автордың кітабын онлайн тегін оқу Мың сұрақ
Отбасы хрестоматиясы
Алматы-2024
УДК 398ББК 82М 90
қазақстан республикасы мәдениет және спорт министрлігідін істері комитетінің 2019 жылғы 31 мамырдағы №24-6-12/1040хатына сәйкес “Дінтану” сараптамасынан өткен
«Отбасы хрестоматиясы» қорының жобасы
Тұтас кітапты немесе кітаптың қандай да бір бөлімін кез-келген форматтаавторлардың рұқсатынсыз көшіріп басуға болмайды.Барлық құқықтары сақталған.
Жобаның авторы: Санжар Керімбай
Құрастырып, алғысөзі мен түсініктерін жазғандар:Мұхит Төлеген – Дінтанушы, PhD докторы.Сәкен Нұрқабекұлы – Филология магистрі.Әділбек Нәби – Дінтанушы магистр.
мың сұрақМ 90 Отбасы хрестоматиясы. /С.Керімбай, М.Төлеген, С.Нұрқабекұлы, Ә.Нәби, 10 басылым. – Алматы: «Отбасы хрестоматиясы», – 2024. –208 бет.
ISBN 978-601-7558-53-6
Бұл кітап ертегі және аңыз жанрында құрастырылған. Мәлике деген Ұрым патшасы мың сұрақ қояды. Оған Әбілда есімді оқымысты жауап береді. Мың сұрақта аңыз, қисса, тәлім-тәрбие, шешендік сөздер, экзистенциялық ойлар қамтылған.Кітап этнопедагогика ғылымына қызығатын мектеп оқушыларына, студенттерге және ізденуші ғалымдарға арналады.
УДК 398ББК 82
ISBN 978-601-7558-53-6 © «Отбасы хрестоматиясы» 2020
АЛҒЫСӨЗ
Бұл кітап «Отбасы хрестоматиясының» кезекті өнімі. Алдыңғы кітаптардан байқасаңыз олардың түпкі идеясы Виктор Франклдың логотерапия ғылымына негізделген. Логотерапия адами болмысты зерттейтін экзистенциализм ғылымының бір бұтағы. Экзистенциалистер мәселені көлденең қояды. «Жердегі тіршіліктің хикметі не?», «Адам өмірінде мән бар ма?» «Адам ұрпағы асыл мұратты көздеп, ол міндетін абыроймен арқалап, мағыналы тіршілік ете ала ма?».«Homo Sapience» деген атпен Жер планетасында пайда болған қазіргі адам ес біліп, ойлап, сөйлеп үйреніп, қолдан қару жасап, от жағып, орман өртеп, кейін келе қала соғып, ғылым өндіргелі бір кемдігінен құтыла алмай әлек. Бұл – оның жыртқыш мінезі! Қанша жерден Homo Sapience яғни АҚЫЛДЫ АДАМ деген ардақты атты иеленсе де бөтен кісіні айтпағанда ет жақын туысының өзін түкке тұрғысыз дүние рақаты үшін кейде жайратып салатын қатігез қылығын қоя алмады.Ғалымдардың айтуынша, жүз мың жыл бұрын ақылды адам 6 ағайынды болыпты. Ақылы мен айласы басым түскен арғы атамыз (Homo Sapience) қалған 5 ағайынды туысын тұқым тұқиянымен біржола жойып жіберді. Дәл қазір өркениетті ғасырда өсіп-өніп жатырмыз деген 7 миллиард жанды да «Өмірім қайтсе қауіпсіз болмақ?» деген бір сұрақ ұдайы мазалайды. Себебі адамзат бөтен аймаққа алаңсыз аттанбақ тұрмақ, түнде туған өлкесін емін-еркін кезе алмайды. Дәл өзі сияқты бөтен кісіден зарар көруі әбден мүмкін.Әлеуметтік зерттеулер бойынша қазіргі адам сырттағы қатігез дұшпанның емес, қасындағы тасжүрек туысының қолынан көбірек қаза табады. Ювал Ной Хараридың айтуынша, 2012 жылы әлем бойынша 56 миллион адам өлген. 620 мың адам кісі қолынан қаза тапқан. Оның 120 мыңы соғыста жер жастанса, 500 мыңы зорлық-зомбылық пен қылмыстың құрбаны болған. Салыстыра кету үшін айтайық, сол жылы әлемде 800 000 адам өзіне қол салып, бұл пәнимен қоштасқан. ХХІ ғасырдың ғылымы қанша тырысса да адамның жыртқыш мінезін жоя алмай жатыр. Керек десең, ғылымның өзі миллиондаған адамды бір сәтте жоқ қылатын қару-жарақ жасауға жәрдем берді.«Сонда адам бұл өмірге азап пен қорлық тарту үшін ғана келген бе?» деген ой туады. Өнердің бүкіл саласы жырлап өткен мейірімді, шапағатты, әділетті адам қайда? Егер адамның мұндай түрін табу мүмкін болмаса, зорлық пен зомбылыққа, азап пен қорлыққа толған бұл өмірде тіршілік үшін күресудің не мәні бар?! Дегенмен адам қанша жерден қатігез болса да, оған ұлық мәртебені телуден жалықпайтын бір ілім бар. Ол – ДІН ілімі! Құран рухы бойынша адам Алланың жердегі халифасы. Құран қиссасында Тәңірі тағала адамның кірпіш тәнін қалаған соң періштелерге көрсетіп сынатады. Періштелер пенденің ет пен сүйектен жаралған денесіндегі физиологиялық мұқтаждықтарды көріп шошып кетеді. Мынадай құмарлыққа қанбайтын, атақ-даңққа тоймайтын адамды жарату, расымен, өте қауіпті еді. Тойымсыз адам ұрпағы жерге түссе, қан қасап қырғынның басталғалы тұрғанын олар қапысыз дәл болжады. Себебі ішім-жемге тәуелді пенде мұқтаждығын өтеп, құмарлығын қандыру үшін ештеңеден аянбайтын. Бақталастық пен тақталаста қан төгіп, туған бауырын бауыздап тастау қиын емес еді. Осыны білген періштелер «Уа, Тәңірім, адамды жаратпа, жер жүзіне таратпа. Тіршілікті қанды қолға қаратпа!» деп зар илеген екен. Сонда Тәңірі тағала кірпіш тәнге өзінің болмысынан РУХ деген кереметті үрлеп, адамды иләһи болмысқа айналдырады. Бұдан соң адам мен періште білім сайысына түсіп күш сынасады. Адам ата бүкіл сыннан сүрінбей өтіп, жарыста озық шығып, өзінің тәңірлік құдіретін көрсеткен екен. Сонда ғана періштелер АДАМҒА бас иіп, сәжде қылады. Себебі бұл адам енді басқа АДАМ болатын. Қарсы келген жалғыз Ібіліс адамның рухани өзегін көрмеген күйі «Малғұн» атанып, қаңғып кеткен екен деседі. Ендеше қазіргі әлем жұртының да іздегені, тілегені, қалағаны жыртқыш «Homo Sapience» емес, періштелер бас иген «Құдайдың халифасы» болса керек. Психоаналитиканың үшінші буыны саналатын Логотерапия да адамның ең бірінші осы қырын басты назарға алады. Оны пенденің трансцендентті қыры деп айшықтайды. Мағынасы – ғайыппен, тәңірлік әлеммен байланыса алатын қабілеті дегенді білдіреді. Дін мен логотерапия осы нүктеде амалсыз түйіседі. Бұл ретте Құран позициясы айқын әрі ашық. Киелі кітап бойынша адам ұрпағы Алланың болмысынан «Рух» атты ғажайыпты еншілеп алған соң, осы рухани болмысы оны ғайыптағы бір әлемге үнемі тартады да тұрады. Әулие, ғұламалар бұл сезімді адамның Аллаға деген сағынышы деп түсіндіреді. Расымен солай болуы бек мүмкін. Себебі физиологиялық һәм психологиялық тұрғыда пенденің төрт құбыласын түгендеп, бір езуінен бал, бір езуінен май ағызып қойсаң да, өмірден жалығу деген дертінен айыға алмайды. Материалдық жағдайы жақсарған сайын кісі баласы азғындап, кері кете беретін кесірі бар. Дін мұны «адамның Алланың дидарын қалаған сәтте көретін жұмақтағы уайымсыз хәлін аңсауы» деп тәпсірлейді. Кісінің көңілі күнәнің кірінен аршылып, жүрек көзі ашылғанда Жаратқанның жамалымен қайта қауышады. Сол кезде жаны жай табады. Ал, логотерапия дін емес, академиялық ғылым. Оның мақсаты Мәннен көз жазып қалған адамның ізгілік жолындағы ізденісін оңымен жалғастыруға жәрдемдесу. Экзистенциялық сараптама жасап, пациенттің жауапкершілік сезімін ояту. Барлық пенде өз өмірі үшін жауапты. Бір-ақ рет берілетін тіршілік мүмкіндігін құртып алуға ақымыз жоқ. Мәнді һәм мағыналы өмір сүруге міндеттіміз. Өмір шіркін мағынасыз реңге боялған сәтте кез келген кісі құсалыққа ұрынады. Ертеңгі күннің болуын қаламайды. Жан сарайын кеміріп бара жатқан экзистенция вакумінің қара құрдымына жұтылған сайын жан дүниесін үрей жайлайды. Бұл бәледен сәтімен құтылу үшін логотерапия мынадай рецепт ұсынады. Біріншісі – жасампаздық құндылық. Құдайдың бойға берген дарыны мен өнерін шығармашылық алаңда көрсету. Кейінгі ұрпаққа ғибратты із қалдыру. Екіншісі – сезім құндылығы. Қоршаған ортадағы табиғаттың тамашасына қарап тамсану. Сезімтал адамдармен рухани сұқбатқа жиі түсіп, өміріңді мағынамен байыту. Үшінші – позиция құндылығы. Бұл көбіне өмірінің санаулы күні қалған кесел кісілерге арналған. Емі жоқ ауруға шалдыққан кісілерді «Қайсар рухтың» позициясына бекінуге үндейді. Бұл ретте ауру адам ажалмен жекпе-жек шығады. Неғұрлым оны қорықпай қарсы алса, соғырлым өмірінен Мән тауып, ақиретке жеңіспен аттанды деп есептеледі. Логотерапия адамға нақты бір дінді ұсынбайды. Қай дінді таңдау пенденің өз еркіндегі шаруа. Бірақ логотерапия кез келген діннің рухани һәм мәдени өнімін кәдесіне жаратудан қашпайды. Олай болса, біз де осыған сәйкес алдыңғы ата-бабалар өндірген діни құндылықтарды ХХІ ғасырда жатсынбай қолдана аламыз. Жалпы алғанда логотерапия мен дін бірнеше мәселеде үндеседі. Бірінші: діннің мақсаты – адам бойындағы нәпсі сезімін тұсаулап, көкірек көзін ашу арқылы рухани болмыстың тәнге үстемдігін орнату. Жүрек көзі ашылған бір момынның өзі қоғам үшін, керек десең бір мемлекет үшін өте маңызды рөл ойнайды. Қоғамның саулығы, мемлекеттің амандығы жекелеген тұлғалардың рухани саулығына тікелей тәуелді. Мысалы, бір ғана Әзіреті Мұхамбет пайғамбардың жәй пенде хәлінен пайғамбарлық дәрежеге өсуі тұтас бір өркениеттің дүниеге келуіне ықпал етті. Логотерапия бойынша да солай. Ол тұтас бір қауымға, не топқа терапия жүргізбейді. Жекелеген субъектілердің көңілін мазалаған экзистенция сұрақтарына жауап береді. Психология дертінен айыққан адам, салауатты қоғам құруға атсалысады. Екінші, дін де, логотерапия да адамның өмірде Мән табуына жәрдем береді. Бұл ретте екеуі де мойындаған бір фактор бар. Ол адамның ұлы Мәнге ұмтылғанда ғайыпқа қол соза алатын ғажайып қабілеті. Мұсылмандар мәңгі БАР және ең ұлы Мән деп Тәңірдің дидарын қабылдайды. Себебі Құранның өзінде «Қияметте Алланың дидарынан басқа заттың бәрі ғайып болады» деген аяттар кездеседі. Логотерапия бұл феноменді «Өзін-өзі трансценденция жасау» деген терминмен ұқтыруға тырысады. Пенде шіркін осыншама шектеулі хәліне қарамастан 18 мың ғаламның тасасында құпия тұрған бір Құдіретке ұласқысы келіп жанталасады. Үшінші, дін де, логотерапия да Өмірдің Мәнін іздегенде жалпыадамзаттық құндылыққа бас иеді. Екеуі де мәнді-мағыналы, ғибратты кез келген мәдени өнімді жатсынбастан көңіліне құйып, өзінің діни сеніміне бейімдеп, көкірегіне тоқып алады. «Өмірден өнеге, ғибрат, мән, мағына тапқың келсе, көкірегің хикметке толы болсын» деген дивизді ұстанады. Төртінші, екеуі де адамның арманы, қалауы, талабы кірпіш тәнінің ішінде болмайды деп сенеді. Кісінің жеке басына ғана бағытталған рақат пен құмарлықты адамның қас жауы деп таниды. Екеуі де менмендік дертімен өлердей қас. Олар өзіңді ұмытып, өзгенің бақыты үшін күрескенде ғана өз бақытыңды қоса табасың деген көзқарасты ұстанады. Бұдан бөлек логотерапияның тағы бір артықшылығы бар. Ол моральдық танымнан бас тартып, адам санасын онтологиялық танымға бейімдеу. Моральдық танымға маталған пенде айналасын екі-ақ түрлі сұрақпен тексерді. «Сонда бұл дұрыс па, дұрыс емес па?» деп тар шеңберде қамалып қалады. Ондай пенде ақ-қара түсті теледидарды ғана көріп өткен ХХ ғасыр адамын еске салады. Қоғамдағы құбылысты талдағанда оның танымы ақ және қара түсті ғана қабылдайды. Ол кез келген оқиғаға «Бұл – дұрыс не дұрыс емес» деп қана үкім береді. Ал, онтологиялық танымның ерекшелігі мынау: ол кез келген құбылысқа баға беріп, үкім кеспейді. Оның мәнін, мағынасын, ғибратын тереңінен ұғынауға тырысады. Бұл танымға бейімделген кісі бір құбылысты көргенде «Бұл өмірде Мән табуыма септесе ме, әлде кедергі бола ма?» деп сұрайды. Қолыңыздағы «Мың сұрақ» кітабы ертедегі мұсылман ғұламаларының онтологиялық тұрғыдан жазған кітабы. Мұнда адамға ақыл айтып, «Өйтуің керек, бүйтуің керек. Анау дұрыс емес. Мынауың қате. Анауың күнә» деп үкім беріп отырмайды. Сұрақ-жауап жанрындағы бұл классикалық үлгі дін ілімі өндіріп шығарған барлық құндылықтың ішкі мәні мен мазмұнын ашып түсіндіруді ғана мақсат еткен. Түпкі көздеген мұраты оқырманның көкірегін хикметке толтыру. Көңіл дариясын мағыналы әңгімемен байыту. Олай болса, бұл кітап сіздің де отбасыңызға ҚҰТ пен Береке болып дарысын дейміз!
Санжар КЕРІМБАЙ
МЫҢ СҰРАҚ ДЕГЕН НЕ?
Адамның көкірегін құндылыққа толтырып, ел-жұртының қамын ойлайтын, ізгі білімді, ғалым етіп тәрбиелеу, кемел болмысқа айналдыру – кез келген ұлттың ортақ мақсаты. Әсіресе, ғұламалар ұрпақ бойындағы еркіндік, жауапкершілік, мейірім, махаббат, ізгілік т.б. феномендерді жетілдіру, дамыту үшін аянбай еңбек етеді. Дүниетаным қалыптастыру, әсте оңай емес. Мәселен, құрылысшылар аянбай тер төгіп, үй салады. Үйді ғасырлар сынына төзіп, бұзылмай тұруы оның іргетасына толық тәуелді. Егер іргесін қалау кезінде кінәрат кетсе, ғимарат аз уақытта күйреп тынады. Дәл солай, баланың дүниетанымын жас кезінде хикметпен, мәнді қиссамен, жырмен өріп тастамаса, өскенде татымды жеміс бермейді. Осы жағынан, «Мың сұрақ» – сан сынақтан өткен, бүгінгі жеткіншектің де, ересектің де сұранысын толықтай өтей алатын кітап. «Мың сұрақ» – большевиктер билікке келіп, мыңжылдық мәдени-рухани мұраларды өртегенде, діни қисса-аңыз, хикмет, жыр-дас-
тан, әпсана-хикаямен бірге күлге айналған мирастың бірі. Совет өкіметі әдейі жойған «Қисса сүл-әнбия», «Диуани хикмет», «Сияр Шәріп» сияқты дүниелермен қатар «Мың сұрақ» кітабы да күлден тірілген Феникстің тағдырын еске салады. Бір ғажабы, бұл кітаптың ондаған нұсқасы бар. Кейбіреуі өлең-жыр түрінде де ұшырасады. «Мың сұрақ» алғаш рет 1891 жылы «Қазан» баспасынан шағатай тілінде араб жазуымен, қара сөз үлгісінде, сұрақ-жауап түрінде шыққан. Содан кейін араға тура бір ғасыр салып барып 1991 жылы Алматыдан «Санат» баспасында жарық көрді. Кітаптың бұл нұсқасын Қазақстан Жазушылар Одағының мүшесі, журналист Орынбай Оралбеков баспаға дайындаған. Алғашында елу мың данамен жарық көрген. Кейін 1997 жылы «Имандылық туралы мың сұрақ» деген атпен он мың данамен қайта басылған. Шағын ғана кітапшада Ұрым елінде өмір сүрген Мәлике деген қыздың тағына кие, отауына ие болар ғұлама жар іздеп, жер-жаһанға жар салғаны баяндалады. Қаншама талапкер бағын сынап көргенімен, сынақта мүдіріп, зынданға тас-
талады. Ханшайымның мың сұрағына Түркістаннан келген Әбілда деген жігіт жауап беріп, сайыста жеңіп шығады. Кітаптың бір нұсқасын ақын Исраил Сапарбай да 2002 жылы «Мәлике сұлудың мың бір сауалы» деген атпен жарыққа шығарды. Ол 1998 жылы Өзбекстандағы Жызақ аймағына барғанда, өзбекше «Мәлике сұлудың мың бір сауалы» деген кітапшаны сыйға алған. Содан оны қазақшаға аударып шыққан. Бұхаралық Мұхаммед Зафар деген ғұлама жазған бұл нұсқаның мазмұны толық. Әрі ішінде өте мәнді мәліметтер берілген. Бірақ этнограф-ғалым Болат Бопайұлы «Бастау-
дан бақиға дейін» деген кітабында осы сайысты «Мәлике мен Бықияның жұмбақ айтысы» деп береді. Онда бас кейіпкердің есімі Әбілда емес, Бықия. Әрі ол жас жігіт емес, жетпістен асқан қария. Құрастырушы кітаптың алғысөзінде өзінің кітап қорында жұмбақ айтыстың сегіз түрлі қолжазбасы бар екенін айтады. Ол алғаш рет 1968 жылы бұл кітап жайлы әкесі Бопай Халелұлынан естіген екен. Осы деректерге қарап отырып, біз кітаптың Қазақстаннан бөлек, Татарстанда, Өзбекстанда, Қытайдың Шыңжан аймағында да кеңінен таралғанын көреміз. Індете зерттесек, ізі Түркияға дейін барып тірелуі де мүмкін... Қазақстан жұртшылығы кітаппен тәуелсіздік алған жылдардан бері таныса бастағанымен, мұның тек-төркіні, мәні мен маңызы әлі айқындалған жоқ. Тереңдей зерттегенде, бұл еңбектің түркі халықтарының әдеби, рухани және білім беру жүйесінен айрықша орын алатын дүние екенін бағамдаймыз. Бұл жай ғана қолжазба кітап емес. Бір кездері Орта Азия мен Түркістан өңірін өркениетке жалғаған көне медреселерде тәлім алған талапкер шәкірттер мұндағы барлық сұрақ-жауапты жаттап, жүрегіне тоқып алатын. Бастауыш білім көзіне баланған осы жинақты діліне сіңіргеннен кейін ғана «Он екі пән» ілімін игеруге кірісетін. Демек, «Мың сұрақ» мектеп-медреседегі пәндердің алғашқы баспалдағы іспетті еді. Бұдан бұрынғы үлгілерінің Бұхарадағы «Көкілташ», «Мир-араб», Қарнақтағы атақты «Қалпе», «Шәмет ишан», «Хашыр дамолла», «Әбілқайыр қазы», Шаяндағы «Аппақ ишан» медреселерінде қолжазба күйінде оқытылғаны анық. Ал осы медреселерден түлеп ұшқан шәкірттердің бәрі қазақ руханиятына өлшеусіз үлес қосқан жандар болған. Атап айтқанда, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлы, Шортанбай Қанайұлы, Ораз-Мұхаммед ахун, Тұрмағамбет ахун, Алдашбай ахун, Тапал ахун, Ақмырза ишан, Балмағамбет Балқыбайұлы сынды тұлғалардың еңбегінен, жыр-толғауынан «Мың сұрақта» кездесетін қағидалар жиі ұшырасады. Сүгір жырау «Өнеге шашқан жыршылық – Құдайға бұл да құлшылық» дегенде, ақын-жыраулардың осы қасиетін меңзеген. Яғни олар медреседе үйренген білімнің нәрін жұртқа хикметтер, өлең-жыр, жыр-дастан, аңыз-қиссалар арқылы жеткізген. Өкінішке орай, СССР Түркістан өңіріндегі медреселермен қоса дәріс кітаптарын да түгелдей жойғандықтан, бұл оқу орындарында нақты қандай кітаптардың оқулық ретінде қолданылғанын анықтай алмай отырмыз. Тарихшы Қайрат Адамбосынов қана қазақ жеріндегі медреселер жайлы тереңірек зерделеген. Ол медреселердегі оқу курсының «Алғашқы ілім» деп аталатын сұрақ-жауап түрінде жазылған пәнді игеруден басталатынын айтқан. Ал оның ел арасындағы атауы «Мың сұрақ» болған. Біз де осы тақырыпта Түркияда біршама зерттеу жұмыстарын жүргіздік. Нәтижесі көңіл көншітерлік. Түркиядағы ғалымдардың Низамия, Османлы және Түркістан медреселері жайлы зерттеулерін қарап отырсақ, мұнда хикмет ілімін үйренушілердің сұрақ-жауап әдісін меңгертуге көңіл бөлгенін көреміз. Түркияда медреселер жайлы жазылған жүз елуге жуық диссертацияның көбісін шолып, маңыздыларын зерделеп шыққанда, діннің негізгі мәні мен мәйегін шәкірттердің діліне дарытуды көздейтін сұрақ-жауаптардың қолданылғанын анықтадық. Арифе Чифтчи, Эрсой Ташдемиржи, Бетул Жан сияқты ғалымдар медресенің оқу бағдарламасында сұрақ-жауап кітаптарының маңызы зор болғанын айғақтайды. Мәселен Бетул Жан «Кез келген ілімді үйретуде сұрақ-жауап тәсілі ең басты, ең ұтымды әдіске баланды. Ал хикмет ілімін меңгерту үшін Құранның мәнін, жаратылыстың сырларын, адамның болмыс-бітімін айқындайтын мәліметтерді диалог үлгісімен сұрақ-жауап түрінде қолданады» дейді. Ал Әбдірахим Юбули деген зерттеуші «Шығыс Түркістан медреселерінде Ислам дүниетанымын, Сопы Аллаярдың «Сәбат ул-Ажизин» атты шығармасы негізінде зерделеу» деген магистрлік диссертациясында Шыңжан, Үрімжі өңіріндегі мед-
реселерде «Данышпан Мәлике» деген шағатайша жазылған қолжазбаның оқытылғанын сипаттайды. Мұның да сұрақ-жауап түрінде өрбіген ғылым сайысы екенін көрсетеді. Оның айтуынша, осы және осы тектес дүниелер халық дүниетанымында терең із қалдырған. «Мың сұрақ» тек медресемен ғана шектелмей, қазақ арасында отбасы тәрбиесінде кеңінен қолданылған. Әлеумет бас қосқан ортада, мәселен, жиын-тойларда жиі айтылған. Тіпті небір қарымды, қабілетті ақын-жыраулар импровизация тәсілімен әрі қарай көркейтіп, дамыта берген. Әдеби жағынан келгенде, бұл жанр негізінен айтыс дәстүрінен тамыр тартып жатыр. Көне түркі мәдениетінде айтыс өнері өте кең таралған танымал сала. Түркі-Ислам өркениетінің негізін салған Қожа Ахмет Яссауидің көне өлең-жырларға көп мән бергенін оның «Диуани хикметінен» байқаймыз. Оны хикметіндегі «Бейіш пен тозақтың айтысынан» көреміз. Көшпелі халықтарда өлең сөзбен сайысу үрдісі жақсы жетілді. Бұл дәстүр кейін ғылыми ортада да, халық арасына да жайылып кетті. Әсіресе Қазақстанның Сыр бойы мен Батыс өңірінде Құран қиссалары өрнегімен жұмбақ айтыс құрау барынша көркейген. Ел жадында сақталған сондай жұмбақ айтыстың бірі – Нұрым Шыршығұлы мен Қашаған Күржіманұлының айтысы. Нұрым жиын үстінде Қашағанға Құран қиссаларынан қиын сұрақтар қояды. Қашаған да терең ілімін байқатып, бәріне дұрыс жауап береді. Кердерінің ахун қызы Ағибаш пен Ақтан Керейұлының жұмбақ айтысына да Адам атадан Мұхамбет пайғамбарға дейінгі елшілер көші, хәл ілімі, Қожа Ахмет Яссауи мен хикметтері арқау болған. Сәттіғұл Жанғабылұлының Бөлекбайұлы Әмірбаймен хат арқылы жазысқан жұмбақтарында да рухани ілім мен діни мәселелер терең қозғалған. Сәттіғұл ақынның замандасы Көкен Төлепбергенұлымен өрбіткен жұмбақ айтысы да ауыздан-ауызға ұмытылмай жеткен. Сонымен қатар, Ыбырайым ахун Құлыбайұлының Әлім руынан шыққан Медетбай молдамен жұмбақ айтысы да бірқатар жинақтарға енген. Осылардың ішіндегі Сәттіғұл Жанғабылұлы мен Сүгір Бегендікұлының айтысын шоқтығы биік шығармаға жатқызуға болады. 1922 жылы Шәкей сал Дәуішқызы деген қыз Орталық газет бетінде барлық қазақ ақындарына арнап жұмбақ өлең жолдаған. Оны шешуге Кете Жүсіп Ешниязұлы, Қаңлы Жүсіп Қадірбергенұлы, Ыспан Сүлейменұлы, Жұманазар Үрімқұлұлы, Шораяқтың Омары, Керейт Даңмұрын, Олжабай Нұралыұлы, Міржақып Дулатұлы сияқты ақын-жыраулар атсалысқан. Олардың жауаптары 1994 жылы «Мәдениет» газетінде жарияланды. Осыған қарап, біз Сыр бойында да жұмбақ айтыстың өркен жайғанын байқаймыз. Тұрмағамбет Ізтілеуұлы, Шораяқтың Омары, Құлан Алдабергенұлы, Нұртуған Кенжеғұлұлы сияқты Сыр сүлейлері бір-бірімен жиі-жиі жұмбақ айтысқа түсіп, рухани ілімді толассыз насихаттап жүрген. Алма Қыраубаева «Бір қыз бен он алты ақын» деген еңбегінде Сыр өңірінде қанат жайған жұмбақ айтыс дәстүрін дәріптейді. Дегенмен осы киелі жанрды тек қос аймақпен шектеп қою қиянат болар еді. Арқа өңірінде өткен «Кемпірбай мен Шөженің» айтысында да «Мың сұрақтағы», «Ахуал қиямет», «Қисса сүл-әнбия» мұраларындағы киелі сарындар кездеседі. Қазақстанның барлық аймағынан діни-рухани жұмбақ айтыс үлгілері әлі талай табылып қалары сөзсіз. Әзірге мұны алдағы уақыттың еншісінде деп білеміз. Біз бұл кітапта қолда бар «Мың сұрақ» кітабы үлгілерін түгел пайдаландық. Негізінен, адамның болмысына қажетті, мәнді сауалдар мен жауаптарды сұрыптап алдық. Сонымен қатар, халық арасында кең жайылған жұмбақ айтыстағы қиссаларға, аңыз-мифтерге қатысты дүниелерді де қолдандық. Дін психологиясы саласында құрғақ жаттаған білім емес, диалог арқылы сұрақ-жауаппен берілген деректердің санаға бірден сіңетіні айтылады. Өйткені адамның жан қатпары, қабылдау жүйесі осыған негізделген. Сондықтан осы «Мың сұрақтың» жас ұрпақ тәрбиелеуге, адамгершілікке баулуға қосар үлесі өте мол деп бағамдаймыз.
Мұхит ТӨЛЕГЕН
Ерте, ерте, ертеде, ешкі жүні бөртеде Ұрым деген шаһар болыпты. Қамалды қала қос теңіздің арасында, Мәрмәр түбектің жағасында бой түзепті. Жеті жұрт келіп, жеті жұрт көшкен мекен екен. Ұрымды көрмеген, көркіне көңіл бөлмеген кісінің «өмір сүрдім» деуі бекер екен. Қисапсыз кеме мен қайығын көк толқынға көгендепті. Айбынды қорғандарын қия жартастармен шегендепті. Керуендер күні-түні жеті ықылымнан ағылып, шаршы-базарының қақпасы толассыз ашылып-жабылып жатады екен.Сол шаһарды Әріп Сұлтан деген патша билепті. Әділет пен адалдыққа пейілін дәйім етіп, қиянат пен кесірді күйретті. Кедей-жадау, момын-міскіндерге қормал болып, оларға қылдай да жәбірі тимепті. Тақта отырған кезінде бұқара халқының көзін ашып, оларға діннің де, дүниенің де ғылымын үйретті. Көреген жолы, береген қолы, жомарт жүрегі, саламат тілегі патшаны ел-жұртына сыйлы етті.Әріп Сұлтанның жалғыз қызы бар еді. Қара басына дүниенің қазына-мүлкі жетпеді. Ешкім де алдынан кесе-көлденең өтпеді. Ардақты да аяулы бекзат бір жан еді. Сұлтан перзентіне Мәлике деген көркем ат беріпті. Мәликенің маңдайына Тәңірім шалқар бақ беріпті. Падиша қызын тартылмас әулетіне, таусылмас дәулетіне, сарқылмас сәулетіне балапты. Қанаттыға қақтырмай, тұмсықтыға шоқтырмай өсіріп, бар қызмет-кәдесіне жарапты. Ханшайымның ажарына ай сәулесі қоныпты, көркіне күн шуағы толыпты. Шаттанғанда шартарапқа нұрлы шұғыласын шашыпты, елжіресе екі жаһаннан мейірім-махаббаты асыпты. Лебізін естіген жанның көңілі майдай еріді, ділі көркейіп, көкірек сарайы кеңіді. Жамал-жүзін ғайыптан бір көрген адам қайран қалып тамсанатын. Жиһанды кезген кезбе-диуаналар оның сұлулығын айтып, жүрген жерінде жар салатын. Мәлике бойжеткен сайын ажары да, ойы мен назары да арта түсті. Жас-
тайынан ілім-ғылым іздеп, батыс-шығыс, желдік-түстікті түгел шарлапты. Ой-санасымен он сегіз мың ғаламның сырларын тегіс барлапты. Дінге салсаң діннен, пәнге салсаң пәннен жаңылмады. «Ханның қызымын» деп паңданып, тәкаппар мінездің тұзағына шалынбады. Өлең-жырмен толғап сөйлегенде, тыңдаушының сай-сүйегіне дейін егіліп, тұла бойы балқыды. Ғылымның кеніне тереңдеген сайын ақыл құсы адаспай самғап, шабытының шырайы шалқыды. Қандай кітаптың даңқын естісе де, бағасы мен нарқын сұрамады. Қалаған пұлын беріп, сатып алғанша тағат тауып тұра алмады. Алтын-күмісін, ділдә-теңге, інжу-гауһарын ілімнің қазынасына қарыштап жұмсады. Дүниенің қызылды-жасылды думанынан, нәпсінің тән мен жанды өртейтін құмарынан өзін тежеп тұсады. Ұрым мен Қырымның, Қап тауы мен Шын-Машынның, Тұран мен Мысырдың құпия тұнған кітап қоймаларын түгесті. Өзі де әкесіндей ілімнің күшімен еліндегі қараңғылық түнегін серпіп, әділдік үшін күресті. Әкесі демекші... Заман озған сайын оның да ажар-келбеті біріндеп тоза бастады. Кешегі қайратты сақал-шашына түскен боз қырау молайды. Алпыстан әрі өткесін, жетпіске жасы жеткесін, жабысқан кесел-сырқатының да екпіні зорайды. Ақыры қайырымсыз дерт қол-аяғын тұсаулап, төсекке алып ұрды. Ақырғы сағаты тақағанда қызын жанына шақырды. – Қызым.., – деп тебіренді. – Жер-жаһанның еш байлығына бермейтін жалғыз жауқазыным. Сөзіме азғана құлақ сал! Әкеңнің бұл дүниеде татар қанша дәм-тұзы қалды дейсің? Бұл пәни – бір көшкен керуен. Құра алмайсың еш сейіл-серуен. Ата-бабамның аттанған жағына мен де кетермін-ау. Сірә, сол сапар сәті тіптен таяп қалды ғой деймін. Ағаш ат бір күн ерленсе, көкірегі толып шерленсе, жаныңды сақтар мекен жоқ... Мен ақырға жөнелгенде, қалиялы халқым тек өзіңе аманат. Жиған іліміңді елдің жолына жұмсарсың, ағат кеткен жерімді түзетерсің. Бірақ, жарқыным, осы жұрттың қызметіне жара. Сен туғанда, қатты қуанып, көңілімдегі қайғы мен мұңды жойып едім. Тәңірге сендей қыз бергені үшін мың рет шүкір етсем де аз. Бірақ алтын тақтың иесі, ақ орданың киесі бар. Теңіңді тауып, тілегіңе жеткен күніңді көргім келген еді. Тағдырым осылай болса, амал не? Тек өзіңе ілімі де, ақылы да сай келетін ғұлама жолықсын деп тілеймін. Мен білсем, ол сонау Тұран даласынан келуі тиіс. Кезінде бұл өлкеде Әзіретім ілім шырағын маздатып жақты. Жеті ықылымның жүмлә хан-сұлтан, патша-мырзалары сонда тәлім алды. Осы ілімнің қуатымен қаншама адам кемелденіп, ділінің оты жанды. Талапты ерлердің тұяғы таусылмаған шығар. Шүлені шөл болып сарқылмаған шығар. Күллі әлемге жар салып, талапкерлерді ілім сайысына шақырарсың. Жадыңа тоқыған рухани ілімнен мың сұрақ қоярсың. Бәрінің жауаптарына мән беріп, білім-біліктерін бақыларсың. Сыннан сүрінбей өткеніне бағыңның да, тағыңның да билігін ұсынарсың, – деп өсиетін айтты. «Өзекті жанға бір өлім» деген, Әріп Сұлтан халқы үшін қабырғасын сөксе, қайыспайтын нар еді ғой кәтепті. Алтын тақта мәңгі отыра алмады, қайырымсыз ажал оны да қармап әкетті. Патшаны қалың бұқарасы қайғырып, азалы күйде тынымсыз жоқтады. Ол көз жұмған соң, ешкімнің де сауық құрып, той тойлауға зауқы соқпады. Бірақ «орнында бар оңалады» емес пе?! Ақыры жыл өтпей ел-жұрты ханның қаңыраған айбарлы ордасына қайта жиылды. Ұрымның төрт жағынан дарияның арнасындай құйылды. Мәликені таққа отырғызып, сән-салтанатпен патша сайлады. Ұрымның қайғыдан қайыстай қатқан қамалдарын қуаныш пен шаттық лебі қайта жайлады. Кенезесі кепкен өзек-жылғаларына су жүгірді. Күңіренген орман-тоғайларында бұлбұл мен бозторғайлар талмай сайрады. Мәлике аз уақытта астана жұртын меңгерді. Жарлы мен байды, кемтар мен сауды теңгерді. Жарлық пен бұйрықты қатар шашып, жүгенсіз кеткен залымды тезге салып жөндеді. Жақсы ісімен жүрегі жаралы, көңілі жарым талай дерттіні емдеді. Аш-арық, жоқ-жітіктің жағдайын ойлап, солардың күнкөрісін қамдады. Әкесінің аманатын бір сәт болсын, есінен шығармады. Екі білегін сыбанып, күндіз отырмай, түн ұйықтамай, ел-жұртына риясыз қызмет етті. Енді басқа өлкеден де патшаларынан аяусыз тепкі көріп,Ұрымнан пана табуды қалаған мүсәпір жолаушылар келіп жатты. Бірақ патшайымның көңілінен әкесінің аманат-өсиеті еш өшпеді. Ақыры бір күні жер-жаһанға былай деп жар салды: – Жүрегімде жатыр жұмбақ мың сұрақ,Білімді әрі ғалым ерге шын сынақ. Жауап берсе, алтын таққа жайғасып, Ақ ордама жағар ғажап нұр шырақ Жаңылса егер жай табады зынданнан Жалқы күйде жаны сонда тыншымақ. Кімде кім ділімде тұрған мың сұраққа мүдiрмей, кiдiрмей жауап берсе, соған тұрмысқа шығамын. Алтын тақтың иесі де, мәрмәр сарайымның киесі де сол болады. Оған Қызыр дарып, Бақ қонады. Салтанаты ақтық демі шыққанша жалғасады. Атақ-даңқы алты құрлық, жеті ықылымға асады. Бірақ тағы бір ауыр шартым бар. Тек шын ғұламаға ғана еркімді беремін деген антым бар. Кімде-кім білімі жетпей, жаңсақ жауап берсе, дереу қапасқа тастаймын. Өмір-бақи зынданда жазасын тартады. Ақырғы сәті жеткенше, сонда жатады, – депті. Ертесіне оқымысты, ғұламалар сарайға ағыла бастады. Бірақ бәрі де сыннан сүрініп, сұраққа мүдіріп қалып жатты. Бірі қалмай, қырық құлаш зынданға тоғытылды. Ұрым шаһарын үрей басып, жер астынан ғалымдардың зарлы наласы естіліп тұрды. Талапкер легі толас тапты. Мәлике қыз бірде бір білімі кемел кісінің келмегеніне қапаланып, терең ойға батты...
Сол заманда Тұран даласында Түркістан деген аты әлемге әйгілі шаһар болыпты. Шаһардың сән-салтанаты тіптен ерекше екен. Көздің жауын алатын көркем сарайлар, көркіне көрген жан таңданатын керемет бау-
лар... Сарайлардан күні-түні мейман, мүсәпірлер арылмады. Қызметшілер кез келген жолаушыны қол қусырып күтіп алып, дәстүрден еш жаңылмады. Қанша ұрпақ ауысып, қанша заман өтті. Небір дәулетті хандар, ырысты байлар, әділетті билер өтті. Алайда ел-жұрттың қонақжай пейілі бір сәт болсын тарылмады. Алтын таққа мінген әміршілер елдің қамын ойлап толғанды. Аштық пен жұттан, айтпай келетін апаттан күні бұрын қамданды. Жұрттың да пиғылына береке дарып, ауқаты мен дәулеті молыға түсті. Бағбан мен диқандардың жәрдемімен елдің қамбасы мен қазынасы толыға түсті. Бау-бақшасында алма, анар, інжір, жүзім, шие тәрізді тәтті жемістер жайқала өсіпті. Бүйірінен аққан Сырдың толқынды суы сусаған жердің шөлін басып, Батысқа қарай толассыз көшіпті. Қаратаудың жоталарын бір-біріне жалғаған Қарашықтың баурайынан самал жел толассыз есіпті. Қандай ғажап шаһар еді, Түркістан?! Мағырып пен Машырықтан сансыз нәсіл осында тоғысып-түйіседі. Бұқарасы ғұламаның біліміне тәнті болып, сөзіне құрметпен бас иіседі. Бір бауыр, бір жүрекке айналып, ынтымақ пен бірліктен қылдай да айнымады. Сондықтан бұл шаһардың басына бақ айналды. Іргедегі Бұқар мен Шамды былай қойғанда, жырақтағы Мекке мен Мәдинадан, Мысыр мен Құдыстан керуендер толассыз ағылып келіп жатты. Құлзым мен Қаразымнан, Ұрым мен Қырымнан, Танай мен Мажардан жеткен саудагерлер жәрмеңкенің көрігін қыздырды. Түркістанның арқасында Жібек жолының даңқы мен дәрпі жер дүниеге жайылды. Хан базарда не жоқ дейсің, бәрі бар. Әмбар мен жұпар жаңғағы, дәрітамыр, қалы кілем, жібек маталар мен түрлі-түсті бояулар, алмас, маржан, алтын, күміс, садақ, қылыш, найза, айбалта... Осының бәрі сегіз қиыр шартараптан тең-тең жүкпен ағылар еді. Яссының қанбазарынан іздеген нәрсе түгел табылар еді. Түйе мен піл, мүйізтұмсық пен арыстан, сілеусін мен елік, қаршыға мен сұңқар, тауыс пен тоты, түйеқұстар тор ішінен көз арбады. Шебер ұсталар өткен-кеткенге көзе мен құмыра, кесе мен кәрлендерін, табақ пен тостағанын саудалады. Зергерлер сақина мен білезігін, жүзігі мен алқасын, сырғасы мен тоғасын тартып, жан-жақтан қаумалады. Бағбандар алмасы мен өрігін, қауыны мен қарбызын, шабдалысы мен шиесін сатып, пайдаға кенелді. Дихандар Сырдың бойынан арпасы мен тарысын, бидайы мен күрішін, жүгері мен қарақұмығын түйеге теңдеп, Түркістанға жөнелді. Ісмерлер Қырдан мал айдап келгендерге тай-тай мата мен кездемесін, көйлек-көншегі мен шапанын үлестірді. Шаршы ішінде жаршылар мен делдалдардың жағы сембей сарнаған үні естілді. Алыстан атан түйемен келген кірешілердің арман-мақсаттары түгел орындалады. Түгел жұрты екі көзі төрт болып, жолаушылардың жолын бағады. Бұл бір Тұранның қияқты баябан шөлін гүл-шешекке бөлеген, әрі Тәңірдің құдіреті мен киесі жебеген ілім ордасы еді. Төрткүл дүниеден түркі жұртының талай өрендері, ғалым-ғұлама, дәруіш-диуаналары мен әулие-ерендері осында келіп сая тапты. Ілім аңсаған талай жастың көкірегі мен кеудесіне Хақтың ілімін маздатып жақты. Ишан-пірлердің алдынан жыл сайын мүрит-талабалар мыңдап өрді. Шариғаттан тәлім алды, тариқаттың нәрін алды, мағрифаттан бағын алды, хақиқаттың мәнін алды. Бірі шілтендермен шәрбат ішіп, алқа зікірінде жан-жүрегіне дауа тапты. Екі жаһанның сырларын мәй-шәрбаттың тамшысына сатты. Енді біреуі сүңгуір болып, ой теңізінен неше түрлі інжу-маржандар терді. Ғайыпқа самғап, тылсымның пердесін түрді. Тағы біреуі темірқазықтай жол көрсетіп, талай жанға дін менен ата салған жолды көрсетті. Діл-жүректің безбенімен он сегіз мың ғаламның құпия құбылыстарын өлшепті. Адам болып көркейгендер ғаламның ғажайып сырларын ұқты. Жер-жерге асыл ілімнің шуағын шашу үшін сапарға шықты. Түркістанның маңайындағы Қарашық, Қарнақ пен Шорнақ, Құшата мен Атабай ауылдары да маңайға танылған құтты мекендер еді. Түркістанды осынша гүлдендіріп, көркейткен кім еді? «Әзіреті Қаратау, аса алмаған одан жау». Тәңірдің тілегімен жоғарыда көк аспан, төменде қара жер жаралды. Адам мен Хауадан ұрпақ өрбіп, жұмыр жердің шет-шетіне, әр тарабына толассыз таралды. Жұмыр жер жаралғанда, Жаратқанның ерекше құты түскен өлкесі – Тұран даласы еді. Әсіресе Тұранның тел өңірі Сайрам мен Түркістанның төсінен тараған нұр көк аспанға дейін ұласып тұратын еді. Ақын-жыраулар мен шайырлар үнемі Сайрамды сүйсіне жырға қосатын еді: Көктен нұры құйылған, Сайрам шаһары емес пе? Күллі әулие жиылған – Сайрам шаһары емес пе? Ыдырыс нәби қырқалы, Қызыр-Ілияс тұр тағы, Шәрілердің сұлтаны – Сайрам шаһары емес пе? – деп, тіл мен жағы талғанша мадақтайды. Арғы жағы Мысыр мен Меккеден, бергі жағы Көкілташ пен Мірарабтан он екі пән ілімін меңгерген дәруіш-шәкірттер Түркістанның ойы мен қырын түгел адақтайды. Құраннан қайнар алған жыр-дастандар айтылмай, Яссының таңы атпайды. Сүлейлер мен ахундар алуан түрлі бал мен алуадай қиссаларды толғағанда, жиылған жамағат аузынан суы құрып отыра қалушы еді-ау. Олар Адам атадан бастап, Ән Әзірет Расулға дейін жырлағанда, дауыстары елді баурап алушы еді-ау. Әзіреті пайғамбар Миғражға ұшқанда Сайрам мен Яссының тасып жатқан, көк аспанға асып жатқан нұр шапағын көрді. Ыдырыс, Ескендір, Қызыр мен Ілиястың басып кеткен іздерін білді. Шаһарды көріп, көңілі сүйсінді. Осы шаһардан өзінің аманатын арқалайтын ұрпағының шығатынын көкірек көзімен түйсінді. Жұмақтан келген құрманы Арыстан бапқа аманаттап, өзі Алланың бұйрығымен дәрул пәниден дәрул бақиға бет түзеді. Ән Әзірет сәруар дүниеден өткеннен кейін де қаншама баптар келіп осында дін ашты. Олардың тегеурініне қарсы тұра алмаған қара ниет залымдар жосыла қашты. Әбдіжәлел, Әбдірайым, Әбділәзиз баптар мен Ысқақ бап Сайрамда дін таратып, мұнаралы мешіт бінә етті. Сөйтіп, мұғтар мен тарсалардың тепкісіне ұшырап азып-тозған халықты рухани іліммен қайтадан түлетті. Одан қос ғасыр өткен соң аманаттың иесі, асыл нұрдың киесі болған әулие дүниеге келді. Ол, әрине, Әзірет Сұлтан Қожа Ахмет Яссауи еді. Әзірет Сұлтан Сайрамнан шықты. Осында ілім үйренді. Адалдық пен ізгілікке ұмтылып, жамандық пен зұлымдықтан жиренді. Дария болып тасқан кезде әкесі Ыбырайымнан бата алып, Қаратаудың баурайындағы Яссы шаһарына жол тартты. Арып-ашып, қаншама жол жүрді. Темір етігі теңгедей, темір таяғы тебендей болған кезде осы қалаға келіп жетті. Яссыны ол кезде ел-жұрт Шауғар деп атайтын. Бұл «ойлы-қырлы, кедір-бұдыр» деген мағынаны білдіретін. Әзірет осында отыз жыл бойы азап пен соққыға, жала мен балағатқа ұшырап, сабыр-төзіммен Хақтың ілімін жайды. Жалғыз ұлы Ыбырайымды осы жолда құрбандыққа берді. Бірақ ешқашан сабыры сарқылып, үміті тартылып, шегініп қалмады. Бүкіл ғұмырын Хақтың ілімін таратуға арнады. Содан кейін оның атақ-даңқы төрткүл дүниені шарлады. Жер-жерден Әзіретке ілім үйренуге талаптанып келетін шәкірттер ағылып жатты. Талай күншіл, міншіл, діншілдер Әзіреттің атақ-абыройын көтере алмай, онымен тіресетін. Нәпсімен айқасудың орнына Қожа Ахметтің беделін қызғанып күресетін. Бірақ онымен бетпе-бет келіп, жүздескенде, ілім сайысында бәрінің де сағы сынды. Хақтың дарытқан дәрежесін қызғанып, күндеген, көкірегі соқырлардың бағы сынды. Көбісі Әзіреттің ілімін мойындап, оның алдынан тәлім теріп, дәріс алуға қалды. Әбден рухани ілімге толысып, хәл ілімін терең меңгерген соң дүниенің түрлі сыр-құпияларына қанды. Түркістанда Әзірет Сұлтан медресесінде сол кезде Әбілда деген жас шәкірт білім алып жүрді. Жастайынан ілім мен білімнің ұңғыл-шұңғылына сүңгіп, екі жаһанның сырларын білді. Құранды құр жаттамады, оның ішіндегі құпиясына қанықты. Тәңірі оның ықылас-пейіліне разы болып, кеудесіне өзгеше бір ықылас-ынта дарытты. Күні-түні кірпіштей кітаптарды қалағанынша оқып, хикметтердің қызығына батты. Қылуетке түсіп, ара зікірін айтып, шалқыған шаттық сезімін де тапты. Медреседе он екі пән ілімін тынбай қотарып, дариясын тауысты. Тынбай зікір салып, пірінің құрметіне бөленді. Әзірет Сұ
