ЭНГ САРА
МУҲАББАТ
ҚИССАЛАРИ

СЕВГИМ-СЕВГИЛИМ

1

Бу воқеага анча бўлди. Мен эндигина институтни тамомлаган йигирма икки-йигирма уч ёшлардаги йигит эдим. Орзу-ҳавас катта. Қаёққа қўл узатсам, етади. Билакларимда қувват, қалбимда ғайрат жўш урарди.

Ёшлик эндигина қанот чиқарган учирма қушга ўхшайди. Ҳеч нарсадан тап тортмайди, ҳеч нарсадан чўчимайди. Бутун борлиқ унга янгича, сирли бўлиб туюлади. Ҳамма нарсани кўргиси, билгиси, ҳамма нарсада ўзидан қандайдир из қолдиргиси келади. Лекин бу изнинг қандай бўлишини, унга севинч бахш этадими ё ғам келтирадими, тўғрироғи, билишни истамайди. Агар шу истак унда ҳамма нарсадан кучли бўлганда эди, ўзини бунчалик тутмасмиди?! Ким билади, балки мен хато қилаётгандирман. Ростини айтганда, бунинг ҳозир мендан бош-қа ҳеч кимга аҳамияти йўқ. Бироқ мен ўзимни учирма қушдек ҳис қилиб, ўша пайтлар нотаниш жойларга кетиб қолганимдан сира афсусланмайман.

Гап шундаки, мен Яккачинор қишлоғига ишга жўнадим. Ростини айтсам, отам мажбур қилди. Институтда мени аспирантурага олиб қолишмоқчи эди. Отам шаҳарда қолмайсан, қишлоқда ишлаб келасан, бу ўзингга фойда бўлади, деб туриб олди. Қанақа фойда келтириши мумкин қишлоқ шаҳар турганда?

Мен унга аввал тушунмадим. Жаҳлим чиқди. Ахир ўзингиз ўйлаб кўринг, мен унинг ёлғиз ўғли бўлсам, бунинг устига ўзи анча кексайиб қолган бўлса, нега мени ҳайдайди?

Мен жуда эрка ўсган эдим. Онам тўққиз ёшлигимда зотилжам касаллигидан вафот этган. Шунинг учун бўлса керак, отамнинг менга бўлган муносабатида икки кишининг меҳрини ҳис қилардим. Тарбиямга бу таъсир қилмай қолмади, албатта. Мендаги иккиланиш, ҳадиксираш каби иллатлар балки шунинг оқибатидир? Сирасини айтганда, бир онадан ҳар хил бола туғилади, дейишади. Аммо бунинг ҳозир қизиғи йўқ. Ҳар ким ўз қилмишларига ўзи жавобгар бўлиши керак.

Шундай қилиб, жаҳлим чиқса ҳам отамнинг раъйи­ни қайтармадим. Институтда менга таклиф қилинган жойлар орасида «Яккачинор» номли колхоз ҳам бор эди. Самарқанд областида, тоғнинг тагида экан бу колхоз. Қишлоқ ҳам Яккачинор, деб аталар экан. Шуни танладим. Ҳозир ўша йилларни эсласам, институтда қолмаганимга хурсанд бўламан, хурсанд бўламану бутун ҳаётимни бир умр оғир мусибатларга ғарқ қилганимдан ўксинаман...

Диплом олган куним кечқурун шаҳарда қолган ўртоқларим билан «Тошкент» ресторанида қуюқ хайрлашиб, уйга келдим-да, йўл ҳозирлигини кўра бошладим. Самолёт Самарқандга тунда учиши керак эди. Хайрлашаётиб отам бир оз кўз ёши қилиб олди. Унинг қовоқлари салқиган, тарам-тарам ажин босган озғин юзига қараб, раҳмим келиб кетди. Лекин начора? Ўзи кетишимни истаган эди. Тез-тез хат ёзиб туришга ваъда бериб, уйдан чиқдим. Икки соатча аэропортда санқиб, ниҳоят самолётга ўтирдим.

Чарчаган эканман, дарров кўзим илинди. Самолёт ерда пилдираб кетаётганида уйғондим. Кўп ўтмай, тонг ота бошлади. Яна йўл ҳаракатига тушдим. Лекин анча вақт шаҳарда қолиб кетдим: Яккачинорга борадиган биронта ҳам машина йўқ эди. Шофёрлардан биттаси бозорга боришни, «Яккачинор» колхоз дўконини топишни маслаҳат берди.

– Топсам нима бўлади? – ҳайрон бўлиб сўрадим.

– Топсангиз, машина бўлади-да, акаси! – деди шоф­ёр. – Дўконга мол-пол келади-ку, ахир!

Миннатдорчилик билдириб, бозорга йўл олдим. Бир амаллаб дўконни топдим ҳам. Бироқ у берк эди. Бошим қотиб бозорнинг ўртасида жойлашган чойхонага кирдим. Ҳали ўтирганим ҳам йуқ эдики, шопмўйлов чойхоначи бир чойнак кўк чой билан патнисда тўрт чақмоқ қанд ва янги узилган Самарқанд нонидан келтириб қўйди.

– Меҳмон нима истайдилар? – сўради у табассум билан чойни шопирар экан.

– Қаймоқ, – дедим мен.

Шу тобдаёқ бир сопол товоқ қаймоқ олдимда ҳозир бўлди.

– Мана, меҳмон, марҳамат қилсинлар, – деди чойхоначи яна табассум қилиб.

Самарқанд бозорларидаги қаймоқ билан тандир нонининг довруғини эшитган эдим. Аммо бунчалик мазали бўлишини билмасдим. Нон кўринишдан Тошкентнинг ширмонидан фарқ қилмайди. Фақат бе­заксиз, сипо. Шунинг учун ҳам ширмондан анчагина ейил­ди. Қаймоқ ҳам қуюқ, товоқнинг четларида янгилигидан дарак бериб, кўпириб туради. Мазаси демасангиз, худди нишолданинг ўзи. Бир тишлам нонни унга ботириб, оғзингизга солдингизми, тамом, товоқни соб қилгунингизча ўрнингиздан турмайсиз.

Нонушта қилиб бўлиб, қаёққа боришимни билмай турганимда:

– Йўл бўлсин, меҳмон? – деб сўради чойхоначи.

– Яккачинорга, – дедим ҳафсаласизлик билан. Ке­йин ниманингдир илинжида сўрадим. – Биласизми?

– Ким билмайди? – деди чойхоначи жилмайиб. – Узум­нинг кони бу қишлоқ. Иннайкейин, биззи жиян Яккачинорда дўхтир!.. Сизни ўша ёққа отправка қилишдими?

– Ҳа, – дедим мен ҳам ноилож илжайиб. Чойхоначи бошини лиқиллатиб қўйди. Афтидан, менга ачинаётгандай эди.

– Жуда олис... – деди чойхоначи баттар бошини лиқиллатиб. – А, ничаво!.. Кўникиб кетасиз. Мана, биззи жиян. Уч-тўрт ойдан бери жим. Унгача беш-олти марта қочаман, деб категорический хат ёзган. Ҳозир жим. Иннайкейин...

– Автобус юрадими? – сўрадим гапини бўлиб.

– Автобус? – чойхоначи афтини буриштирди, ке­йин­ яна оғзини катта очиб жилмайди. – Автобус йўқ. Лекин хафа бўлманг. Попутний машина бўлиб туради. Қани, тўхтанг-чи!

Чойхоначи қўлидаги пиёла сочиқни елкасига ташлаб, чойхонадан чиқиб кетди. Анча кутдим. Бир маҳал тожикча гаплашиб, қоп-қора бир йигитни бош­лаб келди.

– Шу йигит элтиб қўяди, – деди чойхоначи йигитга ишора қилиб. – Чой ҳақи берсангиз бўлди.

– Хўп, – дедим. Кўп савдолашмай кирани келишдик. Йигит йўл бошлади. Чойхоначи бозор дарвозасигача кузатиб чиқди. Машинага ўтирганимда у битта кир халтани узатди.

– Шўрданак. Биздан жиянга – Мавлонга бериб қў­йинг. Салом айтинг. Онасига хат ёзсин. Омон бўлинг. Самарқандга келсангиз киринг!

Йўлга тушдик.

2

Яккачинор – икки тоғ оралиғида қисилиб ётган кичкина қишлоқ. Аҳолиси ҳам унча кўп эмас. Юз хонадондан ошмайди. Одамларнинг деярли ҳаммаси шу ерлик. Шу ерда туғилишган, шу ерда ўсишган, шу ерда ажойиб боғлар яратишган. Бу боғларнинг довруғи бутун республикага кетган. Қайси бир ёзувчининг китобида ёзилганидек, пўстини арчиб, танглайингга босишинг билан эриб кетадиган сап-сариқ шафтолилар, ҳар бири пиёладек-пиёладек келадиган аччиқ-чучук қизил олмалар шу ерда битади. Чет эл ярмаркаларида ўттиздан ортиқ олтин медаль олган ўзбекнинг «Оқ мусаллас»и ҳам Яккачинорнинг бувакисидан. Токзор бу ерда бир неча ўн гектарга чўзилган бўлиб, бир ёғи Зарафшонга, бир ёғи тоққа туташиб кетган.

Яккачинор қишлоғи янги келган кишига кўримсизроқ, бетартиброқ кўринади. Лекин бу биринчи таассурот. Сўнгги йилларда мен кўп қишлоқларда бўлдим. Ҳаммасининг ўзига хос фазилати, ҳусни бор. Аммо ҳеч қайсиси Яккачинорга тенглаша олмайди. Қишлоқни иккита тенг қисмга бўлиб кўча ўтган. Самарқанддан чўзилиб келган бу кўча шу ерда тоққа туташиб, йўқолиб кетади. Катта йўл фақат шу. Бироқ қишлоқ ҳисобсиз тор кўча ва сўқмоқлар билан тўла. Деярли ҳар бир уйдан тоққа, далага йўл чиқади. Паст-баланд бу йўллардан шаҳарлик кишининг юриши қийин. Лекин яккачинорликлар парво қилишмайди. Бошларига катта-катта саватларни қўйиб олиб, тоғдан қишлоққа, қишлоқдан тоққа чиқиб кетаверадилар. Болалар ҳам, аёллар ҳам худди шундай.

Уларнинг меҳмондўстлигини айтмайсизми? Агар бирон кишиникига меҳмон келиб қолса, ҳаммаси нав­батма-навбат чақиришади. Бормаганингизга қўйиш­майди. Бордингизми, тамом, бутун бойлигини олдингизга тўкади. Ҳеч нарсаси бўлмаса, бир патнис нон билан чой қўйиб, ашула қилиб беради. Қишлоқда биронта одам йўқки, ашула айтишни ёки қандайдир мусиқа асбобини чалишни билмасин! Эрта тонг маҳали, ҳали қуёш тоғнинг ортидан кўтарилмасдан далага чиқсангиз, қишлоқнинг ўнг томонида осма кўприк кесиб турган олмазордан ўтиб, дарё лабига борсангиз, ҳисобсиз қўй-қўзи подаларини кўрасиз. Улар эндигина бошини сувдан кўтариши билан олисдан най товуши эшитилади. Қўйлар бу майин, юз хил оҳангда янграётган ёқимли товушни билишади ва бирин-кетин ўша томонга юришади. Сизнинг ҳам ўша ёққа беихтиёр оёғингиз тортади, бир дақиқа ташвишларингизни унутасиз, ўзингизни қандайдир бир сеҳрли дунё­да ҳис қиласиз, оналаридан ўйноқлаб ортда қолиб кетган қўзиларнинг ҳар чеккадан тартибсиз маъраши ҳам қулоғингизга худди най садосидек ёқимли эшитилади. Мен кўп тонгларни ана шундай, дарё лабида ўтказганман. Қуёшнинг олтин нурларига чўмилган дарахтлар, кумуш жилғаларга тикилиб, чўпон найининг сирли садоларига қулоқ солганман. Зарафшоннинг бешик-бешик тўлқинланиб, секин оқиши мени мафтун қилган...

Яккачинор оқшомларининг ҳам гўзал ҳусни бор. Кун қорайиши билан бутун қишлоқ қоронғилик ичига ғарқ бўлади. Олтинранг деразаларгина бу ерда уйлар борлигидан дарак беради, холос. Ярим кечага бориб чироғлар бирин-кетин сўнади. Шунда далада бўлсангиз, олисда, баланд қоянинг тепасида ой нуридан барглари майда-майда юлдузчалар ҳосил қилиб, қишлоқ томонга эгилиб турган дарахтни кўрасиз. Бу –яккачинор. Қишлоқ шу чинорнинг номига қўйилган. Чинорни қишлоқнинг ҳамма еридан кўриш мумкин. Қоронғиликда у худди қўлини қишлоқ томон чўзиб турган девқомат инсон ҳайкалидай туюлади. Баъзи қариялар серхархаша болаларини шу чинор билан олабўжи, деб қўрқитадилар. Лекин севишганлар учун эса у абадий севги, вафо тимсоли бўлиб туюлади. Ривоятларга қараганда, бир чўпон йигит бегона мамлакат маликасини тушида кўриб, ошиқ бўлиб қолибди. Дард зўр келиб, қари онаси ва ой деса ой, кун деса кундек ёшгина хотинини ташлаб, қишлоқдан бош олиб кетибди. Орадан кўп йиллар ўтибди. Бир куни тонг маҳали тул қолган бечора жувон кўза кўтариб сувга чиқса, эшик тагида бевафо эри турган эмиш. Йигит унга бошидан ўтган воқеаларни гапириб, ўз юртидан бўлак юрт йўқлигини, ўз хотинидан кўҳлик аёл йўқлигини айтибди ва гуноҳидан ўтишни сўрабди. Жувон кўнмабди. Йигит кетибди. Тоғда макон қилибди. У кундузлари ҳеч кимга кўринмай қоялар орасида ётар экан. Қош қорайиши билан баланд қоя устига чиқиб, қишлоғига, уйига термилар ва гуноҳидан ўтишни сўраб, худога илтижо қилар экан. Кейин у ғойиб бўлиб кетибди. Ривоятда айтилишича, чинор шу йигит эмиш. Яккачинорнинг фақат бир томонга, қишлоқ томонга қараб шох отиб ўсганининг боиси шу экан.

Бу қадимий ривоят қарияларнинг деярли ҳаммасига таниш. Ёшлар ҳам билишади. Ҳатто, ашулалар ҳам тўқишган. Кечқурунлари гулхан атрофига тўпланиб, ёшлар севги ҳақидаги ана шундай қўшиқларни айтишганда қалбинг тўлқинланади, бутун вужудинг билан инсоннинг нақадар софлигига, нақадар олижаноб ва нақадар гўзаллигига таҳсин ўқигинг келади!..

Афсуски, мен буларнинг ҳаммасини кейин билдим, кейин тушундим. Қариялар, ҳаёт кўрсанг одам кўрасан, дейишади. Ҳақиқатан ҳам шундай экан. Ҳаёт кўрмаган, довон ошиб ўзга жойларда бўлмаган киши яхши-ёмонни ажратиши, одамларнинг дилини англаши мумкинми?! Албатта йўқ. Чоғимда мен чалғиб кетдим. Буларнинг ҳаммаси кейинчалик айтиладиган гаплар эди. Хўш, шундай қилиб, бундан ўн икки йил муқаддам Самарқанд бозоридаги чойхоначининг ёрдамида машина топиб, Яккачинорга йўл олдим. Чамамда, уч соатча юрдик. Кўзим атрофда, биринчи кўраётган жойларимда. Кўчанинг икки четида бир текисда бўй чўзиб турган толларни ҳисобга олмаганда, ҳамма ёқ пахтазор, бепоён кўм-кўк пахтазор. Бошқа ҳеч нарса йўқ. Лекин Зарафшоннинг тор жойига қурилган, битта машина юрарли ингичка ёғоч кўприкдан ўтишимиз билан манзара кескин ўзгарди. Дов-дарахт шу қадар кўпайиб кетдики, мен ўзимни ўрмонзорга кириб қолгандек ҳис қилдим. Чеҳрам ёришиб кетди, жилмайиб шофёрга қарадим. Аммо у парвосиз эди. Йўл бўйи садо чиқмаган, саволларимга ҳам имо билан жавоб берган бу йигитдан бошқа нима ҳам кутиш мумкин эди? Балки, бу ерларда кўп бўлганидан кўникиб кетгандир, балки, ўзи шунақа бепарво одамдир? Шу хаёллар билан бўлиб машина пешайвонли оқ бино олдига келиб тўхтаганини сезмай қолибман.

– Идора шу, – деди шофёр йигит. Унинг йўлга чиққанимиздан бери айтган гапи шу бўлди. – Тушинг.

Мен тушиб улгурмасимдан у чамадонимни йўлкага дўқ этиб қўйди-да, қўлимдаги пулни юлиб олиб, жўнаб қолди. Мен идорага разм солдим. Тоққа қаратиб қурилган бу бир қаватли баланд бинонинг атрофи гулзор эди. Олдидан ингичка ариқ ўтган. Тоза, тиниқ сув жилдираб оқиб ётибди. Ичкарига кирдим. Идорада ҳеч ким йўқ эди. Чамадонни айвонга қўйиб, очиқ турган эшиклардан биттасини секин тақиллатдим. «Ким?» деган ингичка овоз эшитилди ва шу ондаёқ олдимда атлас кўйлак кийган ёшгина қиз пайдо бўлди.

– Салом, келинг? – деди у.

– Раис шу ердами?

– Райондалар. Идорада мендан бошқа ҳеч ким йўқ, – қиз, менинг қўлимдан ҳеч қандай иш келмайди, дегандай уялинқираб жилмайди.

Шу тоб қўлимдаги шўрданак эсимга тушди.

– Медпунктни биласизми?

– Ҳа, чойхонанинг ёнида, – деди қиз ҳозиржавоблик билан. – Юринг, олиб бораман.

– Йўқ, раҳмат. Кўрсатсангиз бўлди.

Ташқарига чиқдик. Қиз рўпарадаги оқ тунука томни кўрсатди.

Шу уйнинг орқаси чойхона.

Дарров топдим. Чойхона кўчанинг шундай лабида, катта ҳовузнинг бўйида эди. Панжара эшикдан киришим билан гуп этиб райҳон ҳиди димоғимга урилди. Энтикиб кетдим. Ҳовузнинг атрофига беш-олтита ҳаворанг бўёққа бўялган тахта сўри қўйилган эди. Биттасида икки чол, иккинчисида оқ жужун китель кийган бир одам ўтирарди. Афтини кўролмадим. У ҳовузга тескари ўгирилиб, эринчоқлик билан папирос тутатарди. Олис йўл босиб чарчаганим сезилди. Жавдираб, ўтиришга маъқулроқ жой қидира бошладим. Шу пайт ўн уч-ўн тўрт ёшлар чамасидаги, юзларига сепкил тош­ган, малла соч бир бола югуриб олдимга келди-да, саломлашиб қўлимдаги чамадонни илди.

– Бу ёққа ўтиринг! – деди у дўрилдоқ овозда ва шохлари ҳовузга шўнғиб, муздек шабадада тебраниб турган мажнунтол тагидаги кичкина сўри томон юрди. Боланинг товушини эшитиб, чоллар биз томонга ўгирилишди. Қўлимни кўксимга қўйиб саломлашган бўлдим. Сиполик билан соқолларини тутамлаб, алик олишди. Жужун китель кийган киши ўгирилиш у ёқда турсин, кўз қирини ташламади ҳам. Янги атлас кўрпача устига ўтирдим. Малла соч бола чой олиб келиб қўйди. Жуда чанқаган эканман, икки пиёла босиб-босиб ичдим. Кейин болани чиқирдим.

– Акаси, докторни кўрмадингми?

– Мавлонбой аканими? – сўради бола.

– Ҳа.

– Ана ўтирибдилар, – бола қўли билан ишора қилиб кителли кишини кўрсатди. – Мавлонбой ака!

Доктор эринчоқлик билан биз томонга ўгирилди. У – йирик қора кўзлари устидаги бароқ қошлари бир-бири билан туташиб кетган, думалоқ юзли, мен тенги йигит эди.

– Нима дейсан? – деди у бир менга, бир болага зарда билан қараб.

– Меҳмон акамлар сизни сўраяптилар, – деди бола менга ишора қилиб. – Баққа келинг.

Доктор аввалгидек эринчоқлик билан ўрнидан турди. Мен ўзимча кулиб қўйдим. Бола уни кўрсатиши билан унинг олдига боришим мумкин эди. Билмадим, ғурур йўл қўймадими – ёшликда нималар қилмайди киши ё унинг менга эътиборсизлик билан қарагани ёқмадими, бормадим, ҳатто қаршисига ҳам юрмадим. Доктор олдимга келиб, савол назари билан саломлашди.

– Ўтиринг, – дедим қаршимдаги жойни кўрсатиб. – Мавлон сиз бўласизми? – қўшиб қўйдим у ўтиргач, Мавлонлигини билиб турсам ҳам.

– Мен, нима эди? – доктор қошларини чимирди.

– Манавини тоғангиз бериб юбордилар, эрмак қилармишсиз.

Доктор нимагадир қизарди-да, қўлимдан халтани олди.

– Чойга қаранг, – дедим мен пиёлани узатиб.

– Раҳмат. Баҳодир! – доктор кимнидир чақирди. Югуриб бояги малла соч бола келди. – Узумдан олиб чиқ. – Бола кетгач менга қаради. – Хўш, келинг?

– Ишга юборишди, – дедим мен ва нима учундир ён чўнтагимдан дипломимни олиб, олдига ташладим.

Доктор дипломни кўриб, қайтарар экан, жилма­йиб қўйди. У жуда чиройли жилмаярди. Пастки қалин лаби сал чўзилиб, ўнг юзида кичкина чуқурча ҳосил бўларди. Ингичка мўйлови ёнидаги мошдек хол бўртиб чиқиб, уни худди ёш болага ўхшатиб қўярди. Буни ўзи ҳам сезса керак, жилмайганда юзларига қизиллик югурарди. Ўшанда ҳам худди шундай бўлди. У қизариб, мендан кўзини олди-да:

– Қалай, қишлоқ ёқдими? – деб сўради.

– Тузук, – дедим мен. – Яхши жойлар экан.

– Қишлоқ яхши! – гапимни бўлди доктор. – Бир ёғи тоғ, бир ёғи дарё, мевазор боғ, узумзор... Инсонга яна нима керак? Қорни тўқ, соғ бўлса бўлди-да. Лекин бу менга тўғри келмайди, йўқ. Баҳодир!

– Лаббай-й, – деди дўриллоқ овоз қаердадир ичкарида ва шу ондаёқ бир патнис ҳусайни кўтарган Баҳодир олдимизда пайдо бўлди. – Янги узиб келақолдим, – деди у гуноҳкорона жилмайиб.

– Яша, акаси.

Доктор патнисни менга яқинроқ суриб, бир шингил узум олди-да, карсиллатиб чайнар экан, гапида давом этди:

– Мана, бир йилча бўлиб қолди келганимга. Ўзим келганман. Ҳеч ким мажбур қилгани йўқ. Лекин роса пушаймонман. Кечирасиз, бу гапларни сизга айтмаслигим керак эди. Янги одамсиз. Лекин начора. Манави чолларга айтолмайман. Бу ерда ҳеч кимга ҳеч нима деёлмайман. Мени бегона одам тушуниши мумкин. Мен сизга айтсам, зерикиш нималигини шу ерда билдим. Мени чўчитяпти, деб ўйламанг, йўқ. Сизнинг йўлингиз бошқа. Агроном экансиз. Эрталабдан кечгача очиқ ҳавода, далада бўласиз. Юрасиз, ишлайсиз. Мен-чи? Мен дераза ёнида турли хил сассиқ, – доктор афтини буриштирди, – аччиқ дориларни ҳидлаб, касал пойлашим керак. Касал бўлмаса нима қиламан? Шаҳарда бемор доктор изласа, бу ерда доктор бемор излайди.

– Касал кам бўлгани яхши эмасми? – ҳайрон бўлиб сўрадим мен.

– Бошқаларга яхшидир, лекин докторларга, айниқса менга, бунинг бир тийинлик фойдаси йўқ. Касал бўлмаса даволаш ҳам йўқ. Даволаш бўлмагандан ке­йин ўз-ўзидан тажриба ҳам бўлмайди-да.

Мен беихтиёр кулиб юбордим.

– Кулманг, – зарда билан деди доктор ўчиб қолган папиросини қайтадан тутатиб. – Бунинг ҳеч кулгили жойи йўқ.

– Наҳотки битта ҳам касал бўлмаса? – сўрадим ўзимни тутиб олиб.

– Битта ҳам? Тўғриси, касаллар бор, лекин қанақа касаллар денг? Биттаси майиб – оёғи чиққан. Биттаси – отдан йиқилиб тушган – қўли синган. Хуллас, ҳаммаси яра-чақалар. Расмана касал йўқ.

– Сизга ачинаман, – дедим мен ҳам жўрттага хўрсиниб.

– Ачинманг, – жавоб қилди доктор. – Фойдаси йўқ. Бари бир кетаман. Шаҳарга кетаман. Айтгандай, сиз раисни кўрдингизми?

– Йўқ, районга кетган экан.

– Қаерда яшайсиз? Хабар қилганмидингиз олдин?

– Йўқ, – дедим мен елкамни қисиб.

– Бўлмаса, бизникига юринг. Иккаламиз турамиз.

Доктор ялинганомуз менга тикилди. Йўқ деёлмадим.

Шу заҳотиёқ йўлга тушдик. Мавлон қўярда-қўймай чамадонимни кўтариб олди. Кўп ўтмай, етиб бордик. Мавлон яшаётган уй тоғнинг этагидаги тепаликда жойлашган бўлиб, ўртаси катта равонли икки хонадан иборат эди. Эгаси эри ўлиб кетган бир кампир экан. Мавлон янги келганда яқиндагина ҳарбий хизматга кетган ўғлининг хонасига кўчириб олиб келибди.

Уйга кирганимизда кампир йўқ эди.

– Боғда бўлса керак, – деди Мавлон ва ўз хонасига кириб, деразаларни очиб юборди. Хона бирдан ёришиб, муздек шамол юзга урилди. Мен дераза ёнига келдим.

– Қалай? – деди Мавлон завқ билан.

– Яхши! – дедим тўйиб нафас оларканман.

Бу ернинг фақатгина ҳавоси эмас, манзараси ҳам яхши эди. Олисда, кўм-кўк олмазорнинг ортида кумушдек товланиб Зарафшон оқарди. Чап томонингизда турли хил дарахтлар пана қилиб турган оқ, сариқ уйлар... Ўнг томонингизда эса кўм-кўк осмон билан ўпишиб кетган паст-баланд тоғ тизмалари ва қиррабурун қора қоя устида девқомат чинор...

– Яхши!.. – дедим деразадан кўзимни узолмай. – Яхши.

– Хўп, бўлмаса, – деди Мавлон жилмайиб. – Сиз ётиб дам олинг. Манави каравот сизники. Мен қўлбола ош тайёрлайман. Кейин мактабга борамиз.

– Мактабга?

– Ҳа, мактабга, – деди доктор. – Қишлоқда қолган болалар йиғилишади. Базм бўлади. Томоша қилиб келамиз. Айтгандай, мен ҳалигача сизни...

Доктор жилмайди. Исмимни айтдим. У чиқиб кетгач, кўйлагимни ечиб, муздек каравотга чўзилдим. Ўрнимдан турганимда қуёшнинг ботишига бир қарич қолган эди. Эшикка чиқиб, тошлари кўриниб турган ариқ сувида ювина бошладим.

– Турдингизми? – Бу доктор эди. У катта сочиқни елкасига ташлаб ёнимда турарди. – Бу ерда кўзингиз илинса бўлди, кечаси-кундузининг фарқига бормай ухлайверасиз. Қани, юринг.

Биз уйга кирдик. Стол устида учи синган графин билан тақсимчада аччиқ-чучук турарди. Мавлон уялинқираб жилмайди:

– Айбга буюрмайсиз, бошқа идиш йўқ эди мусалласга. Қани, марҳамат. Кампирнинг ўзи қилган. Қўлбола. Марҳамат.

У пиёлаларга рангпар мусалласдан тўлатиб қуйди-да, биринчи ўзи ичди. Ҳайрон бўлиб ичмай турганимни кўргач:

– Ҳали кўп ичамиз бу ерда, – деди лабларини сочиқ билан артиб. – Иннайкейин, гапиришиб ичишни ёмон кўраман. Гап иштаҳани бўғади. Олинг.

Ичдим. Кўп ўтмай, ош сузиб келинди. Доктор тошкентча ошга уста экан. Иштаҳа билан едик, ора-чора нордон, лекин ёқимли мусалласдан ичдик.

– Боя мен сизга, ўз ихтиёрим билан келганман дедим, – деди гап орасида қизишиб Мавлон. – Тўғри, шундай бўлган. Лекин сизга ростини айтсам, бу ёққа мажбуран жўнатишган.

Мен ҳам шундай, дегандай кулиб қўйдим. Кўчага чиққанимизда қуёш ботган, қишлоқнинг пастки томони қоронғилашиб, бирин-кетин чироқлар милтиллай бошлаган эди. Катта йўлга чиқиб, чойхонага яқинлашганимизда аллақаердан чирманда товуши эшитилди.

– Бошланяпти, – деди Мавлон. – Демак, мажлис тамом бўлибди. Мактабни ўн икки киши тамомлади. Ўнтаси қишлоқда қоляпти. Одам кераклигини билишади-да. Айтгандай, бу ерда томоша ғалати бўлади. Ҳамма ўйнаши, ўйинни билмаган одам ҳамма қатори айтилаётган ашулага жўр бўлиши керак. Бўлмаса кулги қилишади. Албатта, меҳмонлар бундан мустасно.

Мавлон менинг чимирилиб кетганимни кўриб, жилмайди:

– Сиз бугун-эрта меҳмонсиз, чўчиманг.

Биз колхоз идораси жойлашган гулзордан ўтиб, катта дўнгликка чиқдик. Кўзларим қамашиб кетди. Майдоннинг ўртасига гулхан ёқилган эди. Бир йигит украинча кўйлагининг енгларини тирсагигача шимариб олиб, чирманда чаларди. Унинг ёнида зар дўппили ёшгина бир бола қашқар рубобининг қулоғини бурар ва «секин, секин» деб чирмандакашни туртарди.

Чирмандакаш парво қилмасди. Майдонда бошқа ҳеч ким йўқ эди. Мен ҳайрон бўлдим. Мавлон, шошмай туринг ҳали, дегандай енгимдан тортиб қўйди. Бўш скамейкалардан бирига ўтирдик. Кўп ўтмай, қаёқдандир бир гала қиз ёпирилиб келди. Майдонни қий-чув, кулги босиб кетди. Оёғим тагида пайдо бўлиб қолган катта ола чиноқ ит вовиллаб юборди. Қаердандир шу тобда қора этик кийиб, оқ яктаклари устидан кўк қийиқ боғлаб олган йигитлар келиб қолишди. Ҳеч қандай эълонсиз, гапсиз рақс бошланиб кетди. Мен маҳлиё бўлиб қолдим. Ҳозиргина тўполон қилиб, бетартиб турган қизлар гулхан атрофида товусдек бир текис сузиб кетишди. Мен Тошкентда бунақа ўйинни кўрмаганман. Доктордан сўрадим, ўзлик ўзи тўқишган, «Беш қарсак» деб аталади, деди у. Мен рақсдан кўзимни узолмадим. Гулхан атрофида доира бўлиб, бошларини эгганча оёқ учида тебранаётган қизларни йигитлар ўраб олган эди. Уларнинг оёқ тепиши, кўкракларини кериб, сиполик билан қизлар атрофида айланиши ва чирмандага жўр бўлиб қарсак чалиш­ларидан чексиз шодлик ва ғурур нафаси уфуриб турарди. Ўйин давомида беихтиёр янграган кулги, соф, сокин кулги, фақат ёшларга хос бўлган самимий кўз уриштиришлар мени ром қилиб қўйди... Ўйин тугаб, лапар бошланиб кетди. Майдонни тўлдириб қўнғироқ овозлар янгради. Кейин яна ўйин... Бу гал якка ўйин бўлди. Ҳамма қатор тизилиб, кенг доира ташкил этди, чирманда билан рубоб «Тановар»ни куйлаб юборди. Ўртага хонатлас кийган бир қиз чиқди. У бошидаги ҳаво ранг пешонабоғини янгитдан боғлаб, ингичка қўлларини ёзганича секин ўйинга тушиб кетди. Ловуллаб ёнаётан гулхандан қизариб кетган нозик юзларида енгил табассум ўйнай бошлади. Қийиқ қора кўзлари олис-олисларга қадалди... Назаримда «Тановар» – бу оғир, аммо ҳаёт муҳаббати билан тўлган рақс унинг учунгина яратилгандек эди.

– Ким бу? – сўрадим беихтиёр доктордан.

– Ойпопук, – деди у. – Усмон аканинг қизи. Усмон аканинг кимлигини билмасам ҳам, сўрамадим.

Лекин доктор ўзи изоҳ берди:

– Раиснинг қизи. Қойил-а?!

Сўнгги сўз қизнинг ўйинига қаратилганмиди, ё ўзигами, билолмадим.

– Тузук, – дедим, яхши дейишдан ўзимни тийиб.

– Чақирайми? – сўради доктор ёш болалардек кўзларини ўйнатиб ва жавобимни кутмасдан қўшиб қўйди: – Ҳозир тамом бўлсин.

Бир маҳал майдонда қарсак кўтарилди. Мавлон ўрнидан туриб, қизлар давраси томонга бир-икки қадам қўйди.

– Ойпопук!

– Лаббай?

Ойпопук «ялт» этиб қаради. Унинг ёқимли, қўнғироқ овози бор эди.

Мени кўриб уялди шекилли, бошини сал эгиб салом берди. Унга тикилиб қолдим. Ойпопук ўрта бўйли, қотмадан келган қиз эди. Қора ипак толасидек ингичка, узун киприклари худди сурма сургандек кўзларини ажратиб турарди. Гулхан нуридан ялтираб, юзига озгина соя ташлаб турган қирра бурни остидаги чизиқлар озғинлигини бўрттирар, лекин бу озғинлик унинг ўзига ярашиб тушган эди.

– Дадангиз уйдамилар? – сўради Мавлон.

– Йўқ, районга кетганлар. Мажлис бор экан, – деди қиз.

– Мана, танишинг, янги агроном, – гапида давом этди Мавлон менга ишора қилиб. Отимни айтиб, қўлимни узатдим. У ялт этиб менга бир қаради-да, секингина қўлини узатди.

Кичкина қўл муздек эди. Буни ўзи сезди шекилли, дарҳол тортиб олди.

– Тошкентданмисиз?

– Ҳа.

– Мен ҳам. Тошкент иссиқ.

– Сизга ёқмайдими?

Ойпопук нима дейишини билмай, кўзларини жавдиратди.

– Йўқ, ёқади. Лекин бу ер яхши. Сизга ёқдими?

– Ёқди, – дедим ҳозиржавоблик билан.

Нимагадир у қизариб кетди-да, жилмайди. Кейин, кетаверайми, дегандай қилиб Мавлонга қаради.

– Майли, боринг, – деди Мавлон уни тушуниб. – Биз ҳам кетамиз. Кеч бўлиб қолди.

Ойпопук кетди. Лекин биз ўрнимиздан қимирламадик. Билмайман, нима мени ўзига тортди? Нима мени бунчалик ҳаяжонга солди? Майдондаги ўйин-кулгига тикилиб ўтирган бўлсам ҳам ҳеч нимани кўрмасдим. Хаёлим нималар биландир банд эди. Лекин нима билан? Билмасдим. Аммо бир нарса аниқ эди. Мен хурсанд эдим, ниҳоятда хурсанд эдим. Мендаги бу ҳаяжонни ўзича тушуниб, Мавлон уйга қайтаётганимизда:

– Булар нима бўпти! Ҳали шундай томошаларни кўрасанки!.. – деди.

Кулдим, ундан эмас, ўзимча кулдим. Назаримда, мен бу ерга бугун эмас, бир йил олдин келганману, лекин шу бир Йил ичида кўролмаган нарсаларни бугун кўргандай эдим.

3

Эртасига эрталаб Усмон ака билан учрашдим. У идорада мени кутиб ўтирган экан. Секретарь қиз олдига бош­лаб кирди. Кўришдик. Усмон ака кеча районда узоқ қолиб кетиб, мени учратолмаганига афсусланиб, кечирим сўради. Мен айб ўзимдалигини, хабардор қилиб қўймаганлигимни айтдим. Дипломимни олиб таниша бошлади. Рўпарасига ўтириб, унга разм солдим. Унда қизига ўхшайдиган биронта аломат йўқ эди. Кулча юз, сарғиш қошлари сийрак, япалоқ гўштдор бурни ғадир юзига ёпишиб кетган. Лекин икки чаккасидан оқара бошлаган қалин сочлари уни анча савлатли қилиб турарди.

– Жуда яхши! – деди бир маҳал у ўрнидан туриб. – Худди бизга керак касбни танлаган экансиз. Жуда яхши. Яккачинорда боғ кўп, аммо қаровнинг мазаси йўқ. Энди йўлга тушади. Нима дейсиз?

Бирон нарса дейишга ожиз эдим, жилмайиб қўя қолдим.

– Мен ҳам янгиман бу ерда, – деди Усмон ака ўнғайсизланганимни кўриб. – Фақат бир йил бўлди келганимга. Илгари районда ишлардим. Бир боғдорчилик билан шуғуллангим келиб қолди.

Шу пайт эшик тақиллаб, секретарь қиз кириб келди.

– Ойпопук чақиряпти. Чой тайёрмиш, – деди у.

– Жуда яхши. Бугун мириқиб чой ичсак бўлади. Қани, юринг.

Усмон ака эътирозимга қарамай уйга бошлади. Рос­тини айтсам, ўзим ҳам шунчаки номига эътироз билдирдим. Аслида, Ойпопукнинг исмини эшитишим билан уни яна бир марта кўришни истаб қолган эдим.

Уй олис эмас экан. Бирпасда етдик. Пахса девор билан ўралган ҳовлига кирганимизда:

– Попук-к! – деб чақирди Усмон ака. – Меҳмон олиб келяпман. Бу ёққа чиқ!

Айвонга чиққанимизда ичкари эшик очилиб, Ойпопук кўринди. У ироқи дўппи кийиб, сочини чамбарак қилиб танғиб олган, нўхат гулли кўйлаги баданига ёпишиб турарди. Салом бердим.

– Таниш, – деди Усмон ака менга ишора қилиб. – Янги агрономимиз.

Ойпопук жилмайди.

– Танишмиз, – деди секин менга ер остидан қараб қўйиб.

– Танишмиз? – ҳайрон бўлди Усмон ака. – Ахир, кеча келдилар-ку, қаёқдан танийсан?

Гапга аралашдим.

– Кеча кечқурун мактабда танишдик, – дедим. – Доктор таништириб қўйди.

– Э, бундай денг! Жуда яхши, – деди Усмон ака қизига ўгирилиб. – Сен ҳам ўйнадингми?

Ойпопук бош силкиди.

– Аттанг, мен бўлмадим-да, – деди Усмон ака. – Нимага ўйнадинг? Яна «Тановар»гами? Нега уяласан?

Ойпопук қизариб, ичкарига кириб кетди. Усмон ака кулди.

– Буни қаранг, мендан уялади. Ҳалигача унинг ўйинини кўрганим йўқ. Ҳамма кўрди, фақат мен кўрганим йўқ.

Мен жуда яхши ўйнадилар, демоқчи эдим, демадим. Уялдимми, ё сир тутгим келдими, билмайман.

Кўп ўтмай, Ойпопук ичкаридан чиқди-да, айвонга дастурхон ёзди ва ўзи ҳам ўтирди. Лекин ҳеч нарса емади. У ўнг чаккасидан тушиб турган бир тутам сочини ингичка бармоқлари билан ўйнаб лабларига теккизар, баъзи-баъзида отасига қараб қўйиб, олдидаги совиб қолган чойни эринчоқлик билан қулт-қулт қилиб дори ичгандай ичарди.

У менга эрка кўриниб кетди. Якка қиз бўлгандан кейин шу-да. Истаганини қилади. Лекин эрка бўлса нега қишлоқда қолади, колхозда ишлайди? Наҳотки, бу ҳам эркалик бўлса? Мен тушунолмадим. Аммо секин-секин аччиқ кўк чойни ичар эканман, ундан кўзимни узолмасдим. Буни сездими, бир маҳал ўрнидан туриб, ичкарига кириб кетди.

Нонушта қилиб бўлиб, кетай деб турганимизда у эшикдан мўралаб отасини имлаб чақирди ва нимадир деди. Усмон ака кулди.

– Майли, олиб чиқ бўлмаса, – деди у кулги аралаш. Ойпопук кўп ўтмай, ичкаридан янги қўқон дўппи олиб чиқди ва отасига кийгизиб қўйди.

– Раҳмат, қизим, раҳмат, – деди Усмон ака қизини бағрига босиб. Кейин менга ўгирилди. – Ўзи тикди!

Ойпопук қизариб кетди.

– Кечга нима қилай? – сўради кўзларини мушти билан яшириб.

– Кўнглинг тусаганини қил. Мен сал кеч келаман, – деди Усмон ака.

– Ўзингиз келасизми?

– Билмадим, – деди Усмон ака менга қараб қўйиб. – Лекин ҳар ҳолда, кўпроқ қилганинг маъқул.

Ойпопук бош силкиди. Биз эшикка чиқдик.

Ўша куни кечқурун мен Усмон акаларникига келмадим. Биринчидан, иш кўпайиб кетди. Иккинчидан, Ойпопукнинг хатти-ҳаракати мени иккилантириб қўйган эди. Бу қандай қиз ўзи? Нега ўзини бундай тут­япти? Нима учун менинг олдимда ўзи тиккан дўппи билан мақтанди? Шуларни ўйлаб, бошим қотди. Ке­йин­ ишга берилиб кетдим. Ўша куни биз Усмон ака билан узумзорга бордик. Раис мени Саксонбой ота билан таништирди. Анча ёшга бориб қолган бу одам узумчилик бригадасининг бошлиғи экан. Кейин раис кетди. Литвадан ўнта наслдор сигир келган экан. Шуни кўргани кетди. Мен бригадада қолдим.

Усмон ака айтганидек, Яккачинорда боғ кўп, лекин қаровнинг мазаси йўқ эди. Район асосан пахтакор район бўлгани учун ҳамма куч пахтага берилиб, боғдорчилик унутилган эди. Ўша йиллари фақатгина бизда эмас, бош­қа кўпгина колхозларда ҳам аҳвол шундай чатоқ эди. Бунинг устига мен янги одамман қишлоқда, қўлимда агрономлик дипломидан бошқа ҳеч нарса йўқ. Тажриба қаёқда дейсиз! Эсимда, беш йил давомида беш-олти мартагина бир ой-бир ойдан учхозда бўлганмиз. Қолган вақтларда институтдан ташқари чиқилмаган. Шунинг учун ҳам бепоён узумзорни кўриб ваҳмим келди.

– Чўчиманг, ўғлим, – деди Саксонбой ота кўзим жавдираётганини пайқаб. – Қўрққан кўзга қўша кўринади. Кўникиб, ўрганиб кетасиз.

Мен ишшайдим. Ўша пайтдаги ўзимнинг аҳволимни бошқача тасвирлай олмайман. Ўзининг ожизлигидан бўлак ҳеч нарса кўзига кўринмай, шу қишлоққа келганига ачиниб турган одам кекса деҳқоннинг бу гапини қандай кутиб олиши мумкин эди?!

– Усмонжон ҳам янги келганида чўчиган эди, – гапида давом этди Саксонбой ота. – Унда аҳвол ҳозиргидан ҳам ёмон эди. Келди-ю, ўт босиб ётган узумзорга тикилиб, худди сиздек бошини қашиди. Кейин папирос чекиб, хаёл суриб кетди. Ўшанда унга ҳам чўчиманг, дедим. Қўрққан кўзга қўша кўринади, дедим. Кулди. Эртасига ўнта одамни бошлаб келиб, менга топширди. Баҳор эди ўшанда. Энди ток очаётган эдик. Топширди-ю, шулар кузгача сизда ишлайди, деди. Дам севинаман, дам ҳайрон бўламан. Қаердан топди шунча одамни дейман.

– Усмон ака асли шу ерликми? – сўрадим гапини бўлиб.

– Ҳа, – деди Саксонбой ота. – Шу ерда туғилган. Лекин кетиб қолган. Қайтиб келганига йилдан ошиб қолди. Илгари райкомда ишлаган. Анча ишлаган. Кейин обкомга олишди. Ундан олдин нима қилган, билмайман. Эшитишимча, Тошкентда катта хизматда ҳам бўлган. Яккачинор газетага тушгандан кейин бу ёққа келди.

– Газетага нега тушади?

– Эшитмаганмисиз? – Саксонбой ота бошини чайқаб, мошкичири соқолини бир-икки силади-да деди: – Ўтган йили колхозимизни бутун областга кўтариб уришди. Бу шундай бўлди. Колхозга қандайдир йўл билан Эгамқул Тошматов деган одам раис бўлиб қолди. Урушдан кейин ўзини эплолмай, инқиллаб-синқиллаб турган колхоз у келганидан кейин бирданига орқага ташлаб юборди. Юлғичлар кўпайди, бошимиз қарзга ботиб кетди. Бир-икки шикоят қилиб, районга бордик. Фойда бермади. Кейин газетга ёздик. Бир йигит ўн кунча қишлоқда бўлиб, боплаб ёзди. Эгамқул қочди. Ҳали ҳам қорасини кўрсатмай қочиб юрибди. Шундан кейин бир ой ўтиб, Усмонжон келди. Барака топсин, тузук. Э, ўғлим, кишида ғайрат бўлса ҳаммасига ўрганиб кетади. Гап ғайратда, меҳнатда.

Чолнинг гапи анча далда бўлди. Ишни узумзордан бошлашга ўзимча аҳд қилдим. Тўғри қилган эканман, Саксонбой ота менга кўп нарсани ўргатди. Ойпопук хаёлимдан кўтарилди. Эрталаб уйдан чиқаману, кечгача гоҳ Усмон ака билан, гоҳ ўзим, баъзида эса Саксонбой ота билан, Ҳайдарали ака билан далада бўламан, қирга бораман. Бир хонада турсак ҳам Мавлон билан баъзан кўришмайдиган бўлиб қолдим. Мен келганда у бўлмайди, у келганда мен ухлаб ётган бўламан. Шундай вақтларда уй эгаси Шаҳодат хола орқали алоқа қиламиз.

Бир куни эрталаб ишга кетаётганимда Шаҳодат хола орқамдан чиқиб тўхтатди.

– Бугун бир амаллаб дўхтурхонага кирармишсиз, – деди у сирли оҳангда. – Доктор ғалати дори топган эмиш. Тушда келиб, ичиб кетармишсиз.

– Қайдам, – дедим мен ишим кўплигини билиб.

– Бунақа деманг, – деди кампир ялиниб, – доктор ўтиниб сўради, кейин, келмаса бошқа уй топсин, деди.

Кампир кулди.

– Уй меники, шу ерда тураверасиз. Аммо лекин ўртоғингизнинг сўзини қайтарманг. Бечора кун бўйи бир ўзи, зерикади-да.

Шу пайт Мавлоннинг ҳовуз лабида эснаб ўтиргани кўз олдимга келди.

– Хўп, келаман. Шундай деб айтинг, – дедим. Ваъдага мувофиқ кун тиккага келганда, узумзордан чиқиб чойхонага келдим. Медпункт берк эди. Ҳайрон бўлиб сўрига ўтирдим. Шу пайт чойхонанинг томида малласоч болани кўриб қолдим. У дарё томонга ўгирилиб олиб, ҳадеб дўпписини силкитарди. Кўп ўтмай, у тушди ва бир чойнак чой олиб келиб:

– Мавлонбой акам ҳозир келадилар, – деди ва маънодор кулиб қўйди.

Ҳақиқатан ҳам чорак соат ўтар-ўтмас Мавлон келди. Қўлида челак. Нуқул жилмаяди.

– Тинчликми? – сўрадим ҳеч нарсага тушунмай. – Қанақа дори топдингиз?

– Мана, – деди Мавлон челакни олдимга қўйиб. – Сизни кўролмай шуни ўйлаб топдим. Ишлаш ҳам эви билан-да.

Челакка қарадим. Ичида бир неча балиқ бор эди.

– Ўзим тутдим! – деди Мавлон ғурур билан. – Ҳозир қовурамиз.

– Хўп, сиз қовурасиз, – дедим. – Мен нима қиламан?

– Дам олинг. Чарчагандирсиз? – деди доктор. – Бугун кун жуда исиб кетди.

Кун ҳақиқатан ҳам иссиқ эди. Ҳаво дим. Дарахтнинг учи қимирламайди. Чурқ этган товуш йўқ. Қуш-қумурсқа ҳам афтидан ўзини панага олган эди. Бундай кунлар тоғли жойларда камдан-кам бўлади.

– Чўмилиб келаман, – дедим мен.

– Майли, – деди доктор.

Қишлоққа келганимдан бери дарё томонда бўлмаган эдим.

– Лекин қолиб кетманг, тез қайтинг, – деди доктор.

– Ярим соатда келаман, – дедим мен.

Зарафшон жуда тинч эди. Қаёққа қараб оқаётгани билинмасди. Ечиниб, шамол бўлмаса ҳам кийимларимнинг устига тош бостирдим-да, сувга шўнғидим. Шундагина дарёнинг катта куч ва тезлик билан оқаётганини сездим. Студентлик йилларимда болалар билан кўлга бориб мусобақа ўтказардик. Шунда сузишнинг бир неч­та турларини ўрганиб олган эдим. Оқимга қарши баттерфляй усулида сузиб кетдим. Бир маҳал бундай қарасам, анча жойга бориб қолибман. Қирғоққа чиқдим. Яна бояги жойга бориб тушмоқчи бўлдим. Борганимда эса, айнидим. Сув муздек, жуда чўмилишли эди. Олис­роқдан оқиб келмоқчи бўлдим. Бирпас қирғоқ бўйлаб юриб, олмазорга келиб қолдим. Рўпарамда, шундай сув­нинг лабида катта харсангтош турарди. Шунинг устидан калла ташламоқчи бўлиб, энди оёқ қўювдим, нима бўлдию, шалоп этиб сувга ағдарилиб тушдим. Шўх кулги қулоғимга кирди. Ўзимни эплаб олиб, таги пастроқ жойга ўрнашдим-да, қирғоққа қарадим. Сершох олма тагида Ойпопук ўтирарди. Эгнида ўша мен уйида кўрган нўхат гулли кўйлаги, бошида ўша ироқи дўппи. У ўзини кулгидан тўхтатолмасди. Нима қилишимни билмай қолдим. Қулоғим шолғомдай қизариб кетган, жойимдан қимирламайман. Буни сезди шекилли, тиззасидаги китоб билан юзини яшириб, кулгисини тўхтатди. Ноқулай аҳволдан қутулишни ўйлаб, савол ташладим.

– Нима ўқияпсиз?

– «Денгиз сирлари»ни, – деди Ойпопук ҳозиржавоблик билан. Афтидан, у ҳам бу аҳволдан мени қутқармоқчи эди. – Ўқиганмисиз?

– Йўқ, – дедим пушаймон билан. Ўқиш у ёқда турсин номини ҳам эшитмаган эдим. – Сир кўп эканми денгизда?

– Билмадим, – деди у жилмайиб. – Энди бошладим. Лекин ҳалитдан ёқмаяпти. Уруш ҳақида бўлса керак. Урушни ёмон кўраман.

Ойпопук бирданига жиддийлашди. Лаблари юмилиб, чап кўзи сал қисилди:

– Ким яхши кўради урушни? – дедим мен. – Ҳамма ёмон кўради.

– Ҳеч ким менчалик ёмон кўрмайди, – деди Ойпопук эътироз билдириб бўлмайдиган оҳангда. Кейин бирдан кулиб юборди. – Сиз яхши сузар экансиз!

Қулоқларим яна қизариб кетди.

– Кулманг, – дедим ялингансимон.

– Кулаётганим йўқ, – деди Ойпопук. – Чиндан айт­япман. Ҳув анави ерда сузганингизни кўрдим. Мен сира шундай сузолмайман.

– Ўргатиб қўяйми? – дедим гапим унга қандай ботишини ўйлаб ўтирмай.

– Раҳмат, – деди у ва негадир қизариб кетди. – Боринг, совуқ қотгандирсиз.

Кетгим келмаса ҳам унинг сўзини қайтаролмадим. Бунинг устига вақт ҳам бўлиб қолган эди. Шундай бўлса ҳам:

– Шу ердалигингизни билсам, чўмилмасдим, – дедим уни гапиртириш учун.

– Нега? – ҳайрон бўлиб сўради у.

– Яна куласиз-да.

Ойпопук кулди. Мен ҳам унга қўшилдим.

– Боринг, совуқ қотиб кетгандирсиз.

– Кулмайсизми?

– Йўқ, кулмайман.

Мен бир шўнғиб сузиб кетдим.

– Бизникига келинг! – деб қичқирди анчадан сўнг орқамдан у.

Қўл силкидим.

– Талқон еб сизни сувга юборадиган экан! – деди Мавлон чойхонага келганимда. – Қани, манави пиёзни тўғранг.

У қўлимга иккита тухумдек пиёзни тутқазиб, ўзи ошхонага кетди.

Кўп ўтмай, қип-қизил қилиб, бутун-бутун қовурилган балиқлар келтирилди. Мавлон ўзида йўқ хурсанд эди.

– Энди бу ёққа қаранг! – деди у пиёзга мурч сепиб аралаштиргач. – Тобингиз қалай?

– Нимага? – дедим мен.

– Мана бунга-да, – у ҳовуздан атир шишага ўхшаган идишни тортиб олди ва сирли оҳангда деди: – Қўлбола. Тўқсон олтиталикдан.

Иштаҳа билан овқатландик. Мавлон озгина ичиб олиб, одатдагидек гапга тушиб кетди.

– Бу ерда нима бор бизга? Ишми? У ҳам сизда бор, менда йўқ. Олинг, тузук-тузук олинг. Ё кетаман, ё бош­қа ишга ўтиб кетаман. Бу ер менга тўғри келмайди. Қалай, балиқ тузукми?

Бош ирғитиб, мақтаб қўйдим. Мавлон яна гапга тушиб кетди. Аммо нима деганини эшитмадим. Хаёлим дарё лабида бўлган учрашувда эди, қулоғим остида ҳамон «Бизникига келинг!» – деган қўнғироқ овоз жарангларди.

– Ойпопукни бугун кўрдингизми? – сўрадим бирдан доктордан.

– Қаерда? – деди у. Дарёга ишора қилдим.

– Йўқ.

Докторнинг бу гапи негадир менга ёқиб кетди. Кўз олдимда Ойпопукнинг кулиб турган чеҳраси пайдо бўлди.

– Қуйинг, доктор! Қўлболадан қуйинг! – дедим завқ билан.

...Салқин тушганда далага йўл олдим. Хаёлим ҳамон дарё лабида эди. Нима бўлди менга? Нега бунчалик шодман? – дердим ўз-ўзимга.

4

Ўша куни кечаси туш кўрдим. Икки томони тоғ билан ўралган кўм-кўк адир эмиш. Адирнинг ўртасига қизил гилам тўшалган. Унинг устида мен оқ от миниб турган эмишман. Қаердандир, олисдан қўшиқ эшитиларди. Сўзларини англамасам ҳам, унинг менга бағишланганини билар эмишман. Бирдан осмонни қора булут босди, момақалдироқ гулдираб чақмоқ чақди. Тагимдаги от типирчилаб қочмоқчи бўлди. Аммо мен юганидан маҳкам ушлаб, қадам босгани қўймадим. Ҳамма ёғим ивиб кетди, гилам қаёққадир йўқолди, қўшиқ тинди. Ҳамма ёқни муд­ҳиш сукунат қоплади. Кўзларимни юмдим. Бир маҳал бундай қарасам, ҳаво очилиб кетибди. Олдимда эса... олдимда катта қизил гиламни, худди бояги остимдагидек гиламни ёзиб, Ойпопук турибди.

Ростини айтсам, ўша куни ўзимнинг тушимдан ўзим чўчиб кетдим. Нега чўчидим, билмайман. Бироқ бир нарса равшан эди. Мен Ойпопук ҳақида кўп ўйлайдиган бўлиб қолган эдим. Бу севгими, ё шунчаки йигитлик шўхлигими, аниқлаш қийин эди ўшанда. Севги десам, унинг бунчалик тез пайдо бўлишига ишонмасдим. Шўхлик десам, ўзимни яхши биламан, шўхликка тобим йўқ эди. Лекин борди-ю шундай бўлиб қолса, қизга хиёнат қилмаслик, уни ҳеч нарсага ишонтирмаслик лозим эди.

Шундай хаёллар билан кун бўйи сармаст одамдай гангиб юрдим. Қаерларга бордим, нималар қилдим, кимлар билан гаплашдим – яхши билолмайман. Лекин олмазорга ўтаётиб, осма кўприкдан думалаб тушай деганим ҳали-ҳали кўз олдимда.

Уйга одатдагидан эртароқ қайтиб, каравотга чўзилдим. Шаҳодат хола овқат олиб кирди.

– Мошхўрда, болам, – деди у столга буғи чиқиб турган косани қўйиб. – Аччиқ-аччиқ ичиб олинг. Бутун гарм­доридан иккита солганман. Мазангиз йўқ кўринади.

– Сал бош оғрияпти, – дедим гапни кўпайтирмаслик учун. Кампир бир гапга тушиб кетса, тўхтатиш қийин эди. Бахтга қарши бу гал ҳам шундай бўлди.

– Ўзим ҳам айтдим-а, – деди у стулга яхшилаб ўтириб олиб. – Кўзларингиз киртайиб турибди. Иссиғида ичиб олинг. Кейин ўралиб ётсангиз, ғуборларингиз чиқади-қўяди терлаб. Собирим омон бўлғур, доим шунақа қиларди. Қилмаганига қўймасдим-да ўзим ҳам. Сизга ўқиб бердимми-йўқми, анов куни хатида, мош­хўрдангизни соғиндим ойи, депти. Мусофир юртда мошхўрда бўлармиди!

Инграб юбордим.

– Тура қолинг, болам, – деди у гапидан тўхтаб, – доктор келгунларича ичиб олинг, зора ўзингизга келиб қолсангиз. Бош оғриғи ўлсин, одамнинг тинка-тинкасини қуритиб юборади. Бир-иккита дори ҳам ичиб юборинг. Дори ҳам фойда беради. Мавлонбой янги келганларида мен шунақа бўлдим. Икки чаккам ёрилиб кетай-ёрилиб кетай деди...

Кампир яна гапга тушиб кетди. Бошим ростданам оғриб қолмасмикин, деб чўчиб турган эдим, Мавлон келиб қолди. Анча енгил тортдим.

– Қайнонангиз суйган экан, болам-ей, бирга ича қолинглар. Туринг, болам, – деди Шаҳодат хола хонадан чиқаётиб.

Аччиғим чиққанидан кулиб юбордим-да, ўрнимдан турдим.

– Ҳа, тинчликми? – сўради Мавлон беихтиёр жилмайиб.

– Кампир тушмагур миямни қоқиб, қўлимга берай деди, – дедим.

Шу тоб Шаҳодат хола яна бир коса мошхўрда олиб кирди. Қоладими, деб қўрқиб турувдим, йўқ, тез чиқиб кета қолди.

– Ича қолинглар. Бирам ширин бўптики! – деди кетаётиб.

Мавлон бирданига овқатга ёпишди.

– Бугун тузук, – деди у оғзини тўлдириб. – Иккита касал кўрдим. Иккалови ҳам грипп. Биттаси оғирроқ. Биласизми ким?

– Йўқ, – дедим мен.

– Раиснинг қизи. Ойпопук.

– Ойпопук?

– Ҳа, – деди Мавлон парвосизлик билан. – Нима, унинг касал бўлиши мумкин эмасми?

– Ахир, кеча... – дедим мен ҳайрон бўлиб, лекин гапим оғзимда қолди. Дарё лабидаги учрашувни айтгим келмади.

– Ҳа, худди кеча шамоллаб қолибди, – деди Мавлон. – Кечаси билан иситмалаб чиқибди. Ҳозир ҳам иситмаси қирқ. Усмон аканинг ваҳми учиб кетибди. Битта қиз-да. Арзанда. Шаҳарга юбормоқчи эди, керакмас дедим; наҳотки оддий гриппни шу ерда тузатиб бўлмаса! Рози бўлди. Ичсангиз-чи, овқат совиб қолди.

– Нима қилиб шамоллабди?

Мавлон кулди.

– Чўмилибди дарёда. Янгича сузишни ўрганмоқчи бўлибди. Кечқурун шамол турди-ю, ўшанда ҳам дарёда экан.

Мен тилимни тишладим.

– Ётибдими?

– Ётибди. Анча ётади. Ҳамма касалнинг асосий давоси – қимирламай ётиш. Бу қонун. Ўн кунча ётади. Ҳа, ўйланиб қолдингиз? Ичинг.

– Бир-икки қошиқ ичиб, жойимга бориб ётдим. Лекин уйқу келмади. «Бу қанақаси бўлди? – дердим ўзимча. – У мендан кулмаган экан-да. Кулса, мендақа сузишни ўрганмоқчи бўлармиди? Шунақа сузиш нега керак бўлиб қолди унга? Наҳотки, мени ёқтириб қолган бўлса? Йўқ, бундай бўлиши мумкин эмас. Мени билмайди-ку! Балки, шундай, ўзича ўрганмоқчи бўлгандир?»

– Доктор, – дедим фикрим чалғиб кетганини сезиб.

– Лаббай? – Мавлон мен томонга ўгирилди.

– Ойпопук қанақа қиз?

– Яхши қиз, – деди у ҳайрон бўлиб. – Нима эди?

– Сизга ёқадими?

– Йўқ.

– Нега?

– Меъёр йўқ унда. Бир қарасангиз, чарақлаган кун, бир қарасангиз, қовоғидан қор ёғилади. Бунақалар менга ёқмайди. Мана, Фарида бошқа гап, – деди доктор тамшаниб. Секретарь қизнинг исми Фарида эди. – Жаҳли қирқ даражага чиқиб кетса ҳам илжайиб тураверади. Ҳа, айтмоқчи, нима эди?

– Ўзим, шундай, – дедим хаёл суриб.

– Бир гап борга ўхшайди. Яширманг, – деди доктор ёнбошлаб олиб. – Врачлар сир сақлашни билади. Айтинг.

– Йўқ, ҳеч гап йуқ, – дедим аввалгидай хаёлчанлик билан.

– Сизга ёқадими?

– Билмадим, – дедим мен.

Ростини айтган эдим. Шундай бўлса ҳам докторнинг саволидан негадир юрагим жизиллаб кетди. Ойпопук ёқармиди менга? Бунга жавоб бериш қийин эди.

Эрталаб идорага чиқдим. Усмон ака иккаламиз қирга бориб келадиган эдик. Беш гектар ердаги беда шу пайтгача ўрилмабди. Бригадир правление мажлисида нимадир деб ғўлдиради. Ўзимиз бориб кўрмоқчи ва ўша ернинг ўзида нима экишимизни маслаҳатлашиб келмоқчи эдик.

Идорада раис йўқ эди. Фарида телефон қилмоқчи бўлувди, йўқ, дедим. Ойпопукнинг касали эсимга тушди. Мавлон ҳам ўша ерда эди. Анча кутдим. Бир маҳал раис келди. Ранги сўлғин, ухламаганга ўхшайди. У кечирим сўраб, Фаридага, тушга қайтиб келаман, деб бир қанча топшириқ берди-да, отга минди. Йўлга тушдик. Мен Ойпопукнинг соғлиғини сўрамоқчи бўлиб, бир-икки марта оғиз жуфтладим, лекин ботинолмадим, уялдим. Қишлоқдан чиққунча жим бордик. Усмон ака отнинг тизгинини бўш қўйиб, қўлини эгарнинг қошига тираб олган эди. Сезиб турибман, чарчаган. Кўзлари баъзан ўзидан ўзи юмилиб кетади. Олмазордан ўтдик. Усмон ака папирос тутатди. Оғзи-бурни аралаш куч билан тутун чиқариб, менга ўгирилди.

– Уйқу босяпти, – деди гуноҳкорона жилмайиб. – Кечаси билан мижжа қоқмай чиқдим. Попукнинг тоби йўқ.

– Оғирми шунақа? – сўрадим секин.

– Йўқ, оғирмас, – деди раис. – Лекин қўрқитиб юборди. Етти-саккиз йилдан бери ўзининг ҳам энди оғриши. Биласизми, уйингиздаги яккаю ягона одамингиз ўзини нохуш сезса, кайфингиз жуда бузилиб кетар экан. Айниқса, ёшингиз ўтиб қолганда. Кечқурун келсам, уй жимжит. Кундузи фермада ҳам кўрганим йўқ эди. Ҳайрон бўлдим. Илгари эшикдан киришингиз билан ванғиллаб радио гапирарди ё пластинка қўйиларди. Ўртоқлариникидадир, деб ичкарига кирдим. Ётибди. Нуқул аксиради. Докторни чақирдим. Иситмаси қирқ. Қандайдир янгича сузишни ўрганмоқчи бўпти. Кимга керак экан бу!

Қизариб кетганимни сездим-да, кўзимни раисдан олиб қочдим.

У гапида давом этди.

– Ўзи анча чайир. Шамол турди-ку, шунда оғриб қолган-да. Оғирмас. Мавлонжон ҳам шундай деяпти. Лекин мен жуда қўрқиб кетдим. Бир марта шунақа, ёмон юрак олдириб қўйганман. Анча бўлди бунга. Ўн яшар бола эди Ойпопук ўшанда. Нима бўлди-ю, бир кечада ҳамма тиши тушиб кетди. Қўл-оёғи шишиб, майда-майда пуфакчалар ҳосил бўлди. Тошкентда ишлардим. Битта таниш ошнам ишлайдиган клиника бор эди. Шу ёққа олиб бордим. Врачлар кўриб, касалхонага ётқизишди. Уч ой ётди. Уч ой менинг учун уч йил бўлиб кетди. Бўш қолдим, касалхонага югураман. Эрталаб, кечқурун-ку, сўзсиз. Бир ойча ҳар борганимда, ана кетади-мана кетади, деган гапни эшитиб юрдим. Йўқ, тузалиб кетди. Ўшандан бери юрак ўйноғиман. Лекин ҳозир ўзини эплаб олган. Докторнинг айтганини қилади. Илгари дори ичмай хуноб қиларди.

Усмон ака кулди.

– Кеча ҳатто уколга ҳам рози бўлди. Аммо роса афти буришди.

– Келинойимлар йўқмилар? – дедим бирдан мен. Нега бундай деб сўрадим, ўзим билмайман. Лекин бу савол менга кўп нарсани ойдинлаштирди.

Усмон ака саволимни эшитиб, аввал ўйланиб қолди, кейин эса, янгитдан папирос тутатиб, чуқур тортди-да, деди:

– Сиз менга қийин савол бердингиз. Бунинг тарихи катта. Майли, сизга айтсам, айта қолай. Рости, бунинг ҳеч қандай сири йўқ, лекин дуч келган одамга гапиришни ёқтирмайман. Одамлар бир хил эмас. Баъзилар тўғри тушунади, баъзилар нотўғри. Сиз тушунишга ҳаракат қиларсиз, деб ўйлайман. Хўп, бўлмаса эшитинг. Йўл олис, зерикмайсиз ҳам.

5

– Мен уйланмаганман, – деди анчадан сўнг у. – Бунинг сабаблари кўп. Яхшиси, бир бошдан айтиб берақолай. Уруш бошланганда мен эндигина институтни битирган эдим. Асли ўзим тарихчиман. Қишлоқ хўжалиги иккинчи мутахассислигим. Дипломимни олган кунимоқ военкоматга чақиришди. Уч кундан кейин эса, фронтга жўнадим.

Менинг ҳеч кимим йўқ, болалар уйида тарбияланганман. Отам ҳам, онам ҳам ёшлигимда ўлиб кетган. Қариндош-уруғларим борми-йўқми, билмайман. Рос­ти, унчалик кўп қидирганим ҳам йўқ. Болалар уйи – бор қариндош-уруғим, ўз уйим эди.

Мен тушган полк уч ойча Саратовда машғулот ўтказиб, Украинага юборилди. Киев учун жанг қилдик. Мендақа олий маълумотлилар полкда кам эди. Шунинг учун икки ой ўтар-ўтмас ротага командирлик қила бошладим. Лекин фронтда кўп бўлганим йўқ, чекинаётганимизда оғир ярадор бўлиб қолдим. Душман бомбаси шундай блиндаж устига тушди. Уч-тўрт жойимга осколка тегди. Ичкарига жўнатишди. Икки ой госпиталда ётдим. Шундан кейин мени бутунлай жўнатиб юб

...