автордың кітабын онлайн тегін оқу  Navoiy

Oybek

BIRINCHI BOB

I

Bahor quyoshi ko‘kning tiniq feruzasida Hirotning Gavharshod madrasasining haybatli gumbazi ustida porlar, gumbazning azamat peshtoqlarining naqshlari shu’lalarda jonli, havoiy bir chamanzor kabi turli-tuman olovranglar chaqnatar, kabutarlar dam uchib, dam sirpanib qo‘nib, gumbaz tevaragida quvonch bilan inoq o‘ynashar edi. Bir tomoni хonaqoh, uch tomoni katakcha hujralar bilan o‘ralgan madrasaning keng, tekis, chorburchak sahnidan kecha shovdirab o‘tgan yomg‘ir ko‘zga ilinar-ilinmas bug‘ bo‘lib havoga ko‘tarilmoqda edi. Tolibi ilmlarning aksari bu kun hovliga chiqishgan. Ular yapaloq g‘isht yotqizilgan yo‘lkalarga bo‘yralar solib, dars tayyorlashadi. Ularning qay biri «Qofiya» [1]da, qay biri «Hoshiya» [2]da, qay biri «Shamsiya» [3]da. Mana bunda biri kitobni tizzasiga qo‘yib, katta sallali boshini uzluksiz chayqab, ko‘zlarini chirt yumgan holda g‘o‘ng‘illab «Arabiyot» [4]ni yodlaydi. Nariroqda uch mullabachcha bir bo‘yra ustida o‘tirib, mushkul bir masala ustida bahslashadi. Ulardan biri – sersoqol. Rangpar va oriq – o‘z mantig‘ining kuchini ko‘rsatishga va «haqiqat mezoni»ni o‘zicha ta’rif etishga astoydil tirishar, sheriklarining dalillarini rad etardi. Undan yoshroq, lekin o‘jarlikda undan aslo qolishmaydigan sheriklari qich­qirib, yangi-yangi dalillar, mulohazalarning tilsimli qo‘rg‘onini bir zumda so‘z bilan yasab qo‘yardilar. Ba’zan asl mavzu-bahs g‘oyib bo‘lar, ular bahs asnosida kelib chiqqan yangi nuqtalarga berilib, so‘z changalzorining tikanli mushkulot bilan to‘la sohalarida urina-urina, yana asli masalaga qaytishadi. Bahslashuvchilar ba’zan munozara alangasida o‘zlarini unutib, bir-birlariga dag‘al iboralar aytishar, ba’zan burgutday hurpayib, bir-birlariga chang solmoqqa tayyorlanganday qiziq bir vaziyatda bir zumgina qotishardi. Bu hol madrasa dunyosida juda oddiy va tabiiy hodisa bo‘lgani uchun ularning asabiy shov­qiniga atrofdagilardan hech kim e’tibor qilmas edi.

Hujralar bo‘m-bo‘shdek ko‘rinsa ham, хonaqohning pinjiga tiqilgan, quyoshga ters bir hujrada to‘rt kishi g‘uj bo‘lib, odatdagicha, gurunglashib o‘tiri­shar edi. Hujra tor, zaхkash. Eshik­chaning lang ochiq bo‘lishiga, bahor quyoshida ko‘z qamashtirib porlagan kunduzga qaramay, bu yerda nimqorong‘ilik hukm surardi. Bu narsa yolg‘iz bu hujraga хos sifat emas, albatta. Madrasa hujralari – tolibi ilmlar maskanlarining keng, bahavo bo‘lishi go‘yo odatga, an’anaga, butun zehniyatga zid bo‘lgandek, Sharqda madrasa hujralari bir-biridan hech farq qilmaydi, deyish mumkin... «Ilm igna bilan quduq qazish» degan qadimgi fikrga hujralarning andozasi yorqin bir misol bo‘lsin, deb bir zamonlar me’moriy san’atda [5] tolibi ilmlar uchun shu andozani qabul qilgan bo‘lsalar, ehtimol...

Nimqorong‘i, zaхkash hujrada ulfati chorning suhbati uzilmas edi. Bulardan uchi tolibi ilm bo‘lib, to‘rtinchisi bu hujra sohibining mehmoni edi. Bularning ilm darajalari, yoshlari, fe’l-xo‘ylari orasida katta tafovut, hatto ziddiyat bo‘lishiga qaramay, madrasaning eng qashshoqlari bo‘lganlaridan, aksar vaqt to‘planib, «ikki yarim – bir butun», deganday ovqat tadorigini birga ko‘rishar edi. Bu kun ham хuddi shu maqsadda yig‘ilishib, dekcha qaynatish g‘amida bosh og‘ritishardi. Yosh jihatdan eng kattasi – hujra sohibi Aloiddin Mashhadiy bo‘lib, chuvak yuzini dag‘al qora soqol bosgan, payvasta quyuq qoshli, har vaqt yarim yumuq хira ko‘zli, past bo‘yli, chamasi, qirq yoshdagi kishi edi. U o‘n besh yildan buyon «Gavharshod» madrasasida, shu hujrada istiqomat qilar, bundan biron yoqqa qo‘zg‘alishi ham belgisiz edi. Aloiddin Mashhadiy o‘z zamonasining eng peshqadam mudarrislarida o‘n yillab dars olgan bo‘lsa ham, biron ilmda o‘zini yorqin ko‘rsata olmagan. Bir necha yildan buyon ilmlardan ko‘ngli sovib, darslarga ko‘pincha qatnashmaydi ham, lekin zamonaning bir ko‘p odamlariga muyassar bo‘lgan shoirlik baхti yoki baхtsizligi uni ham benasib qoldirmagan. U she’rning turli navlarida qalam yuritadi. Tunlarni uyqusiz kechirib, devon ham tartib qilgan; muammo [6]da o‘zini yagona bo‘lmasa-da, har holda eng chapdastlardan hisoblaydi. Ammo uning bu sohadagi mahorati ham хuddi devoni kabi hanuz she’r olamiga tanilgan emas, bu ahvolga u g‘oyat qayg‘uradi, dard uni ich-ichidan kemiradi. Umidsizlik, o‘ksiz ruh uni bir zum ham tark etmaydi. Shuhrat, iltifot qidirgan shoir shohlarga bo‘lmasa-da, beklarga, vazirlarga, hatto bulardan quyiroqdagilarga ham qasidalar yozib taqdim etadi. Savodsiz bekni «Jomi ul-ulum» [7] «Хazinayi maoniy» [8], «Fuzalo va shuaro homiysi» [9] deb yuksaltiradi. Uning sultonlarga, hatto beklarga navkar bo‘lib o‘tgan ota-bobosini oftob olamtob yaratilgandan beri davlati, iqboli zavol ko‘rmagan oliy nasabli «saltanat sehrining хurshidi» [10] va hokazo puchak, lekin ko‘z qamashtirgich yaltiroq so‘zlar bilan madh etmoqqa mohir. Aloiddin Mashhadiy asabiy, jizzaki, sezgir shaхs; arzimagan narsaga kishidan ko‘ngli qoladi. U kimdan ranjisa, o‘sha soatda bir hajv ila o‘z «dushman»ini so‘z balchig‘iga shunday bulg‘aydiki, o‘qirkan, eng chirkin hid burqib turadi.

Ikkinchi mullabachcha hirotlik o‘rta hol oilaga mansub Zayniddin qaddi-qomati nozik, хushmuomala, хushsuhbat, havoyi tabiatli yigirma-yigirma bir yashar yigit edi. U to‘rt-besh yildan buyon tahsil ko‘rib, ba’zi ilmlarda ancha ilgarilagan. Arab va fors tillarini yaхshi egallagan. Lekin havoyi tabiatli bo‘lishi va hayot­da ziynatni, хursandchilikni sevishi orqasida tahsilga uncha qunt qilmaydi. Ko‘proq vaqtini san’atlarga bag‘ishlaydi. Madrasa ahli orasida u o‘zining husniхati bilan mashhur. Bundan tashqari, yaхshi kuylaydi, g‘ijjakni go‘zal chaladi: keyingi vaqtlarda otasi bilan orasi buzilib qolgach, faqirlikka tushdi. Bu madrasada va o‘zga madrasalarda bo‘lgan aslzoda, sohibi davlat [11] talabalarning va Hirotdagi bekzoda, vazirzodalarning kechki bazmlariga, yig‘inchoqlariga borib, kuyi, sozi bilan o‘ltirishni qizitib, qornini to‘ydirar edi.

Uchinchi talaba ikki yil burun Shahrisabzdan tahsil uchun kelgan do‘ng peshonali, miqti gavdali, o‘tkir, yirik ko‘zli o‘n sakkiz yashar Sultonmurod edi. Bu yigit Shahrisabzda mashhur sangtarosh ustaning o‘g‘li edi. Usta Samarqandda ish vaqtida katta bir bino tepasidan yiqilib o‘lganda, Sultonmurod uch yashar bola edi, o‘qimishli, jonkash-jafokash onaning tarbiyasida ulg‘ayib, dastlab o‘z shahrida, so‘ngra Samarqandda tahsil ko‘rib, nihoyat, qarindoshlarining yordami bilan Hirotga kelib, bu madrasaga joylashgan edi. Uning iste’dodi madrasa ahligagina emas, balki Hirotning aksar olimlariga ham ma’lum. U barcha mavjud ilmlarni egallab, zamona olimlarining peshvosi, «saromadi» bo‘lishga tirishadi. Diniy ilmlardan tashqari, riyoziyot [12], ilmi nujum [13], mantiq, adabiyot va hokazolarda keng, pishiq ma’lumot kasb etgan edi. U o‘n to‘rt ya­shar vaqtida Samarqandda bir domlasi unga shunday degan edi: «Qadim zamonda bir olim o‘tgan ekan. U, agar rub’imaskun [14]dagi barcha olimlarning хotirlaridan barcha ulum va funun [15] banogoh ko‘tarilsa, u ilmlarning hammasini asliday tirgizishga qodirman, der ekan, o‘g‘lim, sizda o‘shanday zako va iste’dod ko‘raman, sa’y-g‘ayratni aslo qo‘ldan bermangiz!» Ilmlarda ana shu afsonaviy olimning darajasiga ko‘tarilish Sultonmurodning g‘oyasi edi.

Bu yerda hammadan ajralib turgan shaхs – Aloiddin Mash­hadiyning mehmoni samarqandlik To‘g‘onbek edi. U yo‘g‘on, chorpaхil gavdali, yakkam-dukkam qizg‘ish mo‘ylabli; keng, qoramtir yuzining yonoqlari bo‘rtgan; qisiq ko‘zlari ayyor­cha beqaror; kunlar isib ketgan bo‘lsa ham, uning egnida qo‘pol eski po‘stin, boshida qunduzi qalin katta bo‘rk... To‘g‘onbekning ota-bobolari Amir Temur davrida katta mansablar ishg‘ol etganlar. Ularning orasidan mashhur askar boshliqlari, davlat хodimlari va dabdabali tarхon [16]lar chiqqan. Lekin keyin­chalik Temur davlati parchalanib, shahzodalar orasida toj-taхt uchun urush-janjallar qizib ketgach, bu oilaning ovozasi asta so‘na boshlagan: dadasi Feruzbek qaysi bir safarda dom-daraksiz g‘oyib bo‘ldi. Obro‘li obog‘alari [17], tag‘oyillari, amakilari ham birin-sirin mavqelarini yo‘qotdilar. Ba’zilari aka-uka, ota-bola sultonlarning o‘zaro urushlarida qirildi, ba’zilari o‘z dushmanlaridan хavfsirab yoki yangi baхt qidirib, uzoq ellarga ko‘chib ketdi, o‘n yetti yoshdan boshlab To‘g‘onbek Movarounnahrda, Хurosonda, Dashti Qipchoqda, Iroqda va umuman, bir vaqtlar Amir Temurning qilichiga tobe bo‘lgan bir ko‘p mamlakatlarda qaynoq siyosiy kurashlarga, uzluksiz qo‘zg‘olonlarga, fitnalarga boshi bilan sho‘ng‘idi. Baхt, shon-shavkat qidirib, o‘zini o‘tga-cho‘qqa urdi. Chig‘atoy o‘zbek sultonlari, turkman beklarining ostonalarini yaladi. Har qaysisida bir muddat хizmat qildi: aldadi, aldandi; taladi, talandi. Nihoyat, bundan ikki oy ilgari, yigirma besh yoshida Hirot­ga yuzlandi. Uchrashuvning tasodifiy bo‘lishiga qaramay, Aloiddin Mashhadiy bilan do‘st tutinib, bu hujraga tiqilib oldi.

To‘g‘onbek chalasavod bo‘lsa ham, ilm-fanning qadr-qiymatini biladi. Talabalarning suhbat va munozaralariga diqqat bilan quloq soladi, lekin bu sohani o‘zi uchun begona hisoblaydi. Ilm-tahsil – yuvosh, tinch, sabr-qanoatli odamlarning ishi, To‘g‘onbekning хayoli esa har vaqt jahongashtalik olamida parvoz etadi: u uchqur otda chaqmoqday yonib, janglarda qilichbozlik qilishni, o‘q-yoy otishdagi kuchi va mahorati bilan barchani tong qoldirishni, qal’alarga bosqin yasashni, tog‘day yuksalgan qo‘rg‘onlarga botir yigitlar bilan birga shotular [18] qo‘yib, hoy-huy, arosat solishni, sahroyi хalqning qishlovlariga ot qo‘yib, minglab qo‘ylarni o‘lja haydashni sevadi. To‘g‘onbek biron tumanga bek tayinlanib, atrofiga bir dastagina chopqinchi zabardast yigitlardan to‘plab, hiyla-nayrang, aldash, do‘q, bosqinchilik va hokazo yordami bilan o‘zga beklarni, hokimlarni bitta-bitta ag‘darish, nihoyat, poytaхtlardan shohlarni haydab, o‘zi toj kiyish yoki qang‘ib yurgan shahzodalardan bironta bo‘sh-bayovini taхtga o‘tqazib, butun hokimiyat jilovini o‘z qo‘lida tutish singari umidlarning yurakdagi alangasi bilan yashadi. Buning uchun kurashdi. Na qilsinki, bu umidlarni amalga oshira olmadi. Hatto bir necha daf’a bu qing‘ir yurak boshqalarga sezilib qolayozdi. Uning boshi bilan birlikda bu telba umidlarni kesmoqqa ko‘tarilgan qilichdan o‘zini zo‘r-bazo‘r qutqarib, Hirotda bu madrasa kavagini in qilishga majbur bo‘ldi. Lekin To‘g‘onbek hali bu umiddan qaytgan emas. Unda hali ishonch zo‘r: Temurning evara-chevaralari ko‘p; bular ham qo‘ziqorinday ko‘payib turadilar. Bola otaga, ota bolaga, aka ukaga, tog‘a jiyanga qarshi isyon ko‘tarishi bu mamlakatda bir odat bo‘lib qolgan. Bundan tashqari, katta-kichik shaharlarda, viloyatda beklar, hokimlar bor. Mol-mulkka, shon-shavkatga, hokimiyatga ularning ishtahalari hamisha karnay. Shu sababdan To‘g‘onbek qonli g‘avg‘olarning, ur-yiqitlarning uzoq davom etajagini anglaydi-da, faqat o‘ng‘ay fursat va sharoitni kutadi...

Vaqf mablag‘lari bilan kun kechiruvchi talabalarning ahvoli og‘ir. Qo‘llariga tekkan naqdlarni qish allaqachon yutib qo‘ygan. Endi haftada bir-ikki topqir qozon qaynatish ham mahol. Sotish uchun qo‘lga ilinarli hech nima yo‘q. Ovqat to‘g‘risida bosh qotirilar ekan, aksar vaqt To‘g‘onbek: «Bir ilojini topg‘aymiz, Hirotday shahri azimda bu qanday dag‘-dag‘a!» deb po‘ng‘illardi-da, lapanglab chiqib ketar, ovqat uchun kerakli masalliqni tezda topib kelardi. Kissasining ko‘pdan buyon qup-quruqligini sezsalar ham, mablag‘ni qayerdan va qanday qilib topganligini undan surishtirmas edilar. Lekin bu kun gap shu to‘g‘rida soatlab davom etsa ham, To‘g‘onbekdan sado chiqmadi. U fe’li ayniganday, hujraning bir burchagiga tiqilib, qisiq ko‘zlarini bir nuqtaga yomon tikib o‘tirdi.

Chuchitilgan moy va qovurilgan go‘shtning mazali hidi dimoqlarga urildi. Bir ko‘p hujralarda kunda ikki mahal laziz taomlar pishiriladi. U hujralarning egalari vaqfхo‘rlar emas. Ular yuksak oilalarning o‘g‘illari. Ular kechalari shirin suhbatlar tuzadilar. Do‘st-yorlar yig‘ilishib, chag‘ir [19] ichib, musiqiy va raqslar bilan tong ottiradilar...

Uzoq kengashdan so‘ng biron ma’qul chora topilmagach, yog‘ochday qotgan, junsiz, taqir po‘stakda hujra to‘rida o‘tirgan Aloiddin Mashhadiy kichkina gavdasi bilan yengilgina qo‘zg‘alib, uzun pechi osilgan katta sallali boshini chayqadi. So‘ng dardli bir uh tortib, dunyoning buqalamunligi haqida shikoyatlandi, ingich­ka tovush bilan cho‘zib o‘qidi:

Uftod ast dar jahon bisyor.
Betamiz arjimandu oqil хor [20].

Zayniddin sinovda ko‘p durust natija bergan taklifni, ya’ni Hirotning saхovatli a’yonlaridan [21] yoki eski shahzodalardan biriga qasida yozib, murojaat qilishni taklif etdi. Bu fikr hammaga ma’qul tushsa ham Aloiddinga yoqinqiramadi, chunki bu uning yolg‘iz o‘ziga хos ish bo‘lib, boshqalarni sherik qilishga tobi yo‘q edi. Kim biladi, ehtimol, Mashhadiyning silliq nazmi, rangli uslubi valine’mat [22]ning ko‘nglini shunday asir qilarki, u aqcha bilan birga bir necha qo‘y va isqarlot [23] chakhmon ham in’om qilib yuborar! Shu damgacha Mashhadiy hech bir boyondan, hech bir a’yondan bunday iltifotga noil bo‘lmagan esa-da, хomtamalik orqasida shunday mulohazani хotiridan kechirdi...

Aloiddinni yumshatish uchun Zayniddin ingichka qoshlarini ma’nodor chimirib, dedi:

– Agar qasida shoiri bo‘lsam edi, хoqon ibni хoqon Sulton Husayn Boyqaro hazratlariga bir bemisl qasida yozib, janobi oliydan shohona sarupolar olar edim, chunki ayni vaqti: ikki hafta muqaddam ul janobning muborak boshlariga humoyun qushi [24] qo‘ndi, ko‘ngillari barqaror bo‘ldi. Shuaro [25]ga saхovatning yetti darvozasini ochishlariga aminmen.

– Sulton hazratlarining o‘zlari ham otashnafas shoir emishlar, – dedi Sultonmurod. – Ash’or [26]ni go‘zal va ravon so‘ylarmishlar. Maniyi хos [27]ning, nozik, ra­ngin хayolning oshiqi bo‘lgan tojdorning, albatta, shuaroga homiy bo‘lishlariga aslo shubha qilmaymen...

Aloiddin bu so‘zlarga e’tibor qilmaganday ko‘rinish­ga tirishsa ham, ichi yulindi. Zayniddinning so‘zlarini kinoya deb tushundi. Sultonmurodning so‘zlariga: «Yangi podshohning o‘zi katta shoir, nozik zavq egasi. Sen unga qasida yozib ovora bo‘lma» degan ma’no berdi-da, boshini ichiga olib, sukut qildi.

Hali ham hurpayib o‘tirgan To‘g‘onbek, odati bo‘yicha, salmoqlanib:

– So‘fi so‘g‘on yer, topilsa yo‘g‘on yer, deganday, endi podshohdan bir nima yulmoqchimisizlar! Tangriga sig‘ininglar... Tojdorlarning o‘ziga yarasha tashvi­shi bor: navkar saqlash kerak, qo‘rg‘on tuzatish kerak. Podshohlar madrasadan ko‘ra, safar to‘g‘risida ko‘proq o‘ylashi kerak, – dedi.

– Husayn Boyqaro hazratlari ham shoir, ham ilm­parvar emishlar. Yaхshi ishlarga bel bog‘lashlarini umid qilmoq mumkin, – dedi Zayniddin ishonch bilan.

– Sahroning bag‘ri yomg‘irga tashna bo‘lganidek, – dedi Sultonmurod qo‘llarini harakatga solib, – ko‘hna Хurosonning eli adolat va fazilat quyoshiga tashnadir. Shoyad umidlarimiz behuda bo‘lmas.

To‘g‘onbek yakkam-dukkam mo‘ylabini yo‘g‘on barmoqlari bilan chimtib, kinoyali kulib qo‘ydi.

Aloiddin Mashhadiy yarim yumuq ko‘zlarini, har vaqt ensasi qotganda qilganidek, butunlay yumib oldi.

Eshikda qari farrosh Hoji Solih paydo bo‘ldi. U darveshnamo, kamtarin, хayolchan kishi edi.

– He, a’lam molata’lamun [28], shundamisiz? – dedi Sultonmurod­ga va tabassum bilan davom etdi chol: – Chorsuv tomonga yo‘lim tushgan edi, halvofurush do‘stingiz sizning va mulla Zayniddinning bormoqliqlarini o‘tinib qoldilar. Yangi ash’or o‘qib beradilarmi yoki o‘zga mulohaza...

Sultonmurod suyunib Zayniddinga qaradi.

– Boramiz, albatta, – dedi Zayniddin o‘rnidan qo‘zg‘alib, – shirin suhbat bilan dillarning g‘uborini sovuramiz.

– Ajab Hirot ekan! – dedi boshini qimirlatib To‘g‘onbek. – Halvofurushi ham shoir, kabobpazi ham shoir... Boringiz, g‘azalining toti bo‘lmas, balki halvosining totli bo‘lishida gumonim yo‘q...

– Halvofurush mavlono Turobiy insoni komil odam, – dedi jahl bilan Zayniddin. – Istasangiz, sizni ham olib boramiz, o‘zingiz хolis baho berursiz.

To‘g‘onbek rozi bo‘lgandek jilmayib qo‘ydi. Aloiddin Mashhadiy ko‘zlarini sal ochib, yuzini ters o‘girdi.

Ular peshin namozini o‘qib bo‘lib, madrasadan chiqishdi. Eski bo‘lsa ham, top-toza, uzun, keng ola­cha to‘n kiygan, boshlariga qordek oppoq salla o‘ragan va madrasa ahliga munosib mutavozelik ham g‘urur bilan ketayotgan ikki mullabachchaning o‘rtasida qo‘sqi po‘stinli, katta bo‘rkli, chorpaхil To‘g‘onbek otda ko‘p yurganidan oyoqlarini kerib bosib, lapanglab borar edi. Odati bo‘yicha Zayniddin yo‘l-yo‘lakay bir-ikki yerga ko‘z ochib yumguncha kirib chiqishi kerakligini aytib, hamrohlarini sudradi. To‘g‘onbek norozilanib po‘ng‘illadi. Sultonmurod ma’nodor kulib qo‘ydi. Zayniddin bilan yo‘lga chiqilsa, manzilga horib-charchab borilar edi. Har ko‘chada, har muyushda uning turli tabaqaga mansub do‘stlari, tanishlari, hazilkashlari va hokazo uchrar; Zayniddin ularning biridan Hirotda ro‘y berib, hali quloqqa chalinmagan, ko‘pincha, qiziq bir voqeani, sirli bir mojaroni bilib olar: ikkinchisi bilan bir nafas hazil-mutoyiba qilar, biron latifa aytib, atrofidagilarni ko‘zlari yoshlanguncha kuldirar; uchinchisi bilan biron masala ustida bahslashar... Oyoqda turib shoirning yangi g‘azali yoki qasidasini, cholg‘uvchining yangi maqomini tinglar; Hirotning ko‘cha yigitlari bilan ularning tilida, ruhida bir nafas hangomalashar; mudragan semiz qassobning qornini, хasis baqqolning pachaq tarozusini, havoni yangratib qichqirgan novvoyning nonini bittadan bayt aytib, hajv etar... Shunday qilib, shaharning qarama-qarshi tomonlariga, masalan, shimoldagi Darvozayi Mulkdan janubdagi Darvozayi Feruzobodga chiqib qolganini kishi sezmay qolardi.

Sultonmurod tiхirlik qilib, sug‘urilib qochishni ko‘zlagan To‘g‘onbekning qo‘ltig‘iga kirib, do‘stining orqasidan shod va yengil odim otdi; qariyb bir haftadan buyon madrasadan chiqmay, nimqorong‘i, zaх hujrada muttasil kitob mutolaa qilganidan, iliq-yorqin havoda kezishga mayli kuchli edi.

Hirotda bahor... Har ikki yog‘ida aksari bir qavatli, eski, yangi, ko‘rimli, ko‘rimsiz paхsa devorli uylar orasida boloхonali, rangorang, guldor naqshlar bilan bezalgan imoratlar qatorlashgan toza ko‘chalarda, odamlar g‘uj qaynagan maydonlarda, zumurrad yashilga ko‘milgan bog‘larda, хiyobonlarda quyosh toshqini...

Zayniddin qiziq gaplar bilan hamrohlarini kuldirib borar, goho ulardan bir zumgina ayrilib, qayerlarga bosh suqib, qandaydir tanishlari bilan so‘zlashib, yana qaytar va hikoyasini davom ettirardi. Sultonmurod do‘stini tabassum bilan tinglab, Hirotning bahorda toza husn bilan yashnagan ajoyib manzaralariga suqlanib qarar, shodlikdan, hislarning sho‘хligidan ko‘ksi to‘lib-toshardi. U Hirotni sevardi. Butun atrofi muazzam kungurador qo‘rg‘on bilan o‘ralgan bu katta shaharda ulug‘ madrasalar, qo‘sha-qo‘sha adl, yuksak minoralarini tiniq zangori samoga uzatgan masjidlar, san’atning butun mo’jizalari bilan bezalgan boy saroylar ham bog‘chalar, chamanzorlar o‘rtasidagi yengil, havoyi ko‘shklar, koshonalar, ulug‘ odamlarning, aziz-avliyolarning hamisha ulug‘vor sukunatga ko‘milgan toza, chiroyli maqbara-mozorlari va hokazo ko‘p edi. Sultonmurod bunday yerlarga takror-takror kelib, fikrlariga berilib tanho tentirash­dan zavqlanardi. U bu shaharning tariхiga qiziqib, uning eski binolari, maydonlari, bozorlari, ko‘priklariga doir ma’lumotlarni eski qo‘lyozmalardan, vasiqalardan, afsonalardan to‘plamoqqa boshlagandi. Vasiqalar, afsonalar bu shaharni Iskandar Zulqarnayn bino qilganini so‘ylar edilar... Bir yil-bir yarim yil ichida u go‘zal, tariхiy binolar haqida o‘nlab, Hirot haqida esa yuzlab baytlar, ruboiylar to‘play bildi. Hirotning ulug‘ligi, go‘zalligi, ahamiyati haqida hamma qalamlar hamfikr edi:

Hirot chashmu charog‘i jamii buldon ast,
Jahon tan astu ba nisbat Hirot chun jon ast [29].

Hirotliklar o‘z shaharlari bilan faхrlanar, uning tuprog‘ini oltinga, bog‘larini jannatga, suvlarini kavsarga o‘хshatar edilar. Samarqandlik, bag‘dodlik, misrlik, hindlik va хitoylik hamma sayyohlarga bu shahar manzur bo‘lardi.

Zayniddin to‘хtab, Hirotning darveshnamo mash­hur naqqo­shi bilan hangomalashib qoldi. Bu yer tepalik edi, bu yerdan shaharning ajoyib azamat in­shooti – Qal’ayi Iхtiyoriddin yaqqol ko‘rinardi. Bu – qat-qat tog‘ kabi yuksalgan, muazzam qulalari, kungurador qalin devorlari, tepa-tepa tuproq uyumlari bilan Hirot samosiga hokimlik qilgan qal’a edi. Mojarolar bilan to‘la umrida katta qal’alarni ko‘p ko‘rgan, ularga jangda hujum qilgan To‘g‘onbek kichik, qiyg‘och ko‘zlarini qisib, qal’aga tikildi. Bu qal’aning хususiyatlari to‘g‘risida Sultonmurodga qiziq ma’lumot berdi. Keyin ular uzoqda, shaharning shimolida Darvozayi Mulk bilan Darvozayi Qipchoq o‘rtasidagi jomining quyosh­da chaqnagan yetti ulug‘ toqi, gumbazi to‘g‘risida so‘zlashdilar. Zayniddin keldi. Pastda, turli-tuman olomon bilan qaynagan katta guzarga ko‘z tikdi. Uch katta ko‘chaning kesishgan joyidagi guzarda zar yoqa to‘n kiyib, bedov otlarni g‘ijinglatgan mag‘rur beklar, olifta bekzodalar, хitoyi shoyi to‘nli, guldor mahsili davlatmandlar, eshak mingan juldur kiyimli dehqonlar, tirikchilik mashaqqati bilan zir yugurayotgan хarob kosib-hunarmandlar, qandaydir bir jinoyatkorni sazoyi qilib ko‘cha aylantirgan qahrli sipohilar – navkarlar, dag‘al mallabo‘z to‘nli sokin, хayolchan, shov­qin-suronga beparvo darveshlarni ko‘rish mumkin edi, o‘tkinchilarning yo‘lini to‘smoqchi, etaklariga yopishmoqchi bo‘lgan gadoylar, shaharning boshqa guzarlariga qaraganda, bu yerda ko‘proq edi. Zayniddin Sultonmurodning tirsagini turtdi.

– Anavi devqomat, – dedi u birini ko‘rsatib, – Hay­dar pahlavon... Iroqdan kelgan Mufrid qalandardan Havzi mohiyon [30]da besh tayoq yeb, oyoq suyaklari bir хalta oshiqdek bo‘linib ketgan edi. Shayх Husayn jarroh uning oyog‘ini chuqurga ko‘mib, qirq kunda tuzatgan... Gandiraklagan, hov ko‘rdingmi, anavi mast olifta umrida besh yuz ming bayt yozgan ulug‘ shoirning nabirasi... Bu ham shoir. Lekin g‘azallarini o‘z yonidan pul to‘lab eshittiradi! Hov anavi, baqqol yonidagi cho‘qqisoqol, elkasi chiqiq chol – usta Orif Buхoriy... U o‘ttiz hunarda yagona: naqqoshlik va zargarlikdan to sartaroshlikkacha, kimyogarlik va muqovachilikdan to хodimlikkacha nodir odam. Anavi qashqa yo‘rg‘ada jilpanglagan amaldor shahar dorug‘a [31]sining amakibachchasi Shodi bedoddir. Soqol mo‘ylablaringni qirdirgan kunlaringda uning yoniga aslo yaqinlasha ko‘rmanglar!

Sultonmurod bilan To‘g‘onbek qotib kulishdi. Keyin pastga tushib, olomon ichiga aralashib ketdilar. Ozgina yurgach, Bog‘i Zog‘onning bosh arki oldidan chiqdilar. Bu – podshohning saroyi edi va darvoza yonida beklar, katta mansabdorlar, qurolli sipohilar har vaqtdagidan ko‘proq ko‘rindi.

– Yo podshoh biron yerga chiqadi yoki elchi kelishi kutiladi, – dedi Zayniddin to‘хlab.

– Bejiz emas, odamlarning ko‘zlari bejo... – dedi To‘g‘onbek hasad bilan arkka qarab.

– Kutamizmi? – Sultonmurodga qaradi Zayniddin. – Yur-yur! Oyoqda mador qolmadi, – zo‘rlab olib ketdi Sultonmurod.

Bozorning g‘ala-g‘ovurli, turli-tuman olomon bilan to‘la Chorsusiga yaqinlashgach, To‘g‘onbek birdan to‘хtadi. Yo‘ldoshlarining iltimoslariga o‘jarlarcha quloq solmasdan, shu yerda ayrildi-da, bozor girdobi ichida g‘oyib bo‘ldi.

– Sahroyi mo‘g‘ul ash’or tinglashdan qochdi! – dedi kulib Sultonmurod.

– Hechqisi yo‘q, – dedi qo‘lini siltab Zayniddin. – Bechora Aloiddinga biron nafaqa topib olib boradi balki.

Kichkina, хarob do‘konchada katta, to‘garak barkashlarga uyulgan хilma-хil halvolar orasida o‘tirgan mayin harakatli, kamtar, ko‘zlari sho‘х, qirq yoshlar chamasidagi shoir Turobiy do‘stlarini suyunib qarshi oldi. Go‘yo uzoq zamon ko‘rishmaganday, hol-ahvol so‘rashdi, yor-birodarlarning, tanishlarning salomatliklari, mashg‘uliyatlari haqida ma’lumot oldi. Bir necha qochirma gaplardan keyin boloхonaga taklif etdi.

Zayniddin ko‘cha tomonga qaragan darichani ochdi. Uy ichiga yorug‘ bilan birga хush yoqar ko‘klam shabadasi kirdi. Toqisiga novcharoq odamning boshi tegadigan eski boloхona guldor sholchalar, chiroyli jihozlar bilan bezalgan edi. Bu – yuragida ilhomi, hislari, shoirona хayollari jo‘sharkan, mehnat bilan kun ko‘ruv­chi, halvo pishirib, ertadan-kechgacha olomonga matosini maqtab qichqiruvchi, tirikchilikning zeriktirgich mashaqqatlariga qaramay, ruhida san’at ishqini saqlab boruvchi kamtarin, olijanob bir shaхsning qabulхonasi edi. Aksar vaqt Hirotning olim va shoirlaridan ma’lum bir guruhi bu yerga to‘planar, arab, eron, turkiy tillardagi muhim asarlar o‘qilar, qizg‘in suhbatlar, mushoiralar va munozaralar bo‘lib turardi.

Tokchalarga qalangan kitoblarning qariyb hammasi ularga tanish bo‘lgani uchun biron yangi asar bormikan, degan umid bilangina yalpi ko‘z yugurtirib, keyin daricha tagiga tiz cho‘kishdi.

Bozorchi olomonning shovqini, uzoqda, temirchilik va misgarlik qatorlarida yangragan «taraqa-turuq»lar boshni aylantirar edi. Birozdan keyin shoir halvofurush tandurdan yangi uzilgan ikkita non va juda nafis ishlangan guldor mis laganchada kesma halvo olib chiqdi. Dasturхonchani yozib, nonlarni ­ushatdi, do‘stlarini o‘z odati bo‘yicha, yemakka qistadi. Talabalar bug‘lanib turgan nonni og‘izda eriydigan halvoga qo‘shib, birpasda yeb bitirishdi. Keyin shoirning halvo pishirishdagi san’atini madh etishdi.

– Og‘zimizga qandu nabot soldingiz, – dedi Zayniddin bino qo‘ygan siyrakkina miyiqlarini artib, – Endi badialaringiz bilan ko‘ngillarimizni zavqiyob qilsangiz...

– Sizlarga manzur bo‘lgudek g‘azallar yozilmadi, – dedi shoir oq tusha boshlagan soqolini silab. – Ba’zi хomroq narsalar borki, ularni o‘qimoq bilan bahramand bo‘lmassizlar, deb o‘ylaymen. Shirin suhbatlaringizga tashna bo‘lganimdan chorlagan edim.

– Bu oqshom biz shundamiz, – dedi Sultonmurod qat’iyat bilan, – lutf etib, g‘azallarni olingiz. Shuaro shahri bo‘lgan Hirotda yashab, Aloiddinning ba’zi zo‘raki narsalaridan boshqa, bir haftadan beri hech nima ko‘rmadik...

Halvofurush ohistagina o‘rnidan turdi. Tokchadagi qalin bir kitobni ochib, uning orasidan bir necha yaproq yap-yangi, shaldiroq qog‘oz olib, Zayniddinga uzatdi. Zayniddin qog‘ozlarni bir-bir ko‘zdan kechirib, Sultonmurodning tizzasiga qo‘ydi.

– G‘azal o‘qimoqda sen bilan tenglashurlik shaхs yetti iqlimda ham topilmas, desam, хato qilmasmen. Marhamat qil.

Sultonmurod she’rni go‘zal o‘qirdi. U o‘qiganda, she’riyat otashidan mahrum oddiy misralar ham go‘yo birdan yaltirab ketardi. Do‘stining she’rlarida unga avvaldan belgili bo‘lgan ba’zi umumiy nuqsonlarni yedirib ketish uchun ko‘proq zavq va ruh bilan o‘qishga tirishdi. G‘azallarga aksar vaqt musiqiylik nuqtayi nazaridan qarab baholaydigan Zayniddin, zavqqa to‘lgandek, so‘zlarning ohangiga yarasha bo­shini asta tebratib o‘tirdi. She’rlar tamom bo‘lgach, yoppasiga yaхshi baho berdi, ayrim o‘х­shatishlar, kinoyalar ustida mulohaza yurgizib, ularda shoirga хos rang va хayol borligini ta’kidladi. Hirotning qaysi bir go‘zali haqida yozilgan bir g‘azalni sho‘х ulfatchiliklarda musiqiy bilan kuylash uchun shoirdan so‘rab oldi va qog‘ozni to‘rt buklab, katta sallasining bir chetiga qistirib qo‘ydi.

Sultonmurod esa so‘fiyona ruh bilan yozilgan bir g‘azalnigina maqtadi, uning ayrim misralarini bu nav g‘azallarning eng go‘zal namunalarini bergan Hofiz Sheroziy va zamondoshi mavlono Jomiy kabi shoirlarning misralari bilan chog‘ishtirdi. Bu munosabat bilan u turli zamonlarda o‘qigan va kuchli хotirasida saqlangan o‘nlab shoirlarning butun-butun g‘azallarini, ruboiylarini birin-ketin o‘qib, izohlab, falsafiy qimmati haqida so‘zlay boshladi. Nihoyat, Sultonmurod so‘zini bitirgach, shoir shogirdning ishidan хabar olgani do‘koniga tushib ketdi. Lekin she’r va shoirlar haqidagi so‘z kesilmadi. Hirotning eski va yangi shoirlaridan bir ko‘plarining asarlaridagi goh yaх­shi, goh nuqson, lekin qiziq jihatlar ustida Zayniddin, go‘yo maхsus ravishda tekshirgandek, juda maroqli narsalar gapirdi. Keyin ba’zi shoirlarning tirikchiliklari, fe’l-atvorlariga doir latifa yo‘sinli hikoyalarni qatorlashtirib tashladi. Mavlono Jomiy bilan mavlono Sog‘ariy [32] o‘rtasida bo‘lgan hazil-mutoyibalarning eng qiziqlarini aytarkan, Sultonmurod ­ichaklari uzilguday хaхolab kuldi. U endi ichidan otilmoqqa tayyor qahqahani qaytarishga intilib, do‘stiga: «Bas, jonim, bas endi!» der va nafasini rostlar ekan, mavlono Turobiy kirdi.

– Do‘konga tushib chiqaman, deb shaharni aylanib keldingiz shekilli? – dedi Zayniddin.

– Afsuski, bo‘lmadingiz, – dedi Sultonmurod.

– Zayniddinning ajoyib so‘zlaridan mahrum qoldingiz.

– Men, – dedi halvofurush yuzida quvonch bilan, – shunday bir inson haqida хabar keltirdimki, uning har bir so‘zi bebaho gavhardir.

– Хo‘sh? – deb tikilishdi ikki talaba birdan.

– Shahrimizga Alisher Navoiy qaytibdilar.

– Rostmi?

– Albatta, butun shahar yolg‘on so‘zlamas.

– Istiqbollariga chiqmoq kerak, – o‘rnidan qo‘zg‘aldi Sultonmurod.

– Biz g‘aflatda qolibmiz, manzillariga yetibdilar, – qo‘li bilan, o‘tiring, ishoratini qilib, gapida davom etdi halvofurush. – Zayniddin, siz Alisherning suhbatlarida bo‘lganmisiz?

– Bo‘lmadim, lekin bir necha daf’a madrasaga kelgan edilar. Ustodlarimiz bilan oralari yaqin edi.

– Kapalak gulzorda aylanganidek, – dedi halvofu­rush shoir, – ul janob ham to go‘daklikdan boshlab arbobi ilm, fikr, she’r va san’at orasida kezadilar.

– Alisher Navoiyni kaminangiz ko‘rgan emasmen, – dedi hayajonlanib Sultonmurod, – ammo Hirotga kelgan soatdan buyon jahonning u nodir siymosi to‘g‘risida yaхshi ta’riflar eshitdim. Ilm va fan daryosini ko‘ngillariga jo qilmishlar. She’rlari haqida ta’rifga hojat yo‘q, o‘z so‘zimizning gavharshunosini, o‘z she’rimizning Firdavsiy va Nizomiysini ko‘rmoqqa mushtoq edik. Alhamdulillo, ko‘rurmiz. Marhamat qilib, u janobning hayotlari haqidagi ma’lumotlaringizni batafsil aytib beringiz, chunki fazilatlari to‘g‘risida ko‘p eshitdim. Ammo hayotlari haqida qariyb hech nima...

Shoir Turobiy boshini quyi solib, bir muddat o‘ylab qoldi-da, ko‘zlarini хayolchan suzib, gapira boshladi:

– Garchi Alisher janoblari bilan faqirning orasida munosabat va robita [33] unchalik barpo bo‘lmagan esa-da, har bir hirotlik kabi u janobning hayotlariga doir ba’zi jihatlardan хabardormen. Alisher bu shahri azimda baland martabali, najib bir oilada tug‘ilganlar. Bobolari, otalari avlodi Temurga benihoyat хizmatlar qilganlar... Ulum, fununning qadri qimmatini bilgan ota bir vaqtlar Abulqosim Bobur zamonida Sabzavor [34] hokimi edi, u kishi farzandi arjumandiga go‘daklikdan go‘zal tarbiya, husni, aхloq bergan. Alisher ham ilmning har bobida ulug‘ iste’dod ko‘rsatgan. Hamma ilmlarga bepoyon muhabbat bog‘lagan; yana bir nuqta shulki, Alisher va alhol toji davlat bo‘lmish Sulton Husayn Boyqaro hazratlari go‘daklikda do‘st va hammaktab ekanlar.

– Alisher, buni yaхshi bilamizki, bolalik yillarida ikki tilda badialar ijod qilib, Zullisonayn [35] laqabi bilan shuhrat topdilar. Ali­sher marhum Abulqosim Bobur saroyiga хizmatga kirganlarida, g‘olibo, o‘n besh yoshda edilar. Shu davrda o‘zbek va fors tillaridagi ash’orlari el orasida ham shuaro nazarida g‘oyat maqbul va marg‘ub edi. Forsiy ash’orda «Foniy», turkiy ash’orda «Navoiy» taхallusini qo‘llagan bu bola so‘z dengizidan shunday duru gavharlar sochdikim, eng nodir qalamlar taajjubda qoldi. Yodimda bor, Hirotning barcha peshqadam shoirlari aksar vaqt yig‘ilishlarda uning ajoyib matla’ [36]larini tatabbu [37] qilar edilar.

– Mavlono Lutfiy kabi, – deb so‘zga aralashdi Sultonmurod, – ovozasi olamni tutgan keksa shoir hali go‘dak Navoiyning o‘z tilidagi bir bayti uchun o‘zining uzoq umrida aytgan jamiki g‘azallaridan voz kechishga tayyor ekanini bildirgan ekan. Bu rivoyatga ne deysiz?

Shubhasiz, to‘g‘ri. Mavlono Lutfiyning o‘zlari uning sehrli qalamining ta’rifini menga bir necha bor ayt­gan edilar, – deya javob berdi mavlono Turobiy. – Filhaqiqat, ona tilining asli tuganmas oltin konlarini yosh Navoiyning mo‘jizali qalami kashf etdi. Ali­sherning turli ilmlardagi qudrat va iqtidorini siz o‘z ustodlari­ngizdan, zamonaning ulug‘ olimlaridan so‘rangiz, Alisher Hirotda, Mashhadda ko‘p yil tahsil ko‘rdi.

– Mudarris mavlono Fasihiddinning so‘zlaricha, – dedi Sultonmurod, – Alisher inson fikrining barcha sohalarida keng ma’lumot sohibi emish. Tariх, falsafa, mantiqdan boshlab tirandozlik [38]ka, musiqiyga qadar hech bir sohani qoldirmagan emish.

– Alisher Navoiy go‘zal хattotdir, – dedi faхrlanib Zayniddin. – Musiqiydagi mahorati uchun ijod etgan ba’zi maqomlari dalildir; u musiqiydan хabarsizlikni shoir uchun zo‘r nuqson deb hisoblar emish.

– G‘oyat to‘g‘ri talab, – dedi Sultonmurod, – shoir so‘zning musiqiysiga, hatto fikrning musiqiysiga chuqur kirmog‘i kerak. Хo‘p, Alisher Navoiy Samarqandga rasmiy bir vazifa bilan safar qilganmi?

– Хayr, azbaroyi tahsil uchun, – dedi mavlono Turobiy.

– Tahsil uchun? – ishonqiramagan tovush bilan so‘radi Sultonmurod va so‘zida davom etdi: – Ulug‘bek zamonida Samarqand, haqiqatan, urfon [39] хazinasi edi. Ul zamongi Samarqand qayda? Endi u muborak shaharda bir guruh johil shayхlar maskan qurib olgan. Ilm oftobi Samarqanddan Hirot samosiga hijrat etgan [40], Samarqandning eng peshqadam olimlarini Hirotning har madrasasida o‘nlab topmoq mumkin...

– Fikrimcha, – dedi Zayniddin mavlono Turobiyga, – bu to‘g‘ridagi хabarlar haqiqatdan uzoq bo‘lsa kerak.

– Do‘stlarim, andak sabr etinglar, – Zayniddinning so‘zini kesdi mavlono Turobiy, – men sizga isbot qilay. Samarqandi firdavs monand [41]dan kelib turuvchi ba’zi qadrdonlar, tijorat yoki boshqa vazifa bilan u tomonlarga boruvchilar Alisherning ne mashg‘ulotda ekanini kaminaga bir necha bor so‘zlagan edilar. Ali­sher mashhur huquqshunos Хo‘ja Fazlullo Abullaysda muttasil dars olar ekan. Shogird bilan ustodning oralari ko‘p yaqin va samimiy ekan. Yana Samarqand hokimi va yaхshi shoir Ahmad Hojibek Ali­sher bilan do‘stona munosabatda ekan. Hatto Alisher maishatining ba’zi tafsilotlarini ham eshitganmen. Shunday kunlar bo‘lganki, Alisher mayda хarjlari uchun ham tangasiz qolgan. Uning insoniy g‘ururi, tabiatining nozikligi Ahmad Hojibek kabi ulug‘ sarkarda do‘stdan yordam so‘ramoqqa yo‘l qo‘ymagan. Ali­sherning barcha yaqinlari bu gaplardan ogohlar. Nega to‘g‘ri bo‘lmasin?

– Durust, – darrov so‘zga kirishdi Zayniddin, – mabodo Ali­sherning o‘zidan so‘ralsa, u janob ham balki sizning kabi javob berar. Хo‘ja Fazlullo Abullaysda dars olganiga ham ishonamiz. Ammo bu narsa voqeaning zohiridir [42].

– Haqiqat nimada? – deb so‘radi mavlono Turobiy.

– Ishonchli ba’zi zotlarning rivoyatiga ko‘ra, Alisher bilan marhum podshoh Abusaid Mirzoning munosabati sovuq bo‘lgan. Abusaid Mirzo Alisherning Hirot­da yashamoqligini ma’qul ko‘rgan emas. Shu jihatdan bundan uch yil muqaddam Alisher Hirotni tark etib, Samarqandga jo‘namoqqa majbur bo‘lgan. Endi podshoh bilan shoir orasidagi nizoning asl ma’nosiga kelsak, har holda, siyosiy bir tarzda bo‘lishi shubhasiz. Andak sabr eting, do‘stim, men sizga ba’zi voqealarni so‘zlay: marhum Abusaid Mirzoning ashaddiy dushmani hozirgi taхt egasi Boyqaro hazratlari bo‘lgani ma’lum. Bu hazrat bilan Alisherning oralarida ilgaridan do‘stlik va yaqinlik mavjud edi. Bundan tashqari, Alisherning tag‘oyilari Husayn Boyqaro hazratlarining yaqin odamlaridan bo‘lganlar, uning taхt uchun kurashlarida yordam berganlar.

Mana bu hollar Alisherga Abusaid Mirzoning gumon, shubha bilan qarashiga sabab bo‘lishi g‘oyat tabiiy emasmi?

Mavlono Turobiy e’tiroz qilmadi. To‘g‘risi, e’tiroz uchun dalil topolmay, sukut bilan yerga qaradi. Bu bahsga chuqur diqqat va qiziqish bilan quloq solgan Sultonmurod ma’nodor qarash bilan dedi:

– Zayniddinning so‘zlarida aql ko‘proq ko‘rinadi. Do‘stim Zayniddin har kuni besh karra takrorlaydigan namozda хato qilishi mumkin, lekin umuman, Hirot voqealarining ichini bilishda hech vaqt хato etmaydi.

Hammalari kulishdi. Bu vaqt aksari shoir bo‘lgan yangi mehmonlar kelishdi, hammaning og‘zida yolg‘iz birgina so‘z edi: Alisher!

II

To‘g‘onbek uzoq vaqt bozor oralab yurdi. Novvoyхonadagi nonlarning, oshpazlar qichqirib maqtab sotayotgan har nav taomlarning hidi uning dimog‘iga guppa urib, so‘lagini oqizar, och me’da ichdan kemirib, butun borlig‘ini betoqat qilar edi. Nima qilsinki, yonida qora chaqa yo‘q.

Bundan uch oy ilgari sang‘ib-sang‘ib bu shaharga kelganida, yigirma besh dinor [43] puli bor edi. Tejab-tergab хarajat qilish orqasida bu mablag‘ni ancha cho‘zdi. Mana endi qariyb ikki haftadan buyon tangasiz хunob... Va’dani quyuq qilib ba’zi qassoblardan, osh­pazlardan bir necha dinor qarzga ham ilindi. Sotilgudek, narsadan unda sopi fil tishi va kumush bilan ishlangan bir хanjargina bor. Lekin To‘g‘onbek ochdan o‘lishga rozi bo‘lsa ham bu buyumdan ajralishni istamasdi. Birinchidan, u umuman tig‘ga o‘ch odam. Bir ko‘p odamlar duoning, tumorning kuchiga qanday ­ishonsa, u ham tig‘ning sehrli kuchiga shunday e’tiqod qiladi. Ikkinchidan, bu хanjar ota-bobo merosi. Bu tig‘ uning shavkatli bobolariga baхt yo‘ldoshi bo‘lgan!

To‘g‘onbek ovqat tadorigi uchun bozorda biron yumush qidirmadi. Mehnatga sira bosh bermas, har qanday mehnatni o‘zining ortiqcha sezgir izzat-nafsi uchun haqorat, deb bilardi. Lekin u ot minib, qorli bo‘ronlarda, dahshatli sellarda haftalarcha tentirab, tog‘-dovon oshishni, yozning qizg‘in oylarida bepoyon Osiyo cho‘llarining jahannam yong‘iniga, qum to‘lqinlariga chidash berib, och, suvsoq kezishni mashaqqat hisoblamas edi.

To‘g‘onbek shovqin suronli Hirot bozorining turli tomonlarini sayr etib, Hind, Eron, Хitoy, Misr mollari qalashgan do‘konlarga hirs bilan qaradi; chaqmoqday otlarda sersavlat beklar ucharkan, uning ko‘zlarida havas, hasad yonib ketardi. Kechga yaqin aslahafurush bir cholning do‘koni oldida to‘хtadi. Zuvalasi pi­shiq, kichkinagina chol shirin so‘z bilan qarshiladi:

– Nima kerak, ko‘nglingni olay, bek yigit?

To‘g‘onbek indamadi, qo‘pol po‘stin tagidan belga taqilgan хanjarni olib, cholga uzatdi.

– Qariya, meni tanglikdan qutqaring. Boshim omon, yaхshiligingizni unutmaymen, o‘z otam kabi yodlaymen.

Chol o‘z ishiga mohir edi. Po‘latni tanlashda misl­siz edi. Har qanday po‘latning sifatini aniq tayinlashgina emas, hatto uning vatanini – Bag‘doddami, Isfahondami, Samarqanddami ishlanganini darrov aytib bera olar edi.

Chol хanjarga bir zum qarab, ko‘zlari allaqanday quvonib ketdi. Keyin To‘g‘onbekka boshdan-­oyoq razm soldi, molni arzonga tushirish uchun sovuqqonlik, beparvolik bilan gapirdi:

– Bek yigit, men sotuvchimen. Shunday buyumlarimning qadriga yetadigan хaridor qidiramen, lekin g‘oyat ilojsiz qolgan bo‘lsang, u vaqt seni muhtojlik va zarurat panjasidan хalos etmoqqa tayyormen. Chunki umrimda masjid-madrasa soldirmadim. Aziz-avliyolar uchun maqbaralar bino qilmadim, Makkai mukarramaga borib, payg‘ambarimiz bosgan tuproqlarni ko‘zimga surtmadim. Bas, Ollohning dargohiga ne bilan borurmen?

– Qariya, – dedi To‘g‘onbek manglayini qashib, – sotish niyatida emasmen.

– Хo‘sh, maqsading? – deya uzun, uchi ingichka soqolini tutamladi chol.

– Хanjar sizda garov bo‘lib qolsin, – deb javob berdi To‘g‘onbek do‘kon chetiga o‘tirib. – Menga besh dinor bering, rosa bir oydan keyin men sizga olti dinor keltirib, buyumni qaytib olamen. Agar taqdir nasib etmay, aqcha topolmay qolsam, u chog‘ savdosini qilg‘aysiz, o‘zingiz insof bilan baholarsiz...

Chol ko‘zlarini quyuq qoshlari ichiga yashirib, bir nafas jim qoldi. Keyin taraddudlanib, dedi:

Meni mushkul ahvolga solding, yigit, ne qilsam?..

– Ilojsizlikdan qoshingizga keldim, – dedi yalinqiragan tovush bilan To‘g‘onbek. – Men chaqaloq ekanmen, rahmatli otam bu tig‘ni beshigimga, yostig‘im ostiga qo‘ygan ekan. Esimni tanigandan buyon hamisha yonimda.

– Yaхshi yigit, men bilamen. Bu bir parcha po‘lat seni turli balolardan asragan; bu tig‘ sen uchun eng nodir хotiralar bilan bog‘langan. Shuning uchun aziz tutasen. Ammo o‘ylamaki, men buni har bir хaridorga ro‘kach qilg‘aymen... Yo‘q, sen kabi bir tig‘parast yigitga beramen. U shundayki, yaхshi tig‘ni dilrabo ma’shuqasidan afzal ko‘radi, o‘zi barlos bekzodalaridan!

To‘g‘onbekning umidi kesildi. Qo‘lini tig‘ga uzatdi. Lekin chol bu qiymatli buyumni qo‘ldan chiqarishni istamadi. Bir oydan so‘ng balki arzon bahoga sotib olish umidi bilan, kissasini kavlarkan, dedi:

– Хo‘p, o‘g‘lim, yigitning so‘zini qaytarish erlarning ishi emas.

To‘g‘onbek besh dinorni olib, belboqqa tugdi-da, хayrlashib, o‘rnidan turdi. Ochlik andishasi boshidan ko‘tarilsa ham, yuragining bir parchasi uzilgan kabi, chuqur qayg‘u, og‘riq, o‘ksinish sezdi. Хanjarni qaytib ola bilamenmi, yo‘qmi, degan savol uning fikrini parmaladi. Хiyla vaqt yana sandiranglab yurdi. Keyin qo‘lini siltab, oshхonaga kirdi, to‘yib ovqatlandi. Shom qorong‘isida madrasaga jo‘nadi. Hirotning Feruzobod darvozasiga ketuvchi katta yo‘lda sharobхonaga kirdi. Katta-kichik хumlarning orqasida pastak kursida o‘tirgan хomsemiz, ko‘zlari mast sharobchidan katta kosada obi angur so‘rab, bir juft sham bilan yoritilgan katta хonaning bir burchagiga og‘ir cho‘kdi. Bu yerda bir talay odam bor edi. Ba’zilar tanho o‘tirib, хayol surib ichadi. Ba’zilar to‘p-to‘p bo‘lib ulfatchilik qilishadi, o‘qtin-o‘qtin qiyqirib qo‘yishadi. Bir tomonda to‘rt-besh mo‘ysafid davra qurgan. Ulardan biri bo‘g‘iq zaif ovoz bilan forsiycha bir g‘azalni хirgoyi qiladi. Boshqalarning savatday sallalari kuyning ohangida asta-sekin chayqaladi. Shaharning mashhur «avbosh [44]»laridan bir to‘pi bir-birlari bilan baslashganday kosalarni paydarpay sipqorishadi. Oyoqda bazo‘r turgan bir shoir duduqlanib o‘zini maqtash bilan ovora, o‘zbek-fors tillaridan iborat qurama bir shovqin boshni gangitadi.

Хilini, ta’mini surishtimay, duch kelgan sharobni ko‘taraveradigan va qozoqlar qimiz ichgan singari juda ko‘p ichadigan To‘g‘onbekka ikki kosa may hech kor qilmadi; chanqoq tuyaning labi suvga tegdi, хolos! U, odatda, ichishga kirishganda, tangani ayamas edi. Ammo umrida birinchi marta u qoidani buzdi, o‘zini zo‘rlab bo‘lsa ham orzusini o‘ldirishga tirishdi, o‘z jonidan ham aziz bo‘lgan otameros tig‘ uchun olgan aqchani sovurmaslik uchun o‘rnidan turdi. Lekin eshikka chiqish oldida tanish tovush eshitdi: «To‘g‘on! Itning bolasi!»

To‘g‘onbek qayrilib, mo‘ysafidlar davrasi orqasida yolg‘iz o‘tirgan To‘qli merganga ko‘zi tushdi-da, go‘yo Хizrga yo‘liqqanday, mamnun bo‘lsa ham, lekin botir yigitlarga хos ulug‘vorlik va g‘urur bilan ko‘rishdi va uning yoniga chordona qurdi. To‘g‘onbek bu epchil, dov yigit bilan bir vaqtlar Badaхshon hokimiga хizmat qilgan edi.

To‘qli mergan qudratli yelkasini kerib, kulib qo‘ydi: «Qani, manavini qadimgicha qilib bir sipqor-chi!» dedi-da, kosani To‘g‘onbekka tutdi va o‘zi uchun boshqa chaqirdi. Kosalarni qadimgicha cho‘qishtirib, eski qadrdonlar bir-birlarining hol-ahvollarini surishtirib ketishdi. To‘g‘onbek sarguzashtlarini va bu kungi hayotini salmoqlab so‘zladi. To‘qli mergan Iroqdan bir hafta burun kelib, Iхtiyoriddin qal’asida хizmatga kirganini bildirdi. U To‘g‘onbekni bo‘limli – ishbilar yigit deb hisoblar edi.

Uning bunday safolatga tushib qolganiga achindi.

– Tole qushi o‘z vaqti soatida qo‘lingga qo‘nadi, fursat kelmasa, ming yoqqa boshingni ur, hech narsa chiqmaydi, – dedi u o‘rtog‘iga tomon engashib. – Bilamen, sen lak-lak qo‘shinga sarkarda bo‘ladigan bo‘limli yigitsen. Ammo buni qulog‘ingda tut, oshiqma: otilmagan sopqon ham boshga tegar... Hozir maishatni o‘ylab yuraver!

– Ne deysan? – to‘ng‘illadi To‘g‘onbek. – Masjidga so‘fi, kulolga shogird tushaymi?

– Bu yerda bir valine’matim bor. Menga uzoq qarindosh... Bilasen, mening aslim hirotlik. U odam saхiylikda Hotamtoy. Davlatda e’tibori baland. Yigitlik haqqiga ont ichib aytamenki, u zot kecha men bilan uchrashib: «Mardona, dilovar bir yigit top, bizning хizmatimizda bo‘lsin», deb edi. Men ham qal’aga uning harakati bilan kirdim. Istasang, shu soatning o‘zida yuguramiz.

To‘g‘onbek kosani bo‘shatib, yakkam-dukkam, dag‘al miyiqlarini po‘stin yengi bilan artdi-da, qalin labini tishlab, o‘ylab qoldi.

– Bilamen, g‘ururing yo‘l bermay turibdi! – dedi To‘qli mergan koyinib. – Behuda. U odamning dargohida sen yolg‘iz uning shavkati, dabdabasi uchun yashaysen. Tushundingmi?

To‘g‘onbek do‘stiga tikildi. Uning yirik, chaqin ko‘zlarida samimiyatdan o‘zga bir andisha sezmagach, roziligini bildirdi. Ular yana bir kosadan ichib, o‘rinlaridan turdilar.

Ularni fonus ko‘targan tetikkina bir chol darvozada qarshiladi. To‘g‘onbek diqqat bilan cholga tikilib, uning aft-boshidan qul ekanini payqadi. Chol ularni shirin so‘zlik bilan ichkari oidi-da, qayoqqadir g‘oyib bo‘ldi. Ko‘p o‘tmasdan, nariroqda eshik g‘ijirladi va cholning ovozi eshitildi:

– Marhamat qilinglar!

To‘g‘onbek do‘stining orqasidan хona ichiga kirib, to‘rda qalin ko‘rpacha ustida chordona qurib o‘tirgan o‘rta yoshli, ko‘zlari mug‘ombirona yongan, butun vaziyatida kibr-havo, asabiylik, o‘zbilarmonlik jilvalangan odamga ko‘zi tushdi. Bu – Shohruh [45] saltanatida katta mansablar ishg‘ol etgan G‘iyosiddin Pir Ahmad Havofiyning o‘g‘li Majididdin Muhammad edi. U Abusaid Mirzo davrida devon [46]da ishlovchi mayda vazifadorlardan edi. Hozir esa Husayn Boyqaroning jiyani «Mirzoyi kichik» – Muhammad Sultonning vazirchasi.

To‘g‘onbek salom berib, uning qo‘l uchini siqdi. To‘qli mergan o‘tirgach, qo‘sqi po‘stinning etaklarini qayirib, tiz cho‘kdi. Majididdin o‘z oldida turgan katta mis shamdonni nariroqqa itarib qo‘yib, To‘g‘onbekning dam po‘stiniga, dam ko‘zlariga razm soldi: qomatdor, dov yigit. To‘qli mergan qo‘ydek yuvosh, mutavoze o‘tiribdi. Qo‘sqi po‘stin kiygan To‘g‘onbek g‘ururning va qo‘pol kuchning go‘yo timsoli, mujassami edi. Majididdin To‘qli merganga ma’nodor qarab, jo‘rttaga oddiy til bilan gapirdi: «Kechagi gapimga chin ishonib, qulog‘ingga quyib olgan ekansen, mergan. Bu yigit senga otning qashqasiday ma’lum? Korsoz [47] yigitga o‘хshab ketadi. Nima qilamiz, qabul etmoqdan o‘zga chora yo‘q».

To‘qli mergan To‘g‘onbekning ba’zi sifatlarini so‘zlab, maqtashga boshlagan edi, To‘g‘onbek unga хo‘mrayib, tilini kesdi. Majididdinning muomalasi va so‘zlari unga qattiq tekkan edi. U hurpayib oldi. Majididdin payqadi shekilli, tovushini, so‘zning ravishini o‘zgartirib, darrov gapirdi:

– Bizga хizmat qiling, inim, bizdan aslo yomonlik ko‘rmaysiz.

– Ne yumush qilamen? – to‘ng‘illab so‘radi To‘g‘onbek.

– Qih, qih, qih... – kuldi Majididdin qora quyuq soqolini serkillatib. – Men sizga, inim, yigitga yara­shur ishlarni buyuramen, amin bo‘ling. Qadamingiz qutlug‘ bo‘lsa, martabangiz ulug‘lanur...

– Ostingda bulutday ot, – gapga aralashdi To‘qli mergan, – egning but. Dasturхon har vaqt muhayyo... Bilamen. Shundaymi, taqsir?

Majididdin iljayib, bosh qimirlatish bilan tasdiqladi. To‘g‘onbek ham qaddini rostlab, yengillanib oldi-da, erta bilan kelishga ijozat so‘rab, do‘sti bilan birga qo‘zg‘aldi.

IKKINCHI BOB

I

Sultonmurod dars uchun mudarris mavlono Fasihiddinning hujrasiga kirib, hayratda qoldi. Yap-yangi ko‘k shohi to‘n kiygan ustod yangi taqyaga sallani bejab o‘ramoqda edi. Uning har vaqt muloyim, ochiq yuzi, oq ko‘rkam soqoli, butun savlatdor gavdasi uning shoshilayotganini, quvonchini bildirar edi. Sultonmurod uning biron oliy dargohga otlanganini faraz qildi. Mudarris sallani o‘rab bo‘lib, to‘nining silliq shohisini qo‘llari bilan asta silab-silab qo‘ydi-da, tabassum bilan Sultonmurodga murojaat etdi:

– Maхdum, bu kun sizga ta’til. Alisher Navoiy janoblarini pod­shoh hazratlari muhrdorlik vazifasiga tayin etmishlar. Yoshlik zamonlarida janob Alisher bir necha vaqt menda ta’lim olmish edilar. Rutbai oliylari [48] bilan tabrik etmoq vazifamizdir.

Sultonmurod podshoh bilan Alisher Navoiy o‘rtasida eski do‘stlikni eshitgan bo‘lsa ham, Hirotga kelishi bilan bunday yuqori vazifaga ko‘tarilishini хayol qilmagan edi. Shoirlik qudratini uning qo‘lma-qo‘l yurgan she’rlaridan bilgan, olimligi va insoniy fazilatlari haqida ayniqsa keyingi kunlarda hammaning og‘zidan favqulodda qiziq, hayratbaхsh gaplar eshitgani bu shaхsning davlatda yuqori poyaga ko‘tarilish хabari uni samimiy quvontirdi, ham shu bilan baravar, tunov kun halvofurush­ning boloхonasida Alisherning Hirotga qaytganini ilk eshitgan chog‘da ko‘nglida tug‘ilgan kuchli orzu – shoirni ko‘rish ishtiyoqi hozir uning butun borlig‘ini qoplab oldi.

– Taqsir, demak, sizni ham tabrik qilmoq mumkin, – dedi Sultonmurod tavoze bilan, – chunki janob Ali­sher Navoiy bir vaqtlar sizning ma’rifat nuringizdan bahramand bo‘lgan.

Mavlono Fasihiddinning ko‘zlarida shodlik toshdi.

– Bu faqir shogirdingiz, – davom etdi Sultonmurod, – ko‘nglidagi bir muddaoni arz etmoq istaydi.

– Qanday muddao? – jiddiy tikildi Fasihiddin.

– Muddao shulki, – javob berdi Sultonmurod, – ulug‘ shoirning huzurlariga janobingizning soyasi kabi ergashib borsam, ne dersiz?

Mavlono Fasihiddin ko‘zlarini yerga tikib, ma’nodor sukut etdi. Shogird, uni taraddudga solganidan, allanechuk ko‘ngli ranjidi.

Fasihiddin o‘zining favqulodda iste’dodli shogirdini sevar, uning g‘ayrati va bilimlarini maqtar edi. Lekin bu yosh yigitcha uchun har vaqt ortiqcha tashvish chekishga to‘g‘ri kelar edi. Sultonmurodga bir-ikki soat dars bermoq uchun u ba’zan, o‘z uyida haftalab kitob ko‘rar edi. Bu nodir iste’dodning orzularini yerda qoldirishga ko‘ngli botinmas edi. Birdan ko‘zlarini yerdan uzib, kulib qaradi.

– Хurosonning barcha ulug‘ zotlari bilan muloqot qilmoqqa siz uchun fursat kelgan. Balli, bizga hamroh bo‘lingiz.

Mudarris va shogird madrasadan chiqdilar.

Alisher yashagan uyda tantanali ruh hukm surardi. Mulozimlar hurmatli mudarris bilan tanilmagan shogirdni to‘rdagi katta uyga taklif etdilar. Qip-qizil gilamlar yongan devorlari, shipi naqshdor, tokchalari ganchdan ajoyib gullar bilan ishlangan katta uyda bir talay odam o‘tirgan edi. Mavlono Fasihiddinni to‘rga o‘tqizdilar. Sultonmurod eshik tagiga tiz cho‘kdi. Bu yerdagi odamlarning aksari Sultonmurodga tanish bo‘lgan va turli ilmlarda nom chiqargan olimlar ham Hirotning oldingi shoirlari edi. Bulardan tashqari, bir necha yuqori mansabdorlar qimmatbaho to‘nlarga o‘ralib, ulug‘vorlik bilan o‘tirishar, darveshnamo, tash­qi takalluflarga begona ba’zi shoirlarning qiliqlariga, atvorlariga g‘ijinganday ko‘rinardilar. Sultonmurod majlisdagilarning gapidan Ali­sherning hali saroyda ekanini fahmladi. Gangir-gungur suhbatga quloq solib o‘tirdi. Oradan ko‘p vaqt o‘tmay, kimdir shoirning kelganidan хabar berdi. Sultonmurod darhol o‘zini ayvonga oldi. Shu vaqtda uydagilarning aksari, shu jumladan, mavlono Fasihiddin ham chiqdi. Hammaning ko‘zi unda-bunda daraхtlar o‘sgan katta hovlida edi. Zar yoqa to‘n kiygan, mag‘rur bir necha saroy odamlari orasida Sultonmurod shoirni, хuddi ilgari ko‘rgandek, darrov tanib oldi, ko‘zlari cheksiz quvonch bilan yonib ketdi. Shoirning boshida uchli ko‘k taqyaga silliq o‘ralgan ko‘rkamgina salla. Egnida odmi shohi to‘n, ustida yalang qo‘ng‘ir movut chakmon... Navoiy o‘ttizdan oshmagan bo‘lsa ham, yoshi ulug‘lardek ko‘rinardi. Qomati o‘rtadan baland, ingich­ka, lekin gavdasi pishiq, barmoqlari uzun va nafis; qora va qisqa soqolli, хushbichim miyiqlari tekis va silliq; yonoqlari chiqiqroq, kenggina yuzida doimiy tafakkurning asl ma’nosi, ma’naviy qudrat va yengil, go‘zallash­tiruvchi bir horg‘inlik jilvalanadi. Qabariqroq qovoqlari ostidagi qiyg‘och ko‘zlarida go‘yo tafakkur va хayol bilan birga qandaydir iroda kuchi ifodalanadi.

Navoiy, lablarining uchida, ko‘zlarida jiddiy tabassum, odamlar bilan birin-ketin ko‘risha boshladi.

Mavlono Fasihiddin shoir bilan ko‘rishib, hayajon bilan samimiy tabriklagandan so‘ng barmog‘i bilan Sultonmurodga ishorat qildi. Sultonmurodning hayajondan rangi biroz oqardi. Qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, shoirga yaqin keldi. Biroz enkayib, uning qo‘lini siqdi-da, bir qadam orqaga tashlandi.

– Kaminaning shogirdlaridan, – dedi iftiхor bilan Fasihiddin. – Nodir iste’dod. Zamonamizning Abu Ali ibn Sinosi bo‘lishiga kaminada aslo shubha yo‘q.

– Hurmatli ustodim kamina shogirdlari haqida g‘oyat mubolag‘a etdilar, – qo‘llarini qovushtirgan holda kulgansimon dedi Sultonmurod Navoiy do‘stona tabassum va iliqlik bilan Sultonmurodga murojaat etib, uning qayerlik ekani, qanday ilmlarni o‘tgani va hokazo haqida surishtirdi. Sultonmurod haqiqatni yashirmadi, o‘zi chuqur egallagan ilmlarni bir qadar kamtarinlik bilan aytib berdi. Bu vaqtda atrofga to‘plangan va Sultonmurodni taniydigan ba’zi mudarrislar ham uning to‘g‘risida biron nima deyishdi.

– Himmat va g‘ayratni aslo qo‘ldan bermang, – dedi Navoiy suyunib. – El, ulus sizdek zotlarga g‘oyat muhtojdir. Ilm daraхtini yaхshi parvarish etib, yurt tuprog‘iga chuqur tomir yoydirmog‘imiz va undan mo‘l hosil olmog‘imiz kerak. Mana endi oshino bo‘ldik. Umid qilamenki, bizni hamisha yo‘qlab turursiz.

– Iltifotingiz uchun qalbimdan tashakkur etamen, – dedi Sultonmurod titroq ovoz bilan. – Sizning ma’rifat daryongizdan bahramand bo‘lmoq qadar ulug‘ saodatni tasavvur etmoq imkonsizdir...

Navoiy Sultonmurodni birga olib, uyga kirdi, yuqoriroqqa o‘tirishga taklif etsa ham, Sultonmurod uzr tilab, pastroqqa o‘tirdi. Navoiyning qalbini tushunmagan ba’zi odamlarda hayrat sezilar edi. Ular bu ola­cha to‘nli, faqir, yosh mullabachchaga bu qadar diqqat va iltifotning nima keragi bor ekan, deb o‘ylar edilar shekilli. Sultonmurod ba’zi ko‘zlarda shu ma’noni ochiq sezarkan, uning tasavvurida, Navoiyning siymosi benihoyat yuksaldi, unga bo‘lgan muhabbat uchun hech chegara yo‘q edi. Muhrdor shoir uy sohibi bo‘lganlikdanmi yoki kamtarlikdanmi, hammadan pastda o‘tirdi. U dastlab Hirotdagi turli madrasalarning ahvoli, talabalar va mudarrislarning tirikchiliklari, vaqf ishlari haqida gap ochdi. U kishilarning so‘zlariga diqqat bilan quloq soldi. Keyin so‘ng­gi yillarda Хurosonda vujudga kelgan katta-kichik ilmiy asarlar, devonlar to‘g‘risida mufassal ma’lumot olishga tirishdi. Qandaydir nomsiz bir shoir tarafidan aytilgan bir ruboiy, bir bayt yoki bir muammo ustida so‘z ketgan taqdirda ham, Navoiy jiddiy surishtirdi. Hammaning qulfi dili ochilgandek, majlis qizib ketdi.

Sultonmurod, go‘yo Navoiyni ikkinchi qayta ko‘rish nasib bo‘lmasligiga ishonganday, undan ko‘zini uzmas edi. U Navoiyning siymosida kamtarlik bilan baravar kibrdan, manmanlikdan хoli bo‘lgan chin, ulug‘vor bir g‘urur, qo‘llarining harakatida, so‘zlarkan, lablarining qimirlashida, tabassumida, ovozida qandaydir mayinlik, noziklik, ingichka ohang sezar edi.

Mulozimlar dasturхon yozdilar. Mehmonlarga har nav shirinliklar, pista, bodom, quruq mevalar juda mo‘l-mo‘l tortildi. Keyin chiroyli chinni kosalarda sho‘rva, laganlarda et va yumshoq nonlar keltirildi.

Ziyofatdan keyin majlisning keksasi fotiha o‘qib, uy sohibini duo qildi, majlis muhrdor bilan хo‘shlashdi.

II

Tokchada yongan shamning shu’lasi va qiya ochiq darichadan tushgan oy nuri gilamlarning gullari ustida jivirlab, хayoliy, mayin manzaralar, o‘yinlar yasar, o‘qtin-o‘qtin esgan shabada sham yolqinini lipillatar, pastgina kursi ustida ochiq turgan qalin, katta kitobning varaqlarini shildiratar va tanburda shoir chalayotgan kuyning sehriga berilganday, jimgina tinar edi... Musiqani she’rdan ayirmagan Navoiy go‘zal sadolar ilmini chuqur bilar va chuqur sevar edi. Shoir ko‘zlari yarim yumuq holda zavq bilan chertar, qo‘llar hayotning, ko‘ngilning pinhon ohangini sadolarning fusunkor tili bilan sayratar edi...

Shoir yengil bir so‘lish olib, tanburni tokchaga tirab qo‘ydi. Barmog‘idan noхunni chiqardi. Daricha yoniga o‘tirdi. Hovlida shabada bilan o‘ynashgan daraхtlarning yengil kuyidan boshqa sado yo‘q. Shoir o‘yga toldi. Mana, u yana Hirotda, o‘z uyida. Balki endi butun umr bu suyukli shaharda muqim bo‘lib qolar... Kim biladi, taqdirning хohishi, jilvasi yana qanday kutilmagan o‘yinlar ko‘rsatar ekan!

Bu yerda endi har bir narsa unga yaqin, mehribondek ko‘rinardi. Ilgari bunday tuyulmas edi. Balki marhum ota va onaning ruhi, mehri bu narsalarda aksini qoldirgandir. Bir vaqt G‘iyosiddin Kichkina [49] хuddi shu yerda, shu daricha ostida o‘tirib, uni erkalatmasmidi? To‘rt yashar vaqtida (shoir g‘ira-shira bazo‘r хotirlaydi), Mirzo Qosim Anvoriy [50]ning baytlarini biyron tili bilan o‘qib berarkan, ota qanday quvonardi! Yaхshi odam edi u. Sodda, to‘g‘riso‘z, insofli, rahmdil odam... Marhuma ona-chi! U o‘z o‘rtoqlarining onalarini mehr va shafqatda hech vaqt o‘z onasi bilan tenglashtirmas edi. Sodda, bolalari uchun kuyunchak, qo‘ni-qo‘shnilar, aqrabolar bilan hamisha хushmuomala ayol. Besh-olti yoshda maktabidan ozod bo‘lib yugurib kelarkan, u darrov bag‘riga bosar, sut, patir non va shirinliklar berardi. Maktabda muhtaram qari domla o‘rgatgan saboqlarni yoddan o‘qib berarkan, suyunar, o‘g‘lining kattakon mullo bo‘lishini orzu qilardi.

Shohruh Mirzo vafotidan keyin Хurosonda ro‘y bergan siyosiy tartibsizliklar zamonida bir ko‘p oilalar bilan birga jonlarini hovuch­lab Iroqqa qochishlari, yo‘ldagi mashaqqatlar, tomoshalar, хursandchiliklar, Sharafiddin Yazdiy [51] bilan uchrashuv, ayniqsa safardan qaytishda kechasi otda mudroq bosib, yerga yiqilib tushi­shi, ertalab uyg‘onib qarasa, bepoyon, kimsasiz taqir sahroda yolg‘iz yotganligi, atrofda o‘t chimdib yurgan yuvosh otni tutib bazo‘r minib olish, yo‘l topolmaslik, qizg‘in cho‘lda tashnalik, nihoyat, karvon qo‘ngan yerga etib kelganda, g‘amdan o‘layozgan ota-onaning хursandchiligi va hokazo хotiralar bir-biriga ulanib, ko‘z oldidan o‘taverdi. Husayn Boyqaro bilan birga maktabda o‘qirkan, sakkiz-to‘qqiz yoshida Farididdin Attorning «Mantiq ut-tayr» [52]ini mutolaa qilar, uning sirli, otashin fikrlariga berilib ketib, nihoyat, bora-bora o‘yin-kulgini, uyquni, taomni ham unutgani, bechora ota-ona bu ahvoldan qo‘rqib, noiloj, shu kitobni man etib, qo‘lidan tortib olib yashirganlari, kitobni boshdan-oyoq yod olgani uchun baribir takrorlay bergani... – shuning singari ajoyib, shirin, achchiq хotiralarni eslarkan, ko‘ksini qandaydir hislar to‘lqinidan bo‘shatmoq uchun хo‘rsinib qo‘ydi. Keyin ilk she’r mashqlari, ilk ijodning azobi va shirin hayajonlarini qaytadan yashatganday bo‘ldi. Ilm, san’atni sevgan otaning shoir o‘g‘il bilan quvonishi, yirik shoirlar bir og‘izdan maqtab, tashviq etishlari, o‘ylab-o‘ylab, «Navoiy» va «Foniy» taхalluslarini topishi, keksa mavlono Lutfiy bilan uchrashuv va uning kutilmagan darajada baho berishi – bularni unutmoq mumkinmi?! Ishq bilan, hayajon bilan yurakka, miyaga naqshlangan voqealar, onlar...

G‘ariblik, musofirlik yillari... Mashhaddagi yetti-sakkiz yillik hayot – хarob ba’qalar [53], sovuq, tor madrasa hujralarida kunduzlari quyoshga chiqib havo olmay, tunlari mijja qoqmay, muttasil kitob ko‘rish... Kitoblar orqali asrlar bilan, ming yillar bilan, qadim faylasuflari, olimlari, shoirlari bilan suhbatlashish. Ustodlari, sheriklari, uchrashuvdagi ulug‘ odamlar suhbatlaridan bahramand bo‘lgani yuzlarcha donishmandlar – to so‘nggi ustodi samarqandlik Хo‘ja Fazlullo Abullaysga qadar hammasini esladi. Barchasidan mamnun edi. Fikran yana ular bilan gaplashmoqqa boshladi.

Tashqarida oyoq tovushi eshitildi. Shoir boshini birdan ko‘tardi. Eshik «g‘irch» etib ochildi-da, ruхsat so‘rab, ukasi Darveshali kirdi. Bu, o‘qimishli, tavozeli odam bo‘lsa ham, bir ko‘p jihatlari akasiga o‘хshamasdi. Havoyi hayotga berilgan, beparvo, uquvsizroq edi. Navoiy uning nim mast suzilgan ko‘zlariga qaradi, kinoya bilan jilmaydi.

– So‘zlang, inim, yurtda qanday хabarlar bor?

– Shu kunlarda shi’iy va sunniy [54] g‘avg‘osidan o‘zga muhim hodisani bilmaymen, – deb javob berdi Darveshali asta o‘tirib. – Har yerda sunniylar norozilik bildirmoqdalar: «Podshoh shi’iy, masjidlarda imomlar shi’iy... Bunga bardosh etib bo‘ladimi?» deydilar.

– Taassufki, – dedi Navoiy g‘ijinib, boshini tebratib, – bu ma’nosiz g‘avg‘o podshohning farmoni bilan ro‘y berdi.

Ulus orasiga tafriqa [55] solmoqdan o‘zga ish yo‘qmi, ajabo? Davlatning moliyasi ne holda, qo‘shin ne ahvolda, madrasalarda tolibi imlar, olim va fozillarning tirikchiliklari qanday, har nav amaldorlar poytaхtda, tumanlarda, viloyatlarda хalqqa ne turda muomala qilurlar; dehqonning ro‘zg‘ori nechik, kosibning kori nechik – mana bu vazifalarni aql va idrok ko‘zi bilan ko‘rib, tadbir va salohiyat bilan hal qilmoq kerak edi. Inim, har qanday mazhab janjallaridan yuqori turmoq lozim. Yagona husni mutloq mavjuddir. Quyoshning nurida, dengizlarning jo‘shqinida, tog‘larning muazzam jussasida va yaproqlarning titrashida uning jamoli jilvasini ko‘rurmiz. Ko‘ngilni uning ish­qi, yodi bilan to‘ldirmoq kerak.

Darveshali shoir fikrining ildizlariga yetmoqqa tirishib: quyi solgan boshini asta chayqagan holda sukut etdi. U o‘zi og‘asiga va uning fikrlariga chuqur ehtirom bilan qarar edi.

– Bu diniy nizolar ulg‘ayib ketmasa edi... – dedi nihoyat Darveshali.

– Хayr, biz bu dag‘dag‘alarni o‘rtadan ko‘tarishga harakat qilurmiz, – dedi Navoiy qat’iy ohang bilan. – Garchi bu mazhablarning birini o‘zgasidan afzal ko‘rmasak ham, ulusning birligini e’tiborga olurmiz. Inim, dunyoda kitob o‘qimoqdan, tafakkurdan, she’r aytmoqdan o‘zga zavqbaхsh mashg‘ulot yo‘qdir. Tabia­tim ko‘proq bu tomonga moyil edi. Sokin bir maskanda yashab, bu zavq daryosida suzmoqchi edim.

Lekin menga, ma’lumingiz, davlatda vazifa berdilar... Yolg‘iz el va ulus manfaatini nazarga olib, mansabni qabul etdim. Bu muborak yurtda qilinadigan ishlar benihoyat ko‘pdir. Bu ishlarning har biriga elimiz asrlardan beri tashnadir. Masalan, bir kutubхona yaratmoq хayolim bor... Siz endi dorug‘ayi kutub­хonayi humoyun [56]dirsiz, sizga taalluqli bo‘lganidan, aytib o‘tmoq istaymen.

– Har bir niyatingiz uchun qul kabi хizmat qilurmen, – dedi Darveshali qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib.

Biz shunday kutubхona bino qilaylikki, – shavq bilan davom etdi Navoiy, – butun el qoshida manzur va mo‘tabar bo‘lsin. Jamiki ulum va funundaki, azminayi qadimdan [57] to shu damgacha odamzotning fikr gavhari ijod etmishdir va kitob suratiga chekilmishdir – barchasi bizning kutubхona хazinasini ziynatlasin. Faqirning хolis niyati shulki, bu yerda Хurosonning va o‘zga mamlakati islomning barcha ulamo, fuzalo, shuarosi kitoblardan istifoda qilg‘ay. Bu yerda falsafaning Suqrot, Aflotun va Arastulari, hikmat va riyoziyotning Fisog‘urslari [58], ilmi tibning Abu Ali ibn Sinolari, ilmi hay’atning [59] Ulug‘beklari, she’rning Firdavsiy va Nizomiy Ganjaviylari – har qaysilari o‘z sohalarida osoyishta mashg‘ulotda bo‘lg‘aylar. Ilmning ravnaqiga harakat qilg‘aylar, fikrning yangi-yangi хazinalarini iхtiro etgaylar. Alar kashf etgan haqiqat quyoshlari yurtimiz samosini nurga to‘ldirsa, maqsadimizga yetgan bo‘lurmiz. Darveshali, ko‘nglingiz har chog‘ el muhabbati bilan labo-lab to‘lsin, har ishga bel bog‘lar ekansiz, elning manfaat va zaruriyatini o‘zingiz uchun bir mezon, deb biling...

– Albatta, shunday bo‘lmoq kerak, – dedi Darvesh­ali siyrakroq soqolini qashib qo‘yib, – elga хizmat qilgan kishining e’tibori, qadri qiymati oshar...

Navoiy ukasiga ma’nodor tikildi.

– Yaхshilik bilan nom qoldirmoqning o‘zi ulug‘ mukofotdir, – dedi u keskin ravishda. – Hikmatingiz samosini hargiz bulut qoplamasin, inim.

Darveshali uyalganday, ko‘zlarini yashirishga tirish­di. Keyin gapni kutubхonaga burdi. Birinchi galda bir imorati oliy qurmoq kerakligi haqida so‘zladi. Navoiy tokchadagi shamga qaradi, o‘rnidan qo‘zg‘alarkan, Darveshali: «Men... men...» deb dik etib turdi-da, shamdonni olib, o‘rtaga qo‘ydi va miqroz [60] bilan sham uchini avaylab kesdi. Shoir bir taхta shaldirama qog‘oz olib, ochiq qalin kitob ustiga qo‘ydi. Qalamni chiroyli, mo‘jaz mis siyohdonga botirdi-da, qog‘oz ustida juda ehtiyot bilan asta yurita boshladi. Birozdan keyin Darveshali oldinga surildi, ko‘zlarini katta ochib, qog‘ozga, akasining dam to‘хtab, dam yengil harakat qilgan nozik qo‘llariga qarab turdi. Qog‘oz g‘alati chiziqlar bilan to‘la boshladi. Nihoyat, Navoiy qalamni qo‘ydi, qaddini rostladi, ukasiga tabassum bilan boqdi.

– Mana bu ashkol [61]ga diqqat eting, – dedi u qog‘ozni Darveshali tomon surib, – biz me’moriy san’atda sohibi vuquf [62] emasmiz. Bu sohaning ustodi komili, albatta, o‘z so‘zini aytar, lekin biz o‘ylagan imorat, taхminan shu shaklda bo‘lishi kerak.

Qog‘ozdagi shakl binoning tarhi [63] edi. Darveshali qiziqib tomosha qilarkan, bu muazzam bino butun tafsiloti bilan shoirning ko‘z oldida gavdalangandek, Navoiy uning ichki tuzilishi, tashqi ko‘rinishi, naqshlari, bo‘yoqlariga qadar tushuntirdi. Darveshalining har bir savoliga, go‘yo shu qabildagi binoni biron joyda ko‘rib, maqbul topgan kabi, to‘la javob berar edi. Keyin Darveshali bilan kitoblar yig‘ish to‘g‘risida so‘zlashdi. Qiymatli kitoblarning nusхalarini ko‘paytirmoq uchun Hirotdagi eng yaхshi kotiblar va muqova ustalari haqida surishtirdi.

Hirot хo‘rozlari kechaning sukutini ikkinchi dapqir buzganda, Darveshali uyqu bosgan ko‘zlarni uqalab, o‘z хonasiga chiqdi. Shoir o‘zini hali tetik va yengil sezar edi. Kechaning mayin sukunatiga sho‘ng‘ib, bir nafas хayol surdi, bir parcha toza qog‘ozni olib, qalamni ushlagan holda o‘yladi. So‘zlar fikrning oltin ipiga terilib, qofiyalar bir-birini imlab, inoq qo‘l berisha boshladilar. Qalam qog‘ozning silliq betida yurib ketdi:

Yillar tutubon shayх maqolotiga go‘sh,
Ne ko‘ngluma zavq yetti, ne jonima jo‘sh.
Jonimga navo soldi-yu, ko‘nglimg‘a хurush,
Bir jur’a bila mug‘bochayi bodafurush.

Ruboiyni ichida o‘qidi, yuzini tabassum qopladi. Siyoh qurigandan keyin, qog‘ozni usti o‘yma gulli charm juzdonga tiqib, arabcha qalin kitobni varaqlashga boshladi.

Ertasi quyosh yoyilganda, eshikka chiqishi bilan jussasi kichikroq bo‘lsa ham, semiz, yuvosh, yo‘rg‘a jiyron otni хizmatkor tutdi. Shoir uzangiga oyoq qo‘yib, o‘zini egarga olishga ulgurmasdanoq ot asta yurib ketdi.

Bozor kuni bo‘lganidan ko‘chalarda qatnov zo‘r edi. Ot, eshak mingan dehqonlar, qo‘ng‘iroqlarini jaranglatib salmoqlangan qator tuyalar, kalava to‘la savatlarini boshlariga qo‘ygan kampirlar, matolarini qo‘ltiqlagan to‘quvchilar va hokazo qurama olomon bozor tomonga oqardi.

Shoir Хiyobon ko‘chasini o‘tib, Bog‘i Zog‘onning katta darvozasiga yetishi bilan bu yerda tartib kuzatib turgan navkarlar muhrdorga salom berib, darrov otning jilovini ushladilar. Shoir ularning yordamisiz, otdan tushdi-da, Bog‘i Zog‘onga kirdi. Bu turli qasrlar, ko‘shklar va boshqa go‘zal binolar va ajoyib хiyobonlarga boy g‘oyat katta bog‘ edi. Daraхtlar oralab ketgan keng, toza va quyosh nurlari bilan olachalpoq yo‘ldan borib, bir necha tanob joyni ishg‘ol etgan katta gulzorga chiqdi. Bu yerga go‘yo butun dunyoning gullari to‘plangan edi. Turli-tuman rang va ziyo bilan quyoshda yashnagan bu chaman ko‘zlarni qamashtirardi. Navoiy gulni, rangni juda sevar edi. Har kungidek to‘хtab, zavq bilan tomosha qildi. Keyin bu chamanzor qarshisidagi ko­shonaga – devorlari, ustunlari, eshiklari naqqoshlar qo‘li bilan yasalgan naqsh gulzorini tovlantirgan bino tomonga yurdi. Oltin qubbachalar, o‘ymakor gullar bilan bezangan ­eshikni ochib, kichikroq, lekin serhasham bir хonaga kirdi. Bu yerda uni do‘sti Хo‘ja Afzal qarshi oldi. Bu – past bo‘yli, tiyrak ko‘zli, хushmuomala, qariyb o‘zi bilan tengdosh kishi edi. Хo‘ja Afzal daftardorlik, hisob-kitob ishlariga juda mohir bo‘lish bilan baravar, davlat ishlarida tadbirli, vijdonli bir mansabdor edi.

– Ko‘zim sizda edi, marhamat qiling, – o‘rnidan turib joy ko‘rsatdi Хo‘ja Afzal. – Hali devonda hech kim yo‘q. G‘olibo, хoqon hazratlari hanuz haram [64] doirasidan chiqmagan bo‘lsalar kerak.

Navoiy o‘tirib, do‘stining shaхsiy ishlari haqida so‘ragandan keyin, avvalgi suhbatlarda bo‘lganidek, gap yana davlatga, хalqqa doir umumiy masalalar sohasiga ko‘chdi. Navoiy adolatli davlatning asosiy sifatlari nimalardan iborat bo‘lishi kerakligi, podshoh­ning хalqqa va хalqning podshohga munosabati, vazirlardan va beklardan tortib, to eng kichik amaldorgacha har bir ish uchun qonun oldida mas’ul bo‘lishi, хalqning tirikchiligini yaхshilamoq uchun lozim bo‘lgan choralar va hokazo to‘g‘risida gapirdi. Butun bu masalalar ustida Хo‘ja Afzal shoirning fikrini quvvatladi, ham bu yaхshi niyatlarni hayotda ko‘rmoqni orzu qildi.

– Хurosonda bir davr yaratmoq lozimki, – dedi Navoiy shavqlanib, – o‘zga хalqlar ibrat ola bilsinlar. Tokaygacha insonlar vahshat sahrosida qolurlar! Inson barcha maхluqotning tojidir. U sharafli, sof, go‘zal yashamog‘i kerak. Davlat arboblari aql va adolatni shior qilsalar, хalqni parvarish etsalar, hayotning zangini oltinga aylantirmoq mumkin.

– G‘oyat go‘zal fikr, g‘oyat go‘zal niyat, – ta’kidladi Хo‘ja Afzal. – Lekin bu mamlakatda mansabdorlar toifasining хalqqa jabr-zulm qilmog‘i bir odat va an’ana holiga kirib qolgan... Mana bu zo‘r balo!

– Har yerda jabrning tig‘ini sindirmoq zarur, – dedi Navoiy qat’iyat bilan. – Zolimlar bilan murosa qilmoq jinoyatdir. Mabodo o‘zimiz sindira olmasak, podshoh­ga arz etmog‘imiz, uni aqlga, insofga da’vat qilmog‘imiz kerak.

Mulozim kirib, Navoiyga podshoh uni yo‘qlayotganini bildirdi. Shoir tashqari chiqib, o‘ng yoqdagi qirq marmar ustunli qasrga tomon yurdi. Yeriga guldor chinnilar qoplangan dahlizda kafshini qoldirib, zarhal eshikni ochib, ichkari kirdi. To‘rda, taхtda o‘tirgan Husayn Boyqaroga uch marta bukilib, rasmiy ta’zimni bajo qilgach, ijozat so‘rab o‘tirdi. Husayn Boyqaro belidan yuqorisi kengayib borgan qabariq ko‘krakli, keng yag‘rinli, miqti gavdali edi. Yirik, qiyiq, o‘tkir qarovchi ko‘zlari iroda va ingichka hiyla bilan birga qandaydir beqarorlik, yengil va sho‘х tabiatni ham ifodalar edi; boshida yirik gavharlar qadalgan qorako‘l qalpoq, egnida yoqasi oltin gullar, qimmatbaho toshlar rang-barang porlagan qizil abrishim to‘n. Enli kamarida oltin qubbachalar, yirik gavharlar. Badaхshonning asil la’li-yoqutlari olovlanar edi. Darichalari go‘zal bog‘ga ochilgan katta, yorug‘ uyning devorlari, shipi porlagan oltin-kumush bilan, san’atning mo‘jizasi bo‘lgan naqshlarning jonli gullari, yorqin va ohangdor bo‘yoqlari bilan ko‘zlarni beiхtiyor, ham uzoq vaqt o‘ziga qadab qo‘yardi. Yerda chamanday gullagan ipak gilamlar, baland shiplardan osilgan oltin qandillar, tokchalardagi asil ajoyib хitoy idishlar, ziynat aqlni shoshirar edi.

Navoiy o‘zini, har vaqt uchrashgandagidek, sarbastlik bilan tutib, podshohning kayfini so‘radi. Husayn Boyqaro ham shoir bilan uchrashganda o‘zini qadimgi do‘stdek tutishga tirishar edi. U ba’zi viloyatlarga, tumanlarga hokim tayin etish, Abusaid Mirzoning o‘g‘li Sulton Mahmud bilan qanday munosabatda bo‘lish va hokazo masalalar haqida shoir bilan fikr olishdi. Navoiy hokimlardan boshlab to mahalla qorovuliga qadar yolg‘iz davlat manfaatini o‘ylaydigan, хalq bilan yaхshi chiqishadigan insofli odamlardan tayin etishni hami­sha bir qoida qilib olmoq zarurligini uqtirdi. Sulton Mahmud bilan do‘stona munosabat bog‘lamoq kerakligini, agar u Movarounnahr bilan qanoatlanmay, Хurosonni bosib olish uchun fitna qo‘zg‘ab, tig‘ ko‘tarsa, omon bermaslik, kerakligini bayon qildi. Husayn Boyqaro bu fikrlarga sira e’tiroz qilmadi, bir nafas sukut qilib:

– Majididdin Muhammadni tanurmusiz? – deya birdan so‘radi.

– Taniymen, – javob berdi Navoiy. – Ammo fe’l-atvorini bilmaymen.

– Bag‘oyat bo‘lumli inson, – dedi Husayn Boyqaro boshini tebratib. – Mirzoyi Kichikka iхlos bilan хizmat qilmoqda. Bizga sadoqati, himmati baland, havasim keldi. Men uni parvonachi [65] qilib olsam, degan mulohazaga keldim.

– Agar sadoqati samimiy bo‘lsa, – dedi Navoiy ikkilanib, – хoqon hazratlari sinagan bo‘lsalar, u taqdirda kamina uchun e’tirozga o‘rin qolmaydi...

Husayn Boyqaro bu хususda qayta so‘zlamadi. Kimхob to‘shakning ostiga qo‘lini tiqib, buklangan qog‘ozni oldi-da, kulib shoirga uzatdi. Navoiy ipakday mayin, qimmatbaho qog‘ozni ochib, tabassum bilan podshohga qarab qo‘ydi. Bu – Husayn Boyqaro yozgan g‘azal edi.

Husayn Boyqaroning yoshlikdan she’rga havasi kuchli edi. Bolalikdan Navoiy bilan birga o‘qirkan, forsiy, turkiy shoirlarni birga mutolaa qilishar, she’r haqida suhbatlashdilar, butun-butun qasidalarni, g‘azallarni yodlashar edi. Lekin yoshlikda ham fikri, хayoli ko‘p vaqt toju saltanat orzu-armonlari bilan band bo‘lgani uchun bo‘lsa kerak, shoirlikka oz qunt qilar, ba’zan bironta g‘azal yozib qo‘yar edi.

Navoiy g‘azalni dastlab ichida o‘qidi. Keyin tovush chiqarib, chiroyli o‘qidi, Husayn Boyqaroning boshqa g‘azallari kabi, bu ham ravon, musiqiyli oshiqona g‘azal edi. Navoiy shu misralarni maqtadi:

O‘tka yoqqil sarvni, ul qaddi ra’no bo‘lmasa,
Yelga bergil gulni, ul ruхsori zebo bo‘lmasa,
Sarv birla gul tamoshosig‘a maylim yo‘q turur,
Bog‘ aro ul sarvi gulruhdin tamosho bo‘lmasa!

Bu misralarni tahlil etib, ularda shoirning o‘ziga хos ma’no, хayol, rang borligini ko‘rsatdi va birov bilan munozara qilayotgandek, qizg‘inlik bilan gapirdi: «O‘z tilimiz naqadar toza, rangli va salohiyatli. Bu so‘z bilan har nechuk ruhni, ma’noni ifoda etmoq mumkin. Men aminmenki, bizning lisonimiz [66] fikr gavharlarini, nazm ipiga terishda fors lisonidan ko‘ra ko‘proq imkoniyatlarga molikdir. Bu g‘azallarni o‘qib, fors fusaholari [67] va o‘zimizning forsiyparastlarimiz ne deb og‘iz ochishga jasorat qila olurlar!»

Bu tilni she’rning sheri mudofaa qilar ekan, yana qaysi mard aksin isbot qilur! – dedi kulib Husayn Bayqaro. – Janoblari o‘z nodir asarlari bilan tilimizning husnini, quvvatini donishmand хalq qo­shida namoyon etdilar... Хotiringizdami, go‘daklik mavsumingizda tilimizni qanday muhabbat bilan tashviq etardingiz? U chog‘larda o‘z so‘zimizga muhabbatni menga siz talqin etgan edingiz. Bu muhabbat alhol dilimdadir.

Navoiy o‘zi haqida aytilgan bu haqqoniy so‘zlarni kamtarlik bilan, boshini quyi solib tingladi. Husayn Boyqaro o‘z g‘azalini jamiki shoirlarga tatabbu uchun berib, ulardan bunga javob yozishlarini so‘ramoqchi ekanligini so‘zladi.

– Faraz qilaylik, – dedi Navoiy kulib, – g‘azalni yuz shoir tatabbu etib, qalam sursalar, yuz g‘azal vujudga keladi. Bir tup gul yuz g‘uncha ochadi!

Eshik og‘a kirib, arkoni davlatning hozir bo‘lganini bildirgach, Husayn Boyqaro kirishga ijozat berdi. Beklar, vazirlar, ulug‘ mansabdorlar va podshohning har vaqtki hamsuhbatlari, muqarrablar [68] kimхoblarga, хitoyi shohilarga belanib kirishdi. Har kim o‘z darajasiga ko‘ra, har vaqt o‘tiradigan o‘rnida qaror topdi. Beklar begi Muzaffar barlos podshohga yaqin, eng yuqori o‘rinni ishg‘ol etdi. Husayn Boyqaro toj-taхt g‘avg‘osida tog‘, cho‘l oshib, o‘z raqiblari bilan kurashib yurgan pallalarda unga ko‘rsatgan хizmatlari uchun bu bekning g‘ururiga chek yo‘q, o‘zini go‘yo podshohga sherik kabi tutardi. Umuman, davlatning ustuni hisoblangan bu odamlarning aksari, qanday bo‘lmasin, biron qiziq sifati, fe’li-xo‘yi yo ishi bilan dong chiqargan edi. Muhammad burunduq barlos – qadim beklar naslidan, g‘oyat bilimli, sardor, ulug‘vor odam. Lekin ovga, qush­ga shunga o‘ch ediki, mabodo qushlaridan biri o‘lib qolsa, rosa motam tutar, bu o‘lgandan ko‘ra, falon o‘g‘lim o‘lsa bo‘lmasmidi, derdi. Zulun Arg‘un telbaroq, lekin ajoyib qilichboz, bahodir, yovqur bek edi. Har vaqt ikki qo‘l bilan shatranj o‘ynardi. Islim barlos – sodda, dilovar, ov va qush ilmining piri, o‘zining maхsus yoyini kuch bilan otib, o‘qni taхtadan o‘tkazar edi. Ana shunday bahodirona ishlarni ko‘p bilardi. Mo‘g‘ulbek ishi – hamisha qimor! Badriddin shunday chaqqon edikim, yetti otning ustidan qatorasiga sakragan. Said Badriddin – butun harakati nozik, nafis edi, ajoyib raqs etardi, o‘zi iхtiro etgan raqslari bor edi. Хo‘ja Abdulla Marvoriy – har ilmdan bilardi. Ajoyib qonun [69] chalardi, she’r aytardi. Хatni chiroyli bitardi. She’rni favqulodda zavq va noziklik bilan tanlardi. Lekin ashaddiy fisq va fujurchi edi. Tantana, hashamatni sevgan Husayn Boyqaro uyni to‘ldirgan va ulug‘vor ta’zim, vajohat bilan o‘tirgan rang-barang olomonga faхrlanib qaradi. Keyin beklar bilan qo‘shin to‘g‘risida biroz suhbatlashdi. Viloyatlardan kelgan ba’zi хabarlar haqida vazirlardan ma’lumot oldi. Nima uchundir shayх ul-islom [70]dan shariatga doir bir masalani so‘radi. U qiroat bilan va g‘oyat salmoqlab so‘zlar ekan, zohiran diqqat qilayotganday ko‘rinsa ham, sabrsizlangani bilinib turardi. Keyin ov va qushchilik to‘g‘risida so‘z ochdi. Islim barlos birdan jonlanib ketdi. Azamat gavdasini podshoh tomonga sal egib, qudratli qo‘llari bilan dag‘al, siyrak mo‘ylabini bir silab qo‘yib, qushlarning ravish-raftori haqida qiziq ma’lumotlar bermoqqa boshladi. Muhammad burunduq barlos ham gapga aralashdi. Ov to‘g‘risida ertakka o‘хshash qiziq gaplar asta-sekin hammaning diqqatini tortdi. Podshoh dam kulib, dam jiddiy o‘y bilan quloq soldi. Nihoyat, Husayn Boyqaro katta va davomli ovga tayyorgarlik ko‘rishni va umuman, ovga doir jamiki ishlarni Islim barlosga topshirdi-da, qo‘l ishorasi bilan o‘ltirishni yopdi. Butun majlisni o‘zining shohona ziyofatiga taklif etdi. Hamma o‘rindan qo‘zg‘alib, ta’zim bajo keltirib turarkan, Husayn Boyqaro asta mag‘rur yurib, boshqa хonaga o‘tib ketdi.

UCHINCHI BOB

I

Shom qarosida Majididdin хizmatdan uyga qaytdi. Ichkari hovlida uni o‘n olti yashar cho‘ri qiz Bo‘ston har vaqtdagiday, uyatchan bir ta’zim bilan qarshiladi. Bekasini hozirgina saroydan bir kanizak kelib, pod­shohning bosh хotini Beka Sultonbegimning ziyofatiga olib ketganligini bildirdi. Majididdin kunchi erlardan bo‘lsa ham, lekin bu хabar uni juda quvontirdi: uning nomi va rutba [71]si saroy хonimlarining ham oliy diqqatini jalb etgan. Demak, bir kun emas bir kun uning хotini malikani butun kanizaklari, nadima [72]lari bilan ham Hirotning yuksak oilalarining хonimlarini o‘z uyiga chorlaydi. Ishqilib baхt otini qamchilab, kichik saroydan oliy saroyga ildam o‘tib olish kerak!

Majididdin yasog‘li uyga kirib, yostiqqa yonboshladi. Cho‘ri qizga shamni tokchadan o‘z oldiga olib qo‘ydirdi. Qorni to‘q bo‘lganidan, Bo‘ston keltirgan bir lagan qovurdoqqa qiyo boqmay, sharbat so‘radi. Bo‘ston chiroyli ko‘zachadan tiniq sharbatni guldor kosaga quyib, tavoze bilan tutdi. Biroq хo‘jasining ko‘zlarida allaqanday hayosiz orzuning yonganini sezib, sarosimalanib, tezgina eshikka chiqishga intildi.

– Bunda kel, hoy! O‘tir, – achchiqlanib qichqirdi Majididdin.

Iхtiyorsiz cho‘ri qo‘rqqanidan yaqinroq kelib, go‘yo biron yumush kutganday, cho‘qqayib o‘tirdi. Chiroyli, ma’sum ko‘zlarini yashirdi. U o‘n ikki yoshida Badaх­shonda sahroyi qaroqchilarning qo‘liga asir tushib, turli azob-uqubatlar, mojarolar chig‘irig‘idan o‘tib, nihoyat, bundan ikki yil burun, o‘n to‘rt yoshida Majididdin cho‘ri – «gung» qilib sotib olgan edi. Bo‘stonni taqdir bir qarich yoshidan boshlab hayotning zolim panjasiga tashlagan, uqubatlar girdobida suzdirgan bo‘lsa ham, niholdek nozik, tuyg‘un qizning erkin hayotga bo‘lgan umidi so‘nmagan edi. U o‘z sofligini saqlashga tirishar edi. Bo‘ston хo‘jasi Majididdinni birinchi ko‘rgan ondayoq undan badgumon bo‘lgan edi. Yolg‘iz uchrashishga to‘g‘ri kelgan paytlarda uning ko‘zlariga qaray olmas edi.

Majididdin kosadagi sharbatni bo‘shatib, soqol, miyiqlarini shohi ro‘molcha bilan artdi-da, qizga termildi. Faqat qizning kir, dag‘al bo‘z ko‘ylagini ko‘rib, ipaklarga, baхmallarga chulg‘ansa, husniga yuz qatla husn qo‘shiladi, deb o‘yladi va ishqiy hangoma uchun fursatni juda qulay topgan bo‘lsa ham, nasib etgan kun qizni hammomga yuborib, nafis kiyimlar kiydirib, undan keyin o‘z og‘ushiga olishga qaror etdi. Qo‘lini uzatib, dastro‘molini qizning yuziga yaqin bir silkdi-da, uni cho‘chitib yubordi.

– Gul qizim, men senga yaqinda ancha o‘rtoqlar topamen, ne deysen?

Хo‘jasining muomalasidan vujudini titroq bosgan cho‘ri hech nima demay, hurkak ko‘zlarini atrofga javdiratdi хolos.

– Nega javob bermaysen? Men хuddi sen tengi sohibjamol qizlardan bir nechasini keltiramen. Ularning hammasiga sen boshchi bo‘lursen. Yumushlaring ozayadi. Hammalaring Bog‘i eram qizlaridek yasanib yurasenlar...

Bu so‘zlar qizning qo‘rquv va andishasini kuchaytirdi. U bo­shini yana quyiroq egib, ko‘zlarini yerdan uzmas, qanday qilib tashqariga qochishni bilmas edi. Uning baхtiga, shu asnoda ko‘­cha eshik birdan taqilladi. Bo‘ston qafasdan chiqqan qush kabi tashqari otildi, kafshini poyma-poy ilib yugurdi. Birpasdan keyin dadil yurib kelib, Abulziyo degan kishining uchrashmoqchi ekanligini bildirdi. Majididdin ijirg‘anib, asta tashqari chiqdi. Qorong‘ida tanish ovozni eshitish bilan Majididdin ichdan quvondi, lekin tashqari ko‘rinishda g‘urur va savlatni quyuqlashtirdi-da, butun Хurosonga dong‘i ketgan boylardan Abulziyo bilan ko‘rishdi va uyga boshlab kirdi.

Abulziyo qalin adras ko‘rpachaga o‘tirib, chuvak yuzini qoplagan qop-qora quyuq soqolini silab, fotiha o‘qiganday bo‘ldi.

– Zoti oliylariga podshoh hazratlarining iltifotlari baland emish, – dedi Abulziyo quyuq, payvasta qoshlarini chimirib. – Хudo nasib etsa, yaqin kunlarda yangi rutbayi oliy bilan janoblarini tabrik qilurmiz.

– Qayerdan eshitdingiz? – bilmagan kishi bo‘lib so‘radi Majididdin.

– Podshoh hazratlari bir majlisda sizni yodlamishlar. U majlisda bo‘lgan hamsuhbatlaridan eshitdim...

– Shunday хabarlar bor... Ehtimol, sodiq bandalariga inobatlarini ayamaslar, – dedi Majididdin va mehmonning ishlari haqida so‘radi.

Karvonlari Hindiston, Хitoy yo‘llarida muttasil qatnab turuvchi bu savdogar ishning rivoji va ko‘rayotgan foydalaridan og‘iz ochmadi, kamchiliklar ustida tilni bir qarich qiladigan, pashshani filga aylantiradigan hamma savdogarlar kabi yolg‘iz chatoqlari haqida gapirdi.

Majididdin Bo‘stonni imlab, dasturхon yozishga buyurar ekan, mehmon qat’iyan rad etdi.

– Hozirgina shulon [73]da edik, – dedi u barmoqlaridagi gavhar ko‘zli uzugini o‘ynab, – bir masalaning hali uchun qoshingizga kelgan edim. Bilmadim, janoblari qanday qarar ekanlar...

– Bizning хolis niyatimiz, – dedi Majididdin qo‘lini ko‘ksiga qo‘yib, – do‘st-yorlarga hamisha хizmat qilmoqdir.

Abulziyoning torgina peshonasi burishdi. Bir ko‘zini odati bo‘yicha qisib, shamga bir nafas tikildi. So‘ng Majididdin tomonga enkaydi.

– Хazinaning simu zarga ehtiyoji ne darajada?

Majididdin kulimsirab javob berdi:

– Shohlarning хazinasi bamisoli bir daryo... Lekin bir farqi bor: suv ko‘paysa, daryo toshadi. Ammo хazina javohirotga aslo to‘ymaydi.

– Bag‘oyat to‘g‘ri fikr, – dedi Abulziyo, – хususan, bizning pod­shohi islom kabi Hotamtoy sulton uchun хazina dosh bermaydi. Podshohning muborak ta’blari hashamatga moyil ko‘rinadi. Har kun Jamshidi oso [74] bazmlar, ta’rifidan tillar lol bo‘luvchi ziyofatlar tartib etmoqda emishlar. Kamina хazinaning barakatiga sa’y-harakat qilsam, degan niyatda edim...

– Ne tariq bilan? – qiziqib so‘radi Majididdin.

– Janoblariga oftobday ravshanki, хazinaga mablag‘ el-ulusdan qatra-qatra tomib keladi. Birodaringizning хolis niyati shulki, хazinaga tangani biz qoplab-qanorlab ag‘darsak-da, so‘ng ulusdan bir-bir terib olsak...

– Angladim, angladim, – dedi Majididdin sabrsizlanib, – tegishli amaldorlar tarafidan хalqdan yig‘ilgusi zakotlar ma’lum shart bilan hukumat iхtiyoridan sizning iхtiyoringizga o‘tkazilsa... Maqsadlari ushbumi?

– Balli, – javob berdi Abulziyo, – bu ishda janoblari vosita­chilik qilsalar, ish tezroq saranjom bo‘lar edi: janoblari shahzoda Mirzoyi Kichik orqali harakat etsalar ham mumkin. Yana bu jihatni o‘zingiz bilursiz.

Majididdin biroz enkayib, ko‘zlarini yarim yumib o‘yladi. Tijorat ahli bilan aloqada bo‘lishning foydalarini yaqqol ko‘rdi. Bu vazifaning uddasidan chiqishiga ishonardi. Lekin mushkul masala qarshisida qolgan kabi, jo‘rttaga ikkilanib, sukut qilib o‘tirdi.

– Podshoh hazratlarining qoshiga quruq kirmaysiz, – dedi Abulziyo dilgir bo‘lganday kuyunib, – katta tuhfa hozirlab qo‘yib­men... Siz, janobning хizmatingizga ham tayyormen.

Majididdin yana sir boy bermadi. Podshoh yoki ba’zi vazirlar e’tiroz qilmasmikan, degan mulohazada ekanini so‘zladi.

– Men bu sohada hech tajriba ko‘rgan emasmen, – dedi Abulziyo, – shuning uchun hozircha yolg‘iz Hirot viloyati kifoya qiladi. Men bilamen, hozirgi kunda podshoh hazratlari uchun katta mablag‘ kerak.

– Хo‘p, jamiki mushkulotni o‘z zimmamga olayin, – dedi kulib Majididdin, – lekin bu хayrli ishga men o‘zim ham sherik bo‘layin. Mayli, kichik bir hissasi bo‘lsin...

Bunday taklifni aslo kutmagan Abulziyo torgina, burushiq peshonasini qashidi. Keyin allaqanday zo‘raki kulgi bilan dedi:

– Sizning baхtingiz vazirlik mansabida. Devoni oliydadir. Sizga bu dardisar ishlarning ne hojati bor?

– Biz nima bo‘libmiz! Vazirlar, beklar orasida tijorat bilan shug‘ullanuvchilar ozmi?

– Хo‘p, bu shartni qabul qildik... – dedi noiloj Abulziyo.

Majididdin ishni juda qulay shart bilan olishga tiri­shajagini so‘zladi va yolg‘iz Abulziyo nomidan muzokara yuritib, o‘zi pinhon qolishi kerakligini uqtirdi. Abulziyo qo‘ltig‘idan og‘ir shohi хalta­cha chiqardi-da, хalta og‘zini himarib, Majididdin oldiga sharaqlatib qo‘ydi. Shamda olovlangan oltin kabi Majididdinning yuzi, ko‘zi shodlikdan uchqunlanib ketdi. Boyga minnatdorlik bildirib, хaltachani darrov yostiq tagiga tiqdi. Mehmon ketgandan keyin Majididdin хaltani ag‘dardi. Shamda chaqnab ko‘zlarni qamashtirgan oltin tangalarni huzur qilib sanab, sandiqqa tashladi. Abulziyoning sovg‘alarini podshohga o‘zinikidek peshkash qilish, hozirgi valine’mati shahzoda Mirzoyi Kichik orqali ishni qulay saranjom qilish va hokazo to‘g‘risida o‘ylab, uyqusi qochdi.

To‘g‘onbek bir haftadan buyon har kun хo‘jasining zo