автордың кітабын онлайн тегін оқу  Sevgi afsonasi

Yashar Kamol

ЯШАР КАМОЛ – ТАНИҚЛИ ТУРК
РОМАННАВИСИ

Яшар Камол (асл исми – Камол Содиқ Гўкчали) 1926 йилда Усмонли им­периясининг Қадрли туманига қарашли Ҳамита қиш­ло­ғи­да та­вал­луд топган [1]. Унинг туғилган йили баъзи манбаларда 1923 йил деб кўр­сатилади. Яшар Камолнинг ота-онаси Туркиянинг Ван кў­ли яқини­да­ги Эр­нис (ҳозирги Унсали) қишлоғида яшаган, Биринчи жа­ҳон уруши йил­ла­­рида атрофдаги ҳудудларнинг босқинчи қўшинлар то­монидан иш­ғол қи­линиши туфайли ўз қишлоғини тарк этиб, Қадр­ли туманига кўчиб борган.

Яшар Камол ўрта мактабнинг охирги синфидан ўқишни ташлаб, батракбошилик қилади, домла вакили, кутубхона хо­дими, трак­торчи, шоли даласида ҳисобчи бўлиб ишлайди. 1940 йил­да Партав Но­и­лий Бўратав, Абидин Дино ва Ориф Дино каби сўл қарашли санъат­кор ва ёзув­чилар билан яқин ҳамкорлик қилади. 17 ёшида илк бор сиёсий са­баб­лар туфайли қисқа муддатга ҳибсга олинади. 1943 йил­да халқ оғзаки ижо­ди намуналари тўпланган илк китоби –­ ­«Йи­ғи­лар» («Ağıtlar») тўп­ла­ми­ни нашр эттиради. Ҳарбий хизматни ўтагач, 1946 йилда Истанбулга бо­риб, французларга тегишли Табиий газ шир­ка­тида газ назорати ходими бў­либ ишлайди. 1948 йилда Қадрлига қай­тиб, бир муддат шоли даласида на­зоратчи, фуқаро аризаларини рас­мий­лаштирувчи ходим бўлиб иш­лай­ди. 1950 йилда коммунизмни таш­виқ қилганликда айбланиб, яна ҳибсга оли­на­ди ва Козан қамоқ­хо­на­си­га ташланади. 1951 йилда озодликка чиқ­қач, Истанбулга қайтади.

1951–­1963 йилларда «Жумҳурият» газетасида Яшар Камол тахаллуси би­лан латифалар ёзади ва турли мавзудаги репортажлар тайёрлайди. Ўша йил­лар, аниқроғи, 1952 йилда «Сариқ сижоқ» («Sarı Sıcak») номли ҳикоя­лар тўпламини, ундан кейин 1955 йилда «Инжа Мамад» («İnce Memed») романини нашр эттиради. Яшар Камол номини дунёга танитган «Инжа Мамад» романи бугунгача дунёнинг қирқдан ортиқ тилига таржима қилинган.

Адиб 1962 йилда Туркия Ишчи партиясига аъзо бўлади ва унинг бош­қарув кенгаши, марказий ижроия қўмитаси аъзоси бўлиб ишлайди. Ёз­ган асарлари ва олиб борган сиёсий фаолиятлари туфайли кўп бора таъ­қиб остига олинади. 1967 йилда «Онт» («Ant») деб номланган ҳаф­та­лик сиёсий журнал таъсисчилари орасидан жой олади. 1973 йилда Тур­кия Ёзувчилар уюшмаси ташкил этилишида иштирок этади ва 1974–­1975 йил­ларда уюшманинг биринчи раиси сифатида фаолият олиб боради. 1988 йилда ташкил этилган PEN Ёзувчилар жамиятининг биринчи раиси этиб сайланади. 1995 йилда «Der Spiegel» газетасига берган бир мақоласи ту­файли Истанбул Давлат хавфсизлиги маҳкамасида судланиб, ўша жойда оқ­ла­нади. Ўша йили «Index on Censorship»да нашр эттирган бир мақоласи учун бир йилу саккиз ойга қамоқ жазосига ҳукм қилинади, аммо бу жазо ижроси ке­чик­тирилади.

Ҳайратомуз истеъдоди, инсон қалбининг туб-тубида ётган кечин­ма­лар­­ни санъаткорона ифодалаш қобилияти, насрий назми билан нафақат турк ро­манчилиги, балки жаҳон адабиётининг илғор намояндаларидан би­рига ай­ланган Яшар Камол нафақат Туркиядаги энг юксак муко­фот­лар, балки кўп­лаб халқаро адабиёт мукофотларига ҳам сазовор бўлган. Бу­лар орасида хал­қаро «Cino del Duca», «Legion d’Honneur» медаллари, «Com­man­deur paye», Фран­ция Маданият вазирлигининг «Commandeur des Arts et des Lettres» ме­да­ли, Premi Internacional Catalunya, Франция Респуб­ли­ка­си­нинг «Legion d’Hon­neur», «Grand Officier» унвони, Германия Китобсеварлар жа­мияти Франкфурт ки­тоб кўргазмаси «Тинчлик» мукофоти ва бошқа ўн­лаб мукофотлар ҳам бор. Бун­дан ташқари, адиб Туркиянинг икки университети, бешта хорижий уни­вер­ситетнинг фахрий доктори ҳисобланган. 2013 йил 9 ноябрда Норвегия Адабиёт ва ифода эркинлиги ака­де­ми­я­си­нинг (Bjonson Akademi) Норвег мил­лий шоири Bjornstjerne Bjonson шарафи­га таъсис этилган Bjonson муко­фо­ти билан ҳам тақдирланган.

Яшар Камол 2015 йил 28 февралда 89 ёшида Истанбулда вафот этган.

Адибнинг 1970 йилда ёзилган ва қисқа вақт ичида халқ орасида машҳур бўлган мазкур асарида («Ağrıdağı Efsanesi») ўз муҳаббатини Маҳ­муд­хон­дан ҳимоя қилган Аҳмад ва Гулбаҳор ҳақида ҳикоя қилинади. Афсоналар ва халқ оғзаки ижодига чин юракдан боғланган Яшар Камолнинг ушбу ро­мани инсон психологиясининг энг теран торларини чертиб ўтади.

Ҳаётдаги воқеа-ҳодисаларни теран фалсафий идрок этиш адиб ижодига хос хусусиятдир. У ўз асарлари орқали ҳаётдаги азалий ва абадий, ҳар доим ўзаро курашиб келган ҳаёт ва ўлим, муҳаббат ва нафрат, садоқат ва хиё­нат, гўзаллик ва чиркинлик, шахс ва жамият каби азалий қарама-қаршиликлар мавзусига мурожаат қилади. Ана шундай ижтимоий муаммолар, жумладан, «ҳокимият ва халқ» муаммоси «Оғритоғ ноласи» асарининг ҳам марказида туради.

«Яшар Камол ўз ижодини Онадўлу халқ оғзаки ижоди намуналари би­­­лан омихта асарлар ёзиш билан бош­лади. Ҳақиқий сўз устаси бўлган адиб турк тилининг ифода қудрати, нафосати, халқ оғзаки ижодининг яго­­­на қаҳрамони бўлган турк халқи маданиятидан илҳомланди», деб ёз­­­ган эди тунислик олима Желиҳа Ҳафсия (La Press). Англиянинг «Man­­­­ches­ter Guardian» журнали адиб ҳақида «Яшар Камолнинг романи Тол­­с­той ро­ма­ни каби кенг миқёсли, Диккенс романи каби жонлидир», Ир­ландиянинг «Irish Times» газетаси эса адибнинг тили ҳақи­да «Унинг бой, ранго­-ранг услуби ва ёзган ҳар сўзи ўткир, сер­жи­ло, сермаъно, буғдой дони каби тўқ, сер­маҳ­сул­дир», деб ёзган эди.

Мазкур асар ҳақида Англиянинг «Daily Telegraph» га­зе­та­си «Яшар Камол Шаҳризоданинг ҳикоя­лари, Толстой романлари каби кенг миқ­ёсли, Диккенс романлари каби жонлидир», деб ёзган бўлса, «Sunday Tele­g­raph» журнали «Китобнинг гўзаллиги бой назм услуби, афсона ва миф туйғусига таянади», деб таъкидлаган эди.

Турк адабиёти ихлосмандлари машҳур ишқ-муҳаббат достонини ўқиб, адиб истеъдодига ўзларининг муносиб баҳоларини берадилар, деб ўйлаймиз.

Хайрулла ҲАМИДОВ

Оғритоғнинг тўрт минг икки юз метр қуйисида бир кўл бор. Уни «Куп [2] кўли» дейишади. Кўл унча катта эмас, бор-йўғи бир хир­мон жойидек келади. Аммо жуда чуқур –­ кўл эмас, қудуқ, дей­сиз. Кўлнинг тўрт томони, яъни қудуқнинг оғзи тўрт томондан қи­зил, учлари пичоқнинг дамидек силлиқ қоялар билан ўралган. Қоялардан кўл томон торайиб, эниб келган мисранг тупроқ сирпанчиқни эслатади. Тупроқ устида ҳар ер-ҳар ерда яшил майса ўсиб ётади. Майса тугаган жойда мовий кўл бошланади. Кўлнинг мовий ранги бўлакча. Бундай мовийликни бошқа ерда кўрмайсиз. Сув эмас, гўё мовийдан кўра қуюқроқ ложувард, юмшоқ духоба, дейсиз.

Ҳар йили тоғдаги қорлар эриб, баҳор кўз очиши билан, Оғритоғ узра қандайдир поклик кеза бошлайди, мусаффо ҳаводан ин­сон­нинг кўнгли яйрайди. Юпқа қор қатламининг юзаси пакана дала чечаклари билан қопланади. Чечакларнинг ранги, пор­лоқ­лиги кўзни қамаштиради. Узоқдан энг майда чечаклар мовий, қи­зил, сариқ, бинафша ва бошқа рангларда товланиб, жилоланади, атрофга хуш­бўй ифор таратиб, димоқни қитиқлайди. Кўлнинг мовий тов­лан­ган суви, ёқасидаги мисранг туп­роқнинг хушбўй иси бошни ай­лантиради. Бу ифор, хушбўй ҳид узоқ-узоқларга таралади.

Ҳар йили Оғритоғда илк баҳор кўз очганда гуллар, ўткир ифор­лар, турфа ранглар, мисранг тупроқ билан бирга Оғритоғ­нинг гўзал, қора кўзлари ғамгин боқувчи, барваста, узун бўйли, бар­моқлари ингичка чўпонлари сибизғаларини олиб Куп кўли то­мон йўл оладилар. Қизил қоялар ёнига бориб, мингйиллик баҳорий мисранг тупроқ устига чакмонларини тўшаб, дав­ра қуриб ўтирадилар. Ҳали қуёш чиқмасдан белбоғларига қистирилган сибизғаларини чиқа­риб, Оғритоғнинг эрта тонгда ҳануз ял-ял чақнаб турган юлдузли осмони остида «Оғритоғ ноласи»ни чала бошлайдилар. Бу нола қуёш чиқишидан бош­ланиб, уфққа бош қўйган чоғ ниҳоясига етади...

Кун ботиши билан қордай оппоқ, митти бир қушча кўл узра чарх ура бошлайди. Ўзи ингичка, бармоқдай келади. Узун, худди қалдирғочга ўх­шайди. Кўл устида чарх уради, сўнгра мовий кўл узра устма-уст оппоқ ҳал­қа­лар чизади... Бу оппоқ ҳалқалар тола-тола бўлиб, кўл­нинг кўм-кўк сувлари устига тушади ва ёйилиб кетади.

Кун ботганда сибизғачилар куй чалишдан тўхтайдилар ва си­биз­ғаларини яна белбоғларига қистириб, қадларини ростлайдилар. Шун­да кўл узра чарх урган митти оқ қушча кўлга яшин тезлигида учиб келиб, гўё сувга санчилаётгандай бир қанотини мовий сувга тек­ки­зиб олади ва яна шиддат билан юқорига парвоз қилади. Бу ҳаракатни уч карра такрорлайди, сўнгра яна юқорига кўтарилади ва бир лаҳ­зада кўздан ғойиб бўлади. Қушча ғойиб бўлгач, чўпонлар у ердан жим­гина узоқлашадилар. Улар ҳам қо­рон­ғи­лик ичига шўнғиб, кўздан ғойиб бўладилар...

Кеча оқшомдан бери бир холдор от Аҳмаднинг ҳовли дар­во­за­си олдида турар, бўйнини чўзиб бурнини дарвозанинг ёрилган тах­тасига теккизиб, искаб-искаб қўярди. Бу отни Аҳмаднинг дар­во­заси олдида илк бор бир кекса чол –­ узун оппоқ соқоли кўксига туш­ган Сўфий бобо кўрганди. Отнинг устида кумуш безакли, нақ­шин­кор, черкес усталар ясаган бир эгари бор, узангиси нақш со­лин­ган кумушдан ясалганди. Сўфий бобо букчайганча отнинг ёнига келиб, ундан бир-икки қадам нарида тўхтади. Отнинг ол­тин суви юргизилган жилови эгарнинг олтин, садаф қадалган қо­ши­га илдириб қў­йилган, эгарнинг тагида, отнинг сағрисига қа­раб тушган, пишиқлиги узоқдан қараганда ҳам билиниб турадиган бир нақшли, қуёш расми солинган эски, аммо шоҳона кигиз ёпинч бор. Кигиз ёпинч устидаги оловранг қуёш расмининг ёнида ба­ланд, ям-яшил ҳаёт дарахтининг расми ҳам кўзга ташланади, от­нинг чап томонидан ўтиб қараганда ҳам худди шундай қуёш ва ям-яшил дарахт расмини кўриш мумкин.

Сўфий бобо бу расм­ни илгари ҳам қаердадир кўргандай эди. Аммо қаерда?.. У расмга қа­раб ниманидир хотирлади. Расм унга обрўли бир аширатнинг [3] там­ғасини эслатгандай бўлди.

Ҳа, Сўфий бобо ниманидир эслаб, узоқ ўйланиб қолди, ҳатто сал бе­зовта ҳам бўлди. Қалбининг туб-тубида қандайдир ҳадик, қўр­қув пайдо бўлди. У шу алфозда бирпас туриб қолди. Аҳ­мад­никига келган машҳур, обрўли меҳмон ким бўлди экан?.. Шу­лар­ни ўйлаб, яна жабдуқ устидаги тамғани эслатувчи расмга ти­кил­ди. Аммо унинг қайси ашират, қайси уруғ, қайси бей, қайси пош­шонинг тамғаси эканини эслолмади. Тамғага тикилган сари унинг ичини ўша ҳадик, ўша қўрқув эгаллаб бо­рар­ди. Бу тамға хайр аломати эмасди...

Атрофда бунақа шоҳона безатилган оти бўлган одам йўқ эди-да! Қолаверса, Сўфий бобо бу яқин атрофдаги барча ашират, уруғларнинг тамғасини яхши биларди.

Илк баҳор... Оғритоғ чўққисини қоплаган оппоқ қорлар эрий бошлаган палла. Пастда қизил қояларнинг усти очилиб, ердан сап-сариқ қор чечаклари ниш ура бош­лаган. Узоқ-узоқлардан турналар арғамчи бўлиб учиб ўтиб қолади. Турналар тутган манзил – Ван кўли.

Аҳмаднинг ҳали ҳеч гапдан хабари йўқ…

Тонг палласида ичкаридан бир сибизға товуши келади. Бу гўзал оҳан­г Сўфийга кўп йиллардан буён яхши таниш. Аҳмаднинг бо­боси Султон оға ҳам, отаси Расул ҳам шунақа сибизға [4] ча­ли­шар­ди... Оғритоғда, балки бу оламда Султон оға сулоласи эр­как­ла­ри­дан ўтказиб сибизға чаладиган одам ҳали дунёга келмаганди. Агар буни Сўфий бобо тан олган бўлса, икки баробар ҳа­қи­қат, дейиш мумкин эди. Чунки Сўфий бобо бутун Шарқ, Кавказ, Эрону Туроннинг энг машҳур сибизғачиси эди-да.

Сўфий бобо отнинг ёнига келиб, тамғани яқинроқдан кўр­моқчи бўлди. Синчиклаб кўздан кечирди. От қулоғини дик­кай­ти­риб, гўё ичкаридан келаётган сибизға оҳангини тинглаётганга ўхшарди. Аҳмад ичкарида Оғритоғнинг бир қадимий куйини чаларди. Бу Оғритоғнинг юрагидан сизиб чиқаётган изтироб – нола эди. Бу куй­ни Оғритоғнинг барча сибизғачиларига Сўфийнинг шахсан ўзи ўр­гат­ган.

От бўйнини мусиқа оҳанги келаётган томонга бурди. Сўфий ҳам... Бу мусиқани чалмагани, эшитмаганига анча йил бўлганди. Оғритоғдай улкан тоғ бир ингичка сибизғадан чиққан ноладан қандай қилиб ларзага келиши мумкин, ахир? Сўфий бобо ана шу ғалати, ҳайратомуз нарсаларни ўйлаб, «Бу инсон деган зотни англаб етиш мушкул», деди ўзича. Ажабо, қандай қилиб бир ингичкагина найчадан чиқаётган нозик товушдан шундай баҳайбат тоғ ларзага келиши мумкин?

Ер юзида инсон бор экан, ҳамма нарса унинг заковатига то­бе бўлар экан: бургутнинг осмонда қандай учаётганию чумо­ли­нинг ер остида қандай ин қураётгани, қуёшнинг ботишию ойнинг чи­қиши, ҳаёт ва ўлим, хуллас, ҳамма нарсанинг сиру синоати унга маъ­лум экан. Қоронғи тушишию кун ёришиши, ҳамма-ҳамма нар­са­га унинг ақли етар экан. Аммо буларнинг ҳеч бири инсон зо­тининг қандай хилқат эканини тушуна олмас, буларнинг ҳеч бири инсоннинг не сир-синоат эканини англай олмас экан. Шу­нинг учун баҳайбат тоғ бир нозик сибизға ноласидан ларзага ке­лиши, эриши мумкин экан.

Улкан тоғ сибизға товушига монанд юриб бораётгандай. Жар­лик­­лар, қор кўчкилари, аёзли кеча, осмон тўла юлдузлар сибизға на­­восидан маст. Ой нур сочади. Ва тоғ бутун шиддати билан ил­га­ри­­лайди. Қора терга ботади, нафаси бўғзига тиқилади. Оғритоғ баҳайбат дев ка­би кўксини тўлдириб нафас олади. Сўфий бобо тоғ­­нинг нафас олгани, дамини ростлаганини бутун вужуди билан ҳис қилиб туради. Узун, чуқур нафасидан дунё ларзага келади, тоғ яна илгарилайди. Аҳмад чалаётган си­биз­ғанинг ноласи авжга чиққан сари тоғ кўксидаги андуҳ ҳам юксалиб боради.

Шундай лаҳзаларда Сўфий қулоғини тоғнинг увиллаётган тош­ларига теккизиб, қулоқ солади. Тоғ борган сари ғамга ботади, на­фа­си чуқурлашиб, янада тезлашади, кейин ларзага келади, бутун оғир­лиги билан дунё устига чўккандек бўлади. Сал ўтиб дунё яна су­ку­нат қўйнига шўнғийди. Атрофни яна жимжитлик эгаллай­ди, худди бутун олам бўм-бўш бўлиб қолгандай. Гўё Оғритоғ бу оламни тарк этиб, мажҳул бир маконга бош олиб кетгандай.

Бў­рию тулкиси, қурту қумурсқаси, паррандаю даррандаси, ойу юл­ду­зи, қуёшу шамоли, қору ёмғири, гулу бутаси, инсонларини ҳам ўзи билан бирга олиб бу маконларни абадийга тарк этгандай. Гўё у бу дунёдан қўлини ювиб қўлтиғига ургандай... Гўё чўлу биёбонларни тўлдириб, сурув-сурув юрган жайрону оҳуларини ҳам ўзи билан олиб кетгандай. Кимсасизлик, сукунат, бўшлиқ гўё ана шу сибизға ноласида қотиб қолгандек...

Сўнгра бирданига бутун гулу чечаклари, юлдузлари, ифор­ла­ри, тиниқ сувлар остида сузиб юрган балиқлари, жайрону оҳулари чо­пиб юрган чўллари билан дунё Сўфийнинг кўз ўнгида қайтадан жонланади. Рўпарасида турган от бирдан ўзгаради. Отнинг кигиз ёпин­чи устидаги қуёш расми ҳам бирдан жонланади. Ҳаёт дарахти яп­роқ­ларини тўкади, гуллар очилади...

Сибизғанинг товуши бирпасга тинади, қуёш тоғнинг чўққиси узра бир тилим бўлиб қип-қизил рангга киради…

Сўфий ўзига келди. Бир отга, бир дарвозага қаради. От бо­шини кўтариб, катта-катта ғамгин боқувчи кўзларини Сўфийга тик­ди. Шунда Сўфийнинг юрагидаги ҳадик яна янгиланди.

­­­­­– Аҳмад, ҳўв Аҳмад, ­– деб уй эгасини чақирди. Сўфийнинг товушини эшитган Аҳмад аста юриб келиб, эшикни очди.

– Келинг, Сўфий тоға, – деб чолни ичкарига таклиф қилар экан бирдан кўзи отга тушди. У аввал ҳайрон бўлиб, бир отга, бир Сўфий бобога қаради.

– Меҳмонинг ким, Аҳмад? – деб сўради Сўфий бобо.

– . . .

– Майли, ким бўлса ҳам хуш кўрдик.

– Қанақа меҳмон? – деди Аҳмад ажабланиб.

Шунда иккаласи ҳам бирдан отга юзландилар. Баланд, яғ­рин­дор от эшикдан узоқлашиб, ҳовли девори ёнидан ўтди ва орқасига қай­­тиб, қулоқларини диккайтирганча яна эшик ёнида тўхтади. Кейин бир­­дан ингичка бошини кўтариб, кишнамоқчи бўлди, аммо киш­на­мади.

Аҳмаднинг уйи катта қоя тагида эди. Атрофи йўнилмаган қизил қоя тошлар билан ўралган бу уйнинг эшиги кенг, деразаси эса битта эди.

Сўфий ўйланиб турди, Аҳмад ҳам сукут сақлади. Сўфий жимликни бузиб:

– Бу от сенинг қисматинг, ўғлим! – деди.

– Шунақага ўхшайди, Сўфий тоға, – деди Аҳмад, – Модомики, менинг эшигимга келибди, демак, у менинг меҳмоним. Аммо эгаси ким, ҳайронман...

Сўфий бобо:

– Устидаги кигиз ёпинчиқда тамға бор. Бу тамғани қачонлардир қаердадир кўргандайман. Аммо қаерда кўрганимни эслай олмаяпман. Кўзимга жуда таниш кўриняпти. Бу тамға бир таҳликадан хабар бераётгандай туйиляпти менга. Аммо қаердан келган бўлса ҳам бу от энди сеники. Яратганнинг ўзи бу ҳадяни сенинг эшигинг олдига келтириб қўйибди, – деди.

– Ҳа, Яратганнинг ўзи жўнатди бу отни, – деди Аҳмад унинг сўзини маъқуллаб. Аммо бу бир бахтми ёки бахтсизлик?

Аҳмаднинг юзидаги шубҳа кўланкаси Сўфий бобонинг назаридан қочмади.

– Илгари кимники бўлгани муҳим эмас, муҳими – бу от энди сеники. Фақат шу тамғани илгари қаерда кўрганимни ҳечам эслай олмаяпман-да... Қадимдан қолган бир тамға бу. Қолаверса, бу от оддий чопқир отларга ўхшамайди. Бу оддий одамнинг оти эмас.

– Кўп ўйлаб ўтирмасдан, отни ол ва катта йўлнинг нариги бе­ти­га ўтказиб, қўйиб юбор. Агар у яна қайтиб, эшигинг олдида тўх­таса, яна бир марта олиб бориб, ундан ҳам узоқроқ ерга қўйиб кел. Уч марта шундай қил, – деди Сўфий бобо. – Агар уч кар­ра шундай қилганингдан кейин ҳам қайтиб эшигинг ёнига келиб тўх­таса, демак, бу от тамоман сеники бўлади. Унинг эгаси сен бўласан. Май­ли, отнинг собиқ эгаси бей бўладими, пошшоми, Усмонли сул­то­ни ёки Ажам мулкининг подшоси бўладими, Гўрўғли бўладими, бо­шинг­ни ўртага қўясан, аммо отни эгасига қайтариб бермайсан. Бу биз­нинг одатларга тўғри келмайди!..

Тонг отди. Мусаффо осмондаги зангори булутлар дилни яй­рат­­ди. Оппоқ қор қуёш нурида товлана бошлади. Аҳмад отнинг жи­­ловидан тутд