dabo kitobni o‘n to‘rt bobga bo‘ldi, ularning har biri o‘zicha mustaqil edi. Har bobni o‘qigan kishi o‘zi uchun foydali ma’lumot olsin deb, har qaysi bobda savol va javob bor edi. Beydabo bu kitobga «Kalila va Dimna» deb nom qo‘ydi. Kitobda barcha gaplar vahshiy hayvonlar, darranda va parrandalar tilidan beriladi. Toki, kitob shakl jihatidan sodda odamlarga ermak, mazmuni aqlli odamlarga ibrat bo‘lsin. Bu dunyoda ham, u dunyoda ham insonga nima lozim bo‘lsa, hammasini ular bu kitobda topa olsinlar, shohga tobe bo‘lish va yoki zararli narsalardan qochib qutula olish uchun qanday tadbirlar foydali ekanligini bundan o‘rgansinlar. Beydabo bu kitobni ham tashqi ko‘rinish, ham ichki jihatdan boshqa hikmatli kitoblar shaklida yozdi. Shunday qilib, undagi hayvonlar ermak, ularning so‘zlari esa hikmat va nasihat bo‘ldi.

Beydabo bu ishni boshlar ekan, kitobning avvaliga ikki do‘stni, ularning qanday qilib do‘stlashganlari va bu mustahkam do‘stlikni bir xoin qanday qilib buzganligini tasvir etdi.

U shogirdiga nima aytsa, shunigina yozishni, o‘zidan bir narsa qo‘shmaslikni buyurdi, chunki ehtiyotsiz biror so‘z aralashib qolsa, uning ma’nosiga putur yetkazardi.

Beydabo kitobning jiddiy yerlarini qayd etib o‘tar edi. Shunday qilib, hayvonlar tilidan aytilgan hikmatli so‘zlarga to‘la bo‘lgan bir kitob maydonga keldi. Beydabo va uning shogirdi kitobning tashqi ko‘rinishi qanday bo‘lishi masalasini bir chetga qo‘yib, uning mazmunini tashkil etgan hikmatli nasihatlar va ibratli o‘gitlar bilan mashg‘ul bo‘ldilar.

Johil odamlar o‘zlari haqida yozilgan bu kitobning ma’nosini tushunmaslar, hayvonlarning so‘zlashlariga hayron qolib, uni hazil deb o‘ylarlar – kimki bu kitobni yaxshi o‘zlashtirmasa, undagi so‘zlarning ma’nosi uning uchun qorong‘i qoladi. Bunday odam­lar ushbu asarning maqsadini tushunmaydilar, holbuki, faylasufning birinchi bobda olg‘a surgan maqsadi aka-ukalarning inoqlashuvlarini, ularning do‘stligini qaysi vositalar bilan mustahkamlashni tasvir etishdan va shaxsiy manfaati uchun ikki do‘st orasiga dushmanchilik soladigan razil odamlardan ehtiyot bo‘lishga chaqirishdan iboratdir.

Kitob yozilib, belgilangan muhlat tamom bo‘lgach, Dobshalim shoh Beydaboga odam yuborib, muddat tugadi, sen nima ish bajarding, deb aytishni buyurdi. Beydabo shohga, men bergan va’damni bajardim. U o‘z a’yon-u ashroflarini to‘plab, menga amr etsin, o‘shalarning huzurida kitobimni o‘qib berayin, deb xabar yubordi.

Dobshalimning yuborgan odami unga bu xabarni yetkazganida, u nihoyatda sevinib ketdi. Mamlakat fuqarosining to‘planishi uchun kun belgiladi. So‘ngra Hindistonning eng uzoq yerlarigacha jarchilar yuborib, kitobni eshitishga taklif etdi. Belgilangan kun xalq yig‘ildi. Podsho o‘zi hamda Beydabo uchun ikkita taxt yasatdi. Hamma hozir bo‘lgach, Beydabo shohning qabul marosimlarida donishmandlar kiyadigan va qora jundan to‘qilgan libosini kiyib shoh qarshisiga keldi, yerga qadar egilib ta’zim qildi va boshini ko‘tarmay turdi.

Shoh unga dedi: «Ey, Beydabo, boshingni ko‘tar! Bu kun motam kuni emas, shod-xurramlik kunidir».

Kitob o‘qilar ekan, shoh undan har bobning ma’nosini, uning ko‘zlagan maqsadini so‘rar, u esa har bobning maqsad va ma’nosini izohlab berar edi. Shoh bundan yanada sevinar va faylasufning iste’dodiga tahsin qilar edi.

Shoh dedi: «Ey, Beydabo! Sen orzu qilgan narsamni ro‘yobga chiqarding, mening istagim shu edi. Endi tila, tilagingni berayin».

Beydabo shohga baxt-saodat tilab, dedi: «Shohim, menga davlat kerak emas, boshqa liboslardan o‘z ustimdagi kiyimimni afzal ko‘raman. Lekin ruxsat berilganligi uchun o‘z iltimosimni shohga bildirib o‘tsam».

Shoh dedi: «Xo‘sh, qanday iltimosing bor? Sen nima so‘rasang, biz bajo keltiramiz».

Beydabo dedi: «Shohdan so‘raydigan narsam shuki, mening kitobimni oqqa ko‘chirtirib, ota-bobolarning asarlari kabi uni ham ehtiyot saqlasalar. Men bu kitob hind diyoridan chiqib ketmasin, uning borligidan xabardor bo‘lgan eronliklar uni qo‘lga kiritib, yo‘q qilib yubormasinlar deb qo‘rqaman. Xullas, bu kitob «Hikmat uyi», ya’ni, kitobxonadan tashqariga chiqmasin».

Shundan so‘ng shoh Beydaboning shogirdlari­ni chaqirib, ularga qimmatli liboslar va boshqa in’omlar berdi.

Bu kitob haqidagi xabar shoh Xusrav Anushiravonga yetib bordi. Anushiravon esa ilmni va ibratli kitoblarni juda sevar edi.

Shuning uchun u Barzuya hakimni Hindistonga yubordi. Barzuya ham butun hiyla va nayrang­larni ishga solib, kitobni qo‘lga tushirib keldi va Eron xazinasiga topshirdi. Shundan keyingina Anushiravonning ko‘ngli joyiga tushdi.

IBN MUQAFFA TARTIB ETGAN KITOBDAGI
MUQADDIMA

Abdulhasan Abdulla ibn Muqaffa shunday naql etadi: Xudo o‘z qudrati bilan olamni yaratdi, insonlarni aql-idro