Ушбу меҳнат маҳсулимни том
маънода маънавий пок бўлган инсон –
фарзандларим отасига бағишлайман.

Таржимон

I

Дениза икки укаси билан Шербург поезди уларни олиб келган Сен-Лазар вокзалидан яёв кетиб борар эди. У кичкина Пепенинг қўлидан етаклаб олган, Жан эса опасининг орқасидан судралиб келарди. Учинчи класс вагонида қаттиқ ўриндиқда ўтказган тунларидан кейин улар йўлдан ўлгудек чарчашган бўлиб, баҳайбат Парижда ўзларини худди адашиб, йўқолиб қолгандек сезишар, кўчадаги уйларга тикилганча, ҳар бир муйилишда Мишодьер кўчаси қаердалигини сўрашар эди: бу кўчада уларнинг амакиси Бодю яшарди. Улар ахири Гайон майдонига етиб келишганида Дениза бирдан тўхтаб қолди:

– Жан, анавини қарагин! – ҳайратланганча зўрға деди қиз.

Учовлари бир-бирларининг пинжларига ти­қилганча қотиб қолишди; улар қора ки­йимда эдилар: оталарининг азасига кийган қора ки­йимларини кийиб адо қилишаётганди. Дениза рангпаргина қиз бўлиб, йигирма ёш учун жуда нимжон кўринарди. У бир қўлида кичкинагина тугунча, иккинчи қўли билан эса беш ёшли укасини етаклаб олган бўлиб, орқасида эса ажабланганидан қўлларини осилтирганча катта укаси – ўн олти ёшли, айни кучга тўлган ўсмир йигитча турарди.

– Ҳа-а, мана буни магазин деса бўлади! – ўзини тута олмай, деди қиз.

Бу бино Мишодьер ва Нев-Сент-Огюстен кўчаларининг бурчагидаги янги чиққан моллар магазини бўлиб, ушбу ғира-шира октябрь тонгида унинг витриналари ёрқин рангларда ярақлаб турарди. Авлиё Рох черкови тепасидаги миноранинг соати саккизга бонг урди; Париж эндигина уйғонаётган бўлиб, кўчаларда фақат ишга шошаётган хизматчилар билан озиқ-овқат сотиб олгани чиққан уй бекаларигина кўринарди. Ушбу магазинга кираверишда икки сотувчи нарвонга чиқиб олиб, жун газламаларни ёйишаётган, Нев-Сент-Огюстен кўчаси томондаги витринада эса бошқа хизматчи тиззалаб ўтириб олиб, кўчага орқасини ўгирганча ҳаворанг ипак матодан безакдор бурмалар қилаёт­ган эди. Ҳали бирорта ҳам харидор йўқ, хизматчиларнинг ўзи эндигина келаётган бўлса-да, магазиннинг ичи аллақачон ари уясидек ғувилларди.

– Ҳа, гап йўқ, – деди Жан. – Бу Валондагидан зўрроқ экан. Сен ишлаган жой бунчалик чиройли эмасди!

Дениза елкасини қисиб қўйди. У икки йил давомида Валонда янги моллар билан савдо қилувчи Корнайнинг қўлида ишлаган бўлса-да, лекин ҳозир йўлларида учраган бу уй уни ўзига сеҳрлаб қўйгандек бўлди; ҳаяжондан тўлқинланиб кетган қиз гўёки дунёни унутгандек эди. Га­йон майдонига чиқадиган бурчакда қалин қилиб зарҳал пуркалган нақшли баланд ойнаванд эшик бўлиб, эшикнинг баландлиги иккинча қаватгача етарди. Эшик олдида қўлларида «Аёл бахти» деб ёзилган ёйил­ган қоғоз ушлаган, кўкраклари очиқ, кулиб турган икки аёл ҳайкали қад кўтариб турарди. Айни шу ердан витриналар занжири бошланиб, бирлари Мишодьер кўчаси бўйлаб чўзилган, бошқалари – Нев-Сент-Огюстен кўчаси бўйлаб, бурчакдаги уйдан ташқари, яқиндагина сотиб олинган ва қайта қурилган иккита чап ва иккита ўнг томондаги уйларни ҳам қамраб олган эди. Узоқларга чўзилган бу витриналар Денизага худди охири йўқдек туюлди; ойнали тўсиқлар орқали ва иккинчи қаватнинг деразаларидан ичкарида нималар бўлаётганини бемалол кўриш мумкин эди. Мана, юқори қаватда ипак кўйлакли қиз қалам очаяпти, ундан нарироқда эса яна иккита қиз духобадан тикилган мантоларни тахлашаяпти.

– «Аёл бахти» – мазах қилиб ўқиди Жан. Бу чи­ройли йигитча Валонда аллақачон бир аёл билан ишқий саргузаштга аралашиб улгурган эди. – Ҳа, гап йўқ! Бу аёл харидорларни роса ўзига жалб қилса керак.

Дениза аллақачон марказий кираверишда жойлашган моллар кўргазмасини томоша қилишни бошлаган эди. Шу ерда, очиқ осмон остида, худди тузоқ қўйган каби йўловчилар ичкарига кирмаёқ бемалол сотиб олишлари мумкин бўлган, ҳамманинг дидига тўғри келадиган арзон моллар ёйиб ташланган эди. Юқоридан, иккинчи қаватдан худди байроқдек жун газмоллар, меринос, ­шевиот ва мольтонлар осилиб турар ва бу тўқ кулранг, кўк, тўқ яшил ранглар ичида бу матоларга қадалган оқ ёрлиқлар кўзга яққол ташланиб турарди. Ён томонларга эса худди ҳошиядек қилиб мўйнали палантинлар, кўйлакка қўйиб тикиш учун ингичка мўйна қийқимлари – кулранг олмахон териси, қордек оппоқ оққуш патлари, қуён териси, сунъий оқсичқон ва сувсар терилари осилган эди. Пастда – қутиларда, стол устиларида, газлама уюмлари орасида салкам текинга сотиб юбориладиган трикотаж буюмлар: қўлқоп­лар, тўқилган рўмоллар, жилетлар, ола-була, гулли, йўл-йўл, ҳол-­ҳол матолардан тикилган турли-туман қишки кийимлар тоғдек уюлиб ётарди. Денизанинг кўзи метри қирқ беш сантим бўлган катак-катак газмол, донаси бир франк бўлган америка норкасининг терисига тушди. Бу бир баҳайбат ярмаркага ўхшарди: худди магазин турли-туман молларнинг кўплигидан ёрилиб кетиб, ҳамма нарса кўчага тошиб чиққанга ўхшарди.

Бодю амаки ҳам эсдан чиқиб, ҳатто опасининг қўлидан маҳкам ушлаб олган Пепе ҳам кўзла­рини катта-катта очганча қотиб қолганди. Яқинлашиб келаётган арава уларни чўчитиб юборди ва улар ўзлари сезмаган ҳолда яна ҳар бир вит­ринанинг олдида узоқ анқайиб тўхтаган ҳолда Нев-Сент-­Огюстен кўчаси бўйлаб кета бош­лашди. Авва­лига кўргазмаларнинг ғалати қилиб жойлаштирил­гани уларни ҳайрон қолдирди: соя­бонлар тепадан диагонал бўйлаб қишлоқ кулбасининг томига ўхшатиб тахлаб чиқилган эди; пастда металл сим чивиқларга аёлларнинг болдирини сиқиб тургандек қилиб ипак пайпоқлар илинган бўлиб, бу ерда пайпоқларнинг ҳар хили бор эди: тўрсимон қора, каштали қизил, атиргул нусхаси туширилган бадан рангли, атласдек пайпоқлар худди малла ранг аёлнинг терисидек майин эди. Ва ниҳоят, устига мовут қопланган токчаларда қатор қилиб худди византиялик гўзалникидек узун бармоқли ва нозик кафтли алламбало қўлқоплар териб қўйилган эди.

Лекин болаларни энг ҳайратга солган охирги витрина эди. Бу ерда ипак, атлас ва духоба матоларнинг энг нозик рангларда товланадиган турлари қўйилган эди: тепада тўқ қора ранг ва сутдек оппоқ ранг духоба, пастроқда – аста-секин рангпар бўла борадиган пушти ранг, ҳаво ранг бурмали духобалар; ундан ҳам пастроқда эса худди тажрибали сотувчининг қўлида жон киргандек камалакнинг ҳамма рангларида товланиб турган матолар кокард кўринишида ўралган ва худди кўкракда тургандек бурма-бурма қилиб жойлаштирилган эди. Витринадаги ҳар бир буюм бир-биридан қаймоқ рангли тасмалар билан ажратилган эди. Витринанинг иккала томонидан икки турдаги ипак матолар ўрами – «Париж бахти» ва «Олтин ранг тери» осилиб турарди: бу ипак матолар фақат шу ердагина сотилиб, улар янги моллар савдоси дунёсида тўнтариш қилиши кутилаётган маҳсулотлар эди.

– Шундай ажойиб шойи ва атиги беш франк олтмиш су! – шивирлади «Париж бахти»дан ҳайратга тушган Дениза.

Жан зерика бошлади ва ўтиб кетаётган йўловчидан Мишодьер кўчаси қаерда экан­лигини сўради. Қидираётган кўчалари ўнгдан биринчи кўча экан ва улар магазинни айланиб ўтиб, орқага қайтишди. Мишодьер кўчасига бурилишганда Дениза аёлларнинг тайёр кийимлари осилган вит­ринани кўриб яна оғзи очилиб қолди: Корнайнинг қўлида ишлаганида у тайёр кийимлар сотган, лекин ҳали бунақасини ҳеч кўрмаган эди: у ҳайратдан оғзини очганча жойида қотиб қолди. Юқоридан пастга қараб худди меҳробга тортилгандек нархи жуда қимматбаҳо бўлган тўрлар осилган, нарироқда эса алансон, венецианча ва валансьен тўрларининг жуда кўп турлари худди гирлянддек осилиб турган бўлиб, улар худди паға-паға қор ёғаётгандек манзара ҳосил қилганди. Ўнг ва чап тарафда эса ушбу даргоҳнинг орқа томонини янада бўрттириб турган мовут тўплари қатор бўлиб тахланиб турар эди. Аёл гўзаллигига атаб кўтарилган бу даргоҳга тайёр либослар қў­йилган эди: қоқ ўртада кумушранг тулки териси қўйиб тикилган қимматбаҳо духоба манто, бир қаторда олмахон мўйнаси сириб тикилган шоҳи ротонда, бошқа томондан хўроз патлари қўйиб тикилган мовут пальто ва ниҳоят, астари ҳам оқ матодан бўлиб, оққуш пати ёки ипак шнур билан безатилган меҳмондорчиликларга кийиладиган оқ кашемирдан тикилган накидкалар қўйилган эди. Бу ерда харидорлар ўзлари хоҳлаган ҳамма нарсани: йигирма тўққиз франкли пелеринадан тортиб бир минг саккиз юз франкли духоба мантогача сотиб олишлари мумкин эди. Тайёр кийимлар кийдириб қўйилган манекенларнинг дўмбоқ кўкраклари матоларни сириб турар, кенг тослари белнинг ингичкалигини бўрттириб кўрсатар, бош қисмининг ўрнига эса бўйнидаги қизил мольтонга маҳкамлаб қўйилган катта ёрлиқлар осиб қўйилган эди. Иккала томондаги ойналар шундай жойлаштирилган эдики, уларда қарама-қарши томондаги манекенларнинг акси кўриниб кўпаяр ва худди кўчани бошининг ўрнига нархи ёпиштириб қўйилган чиройли фоҳиша аёллар босиб кетгандек туюлар эди.

– Зўр! – деб юборди ўз ҳайратини ифодалашга бошқа сўз топа олмаган Жан.

Йигитча оғзини очганча қимирламай турарди: аёлларнинг бу ҳашаматлари унга шунчалик ёқиб кетган эдики, ҳатто қизариб кетганди. У чиройли эди. Гўзаллиги қиз болаларникидек бўлиб, бу гўзалликни гўё опасидан ўғирлаб олгандек эди: ранги оқ-сариқдан келган, сочлари тўлқинсимон олов ранг, кўзлари ва лаблари эса – нозик, доим намланиб турарди. Кўз олдиларидаги ҳашаматга мафтун бўлиб қолган Дениза укасининг олдида баттарроқ нозик кўринар – бу таассурот унинг чарчагандек кўринаётган чўзинчоқ юзи, катта оғзи ва рангсиз хира сочлари натижасида уни янада нозик кўрсатарди. Витринадаги чиройли аёллардан ҳам ҳайратланиб, ҳам уялиб кетаётган бутунлай оққа мойил Пепе эса, одатда унинг ёшидаги ҳамма болаларда бўладиган – худди эркалашга тўймагандек борган сари опасига ёпишиб кетаётган эди. Ҳаммалари қора кийимда, оқ-­сариқдан келган ва жуда фақир кийинган, қўлида кичкина болани етаклаб олган бу маъюс қиз ва чиройли ўсмир йигитча ташқаридан шундай ажойиб манзара кашф этишган эдики, ўтиб кетаётганлар уларга кулимсираб қараб кетишарди.

Кўчанинг нариги бетидаги дўконлардан бирининг остонаси олдида турган сочлари оппоқ, юзлари сарғайиб кетган, тўладан келган эркак уларни анча пайтдан бери кузатиб турарди.

– Вой, амаким-чи? – уйқудан уйғонгандек, бирдан Денизанинг эсига тушиб қолди.

– Мана шу Мишодьер кўчаси, – деди Жан. – У шу яқин орада яшаса керак.

Улар бошларини кўтариб, ўгирилиб қарашди ва шундай рўпараларида, ҳалиги тўладан келган жанобнинг тепасида сарғайиб кетган ёзувли тахтачани кўришди: «Кекса Эльбеф, пахмоқ ва мовутлар. Ошкорннинг вориси Бодю». Людовик XIV услубида қурилган иккита катта уй орасида сиқилиб қолган, бир пайтлар олов рангга бўялган бу уйнинг олд томонида учтагина дераза бўлиб, тўртбурчак бу деразалар очилмас ва уларга бирининг устига иккинчисини кўндаланг қилиб темир ромлар ўрнатилган эди. Кўзининг олдидан ҳали ҳам «Аёл бахти»даги витриналар кетмаётган Денизани биринчи қаватда жойлашган бу дўконнинг қашшоқлиги ҳайратга солди: уйнинг пастаккина шипи худди қизни босиб қўяётгандек эди, ярим ой шаклидаги тор ойналар эса худди турманинг ойналарига ўхшарди. Дераза ромларининг ранги ҳам кўча эшик тепасидаги тахтачанинг рангидек вақт ўтиб охра ва асфальт рангига ўхшаб кетган бўлиб, улар уст-устига тахлаб қўйилган матолар ғира-шира кўриниб турган икки қатор қилиб чуқур ўрнатилган чанг витриналарни ўраб турарди. Очиқ турган эшик эса худди ярим қоронғи зах ертўлага олиб кирадигандек эди.

– Мана, – деди Жан.

– Қани, кетдик, Пепе, юр, – деди Дениза.

Лекин қўзғалишга уларнинг юраклари дов бермай қолди: бирдан хижолат босди. Тўғри, безгакдан вафот этган онасидан сўнг, бир ойлар ўтиб отаси ҳам шу касалликдан вафот этгач, иккита йўқотиш таъсирида бўлган Бодю амакиси жия­ни­га хат ёзиб, агар у Парижда бахтини синаб кўрмоқчи бўлса, унинг учун уйида доимо жой топилишини айтганди. Лекин бу хат ёзилганига аллақачон бир йилча бўлган бўлиб, қиз олдиндан амакисини огоҳлантирмай, Валондан шошилиб кетгани учун энди пушаймон бўлаётган эди. Ахир амакиси болаларни умуман танимайди-ку! У болалигида уйидан кетиб, мовутфуруш Ошкорнга кичик сотувчи бўлиб ишга ёлланган ва ке­йинчалик унинг қизига уйланганидан бери туғилган жойларида бўлмаганди.

– Сиз жаноб Бодюмисиз? – ҳали ҳам уларга ҳайрон бўлиб қараб турган одамга мурожаат қилишга журъат қилди Дениза.

– Ҳа, бу мен.

Қип-қизариб кетган Дениза деди:

– Қандай яхши!.. Мен – Денизаман, бу – Жан, бу эса – Пепе... Мана, амаки, биз ниҳоят келдик.

Бодю ажабланганидан қотиб қолди. Унинг катта-катта, қизариб кетган кўзлари пирпираб, шундоқ ҳам пойинтар-сойинтар гаплари бат­тарроқ бўлди. Афтидан, томдан тараша туш­гандек пайдо бўлган бу болалар унинг хаёлида ҳам йўқ эди.

– Қанақасига? Қандай қилиб? Сизлар кел­дингларми? – дам ўтмай қайтарарди у. – Ҳа, айт­ганча, сизлар Валонда эдинглар-ку!.. Нимага сизлар Валондамассиз?

Унга ҳамма нарсани тушунтириб беришга тўғри келди. Дениза секингина, титроқ овоз билан бор буд-шудини ўзининг бўёқчилик устахонасига сарфлаган отасининг вафотидан сўнг ўзи икки укаси билан ёлғиз қолганини, Корнайдан олган ойлиги ҳатто овқатларига ҳам етмаганини гапириб берди. Тўғри, Жан қадимий мебелларни қайта таъмирлайдиган дурадгорникида ишлади, лекин ҳали ҳеч ҳам пул топгани йўқ. Шу орада қадимги мебелларга қизиқиши ортиб, ёғочлардан ҳар хил фигуралар ясашни ёқтириб қолибди. Бир куни эса бир бўлак фил суяги топиб олиб, ўйнаб ўтириб одамнинг калласини ясаган экан, буни ўша ердан ўтиб кетаётган йўловчи тасодифан кўриб қолиб, уни Валондан кетишга кўндирибди ва Парижда суякдан хайкал ясовчи устаникидан иш ҳам топиб берибди.

– Амаки, биласизми, Жан эртагаёқ ҳунар ўрганиш учун янги хўжайинникига кетади. Бунинг учун пул тўлаш керак эмас экан, қайтага унга бошпана ҳам, овқат ҳам беришар экан... Мен билан Пепе эса, бир амаллаб яшармиз. Бу ерда бизга Валондагидан ёмонроқ бўлмаса керак.

Лекин қиз Жаннинг муҳаббат бобидаги саргузаштларини, укасининг ҳурматли бир оиланинг қизига ёзган хатлари тўғрисида, ёшларнинг тўсиқ орқасида ўпишганлари – хуллас, уларни ўз туғишган жойларидан кетишга мажбур қилган жанжал ҳақида ҳеч нарса демади – у Парижга укасига қараб юриш учун келган эди. Қиз ўзининг бу чиройли ва қувноқ, анчадан бери аёлларнинг эътиборини торта бошлаган катта болага нисбатан худди туққан онасидек хавотир ҳиссини туя бошлаган эди.

Бодю амаки ҳали ҳам ўзига келмай қизга яна кетма-кет саволлар бера бошлади. Унинг укалари ҳақида гапираётганларини эшита туриб, қизга «сен» деб мурожаат қила бошлади:

– Демак, отанг сизларга бари бир ҳеч нима қолдирмабди-да? Мен эса ҳали унинг анча пули бор, деб ишонгандим... Ахир мен унга неча марта ёзгандим: бу бўёқчилик устахонаси билан бошингни қотирма, деб. Тўғри, у кўнгилчан эди, лекин бир тийинлик ақли йўқ эди!.. Сен энди қўлингда бу икки бола билан қолибсан-да! Бу тирмизакларни энди ёлғиз боқишингга тўғри келаркан-да!

Қариянинг сарғайиб кетган юзи энди бир оз ёришган, кўзлари ҳам у ҳали «Аёл бахти»га қараёт­ган дамдагидек қонталашган эмасди. У бирдан ўзи эшикни тўсиб турганини сезиб қолди:

– Келибсизлар, келибсизлар, энди уйга кира қолинглар... Анқайманглар, кира қолинглар.

У яна рўпарасидаги витриналарга аламзадалик билан кўз ташлаб, хотини ва қизини чақира бошлади:

– Элизабет! Женевьева! Бу ёққа қаранглар, меҳмонлар келишди!

Дўкон ичкарисида ҳукм сураётган ним­қо­рон­ғилик Дениза ва болаларни эсанкиратиб қўйган эди. Кўчадан тушаётган кундузги чироқдан кўзлари қамашган болалар, худди ғор оғзида тургандек кўзларини йириб-йиртиб, чиқиб қолиши мумкин бўлган зинадан қўрқиб, оёқлари остидаги полни пайпаслаб юра бошладилар. Бу қўрқув уларни яна ҳам яқинлаштирди – бир-бирларига маҳкамроқ ёпишиб олишди: кичкинтой ҳали ҳам опасининг юбкасидан маҳкам ушлаб олган, каттаси эса орқароқда, кулиб ва бир вақтнинг ўзида саросимада ичкарига киришди.

– Киринглар, киринглар, – деди Бодю ва хотини билан қизига нима гаплигини қисқача қилиб тушунтирди.

Бўйи унча баланд бўлмаган, кўринишидан камқонликдан азоб чекадиган Бодю хоним ранг­паргина аёл эди: рангсиз сочлар, рангсиз лаблар. Насл бузилишининг бу аломатлари унинг қизида яна ҳам яққолроқ ифодасини топганди: қиз жуда озғин ва худди қоронғиликда ўсган майсадек рангпар эди. Фақат ушбу заифгина жонзотдан мўъжизадек ўсиб чиққан қалин ва оғир, қоп-қора ажойиб сочларигина унга қандайдир маъюс бир назокат бахш этарди.

– Хуш келибсизлар, сизларни кўрганимиздан жуда хурсандмиз, – дейишди иккала аёл ҳам.

Улар Денизани пештахтанинг орқасига ўтқазишди. Пепе дарров опасининг тиззасига ўтириб олди, Жан эса опасининг орқасидаги деворга суянди. Улар аста-секин тинчишиб, секин ён-атрофга қарай бошлашди: кўзлари бу ердаги қоронғиликка энди ўрганган эди. Улар энди бутун дўконнинг осилиб тушган, қурум босган шипини, дубдан ишланган, йиллар давомида ялтираб кетган пештахталарни, мустаҳкам қулфлар осилган юз йиллик шкафларни кўришди. Дўконнинг шипигача мато ўрамлари уюлиб ётарди. Мовут ва бўёқлардан анқиётган аччиқ ҳидлар нам пол таъсирида баттарроқ сезиларди. Дўкон ичкарисида икки хизматчи ва сотувчи аёл оқ пахмоқ мато тўпларини тахлашар эди.

– Бу болакай бирор нарса еб оладими? – Бодю хоним болага жилмайиб қараб, сўради.

– Раҳмат, ҳожати йўқ, – деди Дениза. – Биз вокзалдаги қаҳвахонада сут ичиб олган эдик.

Женевьева унинг полга қўйган тугунига кўз ташлаганини сезиб, Дениза қўшиб қўйди:

– Сандиғимизни вокзалда қолдириб келгандим.

Бировникига айтмасдан кутилмаганда ки­риб бориш мумкин эмаслигини тушунган қиз қизариб кетди. Аслида, Дениза поезд ҳали ўзларининг жойларидан узоқлашмаёқ пушаймон бўла бошлаган эди; шунинг учун пойтахтга келгач, нарсаларини юкларни сақлаш жойига топшириб, укаларига нонушта бериб келган эди.

– Жуда яхши, – деди Бодю бирдан. – Энди бир гаплашиб оламиз. Тўғри, келинглар, деб мен ўзим сизларга хат ёзгандим. Лекин бу бир йил олдин эди. Бир йилдан бери эса менинг ишларим орқага кетди...

У ҳаяжонини билдирмасликка уриниб, йўта­либ қўйди. Бодю хоним билан Женевьева эса маъсумлик билан ерга қарашди.

– Албатта, ишдаги бу ишкалликлар, ишо­наманки, ўтиб кетадиган нарсалар... Лекин мен ҳозирча дўконимда ишлайдиган одамларнинг сонини қисқартирдим: энди менда учтагина хизматчи бор, тўртинчисини олишнинг ўрни эмас. Хуллас, бечорагинам, мен илгари айтганимдек, ҳозир сенга иш беролмайман.

Дениза бу гапларни ранги девордек оқариб кетган ҳолда эшитди. Бодю қатъий қилиб қўшиб қўйди:

– Бундан сенга ҳам, менга ҳам ҳеч қандай фойда бўлмайди.

– Майли, амаки, – зўрға деди қиз. – Мен ўзим бирор йўлини топарман.

Эр-хотин Бодюлар ёмон одамлар эмасди, лекин улар ўзларини омадсиз деб ҳисоблардилар. Савдолари яхши юришган пайтларда улар беш ўғилни ўстиришган бўлиб, уларнинг учтаси йигирма ёшгача ўлиб кетишган, тўртинчиси йўлдан тойган, бешинчиси эса кема капитани бўлиб, яқинда Мексикага жўнаб кетган эди. Улар билан ёлғиз Женевьева қолганди. Оила кўп чиқим талаб қилар, Бодю эса Рамбуйда, қайнотасининг юртида катта, лекин бесўнақай қилиб қурилган уй сотиб олиб, бор мол-мулкидан айрилган эди. Виждонлилиги касаллик даражасида бўлган бу савдогарнинг ҳозир борган сари қони қайнаб кетаётган эди.

– Мени огоҳлантириб қўйишинг керак эди, – ўзининг бағритошлик қилаётганидан баттар асабийлашиб, гапида давом этди у. – Агар олдиндан хат ёзганингда, мен уйингларда қолинглар, деб жавоб ёзиб юборган бўлардим... Мен отанг ўлганини эшитганимда, сенга одатда шундай пайтларда айтиладиган гапларни айтгандим, холос. Сен эса, бир оғиз ҳам огоҳлантирмасдан, келиб ўтирибсан... Жойимиз ҳам етарли эмас.

Қария кўнглини бўшатиб олиш учун овозини кўтариб гапирар, хотини ва қизи эса уларга ҳеч қачон аралашишга ҳуқуқ берилмайдиган одамлардек, кўзларини пастга олганча ўтиришарди. Жаннинг ранги оқариб кетди. Дениза қўрқиб кетган Пепени бағрига босди; унинг иккала кўзидан катта-катта томчилар оқиб туша бошлади:

– Яхши, амаки, биз кетамиз.

Бодю ахири ўзини қўлга ола билди. Оғир жимлик чўкди. Кейин минғирлаб деди:

– Мен сизларни ҳайдаётганим йўқ. Келибсизлар, келибсизлар, бугун ётиб қола қолинглар. У ёғи бир гап бўлар.

Бодю хоним билан қизи бир қарашдан энди меҳмонларни жойлаштиришлари мумкинлигини тушунишди. Ҳамма нарса ҳал бўлди. Жан тўғрисида ўйлашнинг ҳожати йўқ. Пепе бўлса Орти кўчасидаги уйлардан бирининг пастки қаватида яшовчи, ойига қирқ франк оладиган болалар пансиони бекаси Гра хонимникида маза қилади. Дениза биринчи ойга тўлай олишга қурби етишини айтди. Энди ўзининг ишга жойлашиши қолганди. Яқин-атрофда унга ҳам жой топилиб қолар.

– Менимча, Венсар сотувчи қидираётгандек эди, – деди Женевьева.

– Ҳа, ҳа, қидираяпти! – деди Бодю. – Нонуштадан сўнг ўша ёққа борамиз. Темирни қизиғида босиш керак.

Уларнинг бу суҳбатларига бирорта ҳам харидор халал бермади. Дўконнинг ичи ҳали ҳам қоронғи ва бўш эди. Дўконнинг ичкарисида сотувчилар шивирлашганча, ўз ишларини қилишарди. Мана, учта аёл кириб келди ва бир дақиқага Денизанинг ёлғиз ўзи қолди. У Пепени қучоқлаб ўпиб қўяр экан, яқинлашаётган айрилиқдан юраги орқасига тортгандек бўлди. Эркатой Пепе, худди мушукчадек бошини опасининг пинжига беркитиб олиб, бирор оғиз ҳам сўз демасди. Бодю хоним билан Женевьева қайтиб келишганда боланинг тўполончи эмаслигига эътибор беришди ва Дениза уларни укаси ҳеч қачон шовқин қилмаслигига ишонтира бошлади; у кун бўйи гапирмаслиги мумкин, фақат эркаланади. Нонуштагача учала аёл болалар тўғрисида, хўжалик ҳақида, Париждаги ва қишлоқдаги турмуш тарзи ҳақида ҳали бир-бирларини яхши танимайдиган, шунинг учун бир-биридан уялаётган қариндошлардек уялибгина гаплашиб ўтиришди. Жан ташқарига чиқиб кетган – уни кўча ҳаёти қизиқтирар эди – ва ўтиб кетаётган чиройли қизларга жилмайганча қараб турарди.

Соат ўнда хизматкор аёл келди. Одатда, биринчи бўлиб жаноб Бодю, Женевьева ва катта хизматчи учун дастурхон тузилар, соат ўн бирда эса Бодю хоним, бошқа хизматчи ва сотувчи қиз дастурхонга ўтиришар эди.

– Нонуштага! – жиянига қараб деди Бодю.

Ҳаммалари дўконнинг орқасида жойлашган торгина ошхонага ўтишаркан, Бодю ушланиб қолаётган катта хизматчини чақирди:

– Коломбан!

Йигит узр сўради: у олдин пахмоқни олиб қўймоқчи экан. Бу йигирма беш ёшлардаги, тўладан келган ва кўринишидан айёргина йигит бўлиб, юзи жиддий, лаблари қалин, кўзлари эса айёрона боқарди.

– Бўлади! Ҳамма нарсанинг ўз вақти бор, – деди Бодю, кейин эса яхшилаб ўтириб олиб эҳтиёт­лик билан хўжайинга хос тарзда совутилган бузоқ гўштини кўзи билан ҳатто граммларгача чамалаб ингичка бўлакларга бўла бошлади. Гўштни ҳаммага тарқатиб чиққач, нонни ҳам кесиб қўйди. Пепе ҳамма ёғини ифлос қилиб қўймаслиги учун Дениза уни ўзининг ёнига ўтқизди. Лекин қоронғи ошхона қизнинг юрагини сиқиб юбораёт­ган эди; атрофга кўз югуртириб уйини соғинди – ўз қишлоғида қиз катта, кенг ва ёруғ хоналарга ўрганган эди. Бу ошхонанинг биргина деразаси бўлиб, у ҳам бир парчагина бўлган ҳовлига қараган, ҳовли эса зах ва сасиб ётган бўлиб, зўрға нур тушиб турган қудуқнинг тубига ўхшарди. Қиш кунлари бу ерда эртадан-кечгача газ ёқиб ўтиришга тўғри келарди. Чироқ ёқмай ўтириш мумкин бўлганда эса баттарроқ юрак сиқиладиган аҳвол бўларди. Кўзлари қоронғиликка ўрганиб, ликопчадаги гўштни илғаб олиши учун Денизага бир оз вақт керак бўлди.

– Мана бу йигитчанинг иштаҳасини зўр де­йишади! – Жан ликопчадаги гўштини еб бўлганини кўриб, деди Бодю. – Агар у худди овқат егандек ишлайдиган бўлса, ундан ҳақиқий эркак чиқади... Сен-чи, қизим, ўзинг нега емаяпсан?.. Энди бирпас гаплашсак ҳам бўлади. Қани, менга очиғини айт-чи, нега ўзингларнинг Валонда турмушга чиқмадинг?

Дениза оғзига олиб бораётган стаканни столга қўйди.

– Нима деганингиз бу, амаки? Болалар-чи, қандай қилиб турмушга чиқаман?

Қиз ҳатто кулиб юборди – бу фикр унга шунчалик кулгили туюлган эди. Бундан ташқари, унинг­дек сепсиз, яна бунинг устига озғин ва кўримсиз қизга ким ҳам уйланарди. Йўқ, йўқ, у ҳеч қачон турмушга чиқмайди, иккита боланинг ўзи унга етарли.

– Бекор гап, – деди Бодю, – эркаксиз аёлга қийин. Бирорта йигитни топсанг, укаларинг билан худди лўлиларга ўхшаб Париж кўприклари устида санғиб юрмайсан.

У жим бўлди ва хизматкор келтирган чўчқа ёғида пиширилган картошкани ҳаммага бир хил қилиб бўла бошлади. Кейин қўлидаги қошиқ билан Женевьева ва Коломбанни кўрсатиб, қўшиб қўйди:

– Сен мана буларга қарагин. Агар қиш омадли келса, баҳорда уларни унаштирамиз.

Бу фирманинг авлоддан-авлодга ўтиб кела­ёт­ган анъанаси эди. Фирманинг асосчиси Арис­тид Фине қизи Дезирени катта хизматчиси Ошкорнга турмушга берган; Мишодьер кўчасига чўнтагида етти франк билангина келган Бодю эса Ошкорн­нинг қизи Элизабетга уйланган ва ўз навбатида ишлари яхши кетган тақдирда у ҳам қизи ва бутун фирмасини Коломбанга бермоқчи эди. Бу никоҳ уч йил бурун маъқулланган ва фақат бу ўта виждонли савдогарнинг ўжар ва инжиқлиги сабаблигина орқага сурилиб келаётган эди: унинг ўзи дўконни гуллаб-яшнаган ҳолда олгани учун, куёвига ҳам уни айни пайтда мижозлари кам ва тушуми номаълум ҳолда топширишни истамаётган эди.

Бодю гапида давом этди: суҳбат айланиб келиб чиқиши Бодю хонимнинг отаси сингари Рамбуйдан бўлган (улар ҳатто узоқ қариндош ҳам эдилар) Коломбанга келди. Ўн йилдан бери дўконда берилиб ишлаб келяпти. Зўр хизматчи, энди унинг мавқеини ошириш пайти ҳам келди! Бунинг устига у кўчадан келиб қолган эмас – отаси ичкиликбоз Коломбан, бутун Сена ва Уаза департаментида машҳур ветеринар, ўз ишининг устаси; лекин у яхши яшашни шунчалик яхши кўрадики, қўлида борини йўқ қилган.

– Отаси маст бўлиб, аёллар билан юради, лекин ўғли бу ерда пулнинг қадрига етишни ўрганди, – деди гапининг охирида мовутфуруш.

У гапирар экан, Дениза секингина Коломбан ва Женевьевага қараб қўйди. Улар юзларида бепарволик ифодаси билан қарама-қарши ўтиришар, на жилмайишар ва на қизаришар эди. Хизматининг биринчи кунлариданоқ йигит бу никоҳга интилган эди. У мартабанинг ҳамма босқичларини – шогирдликдан ойлик оладиган сотувчигача босиб ўтган ва ниҳоят ушбу оиланинг ҳамма сирлари ва севинчларига шерик бўлишга эришган эди. Коломбан бардошли бўлиб, худди соат механизмидек бир хил маромда ишлар ва ўзининг Женевьевага уйланишига ҳалол келишув деб қарарди. Женевьева ўзига тегишлилигини билар, бу эса унинг қизни хоҳлашига халақит берар эди. Қиз ҳам уни севишга ўрганган ва ўзига хос бўлган жиддийлик билан севарди – ҳаётлари шунчалик бир текисда кечарди, лекин шу билан бирга ўзи ҳам тушунмаган ички бир эҳтирос билан севарди.

– Инсонлар бир-бирларини ёқтирса ва ... шароит бўлса ... – деди, бирорта чиройли нарса деб қўйишни ўзининг бурчи деб билган Дениза.

– Ҳа, доим шу билан тугайди, – гап қўшди Коломбан; у шу пайтгача бирор нарса демай оғзидагини секин чайнашда давом этаётганди.

Женевьева унга узоқ қараб туриб деди:

– Фақат бир-бирини тушуна билиш керак, қолган нарсалар ўз йўлига.

Уларнинг севгилари шу ерда, эски Париж уйларидан бирининг пастки қаватида ривожланди. Қиз худди ертўлада ўсган гулдек эди. Ўн йил давомида Женевьева фақат Коломбанни билди, ўша мовутлар уюми орасида, қоронғи дўконда кунларини йигит билан ёнма-ён ўтказди; эрталаб ва кечқурунлари эса худди қудуқдек тор ва совуқ ошхонада учрашишарди. Улар ҳатто ўрмон ичкарисида, дарахт барглари остида ҳам бундан яхшироқ беркинишнинг уддасидан чиқа олмаган бўлардилар. Фақат иккиланиш ёки суюкли кишисини йўқотиб қўйишдан қаттиқ қўрқишгина Женевьевани бу тим қоронғилик доимий йўлдош бўлган, руҳан бўм-бўш шароитда ўзини бутунлай Коломбанга бахшида этганини ўз-ўзига тан олишга мажбур қилиши мумкин эди.

Женевьева Коломбанга кўз ташлаб қўйганини пайқаган Дениза қизнинг қарашида хавотир аломатини сезиб, дарров деди:

– Одам севганида, бир-бирини дарров тушу­нади.

Бу пайтда Бодю индамай дастурхон устида­гиларни кузатарди. У пишлоқ бўлакларини ҳам бўлиб, қариндошлар келгани шарафига иккинчи ширинлик – бир банка смородина қорағат мураб­боси ҳам беришларини буюрди. Унинг бу сахийлиги Коломбанни ҳайрон қолдирди. Шу пайтгача ақллигина бўлиб ўтирган Пепе ҳам мураббо пайдо бўлиши билан ғимирлаб қолди. Никоҳ тўғрисидаги гапга қизиқиб қолган Жан амакиваччасини диққат билан кўздан кечирди: у қизни жуда бўш, ҳаддан ташқари рангпар деб хулоса қилди ва ич-ичида уни кўзлари қизил, қулоқлари қора оқ қуёнга ўхшатди.

– Етар энди, бошқаларга ҳам жой бўшатайлик! – ҳаммага туришни буюриб деди мовутфуруш. – Баъзан ўз-ўзингга одатдан ташқари бирор нарсани эп кўриб турсанг бўлади, лекин ҳамманинг нарсанинг ози яхши.

Энди дастурхон атрофига Бодю хоним, иккинчи хизматчи ва сотувчи қиз ўтиришди. Дениза яна ёлғиз қолди; у эшик олдига ўтди-да амакиси бўшаб, уни Венсарникига кузатиб қўйи­шини кута бошлади. Пепе унинг оёқлари тагида ўйнарди. Жан яна эшик олдидаги «кузатув пункти»ни эгаллади. Дениза яна бир соатча атрофида нима бўлаётганини томоша қилиб ўтирди. Вақти-вақти билан дўконга харидорлар кириб қолишарди: қандайдир аёл кирди, кейин яна иккитаси. Дўкондан алмисоқдан қолганд ҳид келар, хона нимқоронғи бўлиб гўёки илгариги соддагина ва оқкўнгил бўлган савдо тизими ўзининг аҳволига аза тутаётгандек эди. Лекин очиқ эшикдан кўчанинг нариги бетида кўриниб турган «Аёл бахти»нинг витриналари эса Денизани ҳайратга солаётган эди. Осмон булутли, йилнинг совуқ пайтига қарамай, илиқ ёмғирдан кейин ҳаво майин эди; шу куни бу катта магазин одамлар билан лиқ тўла бўлиб, савдо авжида эди.

Денизанинг назарида у худди ер қаъридан чиқаётган босим остида магазин витриналаригача титратаётган машинага қараётгандек эди. Энди қизнинг кўз олдидагилар эрталаб кўргани совуқ кўргазмалар эмас эди: улар худди исиниб олиб ичидан келаётган ҳаяжондан титраётгандек эди. Одамлар уларга қарашар, аёллар тўхтаб, бирор нарса сотиб олиш истагида ёниб, ойналар олдида тўпланишар эди. Кўчада қайнаётган истаклар натижасида худди матоларга ҳам жон киргандек эди; тўрларнинг осилиб ётган бурмалари худди ўз ортида магазин қаърини сирли бир тарзда яширгандек аста тебраниб турар, тўртбурчак қалин мовут бўлаклари ҳам ҳирс билан нафас олаётгандек туюлар; жон киргандек манекенлар устидаги пальтолар худди инсон шаклига кираётгандек, чиройли духоба манто эса худди аёл елкасида тургандек тўлишиб, кўкракларини сириб тургандек туюларди. Магазиндан худди фабрикадан чиқаётгандек иссиқлик чиқар ва бу иссиқлик олди-сотди қайнаётган пештахталар олдидан келаёт­ганди. Бино ичи худди тўхтамасдан харидорларни ичкарига жалб қилиш учун ҳаракат қилаётган машина каби тинмай ғувиллар эди: бу машина харидорларни пештахталар олдига тўплар, моллар билан уларнинг кўзини ўйнатар, кейин эса касса томонга йўналтирар эди. Бу ҳаракатлар ҳаммаси ўта аниқлик билан бутун-бутун аёлларнинг тўдаларини ўз ичига олган механизмнинг кучи ва ақли билан бажарилар эди.

Эрталабданоқ Денизанинг ич-этини алла­қан­дай бир истак кемирмоқда эди. Шунчалик баҳайбат туюлаётган бу магазин уни ҳайратга солиб, ўзига тортаётганди; у бир соат давомида бу бинога Корнайнинг дўконига ярим йил давомида кирадиган харидорларнинг соничалик одам кирганини пайқади. Қизнинг у ёққа кириш истагига қўрқув ҳам қўшилиб, хоҳишини баттар кучайтираётган, айни пайтда амакисининг дўкони унда қандайдир ноаниқ бир ёқимсиз ҳисни уйғота бошлаган эди. Бу тушунтириш қийин бўлган нафрат, ҳали ҳам эски усулда савдо қилинаётган бу уяга нисбатан ғайри ихтиёрий бир жирканиш эди. Денизанинг бутун таассуротлари – бу ерга қўрқа-писа келишгани, уларни истамайгина ку­тиб олишгани; худди турмадек нимқоронғиликда бечораҳол нонушта; эски, ўлиб бораётган дўконда ўтириб кутиш – булар ҳаммаси ички бир норозиликка, яшашга ва ёруғликка интилишга қоришиб кетаётган эди. Унинг юраги поклигига қарамай, кўзлари дам ўтмай «Аёл бахти»га ўгирилар, ўша ерда сотувчи бўлиб, бу савдо-сотиқ жилвасида исингиси келаётганга ўхшарди.

– Мана, одамлар кимникига оқиб келар экан! – қизнинг оғзидан чиқиб кетди.

Лекин Бодюнинг оила аъзолари томонга қараб, айтиб юборган гапидан пушаймон бўлди. Бодю хоним, нонушта қилиб бўлиб, энди рўпарадаги махлуқотга қараганча ранги бўздек оқариб турарди. У тақдирига тан берган бўлса-да, кўчанинг нариги бетидаги баҳайбат магазиннинг кўриниши аёлни беқиёс умидсизликка солар, кўзларидан тирқираб ёш оқарди. Женевьева безов­талик билан Коломбанни кузатар, йигит эса уни кузатишаётганидан бехабар, қандайдир бир ҳая­жонда қотиб қолган эди: унинг нигоҳи иккинчи қаватнинг ойнасидан кўриниб турган тайёр кўйлаклар бўлимидаги сотувчи қизларда эди. Бодю алам билан қистириб қўйди:

– Ялтираган ҳамма нарса ҳам олтин бўлавермайди! Ҳали кўрамиз!

Бу уйдагилар ҳаммаси ичларида тўлиб кетган аламни ютишга ҳаракат қилишаётгани кўриниб турарди. Эндигина келган болалар олдида ўз ҳиссиётларига эрк беришга уларнинг нафсонияти йўл қўймаётган эди. Оила бошлиғи ўзини қўлга олиб, душман магазинни кўрмаслик учун тескари қаради:

– Қани, Венсарникига кетдик. Жой талаш, эртага шу ҳам бўлмайди.

Лекин кетишдан олдин кичик хизматчига Денизанинг сандиғини олиб келиш учун вокзалга бориб келишни буюрди. Дениза Пепени ишониб топширган Бодю хоним эса бўш вақтидан фойдаланиб Орти кўчасига, Гра хоним билан гаплашиб келишга бормоқчи бўлди. Жан опасига ҳеч қаерга кетиб қолмасликка ваъда берди.

– Бу ердан икки қадамгина жой, – жияни билан Гайон кўчасидан кетар экан, тушунтирди Бодю. – Венсар ипак савдоси билан шуғулланади, ҳозирча ишлари яхши кетаяпти. Гап йўқ, унга ҳам қийин бўлаяпти, лекин у уддабурон ва роса тежамкор, шунинг учун ҳам бир амаллаяп­ти... Лекин, менимча, у ишини ташласа керак – жуда кучли боди бор.

Венсарнинг дўкони Нев-де-Пти-Шан кўча­сида, Шуазель пассажи ёнида эди. Янги замон талабларига жавоб берадиган қилиб жиҳозланган бино тоза ва ёруғ, лекин тор бўлиб, сотиладиган моллар танлови жуда ҳам бой эмасди. Бодю ва Дениза Венсарнинг икки эркак билан гаплашаётгани устидан чиқишди.

– Безовта бўлманг, шошаётганимиз йўқ, кутиб турамиз, – деди Бодю.

Одоб юзасидан ташқарига қайтган Бодю жиянининг қулоғига шивирлади:

– Озғини – «Бахт»нинг ипак матолар бўлими бошлиғининг ёрдамчиси, семизи эса – лионлик фабрика эгаси.

Дениза Венсар ўз дўконини «Аёл бахти»нинг сотувчиси Робинога сотишга ҳаракат қила­ётганини тушунди. Дўкон эгаси ўзини самимий ва очиқ инсон кўрсатишга уриниб, хоҳлаган нарса билан қасам ичишга тайёр эди. Венсарнинг айтишича, корхонаси – олтиннинг кони эмиш; соғломлик уфуриб турган кўринишига қарамай, у бирдан ихраб-сихраб, ўзини шундай бойликдан воз кечишга мажбур қилаётган бу лаънати касалликдан шикоят қила бошлади. Лекин асаблари таранг турган Робино дўкон эгасининг гапини бўлди: унинг янги урфдаги моллар билан савдо қилувчи магазинлар бошидан кечираётган инқироздан хабари бор эди: у «Бахт» яқинида жойлашгани учун тамом бўлиш ҳолига тушган савдо уйини ёдига солди. Ҳаяжонланган Венсар овозини баландлатди:

– Жин урсин! Вабр шунақанги соддаки, хонавайрон бўлишдан қочиб қутула олмайди. Унинг бор буд-шудини хотини совурди... Бундан ташқари, биздан «Бахт»гача бир километр, Вабр эса шундоқ унинг ёнида.

Шу пайт Гожан, шойи фабрикаси эгаси гапга қўшилди. Суҳбатдошлар энди паст овозда гаплаша бошладилар. Гожан Франция саноатининг тор-мор бўлишида катта магазинларни айблади; икки-учта шундай магазин нархларни буюради ва бозорга эгалик қилади; уларга қарши курашишнинг ягона йўли – майда савдони қўллаб-қувватлаш, айниқса, келажак уларники бўлган махсуслашган фирмаларни қўллаб-қувватлашдир. Шунинг учун Гожан Робинога анчагина катта кредит таклиф қилмоқчи.

– «Бахт» сизга қандай муносабатда бўлаётганига қаранг! – қатъийлик билан деди шойи фаб­рикаси эгаси. – У ерда одам магазинга қанчалик фойда келтираётгани билан ҳисоблашишмайди, у ерда одамларни ишлатишади!.. Ахир сизга бошлиқнинг ўрни ваъда қилингани қачон эди, ташқаридан келган Бутмоннинг сиздан ортиқ жойи йўқ эди, у эса дарров ўша ўринга эга чиқди!

Робинога нисбатан қилинган бу адолат­сиз­ликнинг яраси ҳали битмаган эди. Лекин ҳозир дўконни сотиб олишга иккиланаётган эди; у бу пуллар ўзига тегишли эмаслигини, хотини олт­миш минг франк мерос олгани, ўзининг бу пуллар учун жавобгар экани, шу сабаб шубҳали ишлар учун бу пулларни таваккал қилгунча иккала қўлидан айрилгани афзал эканлигини айтди.

– Йўқ, мен ҳозир қатъий ҳал қила олмайман, – деди йигит гапининг ниҳоясида. – Менга яна ўйлаб кўришга вақт беринг, ҳали яна гаплашармиз.

– Ўзингиз биласиз, – ҳафсаласи пир бўлганини сохта кўнгилчанлик билан яширди Венсар. – Мен ўзимга зиён бўлса ҳам сотяпман. Касал бўлмаганимда...

Шу гаплардан сўнг Венсар магазин ўртасига келиб, сўради:

– Жаноб Бодю, менда ишингиз бормиди?

Қулоғининг бир чеккаси билан гапга қулоқ солиб турган мовутфуруш унга Денизани таништириб, қиз ҳақида нимани маъқул кўрса шуни айтди-да, қизнинг қишлоқда икки йил ишлаганини ҳам қўшиб қўйди:

– Мен сиз яхши сотувчи қидираяпсиз, деб эшитгандим...

Венсар афсусда эканлигини билдирди:

– Эсизгина, чиндан ҳам бир ҳафтадан бери сотувчи ахтараётгандим, лекин атиги икки соатгина бурун биттасини олгандим.

Жимлик чўкди. Дениза ўзини ноқулай ҳис қила бошлади. Қизга ачиниш билан қараб турган Робино гапга аралашди:

– Мен бизда тайёр кўйлаклар бўлимига одам кераклигини биламан.

Бодю юрагининг тубидан чиққандек туюлган қичқириқни тўхтата олмади:

– Сизга?! Йўқ! Шуниси етмай турувди!

Лекин бирдан хижолат тортиб, жим бўлиб қолди. Дениза қип-қизариб кетди: у ўлиб қолса ҳам бу баҳайбат магазинга ишга кира олмасди, лекин шу билан бирга бу жойда хизматчи бўлиб ишлай олиши мумкинлиги қизда фахр уйғотди.

– Нега бундай деяпсиз? – ҳайрон бўлиб сўради Робино. – Қайтага бу унга омад келтиради-ку. Мен унга эртага эрталаб бўлим бошлиғи Орели хонимнинг олдига боришни маслаҳат бераман. Энг ёмон бўлиши мумкин бўлган нарса – уни ишга олмасликлари бўлади.

Бодю ўзининг норозилигини қандайдир ноаниқ гаплар билан бекитишга уринди: у Орели хонимни, жуда бўлмаганда унинг эри Ломмни – ўнг қўлини омнибус кесиб кетган семиз кассирни яхши танийди.

– Умуман айтганда, бу ўзининг иши, нимани хоҳласа ўшани қилсин, – гапни кесди Бодю.

Бодю жаноб Гожан ва Робино билан хайрлашиб, ташқарига чиқди. Венсар уни ташқаригача кузатиб чиқиб, илтимосини бажара олмагани учун яна бир бор узр сўради. Иш ҳақида Робинодан яна бош­қа маълумотлар ҳам сўраб олмоқчи бўлган Дениза ичкарида бир оз ушланиб қолди, лекин сўрашга ботина олмай, хайрлашиб кета қолди.

Бодю кўчада жиянига бирор оғиз сўз айтмади. У жуда тез юраётганди – қиз унинг орқасидан деярли югурарди. Бодю эндигина уйига кириб кетаётганда, уни ўзининг дўкони ёнида турган қўшни савдогар қўли билан имлаб чақирди. Амакисини кутиб, Дениза ҳам тўхтади.

– Нима гап, Бурра ота? – сўради Бодю.

Бурра деганлари жуда қари бўлиб, соч-соқоли узун, кўзлари ўткир, қалин ва тикка-тикка қошлари остидан одамга тикилиб қарар эди. У ҳасса ва соябонлар билан савдо қилар, уларни тузатиш ва дасталар ўйиш билан шуғулланиб, теварак-атроф­да рассом номини олган эди. Дениза қатор қилиб ҳасса ва соябонлар териб қў­йилган дўкон витринасига қаради. Тепароққа қараб эса, Денизани бинонинг ўзи баттар ҳайрон қолдирди: бу «Аёл бахти» ва Людовик XIV услубида қурилган каттакон бино ўртасидаги, иккита пастак қаватлардан иборат, бундай кичкинагина оралиққа қандай қилиб сиққани номаълум бўлган бечорагина бир уй эди. Агар иккала томондан тирговуч бўлмаса – қийшайиб ва чириб кетган томлари ҳам, иккита дарз кетган деразаси бор ва занг доғлари босган олд қисми ҳам, ёғочдан қилинган, ярми ўчиб кетган пешлавҳа ҳам худди қулаб тушаётгандек аҳволда эди.

– Биласизми нима, у менинг хўжайинимга бу уйни сотиб олишни хоҳлаётганини ёзибди, – мовутфурушга тикилиб деди Бурра.

Бодюнинг ранги оқариб кетиб, елкасини қисди. Жимлик чўкди. Иккала қария бир-бирларига тикилганча жим туришарди.

– Ҳамма нарсага тайёр туриш керак, – ахири шивирлаб деди Бодю.

Шу пайт Бурра асабийлашиб кетганини яширмай, сочлари ва жингалак соқолларини силкитиб, хитоб қилди:

– Уйни сотиб олаверсин, уч баравар тўлашига тўғри келади!.. Лекин, онт ичаманки, мен тирик эканман, бу уйнинг бирорта тошига ҳам тега олмайди. Ижара муддати ўн икки йилдан кейин тугайди... Кўрамиз ҳали, кўрамиз!

Бу – уруш эълон қилиниши эди. Бурра, гарчи на Бодю, на Бурра душманларининг номини айтишмаётган бўлишса-да, «Аёл бахти»га қарши чиқаётган эди. Бодю бошини чайқади. Кейин бўшашиб кетган оёқларини зўрға судраб босиб, кўчани кесиб ўтар экан, ингради:

– Вой Худойим!.. Худойим!

Уларнинг суҳбатини эшитган Дениза амаки­сининг кетидан юрди. Бу пайтда Бодю хоним ҳам Пепе билан қайтиб келган бўлиб, у Гра хоним исталган пайтда болани олишга розилигини айтди. Жан йўқ бўлиб қолгани учун, Дениза дарров хавотирга тушди. Бироқ йигитча тезда қайтиб келиб бульварлар ҳақида шундай берилиб, жўшиб гапира бошлаганда, қиз укасига шундай маъюслик билан қараб қўйдики, у қизариб кетди. Болаларнинг юклари олиб келинган бўлиб, улар тепада, шундай томнинг тагида ётишадиган бўлди.

– Айтганча, Венсарникида нима гап? – ёдига тушиб қолиб, сўради Бодю хоним.

Бодю ишлари ўхшамаганини айтиб берди ва жиянига бир жойни маслаҳат беришганини қўшиб қўяр экан, нафрат билан «Аёл бахти»га қўлини ниқтаб, деди:

– Ана у ерда!

Бутун оила ўзини ҳақоратлангандай ҳис қиларди. Кечқурунги овқатга биринчи гуруҳ соат бешда ўтирар эди. Дениза ва икки болани Бодю, Женевьева ва Коломбан билан ўтқазишди. Газ билан ёритиладиган кичкина ошхона дим бўлиб, сассиқ ҳаводан овқат ҳиди анқирди. Ҳамма жим ўтириб овқатланди. Лекин ширинлик тортилган пайтда, бир жойда ўтиролмайдиган Бодю хоним дўкондан чиқиб келиб, жиянининг орқасига турди. Ва шу пайт эрталабдан жиловланиб келаётган оқим тўсиқдан тошиб чиқди: ҳамма ўзининг жаҳлига эрк бериб, рўпарадаги махлуқни қоралай кетди.

– Яна ўзинг биласан, хоҳлаганингни қил, – деди яна Бодю. – Биз сенга ўргатмоқчи эмасмиз... Лекин сен бунинг қандай фирма эканлигини билсанг эди!

У қисқа қилиб бу муттаҳам Октав Муренинг тарихини айтиб берди. Мана, кимларнинг омади юришади! Табиатан айёр авантюрист бўлган бу жанублик йигитча, Парижга келиб олиб, эртаси куниданоқ гоҳ бир аёл билан, гоҳ бошқаси билан ишқий саргузаштларга берилади; бир куни ҳатто эр-хотин ўртасидаги хиёнатга аралашиб қолиб, шундай жанжал чиқадики, бу ҳақда ҳозиргача гапиришади. Ва кутилмаганда Эдуэн хоним устидан тушунтириб бўлмайдиган ғалаба! Натижада йигит «Аёл бахти»нинг эгаси бўлди.

– Бечора Каролина! – эрининг гапини бўлди Бодю хоним. – Унинг бизга бир оз қариндошлиги бор эди. Агар ҳозир тирик бўлганда, ҳамма нарса бошқача бўлган бўларди! У бизнинг хонавайрон бўлишимизга йўл қўймасди... Каролинани ҳам шу ўлдирди! Ҳа, ўзининг қурилишларида! Бир куни эрининг ишлари қандай кетаётганини кўргани қурилишга келиб, чуқурга тушиб кетибди. Уч кундан кейин эса вафот этди. Ахир шундай соғлом, чиройли эди!.. Бу уй Каролинанинг қони устига қурилган!

Бодю хоним оппоқ, титраётган қўли билан магазин томонни кўрсатди. Дениза унинг гапларини худди эртак эшитаётгандек тинг­ларкан, бутун танасида титроқ турди: эрта­лабдан бери хаёлида бу баҳайбат магазинга нисбатан қизиқиш билан бирга ҳис қилаётган қўрқув балки Дениза ҳозир назарида пастки қават деворларининг қизил сувоғида кўраётгани шу аёлнинг қони туфайли туғилган бўлиши мумкин.

– Бу нарса унга бахт келтирди, десак бўлади, – Муренинг номини айтмай, қўшиб қўйди Бодю хоним.

Мовутфуруш елкасини қисиб қўйди: аёл­ларнинг бундай ғийбатларини у ёмон кўрарди. У Муренинг тарихини савдогар сифатида бош­қатдан айтиб бера бошлади. «Аёл бахти» 1822 йилда ака-ука Делезлар томонидан ташкил топган. Катта аканинг ўлимидан сўнг, унинг қизи Каролина мовут фаб­рикаси эгасининг ўғли Шарль Эдуэнга турмушга чиқади; кейинроқ, бева қолган Каролина Мурега тегади ва сеп сифатида Мурега магазинининг ярмини беради. Уч ой ўтиб Делез амаки ҳам вафот этади. Унинг фарзандлари бўлмагани боис, Каролина бинонинг пойдевори қўйилаётганда вафот этгач, магазиннинг ягона меросхўри Муре бўлиб қолади. Мана, одамлар қандай омадли!

– Бу одам хавфли фитначи, товламачи; қў­йиб берса у бутун квартални алғов-далғов қилади! – Бодю­нинг гапи тугамасди. – Менимча, ўзи ҳам бир оз тентакроқ бўлган Каролина бу келгиндининг бўлмағур режаларига қизиқиб қолган бўлса керак... Нима бўлганда ҳам Муре хотинини аввал чап томондаги, кейинроқ ўнг томондаги уйни сотиб олишга кўндирди. Хотинининг ўлимидан сўнг эса ўзи бошқа икки уйни ҳам сотиб олди; шундай қилиб, магазин кенгайгандан кенгайиб борди. Энди эса бизларнинг ҳаммамизни ютиб юбормоқчи!

Қария Денизага мурожаат қилаётган бўлса-да, ҳамма гапни гапириб олиш ва унга тинчлик бермаётган воқеани яна бир марта эслаш учун кўпроқ ўзи учун гапираётгандек эди. Бутун оила аъзолари ичида у энг кўп аламзада, тўрс ва муросасиз эди. Бодю хоним индамай ўтирар, энди эрининг гапларига аралашмасди; Женевьева ва Коломбан кўзларини пастга олганча дастурхон устидаги ушоқларни териб оғзиларига солиб ўтиришарди. Кичкинагина хона жуда иссиқ ва дим бўлиб, Пепе шу ерда ухлаб қолди; Жаннинг ҳам кўзлари юмила бошлади.

– Сабр! – хитоб қилди бирдан ғазабланиб кетган Бодю. – Ҳали бу муттаҳамларнинг бели синади! Мен яхши биламан, ҳозир Муре роса қи­йинчиликни бошидан кечираяпти. Ҳали бу йигит барча фойдани магазинни кенгайтириш ва реклама учун совуриш нима эканлигини кўради! Кўпроқ пулга эга бўлиш учун у қўлидаги хизматчиларини бор пулларини шу ишга сарфлашга кўндирибди. Муренинг ҳозир бир тийини ҳам йўқ. Агар мўъжиза бўлмаса, кутаётганидек уч баравар кўпроқ сотмаса, мана кўрасиз, қандай инқирозга учрайди!.. Мен албатта ёмон одам эмасман, лекин ўшанда, чин сўзим, ҳамма ёқни чароғон қиламан!

Кекса Бодю қасос олишни кутаётган эди, худди «Аёл бахти»нинг кунпаякун бўлиши билан унинг хонавайрон бўлган савдоси ўз ҳолига қайтадигандек! Шунақаси ҳам бўларканми? Ҳар хил нарсалар сотиладиган янги моллар магазини! Нима бу, ярмарками? У ерда хизматчилар ҳам бошқача – такасалтанглар тўдаси: худди вокзалдагидек ғимир-ғимир қилишади, моллар ва харидорларга худди бўхча билан муомала қилгандек муомала қилишади; ножўя айтиб юборилган бир оғизгина сўз учун ёки ўзлари бўшашади ёки бўшатилишади. На интилиш, на қонун-қоида, на ишни билиш бор! Шу пайт Бодю бирдан Коломбанни гувоҳликка чақирди: уларнинг касбларининг нозик томонлари қандай аста-секинлик билан ўрганилиши кераклигини яхши мактаб ўтаган Коломбан жуда яхши билади. Бунинг сири шундаки, гап кўп сотишда эмас, қиммат сота билишда. Коломбан у билан қандай муносабатда бўлишларини, у қандай қилиб бу оила аъзосига айлангани, унга қандай ғамхўрлик қилишлари, агар тоби қочиб қолса, унга отадек ғамхўрлик қилишлари, кирларини ювиб-чатиб беришлари ва ниҳоят уни севишларини айтиб бера олиши мумкин.

– Бўлмасам-чи! – хўжайиннинг ҳар бир гапидан кейин тасдиқлаб турди Коломбан.

– Сен менинг охирги умидимсан, менда энди сенга ўхшаганлар бўлмайди. Менинг ёлғиз овунчоғим сенсан, агар шу тартибсизлик савдо деб аталадиган бўлса, унда мен савдода ҳеч нарсани тушунмайман ва яхшиси ўзимни четга оламан.

Оппоқ пешонасини ёпиб турган қалин, қоп-қора сочларининг оғирлигидан худди бошини бир ёнга эгиб тургандек, Женевьева жилмайиб турган хизматчига тикилиб турарди: унинг қарашида йигит бу мақтовлардан қизарармикин, виж­дони уйғонармикин, деган шубҳа, хоҳиш бор эди. Лекин ҳали болалигиданоқ эскича савдо-сотиқнинг иккиюзламачилик йўлларига ўрганиб кетган, лабларининг четида кулгичи бор бу йигит бепарво ўтирар эди.

Бодю эса борган сари ўзини қўйиб юбораётган эди: рўпарадаги магазиндаги моллар уюмини кўрсатиб, яшаш учун курашда бир-бирларини ғажишга ва ҳатто оилавий негизларни ҳам бузиб юборишга тайёр ёввойиларнинг кирдикорларини очиб ташлаётган эди. У бунга ўзининг қишлоқдаги қўшнилари Ломмларни мисол қилиб келтирди: отаси, онаси ва ўғли; учаласи ҳам «Аёл бахти»да хизмат қилади. Улар ҳеч қачон уйда бирга бўлишмайди, уларда оила ўчоғи йўқ, фақат якшанба кунларигина бирга уйда овқатланишади, бошқа кунлари эса канда қилмай трактирларга бориб юришади. Албатта, Бодюларнинг ошхонаси катта эмас, ҳатто бу ерда ҳаво ва ёруғлик ҳам етишмайди, лекин ўзининг бутун куни шу ерда ўтади, яқинларининг меҳрини ҳис қилиб шу ерда яшайди. Шуларни гапира туриб Бодю хонани кўздан кечирди ва ҳатто ўзи ҳам тан олишни истамаётган фикрдан сесканиб кетди – бир кун келиб ваҳшийлар унинг ишини тор-мор қилишади-да, у хотини ва қизи билан маза қилиб яшаётган бу уйдан уни ҳайдаб чиқаришади.

«Бахт»нинг албатта инқирозга учрашини ишонч билан башорат қилаётганига қарамай, Бодюни ваҳима босди: у ич-ичидан нафратланаётган бу инсонлар қадамба-қадам бутун квартални босиб олаётганларини жуда яхши тушуниб турарди.

– Мен бу гапларни сенга уларни ёмон кўрсатиш учун гапираётганим йўқ, – деди қария ўзини босишга уриниб. – Агар ўша ерга ишга кириш сен учун фойдали бўлса, мен ўзим биринчи бўлиб «кир» дейман.

– Мен ўзим ҳам шуни ўйлаяпман, – хижолат бўлаётган Дениза аста шивирлади; қариянинг гаплари қайтага унинг «Аёл бахти»га кириш истагини кучайтирган эди.

Бодю столга суяниб, Денизага қаттиқ тикилди:

– Сен бу ишни бир оз тушунасан, менга айт-чи, сенингча оддий янги моллар сотадиган дўкон турли хил моллар сота бошлаши тўғрими? Бир пайтлар, савдо виждонан олиб бориладиган даврларда «янги моллар» деганда фақат газмол кўзда тутиларди. Энди эса бу жаноблар қандай қилиб бўлса ҳам қўшниларнинг бошига чиқиб олиб, ҳамма нарсани ўзлари туширишни ўйлаб ётишибди. Мана, бутун квартал нимага шикоят қилиб ётибди: ахир майда савдогарлар фақат зарарига ишлаб ётибди-ку. Қарагин, Гайон кўчасида опаси билан пайпоқ сотадиган Бедоре – ўзларининг ярим мижозларини йўқотишди. Шуазель пассажида ички кўйлаклар сотадиган мадемуазель Татен, рақобатга бардош бериш учун нархларни пасайтиришга мажбур бўлди... Бу офат эса бутун кварталимизни, мўйна савдоси билан шуғулланадиган ака-ука Ванпуйларнинг дўкони жойлашган Нев-де-Пти-Шан кўчасини ҳам қўшиб, эгаллаб олди, бу ака-укалар босимга кучлари етмаслигини айтишаяпти. Мана, атрофда фақат нима ҳақида гапиришаяпти. Газмол сотувчилар мўйна сотишаяпти, кулгили эмасми! Уларнинг тепасида эса жаноб Муре турибди!

– Қўлқоплар-чи? – гапга қўшилди Бодю хоним. – Қандай даҳшат! У бутун бир қўлқоплар бўлимини очишга қарор қилибди!.. Кеча, Нев-Сент-Огюс­тен кўчасидан ўтаётганимда, Кинет дўконининг олдида турган экан: бирам кайфияти йўқ, нима гап, деб сўрашга ҳам юрагим дов бермади.

– Соябонлар-чи? – давом этди Бодю. – Бундан баттари бўлмайди. Бу жаноб Муре деганлари ўзини сарсон-саргардон қилишга қарор қил­ганига Бурранинг ишончи комил. Бўлмаса, қандай қилиб соябонларни матолар билан сотиш мумкин? Лекин Буррага қойил қолиш керак – ўзини хафа қилдириб қўймайди. Ҳали кўрамиз!

Бодю бошқа савдогарларни ҳам санаб чиқди – у бутун квартални айланиб чиққан. Гап орасида Бодюнинг оғзидан чиқиб кетди: агар Венсарки ўз дўконини сотмоқчи бўлган бўлса, унда бошқалар ҳам сотсалар керак, чунки Венсар кемадан сув ўтаётганини билиши билан биринчи бўлиб қочадиган каламушлардан. Яна шу заҳотиёқ Бодю кичик савдогарларнинг бирлашишлари тўғрисидаги орзусини гапириб, ўз гапига ўзи қарши чиқа бошлади. У ўзи ҳақида ҳам гапиргиси келаётганди, лекин ўзини босди; унинг қўллари титрар, оғзи қийшайиб кетаётган эди. Ахири, ўзини тутиб тура олмади:

– Ҳозирча шикоят қиладиган жойим йўқ. Албатта, унинг менга ҳам зиёни тегди. Лекин унда ҳозир фақат аёллар учун кўйлакликлар бор: кўйлаклар учун юпқа матолар, манто учун эса қалинроқлари. Эркаклар кўйлагига мато учун ҳали ҳам менга келишаяпти. Мана шунда у менга тенг кела олмайди: меникида танлов имконияти кўпроқ. Лекин Муре чиндан ҳам менинг жиғимга тегмоқчи, мовут матолар бўлимини бекорга шундоқ менинг деразам рўпарасига жойлаштирмади. Сен магазиннинг витриналарини кўрдингми? Бу йигит бекорга тайёр кўйлаклар ва мовутларни у ерга қўймаяпти – худди ёш қизларни йўлдан урувчи ярмарка жарчисига ўхшайди. Очиғи, агар мен шу йўлга ўтадиган бўлсам, уятдан ўлиб қолган бўлардим! Мана, бу «Кекса Эльбеф» юз йилки ҳаммага таниқли, лекин ҳеч қачон унинг эшигига бундай йўлдан урувчи нарсалар осилмаган. Токи тирик эканман, дўкон мен олганимда қандай бўлган бўлса, шундайлигича қолади: ўнг ва чап томонда тўрттадан матолар намунаси ва тамом!

Аста-секин ҳаммани ҳаяжон қоплаб олди. Ахири, ўртага тушган жимликни бузишга Жене­вь­еванинг ҳадди сиғди:

– Отажон, харидорларимиз бизни яхши кўри­шади. Умидимизни сўндирмайлик... Бугун­нинг­ ўзида Дефорж хоним ва де Бов хонимлар келишди. Мен Марти хонимни ҳам кутаяпман, унга пахмоқ керак экан.

– Мен эса кеча Бурделе хонимдан буюртма олдим, – гап қўшди Коломбан. – Тўғри, у инглиз шевиоти [1] рўпарада ўн суга арзонроқлигини ва бизникидан қолишмаслигини ҳам айтиб қўйди.

– Биз худди бу уйнинг катталиги рўмолчадек бўлган даврини билмайдигандек! – алам билан деди Бодю хоним. – Дениза, ишонасанми, Делезлар бу фирмани ташкил қилишганда Нев-Сент-­Огюстен кўчасида икки-уч хил чит билан коленкорга етадиган биттагина шкафдек витриналари бор эди. Дўконнинг ичи шунчалик тор эдики, айланишнинг иложи йўқ эди... «Кекса Эльбеф» ташкил қилинганига эса ўша пайтда олтмиш йилдан ошган бўлиб, ҳозир қандай бўлса ўша ҳолда эди... Оҳ, ҳаммаси шунчалик ўзгариб кетдики...

Аёл бошини силкитиб қўйди, унинг секин гапиришида оилаларининг фожиали ҳаёти акс этарди. У «Кекса Эльбеф»да туғилган бўлиб, бу жойдаги ҳамма нарсани, ҳатто зах тошларигача, яхши кўрар, фақат уни деб ва унинг учун яшар эди. Бир пайтлар бу кварталдаги энг катта, мижозлари энг кўп бўлган мазкур савдо уйи билан фахрланар эди. Энди эса ҳали кучга тўлмаган, авваллари ҳеч ким назарига илмаган рақобатчи корхоналарнинг биринчи ўринга чиқиб олиб, энди қўшниларга зуғум қилаётганидан ич-ичидан эзилар эди. Бу аёлнинг энг оғриқли нуқтаси эди; у «Кекса Эльбеф»нинг ҳақоратланишидан эзилиб кетаётган ва дўконининг ўлим олди талвасаси ўзининг талвасаси бўлишига ва дўкони ёпилган куни ўзи ҳам вафот этишига ақли етган ҳолда дўконига ўхшаб инерция билан яшаётган эди.

Орага сукунат чўмди. Бодю бармоғи билан столни барабан қилиб черта бошлади. У жуда чарчаган, кўп нарсаларни гапириб юборгани учун ўзидан жаҳли чиқаётган эди. Лекин бутун оила ўзларининг ҳамма бахтсизликларини алам билан эслаб кетган эди. Уларга ҳеч бахт кулиб боқмаган! Болалари катта бўлишди, ота-оналари эндигина бойлик йиға бошлашганида, бирданига рақобат бошланиб, у билан бирга хонавайрон бўлишди. Бунинг устига яна мовутфуруш қариганида тинчгина бориб яшайман, деб орзу қилаёт­гани Рамбуйдаги уйга ҳам қараб туриш керак эди. Бодюнинг айтишича, бу уй «тасодифан сотиб олинган», лекин тошдан бўлган эски қурилиш доимий таъмирни талаб қилар, шунинг учун уйни ижарага беришган бўлиб, ижара пули эса сарф-харажатларни қопламас эди. Бунга унинг охирги пуллари кетган бўлиб, эски анъаналарга ёпишиб турган бу ҳаддан ташқари номусли одамнинг камчилиги ана шунда эди.

– Хў-ўш, етар, шунча гапирганимиз, энди бош­қаларга ҳам жой бўшатайлик.

Бутун оила уйқудан уйғонгандек бўлди. Хона иссиқ ва дим эди. Орага тушган оғир сукунат бузилиб, ҳамма шошиб ўрнидан турди. Фақатгина Пепе шунчалик қаттиқ ухлаб қолган эдики, уни шундай мольтон тўпининг устига ётқизиб қўя қолишди. Бетўхтов эснаётган Жан яна эшик олдини эгаллади.

– Хуллас, нимани хоҳласанг, шуни қил, – қайтарди Бодю жиянига. – Биз шунчаки сенга ишларимиз қай ҳолда эканлигини айтиб ўтдик, холос... Сенинг ишларингга эса аралашмаймиз.

У аниқ жавобни кутгандай қизга тикилиб қаради. Лекин уларнинг ҳозиргина айтиб ўтганлари Денизада нафрат уйғотиш ўрнига ­«Аёл бахти»га нисбатан баттарроқ қизиқиш туғдирган эди. Қиз илгаригидек хотиржам кўрингани билан қалбининг туб-тубида норманд аёлининг ўжарлиги ётарди. У амакисининг гапларига жавобан оҳиста деди:

– Амаки, ўйлаб кўрарман, – шу гапларни айтар экан, йўлдан жуда чарчашгани ва шу сабаб вақтлироқ ётишмоқчи эканликларини айтди.

Лекин соат эндигина олтига бонг урган бўлиб, Дениза дўконда яна бир оз ўтирмоқчи бўлди. Кеч тушди. Дениза қуёш ботган пайтдан бошлаб ҳалигача ёғаётган майда ёмғирдан кўприк устининг ҳўл бўлиб кетганини сезди. У ажабланди: бир неча дақиқа ичида бутун кўча кўлмакка тўлган эди. Кўчада кетаётган пиёдалар қуюқ лойни судраб ўтишар, борган сари тезлашаётган ёмғирда ғира-ширада худди катта қанотдек шишган соябонларнинг чизиқлари зўрға кўринарди. Совуқ қотган қиз эти жунжикиб дўконнинг ичкарироғига кирмоқчи бўлди, лекин ғира-шира ёритилган хона айни пайтда жуда зимистон кўриниб, юраги орқасига тортиб кетди. Бу ерга кўчанинг нам нафаси уриб турар, кўҳна кварталдаги ҳаётнинг акс садоси эшитилиб тургандек бўларди; худди кўчадан ўтиб кетаётган йўловчиларнинг соябонларидан оқиб тушаётган ёмғир сувлари пештахталарга шимилиб кетаётгандек, кўп­рикка йиғилган кўлмак сув ва ахлатлар бу эски бинонинг ўзи шундоқ ҳам захдан шўрлаб ётган деворларига шимилиб, моғор бостираётгандек эди. Бу бино худди кўҳна, зах Парижнинг кўланкасига ўхшарди. Дениза худди уни безгак тутаётгандек қалтирарди: бу баҳайбат шаҳарни бундай совуқ ва хунук ҳолда кўриб, даҳшатга тушаётган, айни пайтда таажубда ҳам эди.

Кўчанинг нариги томонида эса, «Аёл бахти»да ичкари томонгача қараб кетган қатор газчироқлар ёнди. Худди бу чироқлар ўзини иситаёт­гандек туюл­ган Дениза олдинга бир қадам ташлади. Машина ҳали ҳам инерция билан ишлаб ётгандек, охирги буғларини чиқариб вишиллаб, гумбурлашда давом этар, ходимлар эса матоларни йиғиштириб, кассирлар тушган пулларни ҳисоб-китоб қилишарди. Тердан хиралашган ойналар орқасидан бу ҳол худди ғаройиб бир фабрикага ўхшарди. Бу томоша ёмғир орасида узоқда, шарпадек, худди олов ёлқинлари атрофида гўлахларнинг соялари ғимир-ғимир қилаётган катта ўтхонадек туюларди. Витриналар ҳам қоронғилик қаърига сингиб кетганди: фақатгина оппоқлигини газчироқлар ёритиб турган тўрларнигина илғаш мумкин эди; бу аёллар учун қурилган бутхонанинг ичкарисида эса тайёр кийимлар қад кўтарган, кулранг тулки териси қўйиб тикилган ажойиб манто эса худди шу сирли Париж оқшомида қуяётган ёмғир остида балга шошаётган бошсиз аёлнинг шарпасига ўхшарди.

Дениза худди сеҳрлангандек кўйлагига ёмғир тегаётганини ҳам сезмай, эшик олдига келди. Туннинг айни шу соатида худди чўғдек чарақлаган «Аёл бахти» уни буткул ўзига асир этганди. Ёмғир остида қорайиб нам тортгандек туюлаётган унга бегона бўлган бу Парижда айни ушбу жой қизга худди ягона ҳаёт ўчоғидек, маёқдек кўринаётганди. Қиз энди келажак ҳақида, шу магазинда ишлаш ҳақида орзу қила бошлади. Укаларини катта қилиш учун у кўп ишлаши керак бўлади, лекин қизнинг ҳаётида нималигини ҳозир ўзи ҳам тушунмаётган нимадир рўй беради – бу нимадирга нисбатан қўрқув ҳам ва айни пайтда бу нарсанинг тезроқ рўй беришини хоҳлаш истаги ҳам бор эди. Денизанинг ёдига бу бинони қуриш пайтида ҳалок бўлган аёл тушди. Қизни қўрқув босди: рўпарадаги чироқлар унга худди қон теккандек туюлди, лекин дам ўтмай тўрларнинг оппоқлиги уни тинчлантирди, қалбини умид ва ишонч қоплаб олди; бу пайтга келиб ёмғир салқини Денизанинг қўлларини музлатиб, марказга келишгандаги ҳаяжон орқасидан пайдо бўлган хаёлларни кучсизлантирган эди.

– Бу Бурра, – деди кимдир қизнинг орқасида.

Қиз энгашиб, чолнинг эрталаб кўргани бутун бир соябон ва ҳассалар тўплами терилган вит­рина олдида қимирламай турганини кўрди. Чол қоронғида «Аёл бахти»га тикилганча қотиб турар, унинг юзи жуда аянчли эди: у ҳатто бошига ёмғир тушиб оппоқ сочларидан оқиб тушаётганини ҳам сезмаётгандек эди.

– Аҳмоқ, – деди яна ўша кимдир, – ахир шамоллаб қолади-ку.

Дениза орқасига ўгирилиб, Бодю оиласи­да­гиларнинг ҳаммаси яна орқасида туришганини кўрди. Уларнинг ўзлари ҳам сезмаган ҳолда ҳо­зиргина ўзлари аҳмоқ деб атаганлари Буррадек, юракларини чок-чокидан сўкиб юборгудек бўлаётган томошани қайта-қайта кўришга қайтардилар. Бу гўё ўз-ўзини атай қийнашдек эди. Женевьеванинг ранги оқариб кетганди: у Коломбаннинг иккинчи қаватда ҳаракат қилаётган сотувчи қизларни суқ билан томоша қилаётганига амин бўлганди. Бодю яна ўзида қайнаб чиқа бошлаган ғазабни босишга уринди, хотинининг кўзлари эса сўзсиз кўз ёшлари билан тўлди.

– Демак, сен эртага у ерга бормоқчисан? – ахири сўради мовутфуруш. Уни ишончсизлик қийнаётган эди; у жияни ҳам бошқалардек бош эгганини ҳис қилди.

Қиз аввалига нима дейишни билмади, сўнг беозоргина:

– Ҳа, амаки, агар сиз хафа бўлмасангиз, – деди.

II

Эртаси куни соат саккиз яримда Дениза «Аёл бахти» ёнида турарди. У аввал бу ерга келишга, сўнгра эса укаси Жанни жуда узоқда, шаҳар атрофида турувчи хўжайининикига кузатиб қў­йишга қарор қилди. Лекин вақтли туришга ўргангани учун қиз уйдан жуда эрта чиқиб қолганди: хизматчилар энди-энди кела бошлаган эдилар. Кулгили кўриниб қолишдан қўрқиб, у иккиланибгина Гайон майдонида туриб қолди.

Совуқ ҳаво туфайли кўприк қуриб бўлган эди. Тонг нурларидан ёришган кўчалардан қишнинг биринчи совуқларидан қунишганча қўлларини чўнтакларига тиқиб, пальтоси ёқаларини кўтариб олган хизматчилар шошилиб келардилар. Улар ҳаммаси асосан битта-биттадан келишиб, ёнма-ён биргаликда шошилиб келган хизматдош­лари билан на оғизда, на кўзқараш билан саломлашмай, магазин ичида ғойиб бўлардилар; баъзилар эса ё иккитадан, ёки учтадан бўлиб йўлни бутунлай эгаллаб олганча бир-бирлари билан гап­лашиб келишар экан, ичкарига киришдан олдин бир ҳаракат билан қўлларидаги папирос ва сигара қолдиқларини ариққа ирғитишарди.

Дениза келаётганларнинг кўпчилиги ўтиб кета туриб унинг юзига қарашаётганини сезди. Бу қизни баттар ҳаяжонга солди. У энди ўтиб кетаётганларнинг кетидан кириш учун ўзида куч топа олмаётган эди, шунинг учун энди кириб келаётган одамлар оқими тугагандан кейин киришга қарор қилди: қиз эшикда бу эркаклар билан тўқнашиб кетиши мумкинлиги тўғрисидаги фикрдан қизариб кетганди. Лекин оқим ҳали ҳам давом этар экан, қизиқиб қараётганлардан қочиб, Дениза майдонни аста айланиб чиқди. Қайтиб келганда у «Аёл бахти»нинг кираверишида баланд бўйли, оқишдан келган ва бесўнақай, худди ўзи каби, балки бировни кутиб турганга ўхшаган йигитни учратди.

– Мадемуазель, сиз шу ерда сотувчи бўлиб иш­ламайсизми? – ахири юрак ютиб, тутилиб сўради йигит.

Нотаниш одамнинг саволи Денизани шунчалик гарангситиб қўйдики, у ҳеч нима деб жавоб бера олмади.

– Биласизми, – давом этди йигит, баттарроқ тутилиб, – сиз менга ...мен шу ерга ишга кира оламанми, деб ўйлаётгандим, сиз менга тушунтириб бера олмайсизми?..

Йигит қиздан ҳам баттар уялиб кетаётган эди, уни қизга мурожаат қилишга ундаган нарса унинг ҳам ўзидек аҳволда эканлиги эди.

– Жуда хурсанд бўлган бўлардим, жаноб, – де­ди Дениза. – Лекин мен ўзим ҳам сиздан ортиқ билмайман: ўзим ҳам бу ерга ишга кириш учун келганман.

– Ҳа, тушунарли, – бутунлай ўзини йўқотиб, де­ди йигит.

Шароитлари бир хиллигидан уялиб, лекин ша­роити ўзиникидек бўлган шеригига далда бе­ришга ҳам юраги дов бермай, иккаласи ҳам қип-қизарганча бир-бирларига қараб туришарди. Бирор оғиз сўз айтишга ҳам қурблари етмай, борган сари баттар уялишиб, иккалалари ҳам ноқулай аҳволда бир-бирларидан бир неча қадам нарида туриб кута бошладилар.

Хизматчилар ҳали ҳам келишда давом этишарди. Энди Дениза улар ўзининг олдидан ўтишаётганда ер остидан унга қараганча гап отиб кетишаётганини сезиб қолди. Йигитлар учун эрмак бўлаётгани тўғрисидаги фикрдан қизнинг ҳаяжони борган сари ортиб, бир оз вақт нариги кўчаларни айланиб келишга аҳд қилар экан, бирдан Пор-Маон кўчасидан шошиб келаётган йигит унинг диққатини тортди. Бу бўлим бошлиқларидан бири бўлса керак, чунки хизматчилар ҳаммаси у билан саломлашишар эди. Бу бўйлари баланд, оқдан келган ва сип-силлиқ тарашланган мўйловли йигит бўлиб, кўзлари чарақлаб турар ва қарашлари майин эди. Майдонни кесиб ўтаётиб у Денизага бепарвогина қараб қўйди-да, магазин ичига кириб кетди. Қиз эса қимир этмай, қотганича туриб қолди. У йигитнинг қарашидан ҳаяжонланиб кетган ва юрагида ўзи ҳам тушунмаган қандайдир қўрқув ва айни пайтда ҳайрат қоришиб кетган бир ҳис уйғонган эди. Дениза батамом қўрқиб кетганидан ўзига келиб олиш учун олдин Гайон, кейин Сен-Рок кўчаларида бир оз айланиб келишга қарор қилди.

Лекин бу йигит бўлим бошлиғидан ҳам юқорироқ лавозимда бўлиб, Октав Муренинг ўзлари эди. Бу кеча у ҳеч ҳам ухламаган, таниш биржа маклериникида бўлган балдан кейин дўсти ва қандайдир бир кичкинагина театрдан топишгани икки аёл билан овқатлангани боришган эди. Ҳозир йигитнинг эгнида унинг фрак ва оппоқ бўйинбоғини беркитиб, охиригача тугмаси солинган пальто бор эди. У тезгина ўз жойига борди-да, кийимини алмаштириб олди; кейин хонасига кириб ўз жойига ўтирар экан, энди унинг кўриниши тетик, қарашлари сергак ва юзининг ранги худди у ўн соат ухлаб дам олгандек, тиниқ эди. Пишиқ чивиқ газлама сирилган дубдан ясалган мебель қўйилган бу хонанинг ягона безаги ушбу квартал одамлари вафот этганидан бери шу пайт­гача у ҳақида гапириб келишаётгани Эдуэн хонимнинг портрети эди. Октав уни ҳали ҳам ҳурмат билан эслар, аёлнинг унга турмушга чиқиб бойликка кўмиб ташлагани учун унинг хотирасини чин юракдан эъзозлар эди. У ҳозиргача турли қоғозлари турадиган папкасидаги векселларини қўлига олишдан олдин бахтли одам каби портретга кулиб қараб қўяр эди. Ахир йигит ёш бева бўла туриб қилган ўз шўхликларидан сўнг айни шу ерга, аёлининг олдига ишлагани келар эди.

Эшик тақиллаб, жавобни ҳам кутмай хонага баланд бўйли, ориқдан келган, ўткир бурунли ва лаблари юпқа йигит кириб келди. Эндигина оқ туша бошлаган сочлари уни сипо қилиб кўрсатар эди. Муре қўл қўйишда давом этар экан, бошини кўтариб сўради:

– Бурдонкль, яхши ухлаб турдингизми?

– Раҳмат, яхши, – жавоб берди йигит ва ўзининг уйидек, аста хонанинг у бошидан бу бошига юра бошлади.

Лимож томонлардан бўлган камбағал фермер­нинг ўғли Бурдонкль «Аёл бахти»да магазин ҳали Гайон майдонининг бурчагинигина эгаллаган даврда Муре билан баравар бир вақтда иш бош­лаган эди. Жуда ҳам ақлли, ишчан бўлган бу йигит жуда ҳам жиддий бўла олмайдиган, кўриниши енгилтак ва аёлларни деб доим ҳар хил жанжалларга аралашиб юрадиган бу ҳамкасбини бемалол ўз соясида қолдириши мумкин эди. Лекин Бурдонклда одатда ҳамма ғайратли қишлоқиларда бўладиган иқтидорнинг на заррачаси, на Муренинг дадиллиги ва одамни ўзига тортадиган нозиклиги бор эди. Ақл билан иш тутадиган инсон сифатида у бошиданоқ ҳеч қандай қаршиликсиз Мурега бош эгиб келди. Октав Муре ўз хизматчиларига пулларини ўзининг корхонасига тикишни таклиф қилганида Бурдонкль биринчилардан бўлиб, ҳатто кутилмаганда холасидан қолган меросни ҳам Мурега ишониб топширди. У аста-секин, ҳамма босқичларни босиб ўтиб – сотувчиликдан, бўлим бошлиғининг ёрдамчиси, кейин ипак кийимлар бўлимининг бошлиғи ва охирида ўз бошлиғининг энг севимли ва ишончли шеригига, Мурега магазинни бошқаришда ёрдам берадиган олти пайчидан бирига айланган эди. Бу пайчилар худди вазирлар маҳкамасига ўхшаб, ҳар бири маълум бир йўналишга бошчилик қиларди. Бурдонкль эса уларнинг ҳаммасининг тепасида турарди.

– Сиз ўзингиз қандай ухладингиз? – бетакаллуф сўради у бошлиғидан.

Муре у ҳатто ухлашга ётмаганини айтар экан, Бурдонкль бошини чайқатиб, деди:

– Бу зарарли.

– Мана энди! – кулганча қаршилик кўрсатди Муре. – Мен сиздан ҳам тетикроқман. Ухлагандан кўзларингиз шишиб кетибди, ортиқча ақллилигингиздан оғирлашиб кетибсиз. Маза қилсангиз-чи! Бу мияни соғлом қилади!

Бундай дўстона тортишувлар уларнинг ўртасида оддий ҳолга айланиб кетган эди. Бурдонкль илгари ўзининг ўйнашларини урарди, айтишича, улар ухлашга халал беришар экан. Ҳозир эса (уйдан ташқарида шубҳасиз, аёллар билан учрашар, лекин бу ҳақда оғиз очмасди) аёл зотини ўлгудек ёмон кўриб қолган ва йигитнинг ҳаётида улар жуда кам ўрин эгаллашар эди. Магазин ичкарисида у харидор аёлларнинг (ичида уларнинг латта-путта деб бутун бойлигини сарфлашларидан нафратланса-да) эҳтирослари билан ўйнашар эди. Муре эса, аксинча, аёлларга нисбатан ҳаддан ортиқ мулозаматда бўлар, уларга таъзимда бўлиб, хушомад қилар, доим янгидан-янги ишқибозликлар қилар ва бу унинг учун худди ўзининг фирмаси учун рекламадай гап эди; бутун қиз-жувонлар оламини маст қилиб, ўз ихтиёрида ушлаб туриш учун ҳаммасини бирдек эркалатгандек эди.

– Кеча кечқурун балда мен Дефорж хонимни кўрдим, – деди Муре. – У ҳамма аёллар ичида танҳо эди.

– Кейин у билан овқатландингизми?

Муре ҳайрон бўлди:

– Нималар деяпсиз, азизим, ахир у ўзига тўғри аёл... Йўқ, мен Элоиза билан эдим. У ўлгудек тентак, лекин роса хушчақчақ!

Муре векселларнинг янги тўпламини олиб, қўл қўя бошлади. Бурдонкль шошмасдан у бурчакдан бу бурчакка юришини давом эттирди. Сўнг Нев-Сент-Огюстен кўчасига қараган баланд дераза орқали кўчага қараб, Мурега деди:

– Биласизми, улар ахир бир куни қасос олишади-ку!

– Ким ҳақида гапираяпсиз? – сўради суҳбат мавзуси ёдидан чиқиб бўлган Муре.

– Аёллар ҳақида-да.

Муре баттарроқ хушчақчақ бўлиб кетди; шу жойда суҳбатдоши дўсти ўз беҳаёлигини сох­та таъсирчанлик қобиғига ўраб кўрсатишининг гувоҳи бўлди. У елкасини қисиб, аёллар ўзига бойлик тўплашга ёрдам бериб бўлишлари билан уларни худди ахлат қопидек итқитиб юборишини айтди. Лекин ўжар Бурдонкль тиқ этмай, қатъийлик билан такрорлади:

– Улар қасос олишади... Ҳамма учун қасос оладиган биттаси чиқади. Бундан қочиб қутула олмайсиз.

– Бу қўрқинчли эмас! Азизим, бунақаси ҳали туғилмаган. Агар пайдо бўлиб қолса ҳам, ўзингиз биласиз-ку...

У перосини юқорига кўтариб, ҳавода силкитди-да, худди юракка санчгандек бўшлиққа санчди. Ёрдамчиси ҳали ҳам у ёқдан бу ёққа юрарди; у ҳали ҳам одатдагидек камчиликлари бўлса-да, бари бир ақлли бўлган хўжайинига сиғинар, аммо у ёрдамчисини боши берк кўчага олиб кириб қўйган эди... Ҳеч қандай гуноҳи йўқ, ақлли, ҳеч ким йўлдан ура олмайдиган даражада ўзига маҳкам Бурдонкль гуноҳнинг оҳанрабоси борлигини, ўз бағрини энг жасурларгагина очадиган Парижни ҳалигача тушунмасди.

Жимлик чўкиб, фақат перонинг ғирчиллашигина эшитилар эди. Сал ўтиб Муре Бурдонклдан келаси душанба куни очилиши кутилаётган қишки молларнинг катта бозори ҳақида сўради. Хўжайинининг узуқ-юлуқ савол­ларига Бурдонкль тўлиқ ахборотларни берди. Бу жуда муҳим иш эди: мазкур савдо уйи ўзининг ҳамма бор буд-шудини ишга тиккан бўлиб, кварталда юрган гап-сўзлар ҳақиқат эди: Муре бу фаолиятга боши билан шунчалик шўнғиган эдики, назарида ўзининг қилаётган бу ҳаракатларидан ҳамма нарса тит­раши керак эди. Бу савдо-сотиққа ёндашишнинг янгича йўналиши эди, инсон фантазиясининг тижоратга йўналтирилиши эди; бир пайтлар Эдуэн хонимни ҳам хавотирга солган, дастлабки муваффақиятларга қарамай, пайчиларни иккилантираётган йўл эди. Бурчак-бурчакда ҳаддидан ошаяпти, деб хўжайинга тиш қайрашар, у харидорлар сонини ҳисобга олмай ўйламасдан магазинни кенгайтириб ётибди, деб хавотирга тушишарди; йигит кассада бор нақд пулни янги иш учун олиб, захирада бир чақа ҳам қолдирмай магазинни моллар билан тўлдириб ташлаганида пайчилар даҳшатга тушишар эди. Қайта таъмирлашга кетгандан ортган ҳамма пуллар ана шу бозор учун ишга солинган эди: яна ёки ютиш ёки тамом бўлиш масаласи турарди. Лекин ана шу ҳамма ўзини йўқотиб қўйган бир пайтда Муренинг ўзи одатдагидек тантанавор кайфиятда бўлиб, уни кутиб турган миллионларга тўлиқ ишонарди. Бурдонкль келтирадиган даромади ҳали номаълум бўлган бўлимларнинг ҳаддан ташқари кенгайтирилишига нисбатан ўзининг хавотирини айтганида Муре кулганча хитоб қилди:

– Азизим, хотиржам бўлинг, магазин ҳозир ҳам ҳали жуда кичкина!

Бурдонкль ғоят таажжубда эди: у ниҳоятда қўрқиб кетганини яширишга ҳам уринмади. Магазин ҳали ҳам жуда кичкина! Тўрт юз учта ходим ишлайдиган ўн тўққизта бўлими бор янги моллар магазини!

– Ҳа-да, албатта! – таъкидлади Муре. – Яқин бир ярим йил ичида биз фаолиятимизни анчагина кенгайтиришимиз керак бўлади... Мен бу ҳақда жиддий ўйлаб юрибман. Дефорж хоним эртага ўзиникига бир йирик банкирни таклиф қилиб, мени у билан учраштиришга ваъда берган... Хуллас, ҳаммаси ҳал бўлганда, бу ҳақда яна гаплашамиз.

Векселларни тугатиб, Муре ўрнидан турар экан шеригининг елкасига дўстона қоқиб қўйди. Атрофидаги ақлли одамларнинг даҳшатга ту­шиш­лари Мурени завқлантирарди. Бир куни, гоҳо ўзининг очиқкўнгиллилиги билан ўз ҳамкасбларини ҳайратга солиб қўядиган ҳолларнинг бирида, йигит уларга ўзининг табиатан бутун дунё яҳудийларидан ҳам баттарроқ яҳудий эканлигини айтди: ташидан ҳам, ичидан ҳам ўзи ўхшайдиган отасидан унга қувноқлик, пулнинг қадрига етиш фазилати ўтган бўлса, онасининг олдида қарздорлиги эса йигитнинг – балки омадининг кўп қисмининг сабаби шундандир, чунки ҳамма тўсиқларни енгиб ўта оладиган кучи борлигини ўзи яхши англарди – фантазияси жуда бойлигидан эди.

– Нима ҳам дердим, ахир пайчилар ҳаммаси охиригача сиз билан эканлигини жуда яхши биласиз-ку, – деди Бурдонкль.

Одатдагидек, магазинни айланиб чиқишдан олдин улар яна бир нечта майда муаммоларни муҳокама қилиб олишди ва Муренинг ғояси бўлган, сотилган моллар ёзиб юриладиган чек дафтарчаларининг нусхасини кўриб чиқишди. Урфдан чиққан, туриб қолган молларнинг агар сотувчининг фойдасига ажратиладиган ҳақ кўп­роқ бўладиган бўлса, тезроқ сотилишини сезган Муре ўз кузатувлари асосида савдо тизимига янги усулларни киритди. Шу кундан бошлаб сотувчиларни улар ўзлари сотаётган ҳамма молларга қизиқтиришга ҳаракат қилди; сотувчиларга сотилган ҳар бир парча матодан, улар сотган энг кичкина нарсадан ҳам фоиз берадиган бўлди. Бу янги усул янги моллар савдосини бутунлай ағдар-тўнтар қилиб ташлади ва сотувчилар ўртасида яшаш учун курашни кучайтирди, бундан эса хўжайинларга катта наф тегарди. Бу кураш Муренинг қўлларида ҳаракат қилаётган пружинага, у ўжарлик билан ҳаётга татбиқ қилаётган ташкилий эътиқодга айланди. У эҳтиросларни кучайтирар, одамларнинг қизиқишларини бир-бирига қарама-қарши қилиб қўяр, кучлилар бўшангларни ютиб юборишларига йўл қўйиб қўяр, бу курашда эса ўзининг кучига куч қўшиларди.

Чек китобчасининг нусхасини қабул қилишди: корешок тепасида ва йиртиб олинадиган бетда бўлим номи ва сотувчининг рақами қўйилади; варақнинг иккала томонида матонинг неча метр­лигини кўрсатувчи, маҳсулот ва унинг нархи ёзиладиган графалар бўлиб, сотувчи бу чек китоб­часини кассага олиб боришдан олдин унга қўл қўйиши керак эди, холос. Бу янгилик назоратни жуда осонлаштирар эди: кассадан ҳисоб-китоб бўлимига топширилган қоғоз билан сотувчининг қўлида қолган корешокни [2] солиштириш керак эди, холос. Сотувчилар эса бундан буён ҳар ҳафта ҳеч қандай қийинчиликсиз уларга тегишли бўлган фоиз ва мукофотларини олаверишар эди.

– Энди бизларни камроқ алдашади, – мамнун бўлиб деди Бурдонкль. – Миянгизга зўр фикр келди-да.

– Мен бугун кечаси яна бир нарса ҳақида ўйлаб қолдим, – деди Муре. – Ҳа, дўстим, кечқурун, овқат пайтида. Мен ҳисоб-китоб бўлимидаги ходимларга уларнинг сотилган моллар акс эттирилган ёзувда топган ҳар бир хатоси учун кичкинагина мукофот беришни ташкиллаштирмоқ­чиман... Биласизми, ана шунда улар бирорта ҳам хатони ўтказиб юборишмайди; аксинча, ўзлари хато ўйлаб чиқа бошлашади, – кулди йигит.

Бурдонкль дўстига ҳайрат билан боқиб турарди. Яшаш учун курашнинг бу янги йўли уни лол қолдираётган эди: Муре чиндан ҳам бошлиқ бўла олиш иқтидорига эга эди, у корхонасининг ишини шундай йўлга қўймоқчи эдики, бунда бошқаларнинг хоҳиш-истагидан фойдаланиб, аста-секинлик билан, лекин аниқ қилиб ўзининг ҳам истакларини рўёбга чиқариш мумкин бўлиши керак эди. «Агар одамларнинг бор кучини сўриб олишни истасанг, ёки уларнинг номуси билан ўйнашмоқчи бўлсанг, – кўпинча дерди Муре, – бу ҳолда уларга ўзларининг талаб ва истакларини рўпара қилиб қўйиш керак».

– Хў-ўш, кетдикми, – деди Муре. – Бозор билан шуғулланишимиз керак... Кеча ипак моллар келдими? Бутмон қабул қилиш билан банд бўлса керак-а?

Бурдонкль бошлиғининг кетидан одимлади. Қабул қилиб олиш бўлими Нев-Сент-Огюстен кўчаси томондаги ертўлада эди. Кўчада тротуар билан бир текисликда қопқоқли туйнук ўрнатилган бўлиб, фургондан туширилган моллар олдин тарозида тортилиб, кейин пастга тушириб юбориларди. Улар деворларга урилиб, тинмай қути ва тойлар қўйи­ла берганидан дуб ёғочидан ясалган қисмлари ялтираб кетган каток бўйлаб пастга сирпанарди. Олиб келинган ҳамма моллар магазинга мана шу ўра орқали кирарди. Айниқса, бозор кунлари бу ертўлага молларнинг туганмас оқими шаршарадек тушарди: лион шойиси, инглизларнинг жун матолари, француз мовути, руан чити ва бошқалар...

Ўтиб кетаётиб, Муре бир зум катокнинг ёнида тўхтади. Бу ерда иш қайнар эди: турнақатор қутилар худди ўзи тушаётганга ўхшарди – уларни пастга итариб турган инсон қўли кўринмай, қутилар худди булоқнинг суви отилиб чиққандек отилар эди. Қутилардан сўнг худди думалаб тушаётган тошлардек тойлар думалаб туша бошларди. Муре бир оғиз гап қотмай, уларга қараб турар экан, дақиқасига минг франк олиб келадиган молларнинг бу шаршарасидан кўзлари ёнаётганди. Шу даврга қадар бу бош­лаган кураши хусусида ўзи ҳам ҳозиргидек аниқ тасаввурга эга эмасди. Молларнинг бу оқимини Парижнинг тўрт томонига йўналтириш керак бўларди.

Муре индамай кузатишда давом этди. Ҳаво кириб-чиқиши учун қилинган кенг туйнуклардан тушиб турган ёруғлик остида бир нечта хизматчи юкларни қабул қилар, бунинг орасида бошқа ишчилар эса бўлим бошлиқларининг кўз олдида қути ва тойларни очишар эди. Бутун ертўла ҳаракатда эди.

– Ҳаммасини олдингизми, Бутмон? – қутилардаги молларни текшириш билан банд бўлган кенг елкали йигитнинг ёнига яқинлашар экан, сўради Муре.

– Менимча, ҳа, – жавоб берди Бутмон. – Лекин ҳали жуда кўп санаб чиқишим керак.

Бўлим бошлиғи магазин ходими қутидан олиб пештахталарга қўяётган моллар тўғри ёзилганми ёки йўқлигини текшириш учун юкхатларни тезгина текшириб чиқди. Ундан сўнг бир қанча хизматчилар текшириб олаётган моллар билан лиқ тўла пештахталарга навбат келди. Ҳамма ёқда молларни очиб қабул қилиб олиш жараёни кетаётганди: худди бу ерда турли хил матолар аралаштириб ташлангандек эди – уларни қараб чиқишар, тескарисини ўгириб қарашар, ҳеч қачон тўхтамайдигандек товушлар садоси остида уларга нарх қўйилар эди.

Савдо оламида таниқли бўлишга улгурган Бутмон юзлари думалоқ, мумдек қора соқоли бор, кўзлари чиройли қувноқ йигит эди. Келиб чиқиши Монпельедан бўлиб, шўх, мақтанчоқ, жуда ҳам зўр сотувчи бўлмаса-да, сотиб олишда унга тенг келадигани йўқ эди. Бутмонни Парижга қиш­лоқда дўкони бўлган отаси жўнатган эди; лекин у ўғли савдо-сотиқни ўзининг қўлидан олиш даражасида етарли ўрганди, деган пайтда, йигит ота уйига қайтиб боришдан бутунлай бош тортди. Шу кундан бошлаб ота ва ўғил ўртасида рақобат бошланди; ўзининг қишлоқдаги майда савдо-сотиғига боши билан шўнғиган ота оддий хизматчининг уч баробар кўп олаётганига ҳайрон бўларди; ўғли эса эскичасига ишлаётган отасининг устидан кулар, пуллари билан мақтанар, ҳар сафар уйига келганда бутун хонадонни издан чиқариб кетар эди. Бошқа бўлим бошлиқлари каби Бутмон ҳам белгиланган уч минг франк маоши устига яна савдодан тушган фойдадан ҳам фоиз оларди. Ҳайратдан лол қолган Монпелье­ аҳолиси тинмай Бутмоннинг ўғли ўтган йили ўн беш минг франк олгани тўғрисида гапирарди; бу ахир энди бошланиши эди; одамлар жаҳли чиққан отага бу энди бошланиши эканлигини, ҳали бундан ҳам баттар бўлишини айтишарди.

Бурдонкль ипак бойламини қўлига олиб, худди билағондек уни яхшилаб кўздан кечира бошлади. Бу машҳур кумуш-ҳаворанг «Париж бахти» шойи матоси бўлиб, Муре унинг ёрдамида ўз рақобатчиларига узил-кесил зарба беришни режалаштираётган эди.

– Чиндан ҳам жуда яхши экан, – деди Бурдонкль.

– Таассурот қолдирганчалик яхши эмас, – қаршилик билдирди Бутмон. – Фақат Дюментейлгина бу нарсани қила олади... Унинг олдига охирги марта, Гожан билан уришиб қолганимда борганимда, бу намунанинг тўқилиши учун юзта ускуна ўтказишга рози бўлди, лекин ҳар бир метр учун йигирма беш сантимдан қўшишни талаб қилди.

Сал кам ҳар ой Бутмон Лионга борар ва бир неча кун давомида фабрикаларни айланиб чи­қарди. Унга фабрика эгаларига нақд пул тўлаш ваколати берилган бўлиб, одатда, йигит энг зўр меҳмонхоналарда тўхтар эди... Умуман олганда, Бутмон ўз ҳаракатларида бутунлай озод бўлиб, магазин учун ҳушига келган молни сотиб олар, унга ўз бўлимининг айланмаси ҳар йили ошса бўлди эди: ўзи бундан маълум бир фоизни оларди. Хуллас, йигитнинг «Аёл бахти»даги ўрни ҳамма бўлим бошлиқлари сингари алоҳида эди: у савдонинг бошқа соҳалари бўйича тижоратчи-мутахассис эди.

– Демак, келишдик, бу ипак матони беш франку олтмиш су деб баҳолаймиз. Тушунаяпсизми, ахир бу деярли ўзининг нархи.

– Ҳа, ҳа, бешу олтмиш, – шоша-пиша рози бўлди Муре, – агар бир ўзим бўлсам, мен зарарига сотган бўлардим.

Бўлим бошлиғи яйраб кулди:

– Мен айни мана шуни орзу қилаяпман... Бу сотишни уч маротабага оширади, менинг ягона вазифам эса – кўпроқ фойда олиш...

Бурдонкль эса кулмаётган, аксинча лабларини қаттиқ қимтиб олган эди. У умумий тушумдан фоиз олар ва нархни туширишдан йигитга ҳеч қандай фойда йўқ эди. Айнан Бурдонклнинг ўзига нархларни кузатиб туриш вазифаси юкланган бўлиб, кўпроқ сотиш истагида камроқ фойдага сотиб қўймаслиги учун Бутмонга кўз-қулоқ бўлиб туриши керак эди. Бунинг устига Бурдонкль яна иккилана бошлади: реклама мақсадида қилинаётган бу комбинацияларнинг бари унинг учун тушунарсиз эди. Шунинг учун юрак ютиб, қаршилик кўрсатди:

– Агар биз уни беш-у олтмишдан сотсак, бу зарарига сотганнинг ўзи, чунки қўшимча харажатларни қоплаш керак бўлади, улар эса ҳазилакам эмас... Бошқа жойда уни етти франкдан сотишган бўларди.

Муренинг жаҳли чиқиб кетди. Матога қўли билан бир уриб, хитоб қилди:

– Жуда яхши. Мен эса харидорларимизга совға қилмоқчиман. Чиндан ҳам, азизим, сиз аёлларни тушунишни ҳеч қачон ўргана олмайсиз. Ўйлаб кўрсангиз-чи ахир: улар бу матони бир-бирларининг қўлларидан юлиб олишади!

– Юлиб ҳам кўришмасин-чи, – Муренинг шериги ҳеч тинчий демасди, – лекин улар қанчалик кўп юлишса, биз шунчалик кўп йўқотамиз.

– Баҳслашмайман, молда бир неча сантимгина йўқотамиз. Нима бўлибди? Ҳечқиси йўқ! Биз эса бу ерга қанчалаб аёлларни жалб қиламиз ва уларни ўз қўлимизда ушлаб турамиз, улар эса, матолар тўдаси олдида эслари оғиб, санамасдан ҳам кармонларини бўшатишади. Азизим, ҳамма гап шундаки, аёлларни қиздириб қўйиш керак, бунинг учун эса уларни қизиқтирадиган, шов-шув кўтарадиган мол керак. Ана ундан кейин эса қолган молларингизни бошқа ерда қанча бўлса ўша нархга сотаверасиз, харидорлар эса у сизда арзонроқ деб ўйлайди. Масалан, «Олтин тери» тафтасини биз етти-ю элликдан сотамиз – ҳамма ерда шу нарх – лекин бизда у жуда яхши кетади ва «Париж бахти»дан келадиган камомадни қоп­лайди... Мана кўрасиз!

Муре борган сари жонланиб кетаётганди.

– Тушунсангиз-чи! Мен «Париж бахти» бир ҳафта ичида бутун савдо дунёсида тўнтариш қилишини хоҳлайман. Ахир бу ипак – бизнинг кузиримиз-ку, у бизга ҳали шон-шараф келтиради. Ҳамма фақат у ҳақида гапира бошлайди, сиз ҳали рақобатчиларимизнинг дод-войларини ҳам эшитасиз. Яна майда савдогарларнинг қаноти қирқилади. Ертўлаларида ревматизмдан азоб чекаётган бу ҳамма эски-тускичиларнинг барини бутунлай гўрга тиқамиз!

Молларни текшириб олаётган хизматчилар ўз хўжайинларини жилмайиб тинглардилар. У гапира туриб ҳаммани ўзининг ҳақлигига ишонтиришни яхши кўрарди. Бурдонкль жаноб Муренинг гапларига қарши ҳеч нима демади. Бу пайтга келиб қути бўшаган ва иккита хизматчи бошқасини оча бошлаган эди.

– Лекин фабрика эгаларига бу фойдалидек туюлмаяпти, – деди Бутмон. – Лиондагиларнинг ҳаммаси сизга қарши. Улар айтишларича, сиз уларни ўз арзонгарчилигингиз билан кафангадо қилаётганмишсиз... Биласизми, Гожан менга қарши уруш очди. У менинг шартларимга рози бўлишдан кўра, майда фирмаларга узоқ муддатли кредит очишга қасам ичди.

Муре елкасини учириб қўйди.

– Агар Гожан эс-ҳушини йиғиб олмаса, инқироздан қочиб қутула олмайди... Нимага улар ўжарлик қилишаяпти? Биз пулларини дарров берамиз, ишлаб чиқаришадиган ҳамма нарсани оламиз; арзончилик уларга ҳеч тегиши керак эмас... Нима ҳам дердик – халойиқ фойда кўради-ку, шу ҳам катта гап.

Хизматчи иккинчи қутини бўшатар, Бутмон эса молларни юкхат билан солиштирарди. Бош­қа хизматчи эса пештахта устидаги молни махсус шифр билан белгилар ва шу билан текшириш тугарди. Бўлим бошлиғи қўл қўйган юкхат юқорига, асосий кассага жўнатиларди. Муре яна бирмунча вақт атрофида қайнаётган ишга қараб турди ва бир оздан сўнг ўз жангчиларидан хурсанд бўлган лашкарбошидек аста Бурдонкль билан у ердан узоқлашди.

Улар шошмасдан бутун ертўлани айланиб чиқишди. У ер бу ерда туйнуклар орқали ёруғлик тушиб турарди. Қоронғи бурчаклар ва тор даҳлизлар бўйлаб кечаю кундуз газчироқлар ёниб турарди. Бу даҳлизларда захиралар сақланарди: темир панжаралар билан тўсиб қўйилган дахмаларда бўлимлар ўз молларининг ортиқчасини сақлашар эди. Йўл-йўлакай жаноб Муре душанба куни биринчи марта ёқишлари керак бўлган калорифер ва темир қутига ўрнатилган газ ҳисоблагич ёнидаги ёнғин постига ҳам кўз ташлаб ўтди. Олдин ертўла бўлиб, кейинчалик кичкина залларга айлантирилган ошхона ва емакхона Гайон майдонига чиқадиган бурчакда, чап томонда жойлашган эди. Улар, ахири, ертўланинг бошқа томонида жойлашган, харид қилинган молларни эгаларининг уйларига етказиб берадиган бўлимга етиб келишди; бу ерга харидорлар ўзлари билан олиб кетмаган бўхчалар келтирилар эди; бу бўхчалар стол устида ажратилар ва Париж кварталларини ҳисобга олган ҳолда, токчаларга ажратиб қўйилар эди. Кейин эса уларни «Кекса Эльбеф»нинг рўпарасидаги кираверишга олиб чиқадиган кенг зиналар орқали тўппа-тўғри фургонларга олиб чиқишарди.

– Кампьон, – илгари сержант бўлган, ориқ юзли, молларни эгаларига етказиб бериш билан шуғулланувчи бўлим бошлиғига мурожаат қилди Муре. – Кеча соат иккиларда олтита чойшаб сотиб олган аёлнинг нарсалари нима учун кечқурун унинг уйига етказиб берилмади?

– Бу аёл қаерда яшайди? – сўради бўлим бош­лиғи.

– Альже кўчаси ёнида, Риволи кўчасида... Дефорж хоним.

Бу тонг харид қилинган молларни тарқатиш учун ажратиладиган столлар усти бўм-бўш эди; махсус саватларда кечаги кундан қолган бир неч­та тугунлар ётарди, холос. Кампьон бу тугунларни титкилаб, ёзувлар қайд этиладиган дафтарини текширар экан, Бурдонкль Мурега қараб туриб, бу аломат одамнинг ҳамма нарсани билишини, тунги қовоқхоналарда ўтирганида ҳам, ўйнашларининг уйидалигида ҳам ҳамма нарсани кузатиб ўтиришига қойил қолаётган эди. Ахири, бўлим бош­лиғи хатони топди: касса мол жўнатилиши керак бўлган уйнинг манзилини нотўғри берган ва тугун қайтиб келган эди.

– Мол қайси кассадан ўтган эди? – сўради Муре. – Эшитмадим. Ўнинчиданми?

У Бурдонклга ўгирилиб, яна деди:

– Ўнинчи касса – бу Альбернинг кассаси, а? Уни ҳайдашга тўғри келади.

Лекин магазинни айланиб чиқишдан олдин у учинчи қаватда бир нечта хонани эгаллаган экспедицияга кириб чиқмоқчи бўлди. Бу ерда қишлоқ жойлар ва чет эллардан тушган буюртмалар таҳлил қилиниб, келган хат-хабарларни кўриш учун Муре ҳар куни эрталаб у ерга кирар эди. Охирги икки йилда келадиган хат-хабарлар кундан-кунга ошиб бораётган, илгари ўнтагина хизматчи ишлаган бўлимга энди ўттиздан ортиқ одам керак эди. Бирлари хатларни очар, рўпарада ўтирган бошқалари уларни ўқир, учинчилари уларни ажратиб, рақамлашар ва ёнларидаги бўш қутиларга ҳам шу рақамни ёзиб чиқишар эди. Кейин хатлар бўлимларга тақсимланар, бўлимлар эса молларни саралаб, сўнг белгиланган рақам бўйича қутиларга жойлашар эди.

Молларни кўздан кечириш ва тахлаб, ўраш охирида қилинадиган иш бўлиб, бу ишлар қўшни хонада бажарилар эди: бу хонада бир нечта ишчи эртадан-кечгача қутиларни беркитиб, ингичка ар­қон билан бойлашар эди.

Муре одати бўйича сўради: