автордың кітабын онлайн тегін оқу  Sening bolalik osmoning

Nurali Qobul

SENING BOLALIK OSMONING

Hayotda meni ilk bor tushunishni ­istagan enam – Shahzoda Ibrohim ­Sulton qizi, ukam Doniyor va bolalik yillarimning sodiq yoʻldoshi Olaparning xotirasiga bagʻishlayman.

Axir jonivorlar – ukalarimiz!

Sergey Yesenin

Joy Adamsonning fojiasi shunda ediki, u kishilardan ona sher Elsadek mehr-oqibat kutardi...

Brayan Jekmen

I

Men otarimizning koʻp yillik qoʻriqchisi – qadrdon Boʻynogʻimning bolalashini har galgidek sabrsizlik bilan kutardim. Enamning [1] aytishlaricha, itlar bir yilda ikki yosh yasharmish. Aslida Boʻynoq men bilan teng ekan. Men kelasi yili sakkizga kiraman, Boʻynoq esa oʻn oltiga. Gʻalati-ya? U men bilan bir yilda tugʻilgan boʻlsa-yu, oʻn oltiga kirsa? U bilan qachon bunchalik qadrdon boʻlib qolganimni eslay olmayman. Nazarimda, esimni tanib koʻzimni ochibmanki, Burguttepaning yonidagi qoʻtonimizda Boʻynoqni koʻrgandayman. Shundan beri bir-birimizni koʻrmasak turolmaymiz.

– He, tugʻmay tugʻuqsiz ket! Yana hamma yoqni bosib ketadigan boʻldi! Necha marta aytdim sizga, shu qari qanjiqni yoʻqoting, deb! Usiz ham yetim qoʻzilarni boqish jonimga tegib ketdi! – deb nolirdilar achchigʻi chiqqan paytlarda ayam dadamlarga.

Albatta, bu gapni menga eshittirmaslikka urinardilar. Mening oldimda esa Boʻynoqni deyarli jerkimasdilar. Men esa... ayamlarni yaxshi koʻrsam-da, shu gaplarini sira kechirolmasdim. Suruvimizni Boʻynoqning bolalari – Koʻktoy, Oqtoy va Sirtlon qoʻriqlaydi. Mabodo ikkitasi talashib qolsa, Boʻynoqning qorasi koʻrinishi bilan darhol ajralib ketishadi. Shunday paytlarda unga mehrim tovlanib, beixtiyor boʻynidan quchoqlab olaman. U hech qachon meni qattiq yiqitmaydi. Goho bir narsaga chalishib yiqilguday boʻlsam, chaqqonlik bilan oʻzini ostimga tashlaydi yoki suyab qoladi. Uning deyarli barcha xatti-harakatlari odamga oʻxshaydi. Baʼzan dadam Hamro choʻponni: «Boʻynoqdan ibrat olsang boʻlmaydimi?!» – deb hazil aralash koyiydilar.

Keyin bizga onasini Jiydalining dashtida jondor tortib ketgan, ayam shishada sut beradigan, dadam duch kelgan sovliqni ushlab emizadigan koʻk yetim qoʻzi qoʻshildi. Uzzukun qornini toʻygʻazish uchun yelib yuguradigan yetim qoʻziga Boʻynoq ikkimizning ham rahmimiz kelardi. Dadam idoraga ketib, ayamning ishlari koʻpayib ketgan kunlarda u och qolar, zir yugurib odamlarning orqasidan chopar, duch kelgan sovliqqa tarmashar edi. Sovliqlar uni tepib, suzib tashlar, u esa pildiragancha borib boshqasiga yopishardi. Birorta sovliqni ushlab uni emizay derdim-u, kuchim yetmasdi. Dadam bozorga ketib, ayam kun boʻyi kir yuvgan kuni u yana och qoldi. Sigir sutidan bermoqchi boʻlgan edim, uyib qolgan ekan. Maʼrayverib ovozi boʻgʻildi.

Yaqinda qoʻzilab, qoʻtonda qolgan qoʻylarning birortasini ushlab yetim qoʻzini emizishga ahd qildim. Poylab borib oʻtgan kuni dalada qoʻzilagan teval sovliqning boʻyniga osilib oldim. Qoʻylar qoʻtonni boshga koʻtarib, u yoqdan-bu yoqqa chopishardi. Shuni kutib turgan yetim qoʻzi sovliqni qistab ema boshladi. Teval meni qiyga belab sudrar, chang koʻzlarimni achishtirar, juniga yopishgan tikanaklar qoʻllarimni timdalardi. Bir necha marta boshimni ustunga urib oldim. Etigim qayerdadir qolib ketdi. Biroq, qancha qiynalmayin, kun boʻyi och yurgan yetim qoʻzining qorni qavshanishi kerak. Yetim qoʻzi tevalning siltashlariga qaramay, sovliq bilan basma-bas yugurib emardi. Toliqqanimdan qoʻllarim uvushib koʻz oldim qorongʻilashib ketdi. Hurkkan qoʻylardan biri kelib menga urildi, teval qoʻlimdan chiqib ketdi, yelkam ustunga tegdi. Bir zum koʻzim tinib, boshim aylandi. Yetim qoʻzi hamon tevalga yopishardi. Teval qayrilib uni shu qadar qahr bilan suzdiki, nazarimda emgan suti burnidan chiqib ketdi bechoraning.

Shu kundan boshlab u doim orqamizdan ergashib yuradigan, kun boʻyi Burguttepada yoki Teraklisoydagi kattakon oq terak ostida biz bilan oʻynaydigan boʻldi. Biz endi toʻrtta edik. Boʻynoq, men, oq terak va yetim qoʻzi. Faqat oq terak biz bilan oʻynagani kelolmaydi. Doimo barglarini shitirlatib biz bilan xayrlashadi. Boʻynoq ikkimiz doim uni sugʻoramiz.

Olis-olis yaylovlardan choʻponlar kelib, Boʻynoq tugʻsa bolasidan berishni dadamlardan soʻrashar, otarlariga boʻri tinchlik bermayotganidan nolishardi. Negadir dadam Boʻynoqning bolalarini hech kimga bergilari kelmasdi. Ayam boʻlsa... Ayam negadir Boʻynoqni uncha chiqishtirmaydilar... Nega? Shuncha olgʻir itlar tugʻib bergan, ularga doimo bosh-qosh boʻladigan keksa Boʻynoq endi yomon boʻlib, uyimizga sigʻmay qoldimi? Axir qishlogʻimizdagi koʻp odamlar qolgan-qutgan ovqatlar uvol boʻlmasin deb ham it boqishadi-ku? Boʻynoq esa mehnati evaziga ovqat yeyapti!

Ayamning aytishlaricha, ilgari qishlogʻimizda it zoti juda oz boʻlgan. Hamma itlar ocharchilik yillari qirilib bitgan ekan. Dadam Boʻynoqni qanday topib kelganlarini ayamdan eshitganman. Uning hamma joyi qop-qopa, faqat boʻyni bilan panjalari oq. Shuning uchun enam otini Boʻynoq qoʻyganlar. Uning koʻp bolalari oʻziga oʻxshaydi. U har safar bolalaganda, choʻponlar kelib, kuchukvachchalar uchun talashib-tortishardi.

Hamma choʻponlar arslon kuchukvachchalar uchun talashishar, urgʻochilarini esa istar-istamas xurjunlariga solib ketishardi. Bu esa menga juda alam qilardi. Dadam Boʻynoqni olib kelgan paytlarida Mamadazim degan choʻponning qoʻlida qoʻy boqarkanlar. Bir kuni u, dadam dalada qoʻy boqib yurganida, biznikiga mast boʻlib kelib, ayamni haqoratlabdi. «Sening eringning dastidan biror ish qilib boʻlmaydi», debdi. Shundan keyin dadam uning qoʻlidan boʻshabdilar...

«Bilib qoʻy, Mamadazim! Bu gaplaring uchun boshingni tanangdan judo qilsam ham haqqim ketardi. Lekin shu paytgacha bergan tuzingni hurmat qildim. Ammo bilib qoʻy, bir tarsaki qarzsan!» – debdilar dadam oʻshanda Mamadazimga.

U esa indamabdi. Dadamning choʻrt-feʼlligini, aytganini qilmasdan qoʻymasligini bilib, bir ogʻiz gʻing demabdi. Hozir ham qayerda dadamni koʻrib qolsa, oʻzini yoʻqotib, gapidan adashib ketarkan. Boʻynoqning ota-bobolari Mamadazim choʻponning suruvini koʻp yillardan beri sadoqat bilan qoʻriqlab kelar ekan. Dadam uning suruvini boqishni tashlagandan keyin ayamga: «Yoʻqot oʻsha itning itini!» – debdilar. Ayam boʻlsalar: «Qoʻying, dadasi, it bechorada nima ayb? Norboʻtangiz shu jonivorga oʻrganib qolgan. Yoʻqotsangiz xunibiyron boʻlib yigʻlaydi», debdilar.

Shundan soʻng dadam meni oʻylab, Boʻynoqqa tegmabdilar. Dadam Mamadazimni avval boshdan yoqtirmas ekanlar. U poraxoʻr, olgʻir emish. Men haligacha bu gaplarning tagiga yetganim yoʻq. Mol egasiga oʻxshamasa harom oʻladi, deganlari haq gap. Uning itlari ham oʻziga oʻxshagan olgʻir, der edilar dadamlar achchigʻi chiqqan paytlarda.

Dadam Mamadazimdan boʻshaganlaridan keyin oʻzlari otar olishga ahd qilibdilar. Ilgarigi direktor ikki-uch marta: «Joʻravoy, biror otar qoʻy olmaysanmi?» deganlarida, dadam koʻnmagan ekanlar. Ayamning aytishlaricha, dadamning oʻzlari otar soʻrab borganlaridan ajablangan direktor ancha taroziga solgan emish. Ayamning gaplariga koʻpincha tushunolmay qiynalaman.

Oxiri, uchinchi marta borganlarida, u koʻnibdi. Dadam, choʻponlar nomini eshitsa bezillaydigan Jondorlisoy qoʻtonida qishlovni oʻtkazishga rozi boʻlib, bir otar toʻqli qabul qilib oladigan boʻlibdilar.

«Bosh choʻponlikning tashvishi, bordi-keldisi koʻproq boʻladi, bilmadim, eplay olarmikansan?» – debdi semizlikdan koʻzlari qisilib ketgan direktor, qoʻlidagi qalamini oʻynatib.

«Bergan topshiriqlaringizni, albatta, oshirib bajaramiz, direktor bovo!» – debdilar dadam, garchi direktor oʻzlaridan toʻrt yosh kichik boʻlsa ham.

«Rejani bajarish-ku – qonun. Undan tashqari ishlar ham chiqib qoladi. Katta-kichik xizmatlar deganday...» – debdi direktor qizarinqirab.

«Gaplaringizga tushunolmay qoldim, direktor bovo», – debdilar dadam noqulay ahvolga tushib.

«Oʻzingni goʻllikka solma. Juda tushunasan-da. Kim aytadi seni yulduzni benarvon uradigan Mamadazim hech nimaning qoʻlida ishlagan deb. Koʻrib koʻzing pishib qolgandir, Joʻravoy», – debdi direktor dadamning yelkasiga qoqib.

Mamadazim choʻponni hamma «Mamadazim hech nima» deydi. Odamlarning gapiga qaraganda, u tuya yutsa ham hech nima koʻrmaganday boʻlib yuraverarkan. Dadam «direktor bovo»ning hamma gapiga tushunibdilar. Nima deb javob qaytarishga aqllari yetmay, mum tishlab qolibdilar. Ammo direktor bu sukutli rizolik alomati deb oʻylabdi shekilli, dangal savdoga oʻtibdi:

«Olti yuz saralangan toʻqli berdirtiraman. Bu yil uchun senga qoʻzi rejasi yoʻq. Yigirmata yaxshi qoʻchqor topib, hech kimga bildirmay suruvga qoʻyib yuborasan. Toʻqlilar semiz. Qochirish paytida kechalari oʻrilgan bedapoyaga bir-ikki yoyib olasan. Faqat hech kim sezmasin. Kamida yarmi qoʻzilaydi. Qoʻzilarning hisob-kitobini faqat ikkimiz qilamiz. Bu haqda keyin gaplashamiz. Gaping boʻlsa ferma mudiri yoki bosh zootexnikka aytib oʻtirmay, toʻppa-toʻgʻri oʻzimga kelaver. Xoʻpmi?» – debdi.

Dadam hozir birdan «yoʻq», desam, otarni bermay qoʻyadi, deb oʻylab, indamabdilar. Ammo ichlarida «direktor bovo»ning gaplariga sira rozi boʻlmabdilar. Dadamning aytishlaricha, koʻpchilikning rizqiga koʻz olaytirganning u dunyo-yu bu dunyosi obod boʻlmasmish. Dadam ham ayamga oʻxshab doim gaplariga men tushunolmaydigan iboralarni qoʻshib gapiradilar. Mening aqlim yetmaydigan barcha narsalarni erinmay tushuntiradigan birdan-bir kishi – enam. U kishi uzzukun urchuq yigiradilar. Buning evaziga har yili ayamlar bitta julpat yoki julqurs [2] toʻqiydilar.

Enamning urchuq yigirishlarini koʻrsam bir voqea yodimga tushadi. Oʻshanda qoʻzi qirqimi Burguttepaning kun botish tomonidagi bulogʻi qurib qolgan Quruqsoyda boʻlardi. Dadam har galgidek qishlogʻimizdan oʻn chogʻli kishini jun qirqishga hasharga aytgan edilar. Qirqimchilar qirqqan junlarini rang-rangi bilan ajratib qoʻyib, kim oʻzarga bahslashib ishlashishardi. Men ham ularga qoʻylarni ushlashda koʻmaklashardim. Qoʻylar bilan kecha-yu kunduz birga boʻlganim uchun ular mendan hurkishmaydi. Ayam qirqimchilarga ovqat tayyorlardilar. Vali amaki degan pastakkina, yuzlari quyoshda qop-qorayib ketgan odam hammadan koʻp jun qirqardi.

– Valijon, hoʻ oʻsha chetroqda turgan oq qoʻzining junini akangizga koʻrsatmay menga qirqib bering, aylanay. Julpatning oʻrishiga shunday oq mayin jun topolmay yuribman. Boshqa rangdagi junlarni boʻyab boʻlmaydi, – dedilar ayam Vali akaga sekingina shivirlab.

Men bu gapni eshitib, hayron boʻlib turaverdim. Axirnega ayam davlat qoʻzisining junini oladilar? Ana, qu­logʻida raqamlangan tamgʻasi ham bor. Nega dadamdan soʻramaydilar? Soʻrasalar ham dadam baribir bermaydilar. U kishining odatlarini bilaman. Bir kuni qoʻshni otarning bosh choʻponi oriq bir qoʻyni semizrogʻiga almashtirib berishni soʻrab kelganda, dadam: «Ana, oʻzimning oʻn toʻrtta qoʻyim bor. Xohlaganingni ol, istasang uyimni koʻchirib ket. Ammo sovxozning qoʻyiga tegma! Bola-chaqam bor, bunaqa ish qoʻlimdan kelmaydi. Harom yoʻldan yurib qamoqqa tushishga ham toqatim yoʻq, dedilar qoʻllarini panjara qilib koʻrsatib. U esa allanimalar deb, eski mototsiklini tirillatgancha joʻnab qoldi. «Bunaqalar bugun qoʻyingni olib, ertaga davlat mulkini talon-toroj qildi, deb ustingdan yozishadi», – dedilar dadam xunob boʻlib.

...Ayamning boyagi gaplarini dadamga aytsammikan? Jahllari tez, ayamni urishdan ham qaytmaydilar. Aytmadim, aytolmadim. Lekin aytmasam ham, hamma narsa men oʻylagandek boʻlib chiqdi. Ayam buloqdan suv olib qaytayotgan kishidek junni chelakka solib ketayotganlarida, dadam koʻrib qoldilar. Ayam hech nima bilmaganday qirga chiqib borardilar. Dadam junni qirqadigan qaychini qoʻllarida oʻynatgancha bir zum kuzatib turdilar. Keyin meni imlab yonlariga chaqirdilar.

– Bor, ayangga ayt! Junni olib kelib joyiga qoʻysin! – dedilar qahr bilan.

Men istar-istamas ayamning ortidan qirga qarab chopdim. Yoʻl-yoʻlakay qanday aqlli va toʻgʻri dadam bor-a, deya oʻylardim. (Begonalar oldida uyalmasin deb, ayamni koyimadilar ham. Tagʻin baʼzida ayam dadamdan noliydilar.) Halloslab chopib kelayotganimni koʻrgan ayam, sir ochilganini sezib, ranglari oqardi.

– Junni joyiga qaytarib qoʻyarkansiz, dadam aytdilar! – dedim nafasim tiqilib.

– Sen aytdingmi, yer yutgur! – dedi ayam lablari pirpirab.

– Yoʻq, oʻzlari koʻrib qoldilar! – dedim noqulay ahvolga tushib.

– Bitta qoʻzining juni bilan davlat boyib qolarmidi? Ma, olib bor shu matohini! Dadangga davlat – uy, davlat – xotin, davlat – bola-chaqa. Koshki, shunchalik jonini jabborga berganini birov bilsa! – Ayam jahl bilan chelakni menga uzatdilar.

Ayamning bu jinoyatlariga sherik boʻlishni istamasam-da, chelakni olib joyimda turib qoldim. Ayam allanimalar deya qargʻanib, uyga qarab ketdilar. Zoʻrgʻa oyogʻimni koʻtarib bosib, izimga qaytdim, agʻanab oʻynaganday boʻlib junni xirmonga qoʻshib yubordim. Chunki ayamning qilmishini hech kimga bildirgim kelmadi. Keyin boʻsh chelakni dadamga koʻrsatdim. Dadam bosh irgʻab qoʻydilar-da, indamay jun qirqaverdilar. Bilsin deb, chelakni Vali qirqimchiga ham koʻrsatib qoʻydim. U qoʻrqa-pisa yelkasini qisdi.

Odamlar ketgandan keyin dadam baribir ayamni ziqnovga olishlarini oʻylab azoblanardim. Qiziq, ayam meni qargʻab bersalar ham u kishiga rahmim kelaveradi. Ayamga qiyin. U kishi bir choʻpon tengi otar ishlariga koʻmaklashar, boz ustiga uydagi barcha yumushlar ham zimmasida edi. Choʻponlar suruvni haydab yaylovga chiqib ketishar, dadam esa oʻlib qolgan yo boʻri tortib ketgan qoʻyni akt qildirish uchun idoraga olib ketganlarida, oʻrdaday qoʻtonni tozalash ayam ikkimizning zimmamizga tushardi.

– Qurib ketsin koʻrgan kunimiz! Otangga tegibmanki, tizzamdan qiyga botib qoʻton tozalayman! Ikki yil chorvaga yaqinlashganlarning tagida «Volga»si bor. Otang esini taniganidan beri qoʻy boqsa ham, eski «patpati» yangi boʻlmaydi. Xayriyat, yomon boʻlsa ham Mamadazim hech nima oraga tushib, shu «patpat»ni olib bergan edi. Biror gap deguday boʻlsang, «Qora non boʻlsayam halol yeyman», deydi. Xuddi hamma harom-u yolgʻiz dadang halol bu dunyoda! – derdilar ayam jigʻibiyron boʻlib.

Oʻsha kuni xuddi oʻylaganimdek boʻldi. Yupqali shoʻrvani ichib boʻlganimizdan keyin dadam ayamni soʻroq qila boshladilar. Shunday paytlarda negadir yuragim siqilib, sekingina chiqib ketaman.

– Nega mening feʼl-u atvorimni bila turib, shunday qilasan-a, Norxol? – dedilar dadam piyoladagi choyni jahl bilan hoʻplab.

– Kerak edi-da, boʻlmasa, borib bozordan olib kelib bering! – dedilar ayam har galgidek shaddodlik bilan.

– Yov kelmagandir oʻsha eshakning toʻqimiga oʻxshagan julqursingga! Qishda, odam oyogʻi tinchiganda toʻqiysan-ku zormandangni! Nega endi aytgan gapga kirmaysan?!

– Sizning bu uyingizda na qishda, na yozda tinim bor! Qoʻying endi, dadasi, bilmay olib qoʻyibman! Qoʻlimni tekkizganim boʻlsin endi! – ayam dadamning qizishayotganligidan qoʻrqib biroz bosildilar.

– Odamlar tuyani yutishsa ham hazm qiladi. Ammo mening qoʻlimdan kelmaydi bu ish. Tushundingmi? Bitta qoʻyning juni bir kun kelib oʻnta boʻlib boʻyningga tushadi! Bilasan-ku, axir, shuni! Sen ayollarga xudoning oʻzi bas kelsin. Qornilaring kiyim-kechak, talashib-tortishishga oldi-qochdi gap boʻlsa, bas. Shuni hayot deb bilasanlar.

– Har qalay, siz erkaklarga oʻxshab, kalla talashib yurmaymiz-ku!

– Ha, oʻzi kalla talashmagan senlar qoluvdilaring. Bora-bora ayollar kalla talashadigan, erkaklar esa tirikchilik tashvishlaridan bezib, uyda oʻtiradigan boʻlib qolsa kerak.

– Shaharda shunaqa deyishadi-ku, dadasi! Orqa tomondan erkaklar bilan ayollarni ajratib boʻlmas emish.

– Boʻldi! Yigʻishtir gap suprangni! Shu ketishda borib-borib inson bino boʻlgan holatiga qaytadi, rahmatli otam shunday der edilar! – dedilar dadam ham biroz hovuridan tushib.

Bunday paytlarda ayam dadam nima desalar maʼqullab, jimgina oʻtiraverardilar. Keyin gap aylanib Boʻynoqqa keldi. Men oʻzimni uxlaganga solib, jimgina yotardim.

– Bu quturib oʻlgur itlaringizni bir yoqlik qiling! Jonimdan toʻyib ketdim. Choʻponlarga bir qozon ossam, ularga bir qozon osaman. Bir emas, beshta boʻldi bu zormondalaringiz. Agar Boʻynoq tugʻib bersa bormi, hovlida oyoq bosishga joy topilmay qoladi. Itlarni boqishga ham bitta choʻpon kerak boʻladi. Hozirdan biror yoʻlini qiling, keyin kech boʻladi, – dedilar ayam uygʻoq yotganimdan bexabar.

– Oʻgʻling boqib yuraveradi-da, – dedilar dadam meni nazarda tutib.

– Ha, endi bir kami bolangizga it boqtirish qoluvdi.

– Usiz ham kecha-yu kunduz it bilan. Boʻynoq desa oʻzini tomdan tashlaydi!

– Norboʻtangiz hademay birinchiga boradi. Boʻynoqni yoʻqotmasangiz, oʻqishga ham qiziqmaydi, dadasi.

– Norboʻta yaxshi oʻqiydi. Hozirdan chizgan suratlarini qara, ishqilib, eson-omon katta boʻlsin. Lekin gaping toʻgʻri. It uni oʻqishdan chalgʻitishi mumkin, – dedilar dadam salmoqlab.

Nazarimda, yotgan joyimda birov boʻgʻayotgandek edi. Oʻrnimdan turib: «Yoʻq! Boʻynoq mening oʻqishimga hech ham xalaqit bermaydi!» deb qichqirgim kelar, xayolimdan: «Endi kim men bilan olishib oʻynaydi? Kim bilan togʻ-u toshlarda quvlashaman? Ayam bergan non va suyakning yarmini yeb, yarmini kimga beraman?» degan gaplar oʻtardi. Uygʻoqligimni sezdirmaslik uchun sekin nafas olib, uzoq yotdim. Keyin uxlab qolibman...

II

Boʻynoq ikkimiz Duldulqiyaning Oyqorga tutashgan joyidagi yalanglikda quvlashmachoq oʻynardik. Enamning aytishlaricha, qadim zamonlarda Hazrat Ali degan afsonaviy bahodir yov bilan kurashish uchun oʻzining uchqur dulduli bilan doimo shu yerdan samoga koʻtarilar ekan. Shundan beri choʻqqining nomi Duldulqiya deb atalarkan.

Biz galma-gal quvishardik. Avval men qochardim, Boʻynoq quvardi. Ushlayman desa, bir sakrashda yetib oladi. Lekin oʻyinni qizitish uchun meni qoʻyib, oʻzi yumalab-yumalab ketadi. Men ham ilonizi qilib, aldab qochaman. Oxiri bir sakrashda oyogʻimning ostiga kelib tushadi. Men goʻyo mayin va yumshoq poʻstinga yiqilganday umbaloq oshaman. U oldingi ikki oyoq bilan: «Ha-a, ushlab oldimmi!» deganday sekin koʻkragimdan bosadi.

– Boʻldi-i, boʻldi-i! Yengildi-im! – deyman ikki qoʻlimni koʻtarib.

U quvonib ketadi. Keyin ikkimiz umbaloq oshishdan musobaqa qildik. Men Boʻynoqqa koʻrsatmay chopib borib, yana umbaloq oshardim. U gʻirromlik qilayotganimni sezib, toʻxtab qoldi. Choʻnqaygancha koʻzlarini bir necha marta sekin ochib-yumdi va soʻlaklarini yalab, teskari qaradi.

U xafa boʻlsa lab-lunji osilib ketar, kesilgan quloqlari shalpayar, koʻzlarini gʻamgin chimirib, bir nuqtaga tikilib qolardi. Men uning bu xatti-harakatidan: «Nima, meni it deb mensimayapsanmi? Qanchalik aldasam, masxara qilsam bilmaydi, deb oʻylaysanmi? Agar shunaqa qilaversang, sen bilan doʻst boʻlmayman. Malol kelsa, mayli, togʻ etagidagi toʻqayzorga ketaman. Bir kunim oʻtar. Ayangning zugʻumidan allaqachon ketib qolardim-u, bolalarimni, seni, dadangni va suruvni oʻylayman-da», degan maʼno uqardim.

– Meni kechir, Boʻynoqjon! Kechira qol! Endi seni sira aldamayman! Agar aldasam, nima qilsang ham roziman! – derdim uning boʻynidan quchoqlab.

U shu holda uzoq jim turardi. Olis-olislarga ma’yus tikilib, gʻingshib qoʻyardi. Boshiga hech qanday ogʻir musibat tushmagan boʻlsa-da, doimo unga rahmim keladi. Negaligini oʻzim ham bilmayman. Balki uni ayam doimo nohaq jerkishi va dadamga chaqqanlari uchundir. Balki uning it boʻlganligi, biz nima bersak yeb, bermasak koʻzi moʻltillab qarab oʻtirishi, goho esa ovqatini oʻzining ochkoʻz bolalari – Sirtlon yoki Koʻktoy tortib olib yeb qoʻyishi uchun rahmim kelar...

Lekin hech qachon uni och yoki yolgʻiz qoʻygan emasman. Dadam meni kechasi, gohida kunduzlari qoʻy boqishga birga olib ketsalar, maza! Shunday paytlarda doimo biz Boʻynoq ikkalamiz birga yotamiz. Dadam koʻrib qolsalar, meni koyib beradilar. Bir marta jahllari chiqib, Boʻynoqqa tayoqlarini otib yubordilar. Shunda Boʻynoqning anchagacha qovogʻi ochilmay yurdi.

Ayniqsa, kechalari suruvni yoygani chiqqanimizda, suyunganimdan terimga sigʻmay ketaman. Hamro choʻpon bergan eski tayoqni miltiqday qilib ushlab olaman-da, butun tog‘-u toshlarni qoʻriqlayman. Men lashkarboshi, Boʻynoq askar boʻladi. Hamma qoʻylar mening askarlarim. «Olgʻa-a!» desam – tamom. Butun qir-adirlarni, enam aytgandek, «yaponday» bosamiz.

Dadam tun boʻyi uxlamay suruvni toʻygʻazish uchun haydab boqardilar. Biz esa qoʻylarning orasida oʻynaymiz. Soʻng men Boʻynoqning, gohida Boʻynoq mening quchogʻimga boshini qoʻyib uxlab qolamiz. Birimiz uxlasak, ikkinchimiz qoʻriqchilik qilamiz. Dadam yaqinlashishlari bilan Boʻynoq meni sekingina turtib uygʻotar, sekingina suruvga oralab ketardik.

Qoʻylar ham bizga oʻrganib qolgan, doimo birga uxlaymiz. Qoʻylar bilan yotsang, sirayam sovqotmaysan. Ular biram tinch uxlashadiki, hatto nafas olgani ham sezilmaydi. Enamning aytishlaricha, har bir hayvonning, jumladan, qoʻylarning ham devi bor ekan. Men qanchalik poylamay, qoʻylarning devini koʻrolmaganman. Balki Boʻynoqdan qoʻrqib koʻrinmagandir?..

Boʻynoq doimo meni kechirardi. Tilini tez-tez chiqarib soʻlakaylarini yalarkan, oldingi oyoqlari bilan duch kelgan joyimga turtib qoʻyardi. Keyin yumshoqqina boshini qoʻltigʻimga tiqib, jimgina turardi. Men: «Eh-he-he, Boʻynogʻim kechirdi-i! Yashasin Boʻynogʻ-joni-im!» deya qichqirardim. Soʻng koʻkalamzorga agʻanab, olishmachoq oʻynardik.

Yetim qoʻzi oʻtlaydigan boʻlgach, bizga qoʻshildi. U koʻproq qorin toʻygʻazish bilan ovora boʻlib, toʻygandagina bir-ikki maʼrab bizni topib olar, boshqa qoʻzilarga nisbatan mechkay boʻlib qolgan qornini osiltirib orqamizdan ergashib yuraverardi. Qoʻtonimizdagi yetim qoʻzilarning deyarli hammasi mechkay. U toʻqli boʻlib suruvga batamom qoʻshilib ketganda ham bizni koʻrdi deguncha oldimizga yugurib kelardi.

Ayam Boʻynoqni xafa qilgan kunlari butun vujudim bilan uning koʻnglini ovlashga harakat qilardim. U ham mening nega kuyib-pishayotganimni sezar, «Parvo qilma, Norboʻta, katta boʻlsang ayangga tushuntirasan», degandek lablarini burishtirib, koʻzlarini maʼnoli ochib-yumardi. Keyin hamma narsani unutardik. Toki ayam yoki dadam chaqirmaguncha togʻ-u toshda oʻynab yuraverardik.

Ochiqsak, oʻzimiz ovqat topib yerdik. «Qoʻy, unday qilma, qanday rahmsizsan», deyishimga qaramay, Boʻynoq poylab turib, tosh rangidagi yovvoyi kaptarlarni ushlab olar, soʻngra boʻlishib yerdik. Men yupqa toshning tagiga oʻt yoqib, ustiga kaptar goʻshtlarini qoʻyib chiqardim. Zum oʻtmay goʻsht qip-qizil boʻlib, tandir kabobga oʻxshab pishardi. Ilgarilari Boʻynoq xom goʻsht, men esa pishgan goʻsht yerdim. Keyinchalik ikkimiz ham pishgan goʻsht yeydigan boʻldik. Bir marta unga: «Ma, sen xom goʻsht yeya qol, olov yaxshi yonmayapti», degan edim, u arazlab ketib qoldi. Bora-bora men ham xom-xatala, keyinchalik, umuman xom goʻsht yeyishga oʻrgandim. Nima topsak, ikkimiz teng boʻlib yeymiz. Biz bilan oʻynaydigan boshqa bolalar ham, aqlli itlar ham yoʻq edi-da. Itning vazifasini biror xavf tugʻilganda hurib qoʻyish, deb biladigan Oqtoy, Sirtlon va Koʻktoylar uzzukun izgʻib oʻlja axtarishardi. Ayam hafsalalari kelsa, ularga it oshi qilib berardilar, boʻlmasa yoʻq.

Qoʻtonimiz – enamlar turadigan, suruvimiz olis yaylovlarga chiqib ketganda biz koʻchib boradigan qishlogʻimizdan juda uzoqda. U yerga borish uchun eshak bilan tong yorishgandan tushga qadar yoʻl yurish kerak. Akam Toshkentda oʻrmonlarning boshligʻi boʻladigan oʻqishda oʻqir edilar. Zoʻr oʻqish-a? Oʻqishlarini bitirib, yaqinda bir yillik harbiyga ketdilar. Men birinchini bitirayotganimda kelarkanlar. Keyin meni May bayramida shaharga namoyishga olib boradilar. Oʻzlari shunday dedilar. Hamma togʻlar, archalar, ayiqlar, boʻrilar, olqorlar va kakliklar akamning ixtiyorida boʻlarkan. Ayam aytdilar. Keyin menga rosa maza boʻlsa kerak. Boʻynoqqayam. Boʻynoq ikkimiz akamga togʻimizdagi hamma hayvon va daraxtlarni birma-bir koʻrsatib chiqamiz. Moʻtabar degan singlim ham bor. Hammamiz uni «Moʻtti» deymiz. Men bilan hech ham chiqishmaydi. U kuni Moʻttiga:

– Kel, Moʻttijon, ikkovimiz achom-achom qilib yotamiz, – dedim.

– Ho-ho, kerak emas. Sen bilan yotmayman, sen Boʻynoq bilan yotgansan. Usting harom boʻldi, qoʻllaring ham harom, – dedi.

– Hm-m, dadam bilan ayam bor-da, boʻlmasa oʻsha echkining dumiga oʻxshagan sochlaringni yulib olardim! – dedim koʻrpaning ostidan mushtimni koʻrsatib.

U boʻlsa meni masxara qilib, ogʻzini qiyshaytirdi. Men indamadim. Yana biror nima desam hamma gapni, Boʻynoq bilan birga uxlaganlarimni, bir kosada ovqat yeganlarimni dadamga chaqib beradi. Boʻynoq bilan birga uxlab yotganimni u ikki marta koʻrgan. «Dadamlarga aytaman», deganda chumchuq ushlab berib, aldaganman. Xullas, Moʻtti men bilan oʻynashdan koʻra ayamning orqasidan ergashib, gʻingʻirlab yurishni yaxshi koʻradi. Mening ham u bilan oʻynashga toqatim yoʻq. Bilmay turtib yuborsang ham baqirib yigʻlaydi. Qiziq, biror narsani soʻraganda bermasang, xuddi kaltak yeganday uvvos solib baqiradi. Buni eshitgan ayam meni qargʻab ketadilar. «Urganim yoʻq», deb ming marta aytsam ham ishonmaydilar. Uning ustiga, kechqurun dadamga birgalashib chaqishganini aytmaysizmi? Shunday paytlarda biram jahlim chiqib ketadiki, undan qanday qilib oʻch olishimni bilmayman.

Koʻpincha dadam mening yonimni oladilar. Bunday paytlarda Moʻtti ataylab jangarilik qiladi. Dadam meni ushlab olib, yolgʻondakam qulogʻimdan choʻzgan kishi boʻladilar. Men ham joʻrttaga: «Hi-i-i», deb yigʻlab qoʻyaman. Shundan soʻng Moʻttining ovozi oʻchib: «Boplatdimmi?» deganday meni masxara qiladi. Men esa: «Va-ha-ha», deb kulib yuboraman. U: «Ha-a, urmabsiz uni», deya yana dadamga xarxasha qiladi. Xullas, bunday mashmashalar tez-tez takrorlanib turadi.

Lekin qanchalik xarxasha qilmasin, men Moʻttini kechiraman. U kichkina-da. Biroq buni hech ham tushunmaydi. Mayli, bir kun tushunib qolar. Men hammadan koʻp Boʻynoqni oʻylayman. Usiz turolmayman. U ham shunday. Biroz koʻrinmay qolsam, ayamning jerkiganiga ham quloq solmay eshikning oldiga kelib, choʻzilib yotib oladi. Ayam koyisalar ham mensimaganday oʻqrayib qarab turaveradi. Soʻng ayam meni koyishga oʻtadilar.

– Chiq deyapman! Mehribonning koʻzi toʻrt boʻlib kutib oʻtiribdi! Jonimga tegib ketding ikkoving ham! – deydilar roʻzgʻor tashvishlari koʻpayib ketganda jahlga minib.

Men indamay Boʻynoqning oldiga chiqaman. U boʻlsa: «Yur, nariroqqa ketaylik, ayangning koʻziga balodek koʻrinyapman shekilli! Xayriyatki, miltiq otishni bilmaydi. Boʻlmasa, hoziroq otib tashlardi. Nega koʻrinmaysan? Qishloqqa mensiz ketib qolibsanmi deb oʻylabman», degandek dumini likillatib, qirga boshlaydi. Qirga chiqqunga qadar u meni oʻziga yetkazmaydi. Tepalikka chiqqandan soʻng orqa oyogʻida tik turib, oldingi oyoqlarini oʻynatgancha meni kutib turadi. Keyin ikkovimiz kurash tushamiz. Soʻng chalqancha yotib, koʻm-koʻk, tubsiz osmonni tomosha qilamiz. U ahyon-ahyonda menga qarab qoʻyib, jimgina yotaveradi.

Qiziq, u it boʻlsa ham odamning ichidagi gapni biladi. Uyimizga yomon, mast odamlar kelsa, hurib, ijirgʻanib, «ularni uyga qoʻymaslik kerak», deganday menga suykalaveradi.

– Jim tur, ikkimizni ham dadam urishib beradilar, – deyman pichirlab.

U gʻingshib ogʻilxona eshigi tomon qarab ketadi. Agar dadam uyda boʻlmasalar, boyagidaqa odamlarni qoʻtonimiz yaqiniga ham yoʻlatmaydi. Uning eng yomon koʻrgan odami Qodirqul nosfurush bilan Mamadazim hech nima edi. Agar ikkovidan birortasi uyimizga yaqinlashsa, Boʻynoq yeb tashlagudek boʻladi. Ular Boʻynoqdan shu qadar qoʻrqishadiki, hatto suhbatlashayotganda gaplaridan adashib ketishadi. Doimo Boʻynoq ularga qahr bilan tikilib turar, ular esa Boʻynoqning koʻziga tik qaray olmasdilar. Boʻynoqning bu xatti-harakatlaridan men hayron boʻlib yurardim. Keyinchalik hammasiga tushundim. Buni Boʻynoq ham, men ham yaxshi koʻradigan enam aytib berdilar.

It vafodor ekan. Shuning uchun ham muchalda itning nomi vafodor deb atalar ekan. U dunyoda insonga eng yaqin hayvon boʻlib, odam sezmagan narsalarni payqarkan. Oldiga yaqinlashsang, nosning hididan turib boʻlmaydigan Qodirqul nosfurushning gapi nosidan besh battar sassiq emish. Qiziq, gap ham sassiq boʻladimi? Keyin bilsam, enam fisq-u fasod gaplarni shunday degan ekanlar. Men ham Qodirqul nosfurushning piching va kinoya aralash gapirmaganini eslolmayman. U Burguttepa bilan Duldulqiya orasidan oʻtadigan Teraklisoyga yashirincha kelib nos tayyorlash uchun teraklarning poʻstlogʻini shilib ketar, tushlikda esa ovqat yegani koʻzini loʻq qilib biznikiga kelardi. Enamning aytishlaricha, terak poʻstlogʻining kulidan eng yaxshi nos tayyorlanarkan. Boshqa nosfurushlar terak kuli oʻrniga ohak ishlatganidan ularning bozori chaqqon boʻlmas ekan. «Noskash – pastkash» deb qoʻyardilar enamlar burnilarini jiyirib.

Men ham Qodirqul nosfurushni yomon koʻraman. Balki, u allakimlar uchun yaxshi odamdir. Lekin, har qalay, men yomon koʻraman. Yomon koʻrib, jimgina yurmasdim. Boʻynoq ikkimiz unga qarshi kurashardik. U qilib yurgan jinoyatni yana ikki-uch kishi biladi. Biladi-yu, hech nima demaydi. Bizga shunisi alam qiladi. Boʻynoq bir-ikki marta qopmoqchi boʻlib, tashlanib ham koʻrdi. Ammo nosfurush Boʻynoqni bolta bilan chopib tashlashiga sal qoldi. Men dodlab yopishmaganimda, Boʻynoqni oʻldirardi.

U terakzorga koʻpincha dushanba kunlari kelardi. Duldulqiya choʻqqisining ustidagi tep-tekis yalanglikdan terakzorning har bir burchagi, ayniqsa, ostida biz kapa-kapa oʻynaydigan kattakon va chiroyli oq terak yaqqol koʻzga tashlanib turadi. Koʻm-koʻk soy terakzorni ikkiga boʻlib, toʻlib-toshib oqadi. Odamlarning oyogʻi kam tegganidanmi, soyning yuqori qismidagi teraklar kattaroq. Soy etaklagan sari terakzor siyraklashib, daraxtlar ham maydalashib boradi. Soy boshidagi chakalakzorda Boʻynoq, bilan mendan boshqa deyarli hech kim yurmasdi. Biz bu yerda chakalakzorning qoʻrqoq tulkilari va katta-kichik boshqa hayvonlar yuradigan hamma yoʻllarni bilardik.

Teraklisoyning osoyishtaligini buzadigan birdan-bir kishi – Qodirqul edi. U hech qachon va hech kimning koʻziga tik qarolmaydi. «Koʻzing olma-kesak termay ket», derdilar enam hech kimga eshittirmay. Uning xatti-harakatlari ham sovuq. Dadamning aytishlaricha, esini tanigandan beri biror joyda ishlamagan ekan. U hamma bilan yerga tikilib yoki atrofga alang-jalang qarab gaplashadi. Agar u biznikiga kelgan paytlarda enam uyda boʻlsalar: «Hah sasimay ketsin shu yerteshar nosfurush-a, tagʻin keldimi?» derdilar yenglari bilan ogʻiz-burunlarini berkitib.

– Nega uni yerteshar deysiz, ena? U kon qidiruvchilar bilan ishlamaydi-ku? – deb soʻrardim u ketgach.

– Koʻziga qara, xuddi boyoʻgʻlining koʻziga oʻxshaydi. Yerga qarasa, yer ham ozor chekadi uning koʻzidan. Esini tanibdiki, savdogarchilik qiladi. Nemisning urushi paytida armiyaga borib, oʻzining qoʻlidan oʻzi otib qaytib kelgan ekan. Ogʻzidan eshitganman. Bir kuni mast boʻlib oʻzi aytdi. Tagʻin «ranni»man deb davlatdan nafaqa olsa ham ajab emas, – dedilar enam yenglarini og‘izlaridan olmay.

– Endi Teraklisoyga kelganida ustidan tosh yumalatib oʻldiramiz! – dedim hayajonimni bosolmay Boʻynoqqa.

U: «Mayli, bir boplaylik», deganday Qodirqulga qarab-qarab qoʻydi. Keyin dadam Boʻynoq ikkimizni qoʻylarni qaytarib kelishga buyurdilar. Tepalikka koʻtarilganimizda suruv qoʻtonimizdan ancha uzoqlashib, badjahl Rahmat qorovul qoʻriqlaydigan bugʻdoyzorga yetib qolgan edi. Boʻynoq: «Sen tura tur, oʻzim chopib borib qaytarib kelaman», deganday meni bir turtdi-da, soy tomon chopib ketdi. Men koʻkalamzorga uzala tushib, Boʻynoq, sevimli Boʻynogʻim haqida oʻylay boshladim. Bunchalik ham esli-a u!

Kelasi yili oʻqishga boraman. Shu yil bormoqchi edim, yoshim bir oyga yetmadi. Uyga kelib, yigʻlab yubordim. Keyin dadam maktabga borib, meni oʻqishga olishlarini iltimos qildilar. Koʻnishmadi. Men maktabga borsam, Boʻynoq nima qiladi? Boʻynoq ham bola boʻlib tugʻilsa boʻlmasmidi? Ikkovimiz birga maktabga borardik, bir partada oʻtirardik. Endi nima qilsak ekan-a? Gohida ayamning uch-toʻrt kun Boʻynoqqa ovqat berish eslaridan chiqib ketadi. Unutadilarmi yoki ataylab bermaydilarmi – bilib boʻlmaydi. Shunda u eshik yoki derazadan kelib, hech kimga bildirmay menga qaraydi. Men yashirib, uch-toʻrt burda non koʻtarib chiqaman. Bir marta non olib chiqqanimni dadam koʻrib qoldilar.

– Joyiga qoʻy nonni, nonkoʻr! Odamlar bir burda nonni toʻyib hidlashga zor boʻlib oʻlib ketishgan! Sen boʻlsang itga non tashiganing tashigan! – dedilar. Nimadandir dillari xufton boʻlib oʻtirgan ekan, shekilli.

Shu kuni Boʻynoq och qoldi. Ammo ertalab hech kimga bildirmay tokchadan bitta nonni olib eshikning tirqishidan uzatdim. Mabodo, ayam yoki dadam non yeyayotganini koʻrib qolsa, Boʻynoq oʻzini nonni topib olib yeyayotganga soladi. Shunday paytda unga juda rahmim keladi. U bir necha kun och qolsa ham menga gap tegishini istamaydi. Ammo undan koʻra koʻproq tartib-intizomni men buzaman. Shunda u kesilgan quloqlarini dikkaytirib, labini choʻchchaytiradi. «Nahotki, odam bolasi boʻla turib, aqlsizlik qilasan-a?» deganday menga uzoq va maʼnoli tikiladi. Men esa yana kechirim soʻrab, boʻyniga osilaman. U avvaliga kechirmaganday boʻlib, oldingi oyoqlari bilan qoʻllarimni sekin itarib qoʻyadi. Keyin kechirganini bildirish uchun u ham mening boʻynimga osiladi. Toki birov kelib, xalaqit bergunga qadar olishib, oʻynashamiz. Olishganlarimizni enam koʻrsalar indamaydilar-ku-ya, ammo ayam yoki dadam koʻrsalar, koyib beradilar.