автордың кітабын онлайн тегін оқу Ойланушы
ӘОЖ 1/14 (574)
КБЖ 87 (5Қаз)
К32
ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫ ЖОБАСЫ
К32 ОЙЛАНУШЫ: Отбасы хрестоматиясы. С.Керімбай, – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, – 2024. – 248 б.
Кітапта автордың түрлі ситуациядағы оқиғалары мен сұхбаттары берілген. Оқиғаларды автор экзистенция анали-зі негізінде талдап, қарапайым тілде түсіндіреді. Кітаптағы материалдар бұған дейін әлеуметтік желілерде жариялан-ған. Көбісі ұмытылып та кеткен. Соларды жинақтап, тұтас негізде оқырманға ұсыну үшін әзірледік.
Кітап экзистенция тақырыбына қызығатын оқырман-дарға арналады.
ISBN 978-601-81061-9-4
© «Отбасы» Баспа үйi © Абзал Құспан
МАМАНДЫҒЫМ – ОЙЛАНУШЫ
Бірде «Яссауи феномені» кітабын студенттерге рес-ми таныстыруымызды өтініп, бізді Түркістан облысының орталығындағы университетке шақырды. Бардық. Бірінші күні Түркістандағы құдамның үйіне қондым. Қасымда екі серігім бар. Ертесіне көне шаһардың шетінен орталыққа қарай такси ұстадық. Далада жұқа қар жатыр. Жол шетіне бірнеше қорап кітапты үйіп қойған-быз. Сәлден соң алдымызға шиқ етіп ескі «Opel Vectra» тоқтады.
– Қайда? – деді таксист.
– Университетке, – дедік жамырап.
– 400 теңгеге апарамын.
– Келістік. Багажды аш. Заттарды салайық, – дедік.
– Қазір – деп ол багажын ашты. Біз кітаптарды кезегі-мен тиеп жатырмыз.
– Бұл не, аға? – деді таксист қызығып.
– Кітап қой.
– Кітап дейді-і? Мына заманда кітап оқитын адам қалды ма өзі? – деді. Түрінен кәдімгідей таңданыс бай-қалады.
– Керек қылған адам оқиды ғой, – дедім.
– Е, жөн екен. Өзіміз күнде базарға тауар тасимыз. Кітап тасыған адамды алғаш көруім. Сосын ғой сұрап жатқаным. Айып болмасын! – деді.
Бәріміз көлікке жайғастық. Жұқалай қар жапқан жылтыр жолмен ескі мәшине ағызып келеді. Қасымда-ғы екі серігім алдағы іс-шараны талқылап отыр. «Слайд-ты қалай айналдырамыз? Проекторы бар ма екен? Бүгін экзистенциалық анализді оқимыз ба? САДУМ жайлы әңгіме қашан айтылады?» деген сияқты тақырыптар.
Таксист айнасынан біз жаққа жиі қарайлап қояды. Мұндағы әңгіменің оған қызық боп естіліп жатқанын сезіп отырмын. Тайғанақ жолға жіті қарап, бір жағы бізге де құлағын түріп ентелеп барады. Сонда да ештеңе түсінбеді. Бір кезде шаршап кетті-ау деймін, айнадан маған қарап:
– Ағасы, бұ жақтың адамына ұқсамайсыңдар. Қайдан келдіңдер? – деді.
– Алматыдан.
– Жайша келдіңдер ме?
– Кітап презентациясы болады. Соны өткізуге келдік.
– Құпия болмаса, не жұмыс істейсің? – деп сұрады.
Не дерімді білмей, бөгеліп қалдым. Бұл сұраққа не деуім керек? Осы мен не жұмыс істеймін? «Зікіршімін» десем, әңгіме тағы көбейеді. «Кітап жазып, соны сата-мыз» деген жауап та ұнамай тұр. Үнсіз отырып қалдым. Шопырдың шыдамы таусылып:
– Аға, сұрағым ұнамай қалды ма? – деді.
– Жо-жоқ, жақсы сұрақ. Жауабын саған қалай жет-кізерімді білмей қиналып отырмын.
– Түсінуге соншалық қиын ба еді жұмысың?
– Иә, дайындығы жоқ кісіге біраз ауырлау тиеді, – деп қызықтырып қойдым.
– Соншалықты ол не жұмыс?
– Ойланушы! – деп табан астында суырып салдым. Күтпеген жерден саңқ еткізген жауабым өзіме қатты ұнап кетті.
Таксист жігіт айнаға қасын кере үңіліп:
– Ойланушы? О не тағы? Сондай да жұмыс бола ма? – деп қайта сұрады.
– Иә, болады.
– Сонда нақты не істейсің?
– Жатып алып ойланамын.
– Тек ойланасың, болды ма? Басқа ештеңе істемейсің бе?
– Иә. Ояу жүрсем болды, ойлана берем. Соның өзі жұмыс қой!
– Сонда қалай, ойланғаның үшін ақша төлей ме?
– Әлбетте төлейді. Төлемесе, бала-шағаны қайтіп асыраймын?
– Қанша төлейді, сонда? – деп сұрады.
Әңгіменің ең қызық жерге келгенін түсіндім де, ерек-ше екпінмен:
– 850 мың теңге! – деп қойып қалдым.
Айтқаным сол-ақ екен, ол тормызды басып қалды. Жеңіл көлік жып-жылтыр жол үстінде ысқырып, ысыл-даған күйі сырғанап кете барды. Жай ғана сырғанаған жоқ, жол үстінде шыр көбелек айналды. Абырой бол-ғанда, асфальт үстінде бізден басқа ешкім жоқ еді. Мәшинесі мұз бетінде айналып-айналып барып, жол шетіне ырс етіп тұра қалды. Оқыс оқиғадан бәріміз шошып кеттік. Көлік аударылмай аман тұр. Қорыққаннан жанымдағы екі серігім тілдерін жұтып қойған сияқты. Үн жоқ. Ал тайғанымызға мән беріп жатқан таксист жоқ.
– Қайталап айтшы, қанша дедің? – деді дауысын нығыздап.
– Сегіз жүз елу мың теңге, – дедім байсалды қалыпта.
– Бі... бі... бір айға ма?
– Иә.
– Ағасы, миллионға жуық жалақы төлейтін болса,
сен «труба» ойланып қоятын шығарсың? – деді шәпкісін бір киіп, бір шешіп.
– Енді шамамызға қарай ойланамыз ғой.
– Сонда не жайында ойланасың? Айтсай, біз де үйімізде ойланып жатып, миллион табайық.
– Ойланғанда былай: Адамда еркіндік бар ма? Тағдырым кімнің қолында? Еріксіз туу мен еріксіз өлудің арасында не айырмашылық бар? Бұл ғалам жа-ралмастан бұрын қайда бар болып тұрды? Махаббаттың мәні не? «Жүректің көзі» деген не? Адамның бар болып көрінуі қай қасиетіне тәуелді? Өлместен бұрын қалай өлуге болады? «Ақ өлім» деп нені айтады? – деп шұбырта жөнелдім.
Айнадан таксистің эмоциясын мұқият бағып тұрмын. Аузы ашылып, мәңгіріп отыр. Қос жанарының қарашығы «орбитасында» айналып жүргендей. Ол сәлден соң есін жиып:
– Мә, ағасы, сен адамды жынды қып қойдың ғой... Бұл сұрақтарды қайдан тауып алдың? Неге мұндай қиын сұрақтарды жинап алғансың? Не керегі бар бұларға ойланып? Осыған бола саған ақша төлеп жүрген қай жынды екен? – деді ентігіп.
– Інім, саған бір сұрақ қойсам бола ма? – дедім.
– Болады, сұрай бер, – деді ол аздап үрейленіп.
– Осы сен әйтеуір бір күні өлесің ғой? Солай ма?
– Енді шайтан емеспіз ғой. Ажалы жетсе, кез келген адам өледі. Бірақ өледі екенбіз деп жата бермейсің
ғой, дұрыс па? Тірі адам тіршілігін істейді деген сияқты.., –
деп келді де, сөз аяғын жұтып қойды.
– Сен нақты сұраққа жауап берші. Өлетініңді анық білесің ғой?
– Енді адам болғасын қашан өлетінімді білмесем де, әйтеуір бір күні өлетінімді сеземін ғой, – деді. Жүні жығылғаны байқалып отыр.
– Сұрақ мынау: адам не үшін өлетінін алдын ала біледі? Жан-жануар неліктен өлімінен бейхабар? Адам ұрпағы неліктен ажалды тіршілік иесі екенін әуелден біліп жүреді? Неліктен ондай қасиетке ие болды? Мұның хикметі не? Не болмаса, өлетініңді алдын ала біл-діріп қоюмен Құдай сенен не сұрап тұр, қазір? – дедім.
Осы сұрақ қойылғанда шопырым басынан балғамен ұрғандай есеңгіреп отырып қалды. Сәл үнсіздіктен соң:
– Ағасы, шынымды айтсам, ойланбаппын. Ойыма түк келер емес. Бірақ расымен де солай, иә? Адам ғана біледі ғой өлетінін. Малға бәрібір, жайылып жүре береді. Семірсе, сойып аламыз, – деді дәмді соғым жеп отырғандай рақаттана бір жұтынып қойып.
– Енді ойланып, осының жауабын таппайсың ба? Жауабын неғұрлым тез тапсаң, ит тіршілігіңнен тамаша тағдыр сомдап шығасың. Отбасың да құтты мекенге айналып сала береді.
– Солай ма, аға? Мә-ә, мен қанша ойлансам да мына сұрақтың жауабын таба алмайтын сияқтымын. Ағасы, өзің айтып жіберсей, біз өлетінімізді неліктен біле жүріп өмір сүреміз? Оның не керегі бар? – деді шарасыз.
– Ақшасын төлесең айтамын, – дедім. Ол әзіл екенін бірден түсінді де:
– Ағасы, қатырдың. Шынымен ойланып қояды екен-сің. Миллион төлейтіндей жөні бар екен. Мұндай сұрақ қоятын адамды өмірімде бірінші рет кездестіріп тұрмын. Қазір ондай сұраққа ешкім басын қатырмайды. Біздің ең көп сұрайтынымыз «Қаншадан боп жатыр?» деген сұрақ қой, – деп ағынан жарылып, бір күліп алды.
– Онда айда көлікті. Ісіміз қалып барады. Жақсылап жеткізсең, тағы да 2 млн доллардың әңгімесін тегін айтып беремін, – дедім.
Көлік қайта қозғалды. Осыдан соң әңгіменің тығыны ашылды. Университетке жеткенше біздің қысқа-қысқа шырынды қиссаларға қайта-қайта басын шайқап, аузын ашып, көзін жұмумен болды. Арасында өзі де ағынан ақтарылып, отбасылық өмірі жайында айтып отыр. Осылайша діттеген жерге жеттік. Қос серігім кітаптарды түсіріп жатыр. Жігітке келісілген 400 теңгесін ұсындым.
Ол алуға ыңғайсызданып, қипақтап:
– Аға, сенен ақша алған ұят сияқты ма, біртүрлі. Негізі бұндай іспен айналысатын адамнан ақша алған дұрыс емес шығар, иә? – деді экзистенциялық қабаты тіріліп.
– Жоқ-ей, қайдағы? Керісінше, бізден алуың керек. Себебі айлығым 850 мың теңге ғой, – дедім.
Ол қарқылдап бір күлді де, еңбек ақысын лып еткізіп қалтасына сүңгітіп жіберді.
– Қош бол, ағасы, сәттілік! Баса беріңдер! Бірақ сенің мамандығыңа шынымен риза болдым. Біз таңнан кешке дейін тынбай жұмыс істегенде айына 150 000 теңгені зорға табамыз. Сен сияқты жатып алып ойлансақ, өліп қалатын шығармыз. Біздің де орнымызға жақсылап ойлана бересің ғой. Маған жасыл тұлпарым аман болса, сол да жетеді, – деді де ескі мәшинесін сипалап, сүртіп-сүртіп қойды. Сосын қоштасып, базар жаққа қарай заулай жөнелді.
2018 жыл
САДАҚАНЫҢ МӘНІ
Таңертең телефоным толғай жөнелді. Алсам ауылдағы көршімнің баласы.
– Сәке, қайдасың? – деді.
– Үйдемін, – дедім.
– Бір шаруам бар.
– Айта бер!
– Былтыр енемді дәл осы күні көлік қағып кеткен еді. Қаққанда да оңдырмай соққан. Бірақ содан тірі қалып, қазір аман-есен шауып жүр. Сол кісі аман қалғанына шүкіршілік етіп, садақа атап еді. Бір қой сойып, етін түгел таратпақшы. Мен сол садақаны ба-рынша сауапты іске салсам деп едім. Маған мұқтаж адам тауып бере аласың ба?
– Құдай-ау, қалада мұқтаж адам көп қой. Несіне адам іздеп әуреленіп жүрсің?
– Сен жөнді түсінбедің. Мен діннен хабары бар адам іздеп жүрмін. Алғашында жетімдер үйіне апарайын деп ойлағам, әйелім: «Олар мемлекет қарауында. Соншалықты мұқтаж деп айта алмаймын. Нағыз пақыр-ды тап» – деді. Студенттерге берейін десем, олардың қо-лындағы смартфонды банкир басыммен мен ұстаған емеспін. Керісінше олар маған садақа беретін сияқты көрінеді, – деп бір күліп алды.
– Е, онда дұрыс. Негізі тәртібі бойынша садақаны ілім іздеуші ғалым адамға береді, – дедім.
– Неге? – деп сұрады ол.
– Себебі жетім-жесір, пақыр-міскін, көрші-көлем немесе мүмкіндігі шектеулі адамдарға берсең, одан қоғамға қайыры аз болады.
– Аз болғаны қалай?
– Солай. Ілім ізденіп, ізгілік шашпайтын адам тегін тамақты жейді де, келесі күні қарны ашқан соң тағы да қайыр сұрап жүре береді. Яғни тойған күні ғана саған алғыс айтады. Бірақ бірнеше күннен соң, есінен шығып кетеді. Ал қоғам болса оның бір тойғанынан ешбір жақсылық көрмейді.
– Солай ма?
– Иә, ал ілім ізденген ізгі жан болса ол тамақтан энер-гия алады. Сосын оның қуатын ілімге жұмсайды. Ілім елге тарайды. Ел оның рақатын көреді. Жазған хаты мәңгілікке сақталады. Мәңгілік құндылыққа сен де ор-тақсың деген сөз. Мұқтаждықты мүмкіндікке айналдыру деп осыны айтады.
– Мүмкіндікке айналдыру дейсің бе?
– Саған қалай түсіндірсем болады? Мысалы сен банкирсің. Солай емес пе? Ақша табуға мұқтажсың.
– Әрине, ақша таппасаң аштан өлесің ғой?
– Иә, енді бері қара! Сол ақшаға деген мұқтаждықты МӘН табатын мүмкіндікке айналдырасың. Малды сойған соң етін ілім арқылы ізгілік шашатын ғалымдардың үйіне апарып бересің. Олар сол садақаның қуатымен ғылым игереді, кітап жазады немесе қоғамға қайырлы бір іс жасайды. Ал сен сол істің акционері боп шыға келесің. Яғни оның жасаған дүниесіне ортақтаса аласың.
– О, мынау күшті идея екен. Ендеше маған ғалым тауып бер! Бірақ кедей болсын, – деді.
– Қорықпа, олардың бәрі кедей, – дедім күліп. Сөйттім де бір ғалымның нөмірін бердім. Қырсыққанда, ол телефонын көтермей қойыпты. Танысым қайта толғап: «Басқасын тап!» – деді. Мен:
– Қаланың шетінде бір жас жігіт бар. Дәл қазір менің тапсырмаммен бір ілімді қазып жатыр. Егер сол жігіт істі бітірсе, рақатын бүкіл ел көреді. Маған да, саған да жол ашылады. Надандықтан сәл де болса арыламыз. Ол қазір ас-ауқатқа өте мұқтаж. Себебі іліммен алаңсыз айналысып жатыр. Соған бер! – дедім.
– Жақсы. Ендеше оған ескертші, Сайрам автовокзалы жаққа келіп алып кетсін, – деді. Мен әлгі жігітке телефон соқтым да:
– Қайдасың? – деп сұрадым.
– Қалада жүрмін, – деді ол.
– Тез Сайрамға жет. Сол жерде жолығамыз.
– Тыныштық па?
– Саған тұтас бір қойдың етін бермекші. Мен үйіңе жеткізіп беремін.
– Ол не ет? – деді ол таңғалып.
– Қиссадағы Мұса пайғамбардың төбесінен түсетін тегін тамақ бар емес пе? Бұл да сондай! – дедім.
Қош, сонымен келіскен жерде кездесіп, бір қойдың етін тұтасымен көлікке салып алдық. Сосын әлгі жігіттің қала шетіндегі үйіне келдік. Көліктен түсіп, етті алып үйіне кіріп келе жатқанда келіншегі әдеттегідей «Үйде ет жоқ. Ет болмаған соң бет жоқ. Ілім-ілім деп аштан өлеміз бе қайтеміз?» деген сияқты соңы жоқ шағымда-рын шетінен шұбыртайын деп іштей оқталып тұрған-ды. Бұл жолы басқаша шықты. Күйеуі 27 келі семіз етті дүрс еткізіп жерге қойғанда келіншегінің жүрегі қуаныштан жарылып кетуге шақ қалды. Есін жиған соң шешесінен бастап барлық құрбысына телефон шалып, болған жайды баяндап жатты.
P.S. Жалпы садақаны қоғамның ағаруы үшін жұмыс істеп жатқан ғалым адамдарға беру керек. Олар қарны ашқанда не ғылымды тастап кетеді не шетелге кетіп қалады. Сосын қоғам қараңғылыққа тас төбесіне шейін батады. Бұқара халық жаппай надан болады. Қылмыс күрт өседі. Ал оның зардабын бәріміз тартамыз. Менің ақылымды алып, садақасын ілім иесіне атаған банкир досыма Тәңірім екі дүниеде риза болсын! Ертең әлгі жігіттің ісі жарыққа шығып жатса, қоғам сәл де болса кірінен арылады деп ойлаймын.
2016 жыл
ҚАЗАН МЕН ҚАТЫННЫҢ ҚЫМБАТЫН АЛ!
Жарықтық әкеміз әулие болған екен. Көзінің тірісінде әулиедей талай тірлік жасады. Жастықтың арам желі-мен кезінде соны сезбеппіз. Мені қойшы, ол кезде жас болдым. Үлкен ағаларым да сезбеген ғой. Әкеміз келешекті болжаса бәріміз: «Әй, ескінің адамы қайда-ғы жоқты айтады. 1932 жылдың аштығын көрген кісі. Не болса содан секем алып қорқады», – деп күлуші едік. Міне енді, оқыған он баласы соғыс кезінде жеті кластық білім алған «шала сауатты» әкеміздің деңгейіне жете алмай діңкелеп жүрміз.
Тура бүгін үйленгеніме жиырма жыл болыпты. Оны да есіме салған – әкемнің ең кіші келіні. Яғни менің жұ-байым. Оқиға былай болған:
Бакалаврды бітірген соң үйленем деп шештім. Содан жаңа жылдың алдында ауылға барып жоспарымды естірттім. Ол кезде қайын жұртым Қазақстанның оңтүс-тік мүйісіндегі үлкен бір ауылда тұрады. Мені тыңдап болған соң шешем: «Балам, свет жоқ, көмір жоқ, ақша жоқ. Мынадай құрыған заманда басқа жақтың қызын таппадың ба? Қаптаған қыздың ішінде жүріп ең қымбат жердің қызына ұрынғаның, қай сасқаның?» – деді әзіл-шыны аралас.
Әкем бірден: «Баланыкі дұрыс! «Қазан мен қатынның қымбатын ал» деген атаң қазақ. Баяғыда біздің атамыз шешем Шаһарманды айттырғанда шешеміздің інілері не болса соны сұрай беріпті. Сонда Кенжетай атам: «Не сұраса да беріңдер. Ең бастысы Шаһарман босағама келін болып түссін. Құтты келін келсе, жоқтың орны оңалады. Адам жасайтын зат пен Құдай жасайтын құтты келінді теңгермеңдер», – деп жорға атын да, күміспен қақталған ер тұрманын да, ең ақыры сол кездің ең ірі байлығы саналатын патефонды да қалың малға беріпті. Содан міне біз тудық. Құдайға шүкір, жаман болға-ным жоқ» деп естелік айтып, үкімді сол жерде шығарды. Сөйтті де: «Біз дайынбыз. Келінді әкел!» – деді.
Осыны пайдаланып Шәнжархан жаңа жылдан соң үйленіп алды. Қалың мал туралы әңгіме сол күйі қозғалмады. Себебі қайын жұрт сауатты, көзі ашық интеллигент кісілер. Ондай тақырыпқа тереңдеп бар-мады. Жастар үйленсін де, тезірек бақытын тапсын деп қысқа қайырды. Осылайша барымен базар қылдық.
Беташар бітіп, Алматыға келген соң бибім екеуміз қазан алу үшін базарға бардық. Сатушылар:
– Әй, жігіт не іздедің? – деп сұрады.
– Қазан, – дедім мен.
– Студентсің бе?
– Иә, – дедім. Ол кезде магистратурада оқып жүрген едім.
– Онда менде студенттерге арналған кішкентай әрі арзан қазандар бар. Менен ал! – деді.
– Жоқ, маған үлкен әрі қымбат қазан керек, – дедім.
– Не үшін? Ұлың жоқ, қызың жоқ, келіншегің екеуің ғана. Саған қымбат қазан не керек?
– Әкем «Қазан мен қатынның қымбатын ал» деген. Сондықтан әрі үлкен әрі қымбат қазан іздеп жүрмін, – дедім.
Сатушылар күлкіден қырылып қалды. Шетте тұрған біреуі «Онда үлкені менде бар. Бағасы да қымбат» деп қуанып кетті. Расымен де қазаны үлкен екен. Саудалас-пай, сұраған бағасына сатып алдық.
Бұл қазанға шынымен де құт дарыды. Жарықтық жиырма жыл оттан түспеді ғой.
Қазан енді жайына тұрсын. Жарыңның жайы не болды? «Оған құт дарыды ма?» деген сұрақ бар ғой. Ол қазаннан да асқан құтты келіншек болды. Жапонияда үш жыл оқыса да «Мансапты не қыламыз?» деп асып-саспады. Жиырма жылда төрт ұл, үш қыз сыйлады.
Оларды қалай болса солай дүниеге әкелмеді. Бәрін ре-тімен, табиғаттың тәртібімен жөнге келтірді. Тұңғышы-мыз ұл болды. Сосын қыз босанды. Одан кейін тағы ұл дүниеге келді. Сосын қайтадан қыз нәсіп болды. Тағы да ұл, сосын қыз. Яғни табиғаттың ақ пен қара алма-сып тұратын диалектика заңын қатаң сақтады. Мұндай ақылды әйелді қайдан табасың?!
Бірінші ұл үйді шашады. Екінші қыз оны жинайды. Үшінші ұл да тек үй шашқанды біледі. Төртінші қыз оның соңын жинайды. Бесінші ұл келді де үйдің астаң-кестеңін шығарды. Алтыншы қыз одан асқан пысық болды. Оның артын сыпырып жинап жүреді. Жеті балам болса да үйім ешқашан лас болған емес. Ұлдың артынан міндетті түрде туылатын қыздарым айналамды мұнтаздай етіп тазалап отырады. Сол қыздарымның арқасында қисса жинап «Кімсің? Пәленшемін!» деп шіреніп жүрмін.
Айтпақшы, қисса дегеннен шығады. Қисса жинап, сапарға шыққанымда апталап үй бетін көрмеймін. Ондай кезде басқалар сияқты әйелімнен сұранып отырмаймын. Шай басында: «Тағы біраз қисса жинап, кітап шығармасақ қариялар азайып бара жатыр», – деп жұқалап қана айтамын. Соның өзі жетіп жатыр.
Жұбайым: «Қатынның сорлысы ер қориды. Еркектің сорлысы жер қориды» деген. Қариялар таусылмай тұрғанда ел ішінен тезірек қисса жинап қайтыңдар. Тоғыз сотық жеріңді қорып жата бергеннен қара басыңа болмаса, елге түк те пайда жоқ», – дейді. Сол кезде арқама бір дорбамды ілемін де кезекті сапарыма аттанып кете барамын.
Жас кезімде Шәкәрімнің Ар ілімін, Яссауидің Хәл ілімі мен зікірлерін үйренемін деп сопыларға қосылып біраз жыл дәруіш те болғам. Ол жылдары жарытып мал да таппадым. Сол заманда: «Ойбай Шәнжархан діншіл болып кетіпті. Мал таппайды екен. Отбасының бүкіл жауапкершілігін әйеліне артып қойыпты», – деген өсек те гу-гу қайнап жатқан.
Жұбайым оған да былқ еткен жоқ: «Ақылдының мал табуға септігі жоқ. Ақымақтың мал табуға кемдігі жоқ» деген. Малды өзім де табамын. Сен одан да МӘН тап!» – деп рухани ілімге бір бүйрегі бұрды да тұрды. Міне сол күреске толы азапты жылдар артта қалған сияқты.
Қазір мәнді ғұмыр мен нәрлі ілімнің рақатын бірге көріп жатырмыз. «Экзистенция вакумы» деген апатқа ұрынбай, бір қауіптен аман қалдық. Қазір жұбайым үшін тіршілік тоқтап қалғандай көрінбейді. Керісінше бүкіл қызығы енді басталатын сияқты ертеңгі күнге ынтығып тұрады. Кейде қарап отырмай: «Елдің бәрі PhD оқып ғалым атанып жатыр. Сені де докторлыққа оқытып алсам ба екен?» – деп менің болашағымды ойлап қамығады. Мен болсам: «Әрине, сенің көңілің үшін бәрін де оқуға даярмын», – деймін де сүйікті ісіммен шұғылданып жүре беремін.
Қысқасы, қол ұстасып мәңгілікке бірге кетіп барамыз... Солай, бойдақ жігіттер! Қазан мен қатынның қымбатын алыңдар!
2017 жыл
ДЕРМЕНЕ
Өткенде Ғалым Боқаш деген досым: «Немістер жыл сайын денсаулығын 17 рет тексертеді. Сондықтан олардың орта жасы – 81», – деп жазыпты. Бұл енді Ғалекеңнің «Халқым саған айтамын. Шәнжархан, сен тыңда!» деген емеуріні ғой. Бірден түсіндім. Түсіндім де жалма-жан шешім қабылдадым. «Немістен қай жерім кем?» деп денсаулықты бір реттеп қоюды қолға алдым.
Содан есіме бір қызықтар түсіп кетті. 1932 жылдың аштығында әкеміздің ата-анасынан бөлек ағайын-туы-сы да жаппай опат болған. Бір үйден жалғыз тұяқ әрең дегенде тірі қалады. Аман қалған әкеміз үшін өмірдің мәні жоғалған туыстардың орнын толтыру еді. Он ба-лалы болды. Денсаулыққа қатты мән беріп, 85 жыл жасады. Денсаулыққа зиянды барлық нәрседен толық тыйылды. Қартайғанша таңда тұрып жүгіретін.
* * *
Студент кезім. Бір жазда ауылға барсам қара шаңыраққа жиналған бала-шағасы гу-гу әңгіме айтып отыр. Сөйтсем оқиға былай болған екен. Әкеміз күздің күні қырға барып, дермене деген дәрілік шөпті орып, дестелеп жинап арбамен тасып алыпты. Шөпті көлеңкеге құрғатып, дәнегін үгіп, қапқа жинайды.
Үйіміздің тұсында жердің астынан қайнап шығып жатқан ыстық судың көзі бар. Ол жерге үкімет үлкен монша соққан. Алыс-жақыннан арнайы келген кісілер ваннаға жатып, ыстық судан ем алып жатады. Әкеміз моншаға бір уыс дермене дәнін ала барады да, су толы ваннаға бір уысын әбден араластырады. Ол ыстық суда езіліп, жап-жасыл түске боялады. Әкеміз душқа әбден жуынып-шайынып алған соң, сол суға жатады екен.
«Ода тұрған не бар? Қайта жақсы емес пе? Бала-шағасы оны неге талқылайды?» дейсіздер ғой. Ол былай. Әкеміз суды ағызбай тысқа шығады екен де: «Мына жерде дермене cуы бар. Өте пайдалы. Кім түседі? Сендерге бола обал болар деп ағызбадым», – дейді.
Соны байқап қалған бір баласы үйге келген соң «Көке, оныңыз не? Өзіңізден қалған суға басқаларды жатқызғаныңыз ұят емес пе? Керек болса өздері де жа-сап алар», – деп бұлқан-талқан болады ғой, әлгі жерде.
Мұны естіп алған соң жоғары оқу орнын бітірген «көзі ашық» бала-шағасы түгел жабылады. Олардың арасын-да мен де жүрмін. «Ұят қой көке, гигиена қайда қалды?» –деп ақыл айтқан болдым. Бәріміз жабылып, көкеміз-дің бұл «жаман» әдетін қойдырмақшымыз. Бірақ әкеміз позициясына нық бекініп алған. Ол:
– Оттапсыңдар! Олар менен кейін дермененің ваннасына түсу үшін кезекке тұрады. Таласып қалады. Кейбір шалдар: «Әбеке, дерменеге шомылатын күніңізді алдын ала айтыңыз. Біз сізден соң шомыламыз», – деп алдын ала жазылады. Халыққа дермененің суына шомылуды үйрету керек. Олар мен сияқты қырға барып өз бетінше шипалы шөп орады дейсіңдер ме? Өлсе олай істемейді. Істемек тұрмақ дермененің не шипасы барын білмейді. Мен оның бүкіл қасиетін энциклопедиядан оқып алғам. Олардың қайта ерінбей-жалықпай дайын суға түскеніне рақмет айтыңдар. Мен сияқты 1932 жылдың аштығын көрген жоқсыңдар. Не білесіңдер сендер?» – деп дес бермеді.
Қысқасы оқымысты бала-шағасы жеті кластық білімі бар әкесін сол күйі көндіре алмады. Бәріміз «ұят, ұят» деп бас шайқасып тарасқанбыз.
* * *
2004 жылы көктемде жұбайымның жұмысына орай Жапонияға жолым түсіп, екі айдай сонда жүрдім. Токиода жұбайымның жер үйде тұратын таныстары қонаққа ша-қырды. Олар зейнетке шыққан, жастары жетпіс бестен асып кеткен шал мен кемпір екен. Бір шаңырақта екеуі ғана тұрған соң, іштері әбден пысса керек-ті. «Үйде аунап-қунап жатып, Токионы асықпай аралаңдар» деп бәйек боп жатыр. Тура бір нағашымыздың үйіне келгендей бір аптадай жаттық.
Бір күні қала аралап, кешке үйге келдік. Жапон шал: «Бүгін ваннаға түсеміз. Сіздерге бір сюрприз болсын», – деді. «Жақсы» дедік іштей.
Бәрі дайын болған кезде шал келді де: «Санзияру сан, (Шәнжархан деуге тілі келмейді) сізден бастаймыз. Сіз қонақсыз. Ең бірінші сіз түсесіз», – деді. Қарасам ваннасы біздікінен басқаша. Квадрат кейіпте. Іші тереңдеу. Ішіне шөгіп, жүресінен отырсаң су иегіңе тиіп тұрады. Ваннадағы су жасыл түске көбірек ұқсайды. «Бұнысы несі» деп ойладым. Жұбайым сартылдатып жапон шалдың айтқандарын аударып тұр. Мен:
– Бұған қалай түседі? – дедім. Шал:
– Түк қиын емес. Әуелі ваннаның бетін мына пластик кілеммен жауып қоясыз. Сосын мына душқа асықпай сабынданып, жуынып-шайынып аласыз. Ванна жабық болса, сабын су ол жаққа шашырамайды. Әбден болған соң ваннада 10-15 минут отырасыз.
– Сосын?
– Судан әбден терлеп шығасыз. Сосын асықпай тағы да шайынасыз. Бары осы.
– А, неге судың түсі біртүрлі?
– А, ол ма? Ол – дәрілік шөп. Жапонияда өседі. Оны арнайы қырдан теріп келетін кісілер бар. Солардан аламыз да, суға салып ерітеміз. Денсаулыққа өте пайдалы.
– Шыққан соң суды ағызайын ба?
– Жо-жоқ, ағызбаңыз. Тұра берсін. Сізден соң бибіңіз түседі. Сіздер қонақсыздар. Сіздерден соң біз түсеміз, – деді шал. Жұбайыма қарап:
– Сонда бұлар мына суға бізден соң түсе ме? – дедім. Ол:
– Иә, бұларда сондай дәстүр бар. Апта сайын шөпке шомылады. Бір суға бірнеше адам түсе береді. Еш қысылмай шомыла бер. Тек судан шыққан соң пластикпен ваннаның бетін жабуды ұмытып кетпе, – деді.
– Түсіндім, – деп бас изедім де, шипалы шөбі бар шұңқырлау ваннаға гүмп ете қалдым. Он минуттан соң шекемнен шым-шымдап тер шығып, тұлабойым жіпсіп сала берді.
Ваннадан шыққан соң шал:
– Қалай, ұнады ма? – деді.
– Иә, ұнағанда қандай! Керемет екен! – дедім.
– Сендерде шөпке шомылатын дәстүр бар ма? – деп сұрады.
– Әрине, әкеміз осылай дермене деген шөптің суына шомылады. Біз де сіздер сияқты кезектесіп түсеміз, – дедім бетім бүлк етпестен.
– Онда қазақтар ақылды халық екен. Денсаулықты күтуді біледі. Денсаулық өте керек, – деп шал мен кемпір біраз тебіреніп кетті. Екі жапонның басы қосылса ипохондриктер құсап денсаулық жайлы әңгіме айтатын әдеті емес пе?!
Қойшы әйтеуір, елге қайта оралдық қой. Ауылға бардым. Ағайын-туыс, көрші-қолаң, аға-іні, жеңгелер: «Жапонияның қызығын естиміз», – деп қарашаңыраққа түгел жиналды. «Анау қалай, мынау қалай?» деп қызықтап сұрап жатыр. Әр нені айтып келіп, ақырында: «Әкеміздікі дұрыс екен. Ол не істесе, жапондар да соны айнытпай қайталайды екен», – дедім. «Несі дұрыс?» –
деп бәрі шу ете қалды. Солай да солай деп тәптіштеп тұрып баяндап бердім. Кезінде әкеме қарсы шық-қандардың аузына құм құйылды. Әкем болса: «Әй, қарақтарым-ай, сендер не білесіңдер? 1932 жылдың аштығын көрмегенсіңдер. Ненің қадірін біліп жарытушы едіңдер?» – деп марқайып шыға келді.
P.S. Әлбетте, қазір 1932 жылдың көзін көрген қария да қалмай барады. Қарияңыз не, шөп қала ма десеңізші? Себебі жер сатылатын болса, ДЕРМЕНЕ де қоса құриды. Ендігі ұрпақ қырға барып шипалы шөп емес, пестицид жинап қайтатын шығар...
2016 жыл
ЫРЫҚСЫЗ ЭФФЕКТ
Бұл оқиға 2014 жылдың мамыр айында кездейсоқ басталды. Мұхит батырдың үйіне жиналып, «Салт-дәстүр сөйлейді» кітабын жазып жатқанбыз. Күндіз-түні дерек іздеп, ой қорытып, мәтін құраймыз. Арасында әлеумет-тік желіні ашып, жаңалық қарап, пайымды посттарды оқимыз. Сөйтіп отырғанда бір бойжеткеннің Facebook-тегі шағын жазбасы жүрекке жылы тиді. Мазмұны қысқаша былай: «Facebook-тің қоғамға пайдасы зор. Пікір алуандығына жол ашылды. Кей кісілер қартайса да, жастардан қалыспай, әлеуметтік желіні меңгеріп алды. Олар пәленше-түгенше атты қариялар. Қарттар өмірден жиған тәжірибесін жұртпен бөлісіп жүр. Осының өзі бізге пайда».
Жылы жазбаға лайк басып, «жақсы талдау» деген сияқты пікір жазып, сырғи бердім. Кенет жазба авторы жекеме шығып: «Сіз пікір жазғанға қуанып қалдым. Расымен де жазбам ұнады ма? Бізді менсінбейді деп ойлаушы едім. Рақмет ниетіңізге!» – деп алғыс айтты.
Осылайша жақын танысып кеттік. Өзі «Әлдиден эпосқа дейін» кітабын сатып алған екен. Оқыған, ұнат-қан. Бірақ сын мен ұсынысын қатар айтып: «Мәтінде тыныстық, әріптік қателер өріп жүр. Оларды түзеу керек. Мамандығым – корректор. Қаласаңыз, қайта ба-сылғанда мәтінді түзеп шығайын. Еңбегіме ақы алмай-мын. Мұндай ғажайып жобаға үлесімді қосқым келеді», – деді.
Ұсынысын естігенде ой қуанғаным-ай! Себебі жүйкені жұқартатын ең жағымсыз жұмыс осы болатын. Өзің жаз-ған мәтінді өзің оқып, қатесін теріп шығу – кәдімгі азап. Көз үйренген мәтінді миың дұрыс оқымайды. Секіртіп, шоқытып кете береді. Ұсақ қателер сырт көз мұқият оқығанда ғана торға түседі. Осындай жағымсыз жұмысты ол мойнына алмақшы. Оған қоса, тегін деп отыр. Бірден келістім. Жақын танысып, тіл табысып, туыстай боп кеттік. Жаңа жобаның біткен бөлімдерін оған қарай сырғыта бердім.
Кейін байқасам, бойжeткен деп жүргенім құрдасым боп шықты. Менен бір-ақ жас кіші. Ол кезде мен қырықтамын. Ал құдай бере салған корректорымның жасы 39-да. Сүйкімді һәм сымбатты келбетіне қара-мастан әлі тұрмыс құрмапты. Әдеп сақтап, бұл тақы-рыпты білдіртпей айналып өтіп, кітап пен түзелген мәтін туралы ақпарат алмасып екі айдай жүрдік.
Жұмыс бітті. Маманның аты – маман. Ол сүзіп шыққан мәтін құйрық жалы таралып, күзеннің терісіндей құлпырып шыға келді. Әр сөйлемді ежіктей оқып, қисық тұрған таңбаларды нық түзепті. Бек риза болдық. Кітап баспаға кеткен күні жекесіне хат жазып, алғыс айттым да: «Большевиктер жойған рухани қазынаны халыққа қайтаруға, әулие-әнбиеден қалған сөз маржанын жи-науға, хикмет ілімінің тірілуіне, салт-дәстүрдің иләһи мәнін ашып, жұрттың тарихи жадын жаңғыртуға өлшеусіз үлес қостыңыз. Жақсыдан шарапат деген. Пайғамбарлар қиссасын адал ниет, ыстық ықыласпен түзеп шықтыңыз. Енді нәбилер де қарап жатпас. Шарапатын төгіп, бағыңызды ашуға барын салар. Құдай қаласа, көп ұзамай Орал шаһарындағы ұзату тойыңызға барып қалармыз!» – деп жазып жібердім. Хатты ұяла оқып шыққан ол: «Айтқаныңыз келсін!» – деп қысқа қайырды. Содан кейін ортақ ісіміз болмағасын бірнеше ай хабарсыз кеттік.
Сөйтіп жүріп күз болды. Бір күні мессенжерге корректордан хат кеп тұр. Ашып қалсам, шақыру билеті. Оқыдым да, құлап қала жаздадым. «Шәнжархан мырза! Үйлену тойымыздың құрметті қонағы болыңыз!» деп жазып қойыпты. Сүп-сүйкімді корректорым сымбатты бір жігітпен бас түйістіріп суретке түсіпті. Екі жүзі бал-бұл жайнап, бақыттан басы айналып тұр. «О, Құдірет!» – дедім таңғалғаннан. Дәл анадай жігіт сұлтанын жиырма жасар аруың да алтын қармағына іле алмас, сірә!
Осылайша жақсының айтқаны емес, жаманның сандырағы келіп, «көп ұзамай бағың ашылады» деген сөзім шындыққа айналды. Содан Оралға ұштым. Кешке тойханаға бардық. Гүрілдеген той. Қырық жасында келіншек болған әдемі әріптесіммен тойда көрісіп, бірінші рет жүзбе-жүз таныстым. Тойда сөз берді. Әкесін танытып сөйледім. Музыка қойды. Өлтіріп биледім. Ертеңіне үйіме қайттым...
Корректор келіншек осылайша команда мүшесіне айналды. 2015 жылы «Сияр Шәріп» жазылды. Оның да қатесін түзеді. 2016 жылы «Логотерапия» жарық көрді. Оны да түзеп шықты. 2017 жылы «Яссауи феномені» дүниеге келді. Бұл кітап бәрімізге ауыр тиді. 470 беттік қалың жазбаны жан-жақтан жабылып, әбден иледік. Ол да әр сөйлемді лупамен тексеріп, қатесін біртіндеп терді. Қаншама ескертумен шала мәтіндерді кері қайтарды. Қайта түзеп, қайта береміз. Жүйке жұқарды. Жарты жылға созылған бұл жоба да ақыры бітті-ау. Үстімізден он тонна жүк түскендей болды.
«Яссауи феноменінің» PDF нұсқасы дайын болып, баспаға берілген күні оған хат жаздым: «Бұл жолы да еңбегіңіз ерен болды. Бәріміз шаршадық. Іс сәтімен аяқталды. Құдай қаласа, екі аптада кітап болып шығып қалар. Большевиктер мен фарисей молдалардың ке-сірінен аты өшіп бара жатқан Әзірет Сұлтанның ардақты есі-мін тірілтуге жаныңызды салдыңыз. «Әулие – Құдай емес, Құдайдан былай емес» деген. Енді Қожа Ахмет Яссауи бабамыздың әруағы да қарап қалмас. Мына еңбегіңізді елеп, Алланың дәргейіне барып, Тәңірі тағаладан сізге бір ұл сұрап алып берер. Көп ұзамай Оралдағы тұсаукесер тойға да барып қалармыз», – деп жазып жібердім.
Үш жылдан бері бөпелі болуды армандап жүрген келіншек мына тілекті оқи сала «Аға, айтқаныңыз кел-сін!» деп ағыл-тегіл алғыс жаудырды.
Деуін десек те, артынша өзім біртүрлі болып қалдым. Бұл кезде оның жасы 43-тен кетіп, 44-ке бет бұрған. «Бұ жаста қалай болар екен?» деген күмән торлады. «Саспа, Шәнжархан! Ыбырайым пайғамбардың кемпірі Сара анамыз да Құдайдың құдіретімен тоқсаннан асқан жасында сәби сүйген» деген бір көркем ой өз ішімнен қуаттап қояды.
Содан 2018 жыл келді. Бұл кезде «Махаббаттың мәні» зерттеліп, жігермен жазылып жатты. Дәстүр бойынша корректорға хабарласып? «Ал, дайынсың ба? Біткен мәтіндерді жібере берсек?» – дедік. Ол бұл жолы жұлқынып тұрмады. Сәл пассив көрінді. Бұрынғыдай мәтіндерді ұзақ талдамайды. Поштамызға тың-тың етіп, тек сүзілген текст келді, бітті. Бірақ ескерту жоқ. «Бұған не көрінді? Неге суып кетті? Бізден көңілі қалды ма?» деп секем алдым. Қойшы, әйтеуір не керек, бұл жоба да ақыры бітіп, баспаға кетті. Тағы да рақмет айтып, алғыс хат жаздық. Бірақ бұрынғыдай «көп ұзамай ұлды боласың» деп тілек жазуға дәтім жетпеді. Құр босқа дәмелендіре берген жараспас дедім.
Қараша айында жаңа кітаптың презентациясы өтті. Ел риза. Бәрі құттықтап, у да шу болып жатыр. Бірақ корректорым суға батқан сүңгуірдей тым-тырыс жатып алды. «Не де болса, бұл келіншекке бір нәрсе болды. Мына жатысы жақсы емес» деп алаңдадым.
2019 жылдың басында «Мың сұрақ» жобасы қолға алынды. Корректорым: «Бұл жолы қолым тимейді. Басқа біреуді табарсыздар», – деп бас тартты. Көңілді мазасыз күй биледі. Дәл сол мезетте адвокат Абзалдың қызы мезгілсіз қайтып, шұғыл Оралға жаназаға кеттім. Сол кезде корректордың туған інісімен қатымханада кездестім. Амандық-саулық сұрасып болып:
– Әй, әпкең қайда? Қазаға неге келмеді? Бір жағдай болды ма? – дедім. Інісі:
– Әпкем қазір ауруханада. Ертең операция, – деді.
– Не болды? Тыныштық па? – дедім жаным қалмай.
– Тыныштық болғанда, сол, кесарево ғой.
– Босана ма?
– Иә, босанады. Тоғыз айдан бері сол күнді күтіп, тыпыршып жүрміз. Құдай сәтін салса, әпкем ертең ана болғалы жатыр, – деді ыржиып.
Уа, Құдайдың құдіреті! Мұндай да керемет болады екен-ау! Бәсе, неге бұл келіншек жоқ боп кетті десем, ана болуға дайындалып жүр екен ғой! Осылайша хик-мет ілімінің өркендеуіне өлшеусіз үлес қосқан біздің корректор 44 жасында Айша есімді қыз баланы дүниеге әкелді.
Кеше маған хабарласып, қызының қылығын айтып, біраз мақтанды. Айтуынша, ондай тәтті бөпе ешкімде жоқ екен. Тек өзінде ғана бар. Оқиғаның сыры ақыры ашылды. Бөпеден белгі шыққан мезеттен бастап қатты сақтанып, ерекше күтімге ұйыған. Әлеуметтік желіден шегінген. Артық жұмысты лақтырған. Тіпті босанып алған соң да «сөз тиеді, көз тиеді» деп, алыс аймаққа жар салмай, ағайын-туыс ішінде тойлап жата берген.
– Қызымыз қазір үш айдан асты. Өзі сондай ақылды.., – деп телефоннан енді мақтанғалы жатыр еді, арғы жақтан Әминасы жылап қоя берді. – Ой, кешіріңіз, қызым жылап жатыр, – деді де тұтқаны қоя салды. Еш ренжігем жоқ. «Ең бастысы, бөпесін аман-есен босанып алғаны жақсы болған екен» деп қуандым.
P.S. Бұл келіншек өзі де қарап жатпаған. Былтыр қыста Бекет атасының басына барып мал сойып, құран оқытыпты. Оған да қанағат таппай, Тараздағы Айша бибі апасының қабіріне тартып кеткен. Ол жаққа барып,
Айша апасының әруағын риза қылып қайтыпты. Меніңше, бүкіл әулиенің әруағы Түркістанда жиналып, Әзірет Сұлтанның әруағын алдарына салып, Тәңірі тағаланың дәргейіне барып: «Уа, жаратушы Иеміз! Шәнжарханның корректорына бір ұл бере гөр!» – деп жалынған болса керек-ті. Бірақ Тәңірсі: «Жоқ, ұлды қайтеді? Одан да қыз берейін. Ұлдар қазір қатырып жатқан жоқ. Ата-анаға қайыры аз боп тұр. Құт пен берекені қызға көбірек жасырғам. Қыздар ата-анасына жақсы қарасады. Қар-тайғанда жиендерінің қасында армансыз өмір сүрсін!» – деген-ау. «Өлі риза болмай, тірі байымайды» деген осы шығар!
2019 жыл
ЕРДІҢ ЖАСЫ – ЕЛУ
Екі апта бұрын бір танысым телефон толғап:
– Сәке, Досай Кенжетай елу жасқа толып жатыр. Түркістанда атап өтпекші, – деді.
– Естідім, – дедім.
– Естелік жазбайсың ба? – деді өтінген үнмен.
– Жоқ! – дедім қатқыл қалыпта.
– Неге? – деді жаны қалмай.
– Сол! Дүңкілдеген думандары бітсін. Сосын жазамын.
– Тойдан соң жазудың не маңызы бар, жау кеткен соң қылышыңды тасқа шауып?
– Керісінше, тойда жазу пайдасыз. Бәлкім зиянды.
– Неге?
– Тойда мақтау ғана айтылады. Қоғамда Досай туралы шектеулі пікір қалыптасады. Бізге бір беті ғана көрінетін АЙ сияқты, оның да екінші беті елге беймәлім боп қалады. Жұрт тұлғаларға қарап сап түзегенде, оларды дұрыс тануы шарт. Бітім болмысын жете таны-маса, бұқара халық адасады.
– Түсінбедім, Досайды сынап жазғың кеп тұр ма?
– Өлтіріп сынама
