автордың кітабын онлайн тегін оқу  Baskervillar iti

Artur Konan Doyl

NAVQIRON AVLOD XIZMATIDA

Bugun kitob o‘qigan bitta bola
ertaga televizor ko‘rib o‘tirgan
o‘nta bolani boshqarishi mumkin.

Sh.M.Mirziyoyev

Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshi­rish ayni paytda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Va tabiiyki, nashriyotlar zimmasiga bugungi kun o‘quvchisiga tanlangan, bola tafakkurini yuksaltiradigan adabiyotlarni nashr etish vazifasini qo‘ydi. Ushbu ma’rifiy jarayonlarda faol ishtirok etish va yosh kitobxonlarga yuksak saviyadagi adabiyotlarni taqdim etish maqsadida «Yangi asr avlodi» nashriyoti navbatdagi loyihaga qo‘l urdi. Loyiha maqsadi – avvalo maktab o‘quvchilarini qamrab olish, bu borada ularning badiiy adabiyotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, maktab darsliklariga qisman kiritilgan yoki faqat nomlari zikr etilgan asarlarni to‘liq holda taqdim etish, shuning barobarida maktab o‘quvchisi mutolaa etishi lozim deb topilgan, mutaxassislar tomonidan «o‘qish shart» deya tavsiya etiladigan eng sara o‘zbek va jahon adabiyoti namunalarini o‘quv­chilarga tanishtirishdan iborat.

Loyiha doirasidagi kitoblar yuz nomni tashkil etadi va o‘quvchi ushbu kitoblarni o‘n yillik maktab davrida to‘liq mutolaa qilishi lozim va bu bilan umid qilamizki, bir yilda o‘nta, o‘n yilda yuzta kitob o‘qigan o‘quv­chi katta hayotga qadam qo‘yar ekan, uning intellekti, dunyoqarashi, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, televizor ko‘rgan o‘nta boladan ancha yuqori bo‘ladi.

Farzandlarimizni keng fikrli, salohiyatli, zakovatli bo‘lib voyaga yetishida hissa qo‘shadigan yuz nomdagi kitobni kutib oling, unutmang, «Yangi asr avlodi» doimo navqiron avlod va ma’naviyat xizmatida!

Tahririyatdan

I BOB
MISTER SHERLOK XOLMS

Mister Sherlok Xolms stol yonida nonushta qilib o‘tirardi. Uning kechalari yotib uxlashga vaqti bo‘lmagan kamdan-kam hollarni hisobga olmaganda, odatda, juda kech yotar edi. Men kamin oldidagi gilamchada o‘tirib, kecha uyimizga kelib ketgan kishi unutib qoldirgan hassani qo‘limda o‘ynatib turardim. Boshi qayrilgan, bejirim bu yo‘g‘on hassa – «rad etib bo‘lmas dalil» deb ataladigan buyumlarning biri. Hassaning tutqichidan sal pastroq joyiga eni bir duymcha bo‘lgan kumush plastinka yopishtirib qo‘yilgan. Shu plastinkaga: «Jeyms Mortimerga. CH. K. X. O., uning CHKL dagi do‘stlaridan» degan so‘zlar va «1884» raqamlari yozilgan edi. Ilgari vaqtlarda boylar huzuridagi mo‘tabar shifokorlar mana shunday savlatli, salmoqdor pishiq hassa ko‘tarib yurishardi.

– Xo‘sh, Uotson, siz bu hassa to‘g‘risida nima deysiz?

Xolms menga orqasini o‘girib o‘tirgani uchun qo‘limda hassani o‘ynatayotganimni sezgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylagan edim.

– Siz nima qilayotganimni qayerdan bildingiz? Orqangizda ham ko‘zingiz bormi, deyman!

– Ko‘zim yo‘qlikka yo‘g‘-a, ammo oldimda qahva qaynatadigan, yaltiratib tozalangan choynak turibdi, – deb javob berdi Xolms. – Uni-buni qo‘ying, Uotson, kechagi kishi esidan chiqarib qoldirgan hassa to‘g‘risida nima deysiz? Ikkimiz ham o‘zimiz bilan ovora bo‘lib, uning nima uchun kelganini surishtirmabmiz ham. Modomiki, buni bilolmagan ekanmiz, tasodif tufayli qoldirib ketilgan mana shu buyumga alohida e’tibor beri­shimiz kerak bo‘ladi. Hassaning u yoq-bu yog‘ini qarab, yaxshilab tekshirib ko‘ring-da, shunga qarab uning egasi kimligini menga aytib bering, qulog‘im sizda.

Oshnamning uslubi bilan tasavvur qilishga kuchim boricha urinib, gap boshladim:

– Menimcha, o‘sha doktor Mortimer o‘zi o‘rta yosh­lardagi, omadi kelgan tibbiyotchilardan bo‘lsa ke­rak, buning ustiga uni hamma hurmat qilsa kerak, chunki do‘stlari unga shunday savlatli hassa taqdim qilishibdi.

– Yaxshi! Juda soz! – dedi Xolms.

– Yana buning ustiga, chamamda, u qishloq shifokori bo‘lsa kerak, binobarin, u uzoq masofalarni piyoda bossa kerak.

– Qayoqdan bildingiz?

– Hassaning o‘zi aytib turibdi, chunki aslida juda bejirim bo‘lgan bu hassa ishlatilaverib sip-silliq bo‘lib ketibdi, shahar shifokori qo‘lidagi hassa bunaqa bo‘lmasa kerak, deb o‘ylayman. Hassaning uchiga qoplangan qalin temir ham juda siyqalanib qolibdi, doktor Mortimer bu hassa bilan juda ko‘p yo‘l bosgan bo‘lsa kerak.

– Fikringiz juda to‘g‘ri, – dedi Xolms.

– Yana buning ustiga hassaga «ChKL dagi do‘stlaridan» degan so‘zlar yozilgan. «KL» harflari, chamamda, klubning, to‘g‘rirog‘i, ovchilar klubi­ning nomini bildiradi, u ovchilarga hamisha tibbiy yordam ko‘rsatib tursa kerak, shuning uchun ham, unga mana shu kichkina sovg‘ani tortiq qilgan bo‘lishlari mumkin.

– Uotson, bu fikrlaringizga qoyilman, – dedi Xolms va kursiga suyanib, papiros chekishga tutindi. – Shuni aytishim kerakki, siz menga iltifotingiz zo‘rligidan arzimas xizmatlarimni bo‘rttirib gapirasiz, ammo o‘zingizning imkoniyatlaringizni ko‘pincha kamsitib ko‘rsatasiz. Garchi, o‘zingizdan yorug‘ nur yog‘ib turmasa ham, sizni, har holda, nur o‘tkazuvchi desa bo‘ladi. Iste’dodi bilan hammani qoyil qilmasa ham, lekin o‘zini behisob qobiliyatlari bilan boshqalarning iste’dodini ishga soladigan kishilar oz emas! Menga qilgan xizmatlaringizni to‘la ado etolmayman, azizim.

Xolmsdan sha’nimga aytilgan bunaqa gaplarni birinchi marta eshitishim edi, shuni aytishim ke­rakki, uning bu gaplari meni g‘oyat xursand qildi, chunki uning ishlash uslublarini yozib, ko‘pchilikka ayon qilish uchun har qancha urinsam ham, bu haraka­timga Xolmsning be­parvolik bilan qarashi necha martalab jig‘imga tekkan edi. Bundan tashqari, men Xolmsning uslubini egallab olishga muvaffaq bo‘lib­gina qolmasdan, shu bilan birga, bu uslubni amalda qo‘llab, buning uchun do‘stimning tahsiniga sazovor bo‘lganligim bilan faxrlanar edim.

Xolms qo‘limdan hassani olib, unga bir necha daqiqa tikilib qoldi, so‘ngra nimagadir, juda qiziqqan bo‘lsa kerak, qo‘lidagi papirosni bir chekkaga qo‘yib, derazaning oldiga bordi va hassaga endi lupa orqali qaray boshladi.

– Nimaligini Xudo biladi-yu, ammo juda ham diq­qatga sazovor, – dedi u divan burchagidagi o‘zi yaxshi ko‘rgan joyga qaytib kelib. – Bunda, hech shubhasiz, ba’zi bir ma’lumotlar bor, bu ma’lumotlar ba’zi xulo­salar chiqarishimiz uchun bizga asos bo‘la oladi.

– Nahotki, men biror narsani ko‘zdan qochirgan bo‘lsam? – deb so‘radim biroz mag‘rurona tusda. – Biror jiddiy narsani ko‘zdan qochirmagan bo‘lsam kerak, deb o‘ylayman.

– Afsuski, xulosalaringizning ko‘p qismini xato de­yishga to‘g‘ri keladi, azizim Uotson. Siz aqlimni ishlatishimga sababchi bo‘lasiz, deb ayt­dim-ku: siz yo‘l qo‘ygan xatolar ba’zan mening yo‘l topib olishimga yordam beradi. Ammo bu safargi xatolaringiz unchalik katta emas. U kishi shahar shifokori emasligi turgan gap, albatta, uning uzoq masofalarga piyoda qatna­yotgani ham to‘g‘ri.

– Demak, men haq ekanman-da!

– Bir jihatdan haqsiz.

– Hamma gap shunda emasmi?

– Yo‘q, yo‘q, azizim Uotson, hamma gap aslo shunda emas. Menimcha, masalan, shifokor bunday tortiqni ovchilar klubidan emas, balki biror shifoxonadan olgan bo‘lishi mumkin, shifoxona nomi oldida «ChK» harflari turgani esa bu harflar «Chering-kross» degan nomni ifodalayotgani o‘z-o‘zidan sezilib turibdi.

– Ehtimol, gapingiz to‘g‘ridir.

– Shunday deb xulosa chiqarmoq uchun hamma asoslar bor. Agar biz ishimizni davom ettirmoq uchun men qilgan shu taxminni asoslab oladigan bo‘lsak, bizga noma’lum bo‘lgan mazkur kishining aslida kimligini bilib olmoq uchun qo‘shimcha ma’lumotlarga ega bo‘lamiz.

– Yaxshi. «ChKL» degan harflar «Chering-kross shifoxonasi» deb taxmin qilaylik. Bu taxmindan yana qanday xulosalar chiqarsa bo‘ladi?

– Miyangizga hech narsa kelmayaptimi? Siz mening uslubimni bilasiz-ku. Shu uslubni bir ishlatib ko‘ring-chi.

– Bundan chiqadigan boshqa xulosa shuki, u odam qishloqqa ketmasdan oldin Londonda shifokor bo‘lib ishlagan.

– Xo‘sh, xulosamizni davom ettirib, sal nariroq borsak-chi? Siz bu masalaga: «Nega unga shu hassani tortiq qilishgan ekan?» – degan savol nuqtayi nazaridan qarab ko‘ring-chi? Uning do‘stlari o‘z hurmatlarini izhor qilmog‘i uchun birgalashib shu tortiqni unga qachon berishibdi ekan? Doktor Mortimer xususiy shifokorlik kasbi bilan shug‘ullanishga ahd qilib, shifoxonadagi ishdan bo‘shab ketayotganida unga shu tortiqni berishgan bo‘lsa kerak. Unga shunday tortiq berganlari endi bizga ma’lum. Shifoxonada ishlashdan voz kechib, qishloqda shifokorlik qilish payiga tushdi, deb taxmin qilaylik. U shifoxonadagi ishdan bo‘shayotgan paytda unga mana shunday tortiq berishdi, deb xulosa chiqarsak, bu juda ham dadil xulosa bo‘lmasmikin?

– Ehtimoldan uzoq emas.

– Endi shu narsaga ham e’tibor beringki, u shifoxonaning konsultanti tariqasida shtatli xizmatchi bo‘lolmas edi, chunki Londonda shifokorlik qilib yaxshi tajriba orttirgan kishigina shahar shifoxonasida shtatda turishi mumkin, bunday tajribali shifokor esa shahardan chiqib ketmas edi, deb taxmin qilay­lik. Agar shunday bo‘lsa, u shifoxonada kim bo‘lib ishladi ekan? Basharti, u shtatdagi konsultant bo‘lib ishlamagan bo‘lsa, demak, u shifoxona huzurida kichikroq bir ishda, amaliyotchidan ko‘ra sal katta­roq bo‘lgan kura­tor [1]lik vazifasida ishlagan bo‘ladi. Uning shifoxonadan ketib qolganiga besh yil bo‘libdi – buni hassadagi mana bu raqamdan bilishingiz mumkin. Shunday qilib, azizim Uotson, u kishi siz o‘ylaganingizdek boylarning uyida xizmat qila­digan yoshi ulug‘, basavlat shifokor emas, balki u o‘ttiz yoshlar chamasidagi juda yoqimtoy, shuhrat ketidan quvmaydigan, faromushxotir, o‘z itini juda yaxshi ko‘radigan kishi bo‘lsa kerak. Cha­mamda, uning iti tererdan kattaroq, lekin mastifdan kichikroq bo‘lsa kerak.

Men ishonmaganday jilmayib qo‘ydim, Sherlok Xolms esa divanga suyanib, papiros tutunini halqa-halqa qilib puflab o‘tiraverdi.

– Gapingizdagi oxirgi moddaga kelganda buni tekshirib ko‘rishning hech iloji yo‘q, – dedim, – ammo bu odamning yoshi va vazifasi to‘g‘risidagi ba’zi bir ma’lumotlarni hozir qidirib ko‘ramiz.

Men kitoblar turadigan kichkina javondan tibbiy ma’lumotnomani olib, undan kerakli familiyani topdim. Shu ma’lumotnomada Mortimer degan bir necha kishi haqida ma’lumot berilgan. Lekin qidirgan kishimning kimligini darhol bilib oldim va unga taalluqli so‘zlarning hammasini Xolmsga o‘qib berdim.

– «Mortimer Jeyms, 1882-yildan beri Qirol xirurgi­ya jamiyatining a’zosi. Grimpen, Dartmur, Devonshir grafligi, 1882-yildan to 1884-yilga qadar Chering-kross shifoxonasining kuratori. «Kasallikni atavizm [2] ning bir ko‘rinishi deb hisoblab bo‘ladimi?» degan asari uchun qiyosiy patologiya [3] bo‘yicha Jekson mukofotiga sazovor bo‘lgan. Shvetsiya patologiya jamiyatining korrespondent a’zosi. «Atavizmdagi anomal [4] hodisa­lar» («Lan­sept, 1882), «Bizlar taraqqiy qilayotirmizmi?» («Psixolo­giya axborotnomasi», mart, 1883) maqolala­rining mual­lifi. Grimpen, Torsli va Xay-Berrou jamoalarining qishloq shifokori».

Xolms ma’nodor jilmayib dedi:

– Ovchilar klubi to‘g‘risida bitta ham so‘z yo‘q-ku, Uotson, ammo qishloq shifokori degan gumoningiz ha­qiqatan to‘g‘ri bo‘lib chiqdi. Mening xulosalarim ham to‘g‘ri. Uning sifatlariga kelganda, agar yanglish­masam, uni yoqimtoy, shuhrat ketidan quvmaydigan va faromushxotir kishi, deb aytgan edim. O‘z tajri­bamdan menga shu narsa ma’lumki, faqat yoqimtoy kishilargina ishdan bo‘shab ketayotganlarida unga xayrlashuv sovg‘alari beriladi, faqat shuhrat ketidan quvmaydigan kishilargina Londonda ishlashni tark etib, qishloqqa ko‘chib ketadi va faqat faromush­xotir kishilargina mehmonxonangizda bir soatdan ko‘proq kutib o‘tirib, tashrif qog‘ozi o‘rniga o‘zining hassasini qoldirib keta oladi.

– Xo‘sh, it-chi?

– Xo‘jayinining orqasidan tugunini ko‘tarib yurish­ga o‘rgatilgan it ekan. Bu hassa unchalik yengil emas, it uning o‘rtasidan mahkam tishlab olib, ko‘tarib yurgan, it tishining izlari hassada juda ochiq ko‘rinib turibdi. Tishning o‘rni o‘rtasidagi oraliqqa qaraganda, terer uchun bunday chakak juda kenglik qiladi, mastif uchun esa tor. Ehtimolki... nima desam ekan? Juni jingalak spaniel zotidan bo‘lgan itning xuddi o‘zi!

Xolms shu gaplarni aytayotganida dastlab uyning u tomonidan bu tomoniga yurib turdi, so‘ngra, dera­zaning oldiga borib to‘xtadi, uning keyingi so‘zlari shunday bir qat’iy ohangda aytildiki, men hayron bo‘lib unga qaradim:

– To‘xtang, azizim, siz nega bu fikrni qat’iy qilib aytyapsiz?

– Buning sababi shuki, itni eshigimiz oldida ko‘rib turibman, mana, it egasining o‘zi qo‘ng‘iroqni ham bosib yubordi. O‘tira bering, Uotson, ketib qolmang. Siz u bilan hamkasbsiz-ku, sizning bu yerda bo‘lishingiz menga yordam beradi. Mana, kutilgan daqiqa ham keldi, Uotson. Zinadan chiqib kelayotgan oyoq tovushini eshityapsizmi, bu qadamlar sizning hayotingizga kirib kelyapti, lekin yaxshilik keltiradimi, yomonlikmi, bunisi hali noma’lum. Ilm sohibi doktor Jeyms Mortimer jinoyatlarni qidirib topuvchi Sherlok Xolms huzuriga nima talab bilan keldi ekan?.. Kiravering.

Xonamizga kirib kelgan kishining sirtqi ko‘ri­nishi meni taajjublantirdi, chunki men qishloq shifokorining aynan o‘zini ko‘raman, deb o‘yla­gandim. Doktor Mortimer oltin ko‘zoynak taqqan, yaltirab turgan kulrang ikki ko‘zi o‘rtasida qush tumshug‘idek turtib chiqqan uzun burunli, juda novcha, ozg‘in kishi bo‘lib chiqdi. U shifokorlarga xos kiyingan bo‘lsa ham, biroz bukchayganroq, bo‘ynini g‘alati bir tarzda cho‘zib, bizga xayrixohlik nazari bilan qaramoqda edi. U xonamizga kirishi bilanoq dar­hol ko‘zi Xolmsning qo‘lidagi hassaga tushdi. Xursand bo‘lib, hassaga qo‘l uzatdi.

– Baxtimni qarang-a! Men uni qayerda qoldirganimni sira eslay olmadim. Bu yerda qoldirganmikanman yoki paroxod kompaniyasidami, degan xayolda edim... Bunaqa narsani yo‘qotib bo‘ladimi! Buni yo‘qotsam, sho‘rim quriydi-ku!

– Sizga qilingan tortiqmidi? – deb so‘radi Xolms.

– Shunday, ser!

– Chering-kross shifoxonasidanmi?

– Ha, u yerdagi do‘stlarim nikoh to‘yim kuni tortiq qilishgan edi.

– Hay, hay, juda chakki bo‘lgan ekan-da! – dedi Xolms boshini silkitib.

Doktor Mortimer taajjublanib, ko‘zini javdiratdi:

– Buning nimasi chakki?

– Bizning o‘ylab turgan fikrimizni buzdingiz, xolos.

– Demak, nikoh to‘yida qilingan sovg‘a deng?

– Shunday, ser. Uylanganimdan keyin shifoxo­nadan bo‘shadim, shu bilan birga, konsultantlik vazifasiga bo‘lgan umidlarimdan ham voz kechdim. Alohida ro‘zg‘or qilishim kerak bo‘lib qoldi.

– Mana, ko‘rdingizmi, biz unchalik yanglishmagan ekanmiz, – dedi Xolms. – Endi siz, doktor Jeyms Mortimer...

– Juda ham oshirib yubormang! Mening doktorlik darajam yo‘q, men faqat Qirol xirurgiya jamiyatining shunchaki bir a’zosiman, xolos.

– Ilm sohibi ham bo‘lsangiz kerak?

– Ilmga biroz daxlim bor, mister Xolms, bepoyon ilm dengizi sohilida chig‘anoq toshlar terib yurgan kishiman, desam bo‘ladi. Agar yanglishmasam, mister Sherlok Xolms bilan gaplashayotgan bo‘lsam kerak, siz u...

– Yo‘q, doktor Uotson bu kishi bo‘ladilar, mana oldingizda turibdilar.

– Tanishganimdan juda xursandman, ser. Sizning nomingiz do‘stingizning nomi bilan ko‘pincha yonma-yon tilga olinadi. Sizga g‘oyat qiziqyapman, mister Xolms. Sizning bosh su­yagingiz shunday uzun va qovog‘ingiz shu qadar turtib chiqqan deb sira o‘ylamagandim. Bosh suyagingizning choklarini ushlab ko‘rishga ruxsat etsangiz. Har qanday ant­ropologiya [5] muzeyi bosh suyagingizga ega bo‘lsa, shu suyakning nusxasini ko‘rgazmaga qo‘yishga muvaffaq bo‘lsa, muzey uchun husn bag‘ishlardi, ser. Siz­ning bosh suyagingizga mening havasim kelyapti, shunchalik maqtab yuborganimga xafa bo‘lmassiz, deb o‘ylayman.

Sherlok Xolms mehmonimizni oromkursiga o‘tqizdi.

– Ikkovimiz ham o‘z ishimizning shinavandasi bo‘lsak kerak, ser, – dedi u. – Shahodat barmog‘ingizga qaraganda siz o‘ralgan papiroslarni yaxshi ko‘rsangiz kerak. Tortinmasdan chekavering.

Doktor Mortimer cho‘ntagidan tamaki bilan qog‘oz chiqarib, hayron qolarli epchillik bilan papiros o‘radi. Uning sal qaltirab turgan uzun barmoqlari juda epchillik va bezovtalik bilan harakat qilardi.

Xolms indamay o‘tirgan bo‘lsa ham, g‘alati suhbatdoshimizga uning ahyon-ahyonda ko‘z tashlab turishi bu kishiga juda qiziqayotganligidan dalolat berardi.

– Chamamda, – deb nihoyat gap boshladi Xolms, – siz kecha va bugun faqat mening bosh suyagimni tekshirib ko‘rish uchun kelmagan bo‘lsangiz kerak, deb o‘ylayman, ser?

– Yo‘q, ser. Aslo bunday emas! Shunday imkoniyatga duch kelganligim uchun o‘zimni baxtiyor deb bilaman, ammo sizning huzuringizga, mister Xolms, aslo shu maq­sadda kelganim yo‘q. Men amaliyot kishisi emasman, shunday bo‘lsam ham g‘oyat jiddiy va g‘oyat g‘alati bir masalaga to‘satdan duch kelib qoldim. Sizni o‘zining ulug‘ligi jihatidan Yevropaning ikkinchi eksperti deb hisoblaganim tufayli...

– Shunday deng, ser! Ijozatingiz bilan birinchi eks­pert kimligini bilsam bo‘ladimi? – deb so‘radi Xolms juda keskin ohangda.

– Janob Bertilon [6] asarlarini ilm ahllari g‘oyat hurmatlaydilar.

– Bas, shunday ekan, uning o‘ziga murojaat qilsangiz bo‘lmaydimi?

– Men «ilm ahllari bo‘lgan kishilar» dedim, ser, ammo amaliyot kishisi sifatida siz benazirsiz – buni hamma e’tirof qilgan. Ortiqcha gap aytib yubormagan bo‘lsam kerak, deb o‘ylayman, ser...

– Jindek oshirib yubordingiz, – deb javob berdi Xolms, – biroq doktor Mortimer, hal qilmoq uchun mening yordamim kerak bo‘lgan ishning mohiyati nimaligini gapni uzoqqa cho‘zmay, hozirning o‘zidayoq aytib bersangiz, juda to‘g‘ri ish qilgan bo‘lar edingiz, deb o‘ylayman.

II BOB
BASKERVIL AVLODINING KUSHANDASI

– Cho‘ntagimda bitta manuskript [7] bor, – dedi doktor Jeyms Mortimer.

– Eshikdan kirishingizdayoq buni payqagan edim, – dedi Xolms.

– Juda qadimiy manuskript.

– Agar qalbaki bo‘lmasa, o‘n sakkizinchi asr boshida yozilgan bo‘lishi kerak.

– Siz buni qayoqdan bilasiz, ser?

– Men bilan gaplashayotganingizda shu manu­s­­kriptning eni ikki duym chamasi bir chekkasini hamisha ko‘rsatib turdingiz. Hujjatning yozilgan vaqtini ko‘p deganda o‘n-yigirma yil nari-berisi bilan aniqlay olmagan ekspert yaxshi ekspert bo‘lolmaydi. Bu masalaga doir kichikroq asarimni o‘qigan bo‘lsangiz kerak. Sizdagi manuskript, menimcha, bir ming yetti yuz o‘ttizinchi yilda yozilgan.

– Aniqrog‘i, bir ming yetti yuz qirqinchi yilda. – Doktor Mortimer pidjagining yon cho‘ntagidan qo‘lyozmani chiqardi. – Bu oilaviy tabarruk qo‘l­yozmani menga ser Charlz Baskervil saqlab qo‘yish uchun topshirgan edi. Ammo Charlz Baskervilning bundan uch oy muqad­dam to‘satdan o‘lganligi, ha, fojiona vafot etganligi butun Devonshirni hayajonga solib qo‘ydi. Men o‘zimni ser Charlzning faqat shifokorigina emas, shu bilan birga, qalin do‘sti deb hisoblar edim. U zabardast, aqlli, juda ishbilarmon kishi edi, ammo kaminangiz singari aslo xayolparast emas edi. Shunday bo‘lsa ham, u mana shu hujjatga juda jiddiy nazarda qarab va taqdir taqozosini qanday bo‘lishiga o‘zini shaylab qo‘ygan edi.

Xolms qo‘lini uzatib manuskriptni oldi va uni tizzasiga qo‘yib tekisladi.

– Uotson, siz bu qo‘lyozmadagi xatda «d» harfining yozilishiga diqqat qiling. Shu hujjatning qachon yozilganligini belgilab olishimga yordam bergan xususiyatlarning biri mana shu harf bo‘ldi.

Men Xolmsning orqasida turib, xatlar satri o‘chib ketgan va varaqlari sarg‘ayib qolgan qo‘l­yozmaga ko‘z tashladim. Varaqning ust tomoniga «Baskervil-xoll» deb yozilgan edi, uning ostida esa katta harflar bilan «1742» raqamlari bor edi.

– Bu qo‘lyozma biror voqeaning hikoyasi bo‘lsa kerak.

– Ha. Baskervillar oilasida og‘izdan-og‘izga o‘tib yurgan bir rivoyatning hikoyasi.

– Agar men yanglishmasam, siz amaliy ahamiyati ko‘proq bo‘lgan va hozirgi kunga yaqinroq bo‘lgan masala ustida men bilan maslahatlashgani kelgan bo‘lsangiz kerak.

– Ha, hozirgi kunga juda yaqin bo‘lgan voqea to‘g‘risida gaplashmoqchiman! Buni aslo kechiktirib bo‘lmaydi, bir kun ichida hal qilib olish kerak. Qo‘l­yozma juda qisqa yozilgan, men siz bilan gaplashmoqchi bo‘lgan masalaga ham bu qo‘lyozmaning bevosita aloqasi bor. Ijozatingiz bilan uni o‘qib beraman.

Xolms oromkursiga suyanib olib, barmoqlarini bir-biriga tutashtirdi va taqdirga batamom tan bergan kishidek ko‘zlarini yumib oldi. Doktor Mortimer yoruq­qa yaqinroq kelib va g‘ijillagan baland ovoz bilan bizga qadimiy zamonlarning qu­yidagi ajoyib qissasini o‘qishga kirishdi:

«Baskervillarning iti to‘g‘risida ko‘pgina dalillar bor, ammo Gugo Baskervilning bevosita avlodi bo‘lganligim va mazkur it to‘g‘risida otamdan, otam esa bobomdan eshitib, ko‘p gaplarni bilganimiz sababli rostligiga hech qanday shak-shub­ha bo‘lishi mumkin bo‘lma­gan ushbu tarixni yozib qoldirishni jazm etdim. Bolalarimdan istagim shuki, sizlar gunohlarimiz uchun bizlarni jazolaydigan, agar istasa, shafqat va muruv­vat qilib shu gunohlarimizni kechib ham yuboradigan taqdiri azalga shak keltirmanglar, zero, iltijo va tavba qilib, yuvib bo‘lmaydigan hech qanday og‘ir gunoh bo‘lmaydi. Binobarin, o‘tmishning dahshatli samaralarini xotirangizdan chiqarib yuboringiz, ammo bizning butun urug‘imizga shu qadar ko‘p yomonliklar qilgan manfur ixtiloflarga erk berib, hammamizni yana halok qilmaslik uchun kelgusida gunoh qilishdan o‘zingizni tiyib yuringiz.

Sizlarga shu narsa ma’lum va ayon bo‘lgayki, Ulug‘ Qo‘zg‘olon zamonida (bu xususda ilm daryosining buyuk darg‘asi lord Klarendon yozgan tarixni o‘qib chiqishni sizlarga maslahat beraman), Baskervil mulki­ning xo‘jayini ayni shu urug‘ning farzandi Gugo degan bir zot edi. Mazkur Gugoni o‘zini tiymagan, insofsiz va Qur’onni tani­magan bir kishi edi, deb aytishga o‘zimizni haqli desak bo‘ladi. Bizning bu yerlarda tabarruk kishilar hech qachon bo‘lmaganligi sababli qo‘shnilar mazkur Gugoning hamma gunoh­larini kechirib yuborgan bo‘lur edilar, lekin uning tabiatida aqlga to‘g‘ri kelmaydigan va shafqatsiz hazillar qilishga moyillik bor edi. Shuning uchun ham, uning nomi butun Devonda zarbulmasal bo‘lib qolgan edi. Xullasi kalom, kunlarning birida mazkur Gugo o‘z qo‘shnisi bo‘lgan bir fermerning qiziga oshiq bo‘lib qoldi (Uning mazkur qizga bo‘lgan badnafs ehtirosini oshiqlik deb atashning o‘zi gunoh bo‘lsa kerak), o‘sha fermerning yeri Baskervillar xonadoni mulkiga yaqin joyda edi. Lekin g‘oyat iffatli va kamtar bo‘lishi bilan hammaga tanilgan yosh qiz Gugoning nominigina eshitsa ham qo‘rqib ketar edi va unga duch kelmaslik yo‘lini qidirar edi. Xullas, kunlarning birida, ya’ni Mixail kunida Gugo Baskervil o‘zining eng betamiz va hech narsadan qayt­maydigan o‘rtoqlaridan olti kishini to‘plab, qizning otasi va akalari yo‘qligidan xabar topib, hech kimga sezdirmay fermaga bordi va mazkur qizni olib qochdi. U Baskervil-xollga qay­tib kelib, qizni boloxonadagi huj­ralarning biriga qamab qo‘ydi, ammo o‘zi odatdagicha ulfatlari bilan bazm qilishga kirishdi.

Ashula, qichqiriq va dahshatli haqorat ovoz­larini eshitayotgan bechora qizning aqldan ozishiga sal qoldi, chunki Gugo Baskervilni bilgan kishilarning aytishiga qaraganda, u mastlik chog‘ida og‘zidan bodi kirib shodi chiqaveradigan bir kishi edi, uning og‘zidan chiqqan haqoratomuz gaplarga hech kim chidab turolmasdi. Nihoyat, qiz qo‘rqqanidan shu darajaga borib yetdiki, u eng epchil va eng mard erkak kishi ham uddalay olmaydigan bir ishga jur’at etdi, ya’ni karnizga chiqib olib va qasrning janub tomonidagi devorga chirmashib o‘sgan pechak o‘tlarga osilib past­ga tushdi (shu pechak o‘tlar hanuzgacha osilib turibdi), shu tariqa u Baskervil mulkidan uch mil naridagi otasining uyiga bormoq uchun botqoqlik yerlardan chopib ketdi.

Oradan sal fursat o‘tgach, Gugo o‘zi qamab qo‘ygan mazkur qizga ovqat va ichimlik olib chiqmoq, ehtimolki, yomon niyatini amalga oshir­moq uchun mehmonlarni tashlab boloxonaga chiqdi, lekin qafas bo‘shab qolganini va qushcha uchib ketganini ko‘rdi. Ana shunda u shaytonning aytganini qildi, chunki zinadan mehmonxonaga yugurib tushib, stolning ustiga sakrab chiqdi, may shishalarini va ovqatlarni uloqtirib tashladi, qochgan qizni quvlab tutib olmasam, jon-u tanimni ham ayamayman deb hammaga eshittirib qasam ichdi. Uning hamtovoqlari Gugoning jazavasi tutganini ko‘rib, hayron bo‘lib turganlarida uning ulfatlaridan biri, eng shafqatsiz, eng mast bir yi­git, qizning izidan itni qo‘yib yuborish kerak, deb qichqirdi. Gugo shu so‘zlarni eshitib, qasrdan yugurib chiqdi, otboqarlar­ga, mening vafodor otimni egarlab beringlar, itlarni qo‘yib yuboringlar, deb buyurdi va qiz qoldirib ketgan ro‘molchani itlarga iskatib, vovillab borayotgan itlar galasi ketidan o‘zi oydinda bot­qoqqa qarab ot qo‘ydi.

Uning hamtovoqlari nima sababdan shunchalik suron ko‘tarilganini darrov payqay olmay, biroz vaqt dovdirab turishdi, lekin ular har qancha mast bo‘lsalar ham, torf botqoqligida qanday yomon ish qilinmoqchi bo‘lganini fahm­ladilar. Ana shunda ularning hammasi qichqirishga tutindi: ba’zilari, bizga ot bering, deb talab qilishdi, ba’zilari to‘pponcha, ba’zilari yana bir shisha may talab qilishdi. So‘ngra ular biroz aqllarini yig‘ib oldilar, o‘ttiz kishidan iborat ulfatning hammasi otlarni minib, Gugo ketidan quvib ketdilar. Hammayoq oppoq oydin edi, ular, qiz mana shu tomonga ketgan, u qiz otasining uyiga borish niyatida qochgan bo‘lsa kerak, deb o‘ylab, o‘sha tomonga ot choptirdilar.

Ular bir yoki ikki mil yo‘l bosgach, mol boqib yurgan podachini uchratib, undan, ot mingan kishini ko‘r­dingmi, deb so‘rashdi. Aytishlariga qaraganda, podachi qo‘rqqanidan dastlab og‘zi ochilmay qolgan, so‘ngra bir bechora qizni, uning izidan itlar quvib borayotganini ham ko‘rganini aytib bergan. Shu podachi yana bunday degan: «Men boshqa bir narsani ham ko‘rdim: Gugo Baskervil qora otda yonimdan chopib o‘tib ketdi, bir it esa indamay uning orqasidan yugurib bormoqda edi, bunday dahshatli maxluqni ko‘rishni Xudo hech kimga nasib qilmasin!».

Mast suvorilar podachini so‘kib, ot choptirib ketaverishdi, lekin sal fursat o‘tmay ularning badani jimirlab ketdi, chunki ular do‘pillab kelayotgan ot tuyog‘i tovushini eshitdilar, so‘ngra terlab ketgan qora otga ko‘zlari tushdi. Bu ot egasiz edi va jilovi osilib turgandi. Betamiz mast ulfatlar qo‘rqib, g‘uj bo‘lib olish­di, shunday bo‘lsa ham, yo‘lni davom ettiraverishdi, ammo ularning har qaysisi ulfatlar­dan ajralib bu yerda yolg‘iz o‘zi qolguday bo‘lsa, g‘oyat xursand bo‘lib, otni or­qaga burib ketar edi. Ular asta-sekin olg‘a borave­rishdi va nihoyat itlarni ko‘rishdi. Zotining tozaligi va qopog‘onligi bilan qadimdan shuhrat qozongan itlar­ning hammasi chuqur jar yoqasida turib, g‘uj bo‘lib ingrar, ba’zilari sezdirmay bir chekkaga qochish payi­da edi, ba’zilari esa hurpayib va ko‘zlarini chaqchaytirib ro‘paradagi tor g‘orga kirib olish taraddudida edi.

Ulfatlarning yo‘lga tushgan paytdagi kayfi tarqab ketdi va to‘xtab qolishdi. Ularning ko‘pchiligi bir qadam ham oldinga bosishga botinolmadi, ammo ular orasida eng dadil yoki eng mast uch kishi otlarini chuqur jar tomon burdi. Jarning tubida keng sayhon yer ko‘rindi, bu sayhon yerning o‘rtasida esa qadim zamonlarda o‘rnatilgan ikkita katta tosh ustun bor edi. Botqoq yerlarda bunday ustunlar hozirgacha ham uchrab turadi. Oy nuri sayhon yerni yoritib turardi, o‘tlarning orasida qo‘rqqani va darmoni quriganidan o‘lgan bechora qiz jasadi yotardi. Lekin uch mast yigitning boshlaridagi sochlari dikkayib ketdi. Ular jonsiz tanani ko‘rganligi uchun, uning yonida yotgan Gugo Baskervilning tanasini ko‘rganligi uchun bunchalik qutlari uchmagan edi. Yo‘q, Gugoning tepasida bahaybat, o‘zi qop-qora, ko‘rinishi itga o‘x­shasa ham, ammo odam bolasi ko‘rgan itlarning hammasidan ham kattaroq bo‘lgan dahshatli bir maxluq turgan edi. Mana shu maxluq ularning ko‘zi oldida Gugo Baskervilning halqumini g‘ajib tashladi va qonga belangan tumshug‘ini ularga burib, olovday yonib turgan yarqiroq ko‘zlari bilan tikildi. Ana shunda ular qo‘rqib qichqirib yubordilar. Dodlaganlaricha botqoqlik ustidan ot choptirib ketdilar. Aytish­lariga qaraganda, ulardan biri bu dahshatli voqeaga bardosh berolmay, o‘sha kuni kechasiyoq o‘libdi, qolgan ikki yigit esa o‘lgunlaricha bu dahshatli voqeaning larzasidan o‘zlarini o‘nglab ololmabdilar.

O‘sha vaqtdan beri bizning zotimizga shu qadar ko‘p kulfatlar solgan it to‘g‘risidagi rivoyatni qan­day eshitgan bo‘lsam, shunday, siz bolalarimga hikoya qilib berdim. Chala-chulpa ovozalar va uydirmalardan ko‘ra o‘zimiz bilgan narsa kamroq dahshat soladi, degan umid bilangina shu voqealarni yozib qoldirishga jur’at etdim.

Bizning ajdodlarimizdan ko‘p kishilar to‘satdan, dahshatli va sirli o‘lim bilan vafot etganlarini inkor qilishning hojati bormikin? Taqdiri azal bizni o‘zi shaf­qatidan darig‘ tutmagay, zero, Injil sharifda aytilgan­dek, qasos olishi lozim bo‘lgan uchinchi va to‘rtinchi avlodning begunoh bolalarini o‘z panohida asrasin. Siz bolalarimni ham Xudoga topshiraman va sizlarga nasihatim shuki, kechalari yovuzlik kuchlari cheksiz hukmron bo‘lgan paytlarda aslo botqoq yerga bormanglar.

(Gugo Baskervilning o‘g‘illari Rojer va Jon uchun yozildi va ularga shularning hammasini mazkur o‘g‘­lonlarning singlisi Yelizavetadan sir qilib tutishlarini buyuraman)».

Doktor Mortimer shu g‘alati hikoyani o‘qib bo‘lganidan keyin ko‘zoynagini manglayiga chiqarib qo‘yib, mister Sherlok Xolmsga tikildi. U bir esnab, chekib bo‘lgan papirosini kaminga tashladi.

– Xo‘sh, bunga nima deysiz? – dedi u.

– Siz buni diqqatga sazovor bir narsa deb o‘ylaysizmi?

– Ertak havaskorlarining diqqatiga sazovor desa bo‘ladi.

Doktor Mortimer to‘rt buklangan bir gazetani cho‘ntagidan chiqardi.

– Xo‘p, mister Xolms. Men sizni zamonaviyroq bir material bilan tanishtiraman. Bu gazeta «Devonshir xronikasi»ning shu yil o‘n to‘rtinchi iyundagi soni. Gazetaning bu sonida bundan bir necha kun oldin ser Charlz Baskervil qanday vafot etganiga taalluqli aniqlangan faktlar to‘g‘risidagi hisobot bosilgan.

Do‘stim biroz oldinga engashdi va shu onda uning qarashi darhol jiddiy tus oldi. Doktor Mortimer ko‘zoynagini to‘g‘rilab gazetani o‘qiy boshladi:

«Yaqinda bo‘ladigan saylovlarda liberallar partiyasidan nomzod qilinib ko‘rsatilishi mumkin bo‘lgan ser Charlz Baskervilning to‘satdan vafot etgani butun O‘rta Devonshirda juda og‘ir taassurot qoldirdi. Ser Charlz Baskervil-xoll­ga kelib o‘rnashganiga hali unchalik ko‘p vaqt bo‘lmagan bo‘lsa ham, ammo u o‘zining xushtabiatligi va saxiyligi bilan o‘ziga ishi tushgan hamma kishilarning mehr-muhabbatiga va izzat-hurmatiga sazovor bo‘lgan edi. Nuvorish [8] hukm­ron bo‘lib qolgan shu kunlarda yaxshi zamonlarda umr kechirgan qadimiy mo‘tabar kishilarning avlodi o‘z qo‘li bilan davlat orttirib, bu davlatni o‘z zotining o‘tmishdagi shon-shavkatini tiklashga sarf qilgani hammani quvontiradi. Ma’lumki, ser Charlz Janubiy Afrikada ancha foydali ishlar qilgan kishi edi. Ba’zi odamlar omadlari qo‘ldan ketmaguncha o‘zlari qilayotgan ishlarini davom ettiraveradilar. Bunday odamlarga o‘xshamagan ser Charlz aqlining ziyrakligi tufayli topgan-tutganini pullab, kattagina kapital bilan Angliyaga qaytib keldi. Ser Charlz bundan ikki yil muqaddamgina Baskervil-xoll­ga kelib o‘rnashgan bo‘lsa ham, darhol o‘zining yer-mulkini qayta qurish va takomillashtirishga doir turli rejalarni amalga oshi­rishga kirishdi, uning vafoti sababli to‘xtab qolgan bu ishlar to‘g‘risidagi ovozalar hamma yoqqa tarqalgan edi. Charlz befarzand bo‘lgani sababli o‘zi hayot chog‘idayoq hamqishloqlariga muruvvat qilish niyatida ekanligini necha martalab aytgan edi, shuning uchun ham, shu joylik kishilar­ning ko‘plari uning bevaqt vafot etganiga haqli ravishda kuyib yig‘ladilar. Ser Charlz o‘z qishlog‘ida, shuningdek, butun graflik miqyosida ham saxiylik bilan xayr-ehsonlar qilgani gazeta sahifalarida ko‘p martalab tilga olingan edi.

Ser Charlz Baskervilning bevaqt vafot etgani sabablarini tergov idoralari to‘la aniqlashga muvaffaq bo‘ldilar, deb aytib bo‘lmasa ham, ammo ular har xil bid’atlarga ishonuvchi mahalliy kishilar tarqatgan ovozalarga chek qo‘ydilar. Uning tabiiy vafot etganiga shubhalanmoq uchun bizda hech qanday asos yo‘q. Ser Charlz beva qolgan kishi edi, aytish mumkinki, uning g‘alati qiliqlari bor edi. U g‘oyat badavlat kishi bo‘lishiga qaramay, juda kamtarin hayot kechirardi, shuning uchun ham, uning Baskervil-xolldagi uy xizmatini bajaruvchi kishilar faqat er-xotin Berrimorlardan iborat edi. Berrimorlar tergovda aytgan va mar­humning yor-birodarlari bergan guvohlikka mos bo‘lib tushgan gaplariga qaraganda, ser Charlz keyingi vaqtlarda xiyla betob bo‘lib qolgan ekan. Ularning aytishlariga qaraganda, ser Charlz yurak kasaliga mubtalo edi, buni yuzining tusi ancha o‘zgarib ket­gani, nafasi qisadigan bo‘lib qolgani va ma’yuslanib yurishi ham sezdirib turardi. Marhumning yaqin do‘sti va shaxsiy shifokori doktor Jeyms Mortimer tergovda aytgan gaplari bilan bu fikrni tasdiqladi.

Endi faktlarga kelganda, bu faktlarning taajjublanadigan hech bir jihati yo‘q. Ser Charlz Baskervilning kechasi yotishdan oldin Baskervil-xolldagi mashhur qarag‘ayzor xiyobonga chiqib sayr qilish odati bor edi. Er-xotin Berrimorlarning aytishiga qaraganda, u o‘zining shu odatini hech qachon tark etgan emas. To‘rtinchi iyunda ser Charlz ertaga Londonga ketmoqchi bo‘lganini aytgan, safar anjomi­ni tayyorlab qo‘yishini Berrimorga buyurgan, kechqu­run esa odatdagicha, sayr qilgani chiqqan. U sayr qilib yurgan vaqtda hamisha sigara chekar edi. Shu-shu ser Charlz uyga qaytib kelmagan. Berrimor yarim kechada uyning eshigi hali ham ochiq turganini ko‘rib, hayajonga tushgan, chiroqni yoqib, xo‘jayinini qidirib ketgan. O‘sha kun havo bulut va nam­garchilik edi, shuning uchun ham, ser Charlz­ning izlari xiyobonda aniq ko‘rinib turardi. Shu xi­yobonning o‘rtasida torfzor botqoqlikka ochiladigan eshikcha bor. Ba’zi bir nishonlarga qaraganda ser Charlz shu eshikcha oldida bir necha daqiqa turib, so‘ngra yo‘lida davom etgan... va xiyobonning oxirida uning murdasi topilgan.

Bu hodisaning aniqlanmay qolgan bir jihati bor. Berrimorning aytishiga qaraganda, ser Charlz eshikchadan sal nariga o‘tishi bilan uning oyoq izlari o‘zgargani ko‘rinib turibdi, chamasi, u oyoq uchida yurib borgan bo‘lsa kerak. O‘sha vaqtda xiyobondan sal narida Merfi degan lo‘li ot jallob o‘tib borayotgan ekan. U kimningdir qichqirgan ovozini eshitibdi, ammo bu ovoz qay tomondan kelayotganini aniqlab ololmabdi, chunki o‘zining aytishiga qaraganda, kayfi juda baland ekan. Ser Charlzning tanasida biror kaltak izi borligi ma’lum emas. Ammo tibbiyot ekspertizasi marhum­ning afti tanib bo‘lmas darajada o‘zgarib ketganini qayd qilgan. Hatto doktor Mortimer murda o‘z do‘stining va o‘zi hamisha davolab yurgan kishi­ning o‘ligi ekanligiga dastlab ishongisi kelmagan. O‘likning qiyofasi bu xilda o‘zgarib ketgani uning bo‘g‘ilib va yuragi ishlamay qolib o‘lganidan dalolat beradi. O‘lik yorib tekshirilganda bu fikr to‘g‘ri bo‘lib chiqdi va mar­humning yuragi ko‘p vaqtdan beri kasal ekanligi ochiq-ravshan bo‘ldi. Tergov idoralari tibbiyot eks­pertizasining ma’lumotlariga asoslanib, marhum to‘satdan o‘lgan, degan xulosaga keldilar, bu esa tashvishli ishni ancha yengillashtirdi, chunki ser Charlzning vorisi Baskervil-xollga kelib o‘rnashib, marhumning fojiali o‘limi sababli to‘xtab qolgan yaxshi ishlarini davom ettirsa yaxshiroq bo‘lar edi. Butun graflikda og‘izdan-og‘izga o‘tib, tarqalib yurgan va hamma­ning e’tiborini o‘ziga tortayotgan ovozalarning ser Charlz vafoti sababli avj olib ketgani­ga tergovchi aniq tekshirib chiqargan xulosalar chek qo‘ymaganida edi, Baskervil-xollning egasini topish qiyin bo‘lur edi. Aytishlariga qaraganda, marhumning o‘rtancha akasining bir o‘g‘li bor, ana shu mister Genri Baskervil (basharti tirik bo‘lsa) ser Charlz­ning eng yaqin qarindoshidir. Qo‘limizda bo‘lgan oxirgi ma’lumotlarga qaraganda, mazkur Genri Baskervil Amerikada yashaydi. Uni qidirib topish va katta meros qolganini xabar qilish uchun hozir choralar ko‘rilmoqda».

Doktor Mortimer gazetani buklab cho‘ntagiga tiqib qo‘ydi.

– Ser Charlz Baskervilning vafoti to‘g‘risida gazetada yozilgan gaplarning hammasi mana shu, mister Xolms.

– Siz, – dedi Sherlok Xolms, – meni hech shubhasiz, oz-moz qiziqishga arziydigan ish bilan tanishtirdingiz, buning uchun sizdan juda minnatdorman. Shu voqea to‘g‘risida gazetalarda yozilgan xabarni o‘z vaqtida o‘qigan edim, lekin o‘sha vaqt­da Vatikan kameyalari [9] to‘g