NAVQIRON AVLOD XIZMATIDA

Bugun kitob o‘qigan bitta bola
ertaga televizor ko‘rib o‘tirgan
o‘nta bolani boshqarishi mumkin.

Sh.M.Mirziyoyev

Kitob mutolaasi va kitobxonlik madaniyatini oshi­rish ayni paytda davlat siyosati darajasiga ko‘tarildi. Va tabiiyki, nashriyotlar zimmasiga bugungi kun o‘quvchisiga tanlangan, bola tafakkurini yuksaltiradigan adabiyotlarni nashr etish vazifasini qo‘ydi. Ushbu ma’rifiy jarayonlarda faol ishtirok etish va yosh kitobxonlarga yuksak saviyadagi adabiyotlarni taqdim etish maqsadida «Yangi asr avlodi» nashriyoti navbatdagi loyihaga qo‘l urdi. Loyiha maqsadi – avvalo maktab o‘quvchilarini qamrab olish, bu borada ularning badiiy adabiyotlarga bo‘lgan ehtiyojini qondirish, maktab darsliklariga qisman kiritilgan yoki faqat nomlari zikr etilgan asarlarni to‘liq holda taqdim etish, shuning barobarida maktab o‘quvchisi mutolaa etishi lozim deb topilgan, mutaxassislar tomonidan «o‘qish shart» deya tavsiya etiladigan eng sara o‘zbek va jahon adabiyoti namunalarini o‘quv­chilarga tanishtirishdan iborat.

Loyiha doirasidagi kitoblar yuz nomni tashkil etadi va o‘quvchi ushbu kitoblarni o‘n yillik maktab davrida to‘liq mutolaa qilishi lozim, va bu bilan umid qilamizki, bir yilda o‘nta, o‘n yilda yuzta kitob o‘qigan o‘quv­chi katta hayotga qadam qo‘yar ekan, uning intellekti, dunyoqarashi, Prezidentimiz ta’kidlaganlaridek, televizor ko‘rgan o‘nta boladan ancha yuqori bo‘ladi.

Farzandlarimizni keng fikrli, salohiyatli, zakovatli bo‘lib voyaga yetishida hissa qo‘shadigan yuz nomdagi kitobni kutib oling, unutmang, «Yangi asr avlodi» doimo navqiron avlod va ma’naviyat xizmatida!

Tahririyatdan

QISSA

O‘N SAKKIZGA KIRMAGAN KIM BOR

Jamshid uyg‘onib ketib yonini paypasladi – onasi yo‘q, hali ham majlisdan qaytmapti. Yig‘lagisi keldi-yu, qorong‘i uyning sukunati bosib qo‘rqdi. Sekin derazaga qaradi.

Laxtak-laxtak qora, ho‘l bulutlar bog‘ etagi tomon osilib borar, ular orqasidan sarg‘ayib oy ko‘rinardi. «Tip-tip» tomchi tovushi keldi. So‘ng shamol tomor­qadagi daraxtlarni silkitdimi, tom ustiga shovdirab yomg‘ir suvi to‘kildi. «Yomg‘ir tinipti-da», deb o‘yladi Jamshid va yana tashqariga quloq tutdi.

Nihoyat, darvozaxonada ot kishnadi va yo‘lakdan «chilp-chilp» etib qadam tovushlari eshitila boshladi. Tovushlar yaqinlashdi, deraza oldidan oy nurini kesib ikki kishi o‘tdi. Biri – o‘rta bo‘y, ikkinchisi – novcha. Jamshid darrov tanidi: o‘rta bo‘yi – onasi. Novchasi kim bo‘ldi?

Ular ayvonda g‘udullab gaplashishdi. So‘ng Zaynabxon paltosi etaklarini shildiratib, dahlizga kirdi. Mehmon esa xiyol engashib, loyli oyoq­larini ustunga surkab arta boshladi. Zaynabxon dahlizda biroz ivirsib, aftidan nimanidir qidirdi, so‘ng uyga kirdi. Jamshid shosha-pisha ko‘rpadan chiqib, mushtdakkina bo‘lib o‘tirib oldi. Zaynabxon tokchani timirskilab gugurtni topdi, chiroqni yoqdi, yomg‘ir zarralari yiltirab turgan qoshlarini chimirib o‘girilarkan, to‘shakka ko‘zi tushdi-yu, bo‘shashib xo‘rsindi.

– Majlis cho‘zilib ketdi-da, bolam, – dedi u uzr so‘raganday shivirlab va cho‘kkalab o‘g‘lini quchdi, sovuq lablari bilan o‘pdi. Jamshid piqillab yig‘lab yubordi, junjikib ko‘rpa ostiga kirdi.

– Uxla, uxlagin endi, – dedi ona uni erkalab, – mana, men keldim, – keyin o‘rnidan turib, yon-beriga qidirinib qaradi va yana o‘g‘lining ustiga engashdi. – Mehmonxonaning kaliti qa­yerda?

– Bilmayman, – pichirladi Jamshid ko‘rpa tagidan.

Zaynabxon yana yon-beriga qaradi-da, cho‘­zilib kampirning lo‘la-bolishini astagina turtdi. Qora shol ro‘molini iyagidan o‘tkazib boshini chirmab tashlagan kampir uyg‘ondi-yu, cho‘kik og‘zidan nos bo‘yini taratib o‘shqira ketdi:

– He, maylising ham ordona qolsin! Bolangning fe’lini bilasan-ku, javob olib kelavermaysanmi?!

– Sekinroq, – shivirladi Zaynabxon. – Maj­lisda men to‘g‘rimdayam gap bo‘ldi-da, onajon. Meni «G‘alaba» kolxoziga partkom qilib tayinlashdi.

Kampir qiziga tikilgan ko‘yi jim qoldi, so‘ng boli­shi tagidan nosqovog‘ini topib, bir-ikki silkitdi-da, uni cho‘kirtak tishiga «tiq-tiq» urib nos otdi.

– Bu atrofda unday kolxoz yo‘g‘-u?

– Dashtda u, – dedi Zaynabxon sabrsizlik bilan. Kampir qiziga og‘rinib qaradi.

– Yana ketarkansan-da?

Juvonning chehrasiga daf’atan iliq bir mehr tepib, ma’yus kulimsiradi.

– Ketaman. Ketishim kerak ekan, – so‘ng dera­zaga ko‘z tashlab olib shoshildi. – Onajon, o‘sha kolxozning raisiyam majlisda bor edi. Ilgaritdan tanishmiz. O‘rtoqlardan. Gostinitsada joy yo‘q ekan, olib keldim. Mehmonxonada yota qolsin, erta bilan turib ketadi. Balki o‘zim ham u kishi bilan... – o‘g‘liga qarab olib, davomini aytmadi, kalitni so‘radi.

– Sen o‘rtoqlardan deganing bilan... – g‘udulladi kampir, – ming qilsayam erkaksiz uy...

– Onajon...

– Tokchani ko‘r, – dedi kampir.

Zaynabxon kalitni topgach, yana o‘g‘lining yoniga cho‘kkaladi. Uni o‘pib, chiqib ketdi.

Kampir gilamni qatlab, nosini tupurganidan ke­yin ham tomning vassalariga uzoq tikilib yotdi. So‘ng chuqur xo‘rsindi-da, ko‘zini yumdi.

– Momo, eshikka chiqaman, – dedi Jamshid bir mahal.

– Kiyimingni kiyib chiq, – deb g‘o‘ldiradi buvi.

Jamshid eshikni ochishi bilan qarshisidagi mehmonxona eshigi ham ochilib ketdi. To‘rda sariq etigini ko‘rpacha tagida qatlab o‘tirgan barvasta kishi ko‘rindi. Onasi yenglari shimarilgan, oftoba ko‘tarib chiqib kelardi.

– Ha, ha? – dedi u Jamshidga. – Uxlamadingmi haliyam? Shamollab qolasan, kir uyga.

– Kim u, Zaynabxon? – to‘rdan gap otdi rais.

– O‘g‘lim, o‘rtoq Jalolov, – dedi Zaynabxon, – Jamshid.

– Jamshidmi? Obbo, sher-ey! Qani, beri ke-chi, tanishaylik munday, – Jalolov o‘z uyida o‘tirgandek o‘zini erkin tutardi.

– Kir, ko‘rish-u, darrov chiqib uxla!

Jamshid bu odamga o‘zining ilgaritdan bir qadar tanish ekanini his etib ichkariga kirdi.

Mehmon – yonoqlari keng, betlari tandirdan yangi uzilgan uy noniday qizil, ko‘pchigan, o‘rta yashar kishi Jamshidni yoniga o‘tqizdi. Malla, jun chakmonining barini ochib, uni o‘radi. Jamshidning dimog‘iga qandaydir tanish ko‘kat hidi urildi-yu, bu odamni qayerdadir ko‘rganday bo‘ldi, lekin uni birinchi ko‘rishi edi.

– Enamni poylab, uxlamay o‘tirdim, de?

Jamshid bosh irg‘adi.

– Onang biron yoqqa ketib qolsa, unda nima qilasan?

– Men ham... boraman-da.

– Obbo, sen-ey. Men bilan dashtga bormaysanmi?

Jamshid bosh qimirlatdi.

– Seni qara-yu! Bu yerda nima bor? Dasht yaxshi: keng, har xil gullar ochilib yotipti. Yozilib, yayrab o‘ynaysan. Sen tengi Tilov degan o‘g‘lim bor mening. U bilan o‘rtoq bo‘lasan. U seni tomosha qildiradi. Borasanmi?

Jamshid iljayib, suzilib eshikka qaradi. Jalolov kuldi.

– Borasan. Enang ham boradi. Eh-he, tukla­ring tikkayib ketibdi-yu? Sovqotibsan. Bor, choponingni kiyib ke.

– Mening choponim yo‘q. Paltunim bor.

– Ha, mayli, paltuningni kiyib ke.

Jamshid chiqdi. Lekin hali uyg‘oq yotgan buvisi uni mahkam ushlab issiqqina qo‘yniga soldi va qayta chiqarmadi.

– Momojon, dashtga boramiz, – deb pichirladi Jamshid.

– Uxla, – dedi buvisi.

– Uyoqda... onamning o‘rtog‘ining o‘g‘li bor. Tilov degan.

– Bo‘ldi.

Ammo onasi kelib yoniga yotgachgina Jamshid uyquga ketdi.

* * *

Jamshid uyg‘onganida deraza oynasida bir dasta olmos nur yonar, tashqarida tovuqlariga don sochayotgan buvisining ovozi eshitilardi:

– Tuv-tuv... beh-beh...

Yonidagi bo‘sh o‘ringa ko‘zi tushdi-yu, ko‘zlarini uqalab, mehmonxonaga chopdi. Undan chiqib, darvozaxonaga qaradi. Na onasi bor edi, na uning o‘rtog‘i. Darvozaxonada hamisha orqa tuyog‘ining uchini yerga qadab turadigan sariq jiyron otlari ham yo‘q edi.

Shohsupa yonida eski do‘ppidan tovuqlarga qo‘noq sochayotgan kampir:

– Ketishdi, – deya ko‘cha eshigiga erinchoq nazar tashladi.

– Dashtgami?

– Dashtga.

– Nimaga meni uyg‘otmadingiz?

– Oshiqma, qo‘zim. Ertaga kelib seniyam opketishadi. Ko‘chib ketasizlar. Onang joy tayyorlagani ketdi.

– Ur-re! – Jamshid irg‘ishlab pastga tushdi, lekin selgimagan yerda oyog‘i toyib cho‘kkalab qoldi: uyga qaytib, qo‘nji uzun botinkasini ki­yib chiqdi. – Dasht yaxshi, momojon! Gullar ko‘p! Borib, Tilov bilan o‘rtoq bo‘laman! U meni tomosha qildiradi. Siz ham borasiz-a, momojon?

Momo doni bo‘shagan do‘ppini supaning qirg‘og‘iga urib qoqdi.

– Qaydam. Bu mulkni kimga tashlab ketaman, qo‘zim? Har bir daraxti bir bolam-ku! Danagidan o‘stirganman bularni.

Muslima buvi yigirma besh yoshida ikki bolasi – qizi Zaynabxon va o‘g‘li Abdukarim bilan eridan qolgandi (eri bosmachilar bilan kurashda halok bo‘ldi). O‘shanda bu joylar taqir yer edi. Shundan keyin kampir boshqa er qilmadi va qolgan umrini ikki sag‘irning tarbiyasi va ular uchun shu yerni bog‘ qilishga berdi. Kunduzlari yer chopdi, ko‘chat ekdi; kechalari charx yigirib bolalarini boqdi-bovlidi. Yillar o‘tib, bog‘i ham, bolalari ham odam bo‘ldi. Lekin bolalarining biri otasining izidan ketdi (nemis bosqinchilari bilan kurashda halok bo‘ldi). Zaynabxon esa, Muslima buviga tamom o‘xshamaydigan, uchar qush chiqdi: hali o‘qish deb Toshkentga ketadi, hali jenotdel bo‘lib oylab qishloqma-qishloq kezadi, kechagi urush yillarida-ku, bir kun uyda bo‘lsa, bir hafta bo‘lmadi. Sanjar tog‘da sarich yig‘ayotganlarga bosh bo‘lib yurdi. Kampirga hamisha vafodor bo‘lib, shu bog‘i qoldi.

«Daraxtlar ham momoning bolasi ekan-da», deya go‘yo buvisi bilan daraxtlar orasidan bir o‘xshashlik topmoqchiday bog‘ga qaradi Jamshid.

Kecha yomg‘irda yuvinib tanalari jigarrang bo‘lib qolgan o‘riklar oftobda isinayotgandek qilt etmay turishar, faqat jajji yaproqchalar orasiga biqinib qolgan yakka-yarim burishiq oq gullargina pastga uchar, bog‘ oralab ketgan yolg‘izoyoq nam so‘qmoqqa qo‘nardi. Olcha butalari orasidan chaqchaqlab uchib chiqqan qorayaloq, shoxlar orasidan ohista suzib o‘tib, so‘qmoqqa qo‘ndi. So‘qmoqqa yopishib yotgan gul barglari titrab ketdi.

Jamshid xo‘rsinib, sukut qildi. So‘ng birdan sergaklanib, toshloq yo‘lka bilan darvoza tomon chopib ketdi. Darvozadan chiqib, bog‘ ko‘chaga tushdi. Ko‘cha muyilishidagi Parda cho‘loqning tevaragi qari tollar bilan o‘ralgan hovuzi supasiga chiqib, sarhovidagi yantog‘i namdan qorayib ketgan devor osha qichqirdi:

– Umid-a! Ho-o, Umid!

Umida – banka qorovuli Norqul akaning qizi. Jamshid bilan bir kechada tug‘ilgan. Ota-onalar uchrashib, bolalari ustida gaplashib qolganda, ularning bir kechada tug‘ilganini eslashar, o‘shanda doya axtarib, bir-birinikiga bola yugurtirganlarini aytib kulishar edi. Buni eshitgan bolalar quvonishar va bir-biriga qattiq, sirli yaqinlik his qilar, bosh­qa tengdoshlariga ko‘p ham qo‘shilavermas edi.

– Ho, Umida!

Chorbog‘dan «Ha-a!» degan ingichka ovoz va xotin kishining tegajaklik qilib kulgani eshitildi.

– Baqqa qara! – Jamshid supadan sakrab tushib, darvoza tomon chopib ketdi. Darvozaga yetmasidan, darvozaning o‘zi shig‘illab ichkariga ochildi-da, oraliqdan bodom gulli oq chit ko‘ylak kiygan, qoracha yuzi yog‘ surganday yiltiroq yetti yoshlardagi qizcha chiqdi.

– Umid, dashtga ketyappiz! Ko‘chib ketyappiz! Ertaga ketamiz! – Jamshid birpasda dashtning nimaligidan tortib, Jalolov bilan onasining o‘rtoq ekanigacha, o‘zining Tilov bilan o‘rtoq bo‘lishigacha aytib tashladi.

– Men ham boraman sizlar bilan, – dedi Umida.

– Mayli, – dedi Jamshid. – Obketaman o‘zim.

– Onam qo‘ymasa, qochib ketaman-a?

– Ha. O‘zim obketaman. To‘xta. Tilovning otasi bilan onam o‘rtoq-ku, biz ham o‘rtoq bo‘lamiz!

Umida guruchday qayta chiqa boshlagan tishlarini ko‘rsatib jilmaydi.

– Ke.

– Seni Tilov bilan ham o‘rtoq qilaman.

– Yo‘q, – dedi Umida. – Faqat ikkalamiz o‘rtoq bo‘lamiz.

– U yaxshi bola. Dashtga borsang, tomosha qildiradi.

– Mayli, – rozi bo‘ldi Umida.

– Nima yeding, og‘zing ko‘k?

– Ismaloq somsa. Onam, yana terib ke, yana yopib beraman, dedi.

– Yur, Yetimtepaga. Ismaloq ko‘p.

Umida ichkariga qaytib kirdi. «Ona! Men Jamshid bilan o‘rtoq bo‘ldim!» – dedi va tesha ko‘tarib chiqdi.

Birpasdan so‘ng ikki o‘rtoq atrofi jiqqa daraxt loy ko‘chaning chetlaridan yugurishib, qishloq­ning qoq o‘rtasidan tuyaning o‘rkachiday chiqib turgan ko‘m-ko‘k tepalik tomonga borishardi. Narzi juvozkashning zig‘ir yog‘i hidi anqib turgan ko‘chaga taqash bostirmasi yonidan o‘tgach, katta yo‘ng‘ichqapoyaga chiqdilar. Bu yerda bir qancha bolalar paltolari va do‘ppilaridan «darvoza» yasab, futbol o‘ynashardi. Chetdagi kallaklangan tut ostida cho‘nqayib o‘tirgan Mansur loyli qo‘lini tizzasiga tirab, qichqirdi:

– Jamshi-id! Qiziq bo‘lyapti. Ke, baqqa!

– Tepaga boramiz biz! – dedi Jamshid.

– He, qiz bilan o‘ynaydi. Qizaloq! Qizaloq!

– O‘zing qizaloq! Biz o‘rtoq! – dedi Jamshid va yerdan bir changal ho‘l tuproqni olib, kaftida shosha-pisha dumaloqlayotgan Umidaning bilagidan ushladi.

– Ketdik. Tashla-ye.

Umida Mansurga tilini ko‘rsatdi, loyni tashlab, Jamshidga ergashdi. Yo‘ng‘ichqaning yomg‘irda muloyim bo‘lib qolgan kalta-kalta poyalari oyoq­qa qadalmaydi – shundoq mayishib yotadi-yu, oyoq olinishi bilan titrab-titrab ko‘tariladi – Jamshidning pochasi shimarilgan oyoqlariga, Umidaning oq ko‘ylagi etaklariga suv sachraydi.

Tepalik etagidagi sariq saqichday loyi chiqib yotgan so‘qmoq yoqasida to‘xtashdi. So‘qmoq­ning uyog‘i – ustida bug‘ o‘rmalayotgan shudgor. Shudgorda allaqancha oq, ko‘kish xonaki kaptarlar donlab yuribdi. Katta palaxsa kesak ustiga chiqib olgan bitta chipori tomog‘ini shishirib g‘urillaydi, turgan yerida aylanib ko‘kragini ko‘taradi.

– Ana, Naim akaning go‘ri, – dedi Jamshid kaptarlarning nariyog‘idagi ko‘kimtir bo‘yog‘i yuvilib ketgan tosh qabrni ko‘rsatib. Qabrning o‘rtasidan chiqib turgan chorburchak ustunning «bo‘yniga» biri qovjiragan, biri so‘ligan, yana biri yaqindagina gulzordan uzilgan gulchambarlar ilig‘­liq edi.

– Yur, – dedi Umida. – Guldan olamiz.

– Yo‘q, – dedi Jamshid. – U gulni olish yomon. Huv u kuni bu yerga ko‘p o‘quvchilar kelishdi. Abdukarim amakiyam keldilar. Sivizg‘a chalishdi. Majlis qilishdi. Biz futbol o‘ynayotgan edik, kelib tomosha qildik. Keyin anavi gulni qo‘yib ketishdi. Ular ketgandan keyin Mansur, gulni olaman, deb edi, bitta eshakli odam kelib: «Qulog‘ingni kesaman, – dedi. – Gulni olish yomon, – dedi».

– A, ismaloq qani? Yo‘g‘-u?

– Uyoqda ko‘p, – Jamshid tepalikning orqa tomoniga ishora qildi va qishloq chekkasidan otilib chiqqanday, o‘ydim-chuqur bag‘rini tasma-tasma quyruqday qor bosib yotgan tog‘ga ko‘zi tushdi. – Tog‘imiz baland-a?

– Baland, – dedi Umida. – Bir kun boramizmi?

– Boramiz.

– Tepasigacha chiqamiz-a?

– Tepasigacha chiqamiz.

– Dashtga e-erta bilan ketasizlarmi?

– Uxlab qolma yana.

Umida boshini sarak-sarak qildi.

So‘qmoq yoqasidagi nam ko‘katlar ustidan yana yugurishib ketdilar. Tomi qizg‘ish elektro­stansiya binosiga yetgach, chapga burildilar, tepalik ortiga o‘tib, ko‘rinmay ketdilar.

* * *

Ertasi kechki payt Jalolov qora to‘riq otda, Zaynabxon o‘zining sariq jiyron otida qaytib keldi. (1944-yilda Zaynabxon tog‘da sirach yig‘ayotganlarga bosh bo‘lib yurar ekan, Dubolo tizmasidan raykom berib qo‘ygan katta bo‘z otini yetaklab o‘tayotganida, tosh ko‘chgan, ot jarga qulab ketgan edi. Keyin Zaynabxon o‘lgan otning egar-jabduqlarini raykomga obkelib topshirgan-u, boshqa ot so‘ramay, o‘zi mol bozoridan mana shu sariq jiyronni o‘n to‘rt mingga sotib olgandi. Undan beri, mana, to‘rt yil o‘tdi, sariq jiyron hamon Zaynabxonning hamrohi.) Shu kecha yana yomg‘ir yog‘di. Jalolov yana mehmonxonada yotdi. Muslima buvi yana u kishining kelganini yoqtirmay gapirdi. Zaynabxon yana rad etdi. Jamshid yana mehmonxonaga chiqib, Jalolovning yoniga o‘tirdi, Jalolov yana dasht haqida gapirdi.

Ertasiga Jamshid uyg‘onib, yana deraza oynasida bir dasta olmos nur ko‘rdi. Yana ko‘zlarini uqalab mehmonxonaga yugurdi... Jalolov yelkalarining rangi o‘chgan moshrang gimnastyorkada, choy ichib o‘tirar, yonida janda olacha choponining barlarini belbog‘i orqasiga qistirib olgan tag‘in ikkita yigit tiz cho‘kkan edi. Chiqib, darvozaxonaga qaradi Jamshid. Otlar o‘z o‘rnida, ularning safiga tag‘in oltita eshak qo‘shilgan edi.

Shohsupa yonida onasi bilan buvisi gaplashib turibdi.

– O‘zingga, bolangga ehtiyot bo‘lsang bas, – dedi kampir. – Mendan ko‘ngling to‘q bo‘lsin.

– Ammamni chaqirtiring bo‘lmasam, – dedi Zaynabxon.

– Chaqirtiraman, – kampirning Jamshidga ko‘zi tushib, sertomir, ozg‘in qo‘lini cho‘zdi. – Beri ke, bir o‘pay.

Jamshid yana toshloq yo‘lka bilan darvoza tomon chopib ketdi. Ammo Umidani yo‘lda uchratdi. Onasi bilan shu yoqqa kelishayotgan ekan. Umida ikkita ko‘ylagini ustma-ust kiyib olgan, qo‘lidagi zog‘ora nonni yutoqib kavshardi.

– Men ham boraman-a, Jamshid, boraman-a? – dedi u shivirlab.

– Borasan, borasan, – dedi Jamshid.

Ammo Ro‘zi opa hovuz bo‘yida Zaynabxonlar bilan xayrlashgach, Umidaning bilagidan mahkam ushlab, uyga olib kirib ketdi.

II

Jiyaklarini baland barra o‘t va qo‘ziquloqlar bosib ketgan qizil qumoq yo‘l. Unda-bunda yerga singmay qolgan sarg‘ish xalqoblar. Osmon qatqaloqday darz ketgan pag‘a bulutlari bilan ularda sarg‘ish aks etgan. Yo‘lning chap tomoni unga yondosh cho‘zilib ketgan qizg‘ish jar, jar tubida suv miltiraydi, u yerdan fotmachumchuq va cho‘ponaldag‘ich qushining «chiq-chiq», ­«qi­yiq-qiqiyiq» ovozlari keladi. Narigi betda esa ikki tup yovvoyi olcha qiyg‘os gullab turibdi. Yo‘lning o‘ng tomoni – yam-yashil, to‘lqinsimon adirlar. Jimirlaydi, tovlanadi. O‘sha yoqdan esa­yotgan g‘ir-g‘ir shabada qo‘ziqorin va chirik yantoq hidini olib o‘tadi.

– Shumi dasht, shumi? – so‘raydi Jamshid.

– Shu. Buyog‘i endi dasht! – javob beradi Jalolov. Shamol uning malla chakmoni qo‘ltiqlarini qappaytirgan, u qoya ustida qanotini yozayotgan burgutga o‘xshaydi.

Jamshid uyog‘ini ko‘rmoqchi bo‘lganday ol­dinga qaradi... Lekin tushgacha manzara o‘zgarmadi.

Tushdan keyin qumoq yo‘l xiyol oqarinqiradi. Halqoblar ham tugadi. Bulutlar tarqab, osmon ochildi. Quyosh yelkalarni qizdira boshladi. Yo‘l chetidagi jar uzoqlashib, qushlarning ovozlari ham tindi. Shabada to‘xtab, o‘t-o‘lanning hidi o‘tmaslashdi...

Oldinda bir to‘p bo‘zrang toshlar va ular orasidan o‘sib chiqqan bir tup sadaday yulg‘un ko‘rinardi. Shuning yonidan o‘tishlari bilan bir qishloq ustidan chiqib qoldilar. Qo‘tirday, g‘adir-budur toshlari chiqib yotgan nishab betdan tushgan yo‘l ikki yonida pastak qalama toshdevor uzun ketgan ko‘chaga olib tushardi. Ko‘cha­ning narigi betida bir to‘da yosh tollar sariq popuk chiqarib, gullab yotar, ulardan yoqimli, yengil hid taralardi.

Jamshid qishloqqa tushaverishdayoq chorbog‘larida shamol esayotganga o‘xshash bir tovush eshitgandi. Qishloqdan chiqaverib, u tovush egasini ko‘rdi. Tik va silliq qirg‘oqlari zig‘ir yog‘ surilganday daryo ekan. Daryo­ning ko‘prigi juda oddiy edi: yo‘g‘on-yo‘g‘on, po‘stlog‘i archilmagan xarilar yonma-yon qo‘yilib, oraliqlariga shox-shabba bosilgan. Eshaklar yurganda ko‘p­rik dukurlaydi, likillaydi. Suvga qarasa, kishi­ning boshi aylanadi. Osmonga qarasa, ko‘ngil battar behuzur bo‘ladi. Jamshid eshakning kalta yolidan ushlab, engashib o‘tirdi...

Har qadamda qizil ro‘mol yopinib, ikki uchini tishida tishlab olgan ayollar, qizlar uchrar, telpak kiygan barvasta-barvasta yigitlar, o‘smirlar, qo‘ltiqtayoq tutgan, eski shinel kiygan odamlar duch kelar va negadir ularning birortasi ham otliqlarga oldin salom berishmas, otliqlar salom bergach esa, juda quyuq so‘rasha ketar, jilma­yishar, boshlarini chayqashar edi.

Daryodan o‘tgach, tagi bilan o‘tqazib qo‘yilgan bog‘-bog‘ bug‘doydek qiyoqlar o‘sib yotgan sohil bo‘ylab biroz yurdilar-da, atrofini son-sanoqsiz so‘qmoqlar kamarday o‘rab tashlagan baland tepalikka o‘rlay boshladilar. Tepalikda, devorlari qizg‘ish yolg‘iz hovlining chetan darvozasi yonida qizil ro‘mol yopingan bir xotin keng yengini peshonasiga tutib, pastdagilarga qarardi. Xotin orqasiga o‘girilib, shoshib hovliga kirib ketdi va dam o‘tmay qora choponli, yalang oyoq bir bola uning o‘rnida paydo bo‘ldi. Pastdagilarni ko‘rdi-yu, otilib tusha boshladi.

– Mana, bizning Tilov! –- dedi Jalolov. – Tilovbergan, o‘rtog‘ingni opkeldim! Ol!

Tilov bularga bir necha odim qolganda so‘qmoq­da chayqalib to‘xtadi va Jamshidga ham qiziqib, ham yotsirab qaradi. Jamshid dumaloq horg‘in ko‘zlarini unga tikib iljaydi. Shu payt jiyronning tuyog‘i so‘qmoqdan toyib ketib, oldinga sakradi va Zaynabxon Jalolovning yelkasidan ushlab, qaddini tikladi. Jalolov kuldi. Zaynabxon ham kuldi. Tilovning esa kichkinagina ko‘zlari birdan qisilib, yapasqi iyagi tirishib ketdi. Jamshidga xo‘mrayib bir qaradi-da, asta burilib tizzasiga qo‘lini tiray-tiray tepalikka qaytib chiqa boshladi. Jamshid ko‘zlarini pirpiratib uning orqasidan qaradi. Eshakka bostirib xala berdi.

Eshaklar surilib-suykalib hovliga kirishdi. Qiy va qatiq hidi dimoqqa urilar, hovli o‘rtasida oftobga to‘nkarib yoyib qo‘yilgan mol tezagi ustida so‘fito‘rg‘aylar uymalashardi. Devorda qo‘nib turgan olapopushak «hurr-hup-hup» ovoz chiqarib, kamalakday yelpig‘ichini yozib yig‘di. Jamshid eshakdan tushib, atrofga nazar soldi-da, xomush tortib, darvozaga qaradi. Tilov tajanglik bilan uy devorini tirnar, otasining chaqirishini kutib, unga tez-tez qarab qo‘yardi.

Jamshid butlarini uqalay-uqalay, maymoq­lanib Tilov tomon yurdi. Tilov terisi quruq, biqqi qo‘llarini yonida osiltirib, Jamshidga tikildi. Jamshidning oyog‘idagi qo‘nji uzun, eshakning jun ayiliga ishqalanaverib ikki yoni yiltirab ketgan botinkalariga ko‘zi tushdi-yu, o‘zining kir, yapaloq oyoqchalariga qaradi, battar xo‘mraydi. Shu payt hovli etagidagi ichida shuvoq uyib qo‘yilgan bostirma tomondan Zaynabxonning yangroq kulgisi eshitilib ketdi. Tilov Jamshidning yonboshidan yalt etib qaradi. Zaynabxon bir uchi jiyronning yuganiga bog‘langan qil chilvirni ushlab tislanib turar, kattakon halqali gulmix qoshiga cho‘nqaygan Jalolov chilvirning ikkinchi uchidan ushlab o‘ziga tortardi. Tilovning qalin, bo‘zrang lablari birdan qattiq yumildi, Jamshidga dard bilan o‘qraydi-da, yelkalarini xoda yutganday tik tutib hovlidan chiqdi-ketdi. Jamshid quruqshagan lablarini ochgancha to‘xtab qoldi.

Yigitlar eshaklarni hovlida shundoq qo‘yvorib, ko‘chlarni chapdagi uzun ketgan ayvonsiz uyga kirita boshladilar. Ularga qishloqdan chiqib kelgan, belbog‘i uzuq shinelli chol bilan yuqorigi labi qisqaligidan sarg‘ish, baquvvat tishlari ko‘rinib turgan bir o‘smir ham ko‘maklashdi. Zaynabxon bilan Jalolov ichkarida turib, narsa­larni joylashtirishar, Jalolov yo‘lakay choldan allanarsalarni so‘rar, Zaynabxonga allanarsalarni tushuntirardi. Bir payt nima ham bo‘ldi-yu, ikkalasi ham shoshib uydan chiqishdi. Chimirilib osmonga qarashdi. So‘ng Jalolov borib o‘z oti­ning, Zaynabxon o‘z otining ayilini torta boshladi. Jamshid borib onasining yengidan ushladi.

– Qayerga borasiz? Men ham boraman.

– Hozir kelaman, aylanay, hozir.

– Yo‘q. Boraman men ham.

– Men otni choptiraman, yiqilib tushasan. Sen yerga tupurib qarab tur. Tupuging quriguncha qaytib kelaman. Ana, Tilovning oldiga bor. O‘ynab o‘tir u bilan. Ilhaq bo‘p eding-ku unga. Hozir kelaman.

Zaynabxon bir qo‘li bilan egarning oq qalpoqli mixlar qoqilgan qoshidan, ikkinchi qo‘li bilan korsonidan ushlab, amirkon etikli oyog‘ini uzangiga qo‘ydi, o‘zini osongina ot ustiga oldi.

Birpasdan so‘ng Jalolov ikkalasi qo‘shni tepalik ustida otlarni yeldirib borar, soyalari tepalik etagida chayqalardi. Jamshid chetan darvoza og‘zida ularni kuzatib turarkan, ular ko‘zdan berkingach, burildi-yu, uy muyilishida g‘o‘dayib turgan Tilovni ko‘rdi. Tilov tumshaygan yuzini tezgina chetga burdi. Jamshid hovliga qaytib kirdi. Quyrug‘i bilan tezakni yumaloq­lab, dumalatib ketayotgan qora qo‘ng‘izga biroz tikilib turdi-da, yuklari tushirilgan uyga kirdi.

Boyagi qizil ro‘molli barvasta ayol deraza oynalarida qotib qolgan ohak tomchilarini ho‘l latta bilan artardi.

– Xola, nimaga Tilov unaqa? Gapirmaydi hech? – so‘radi Jamshid.

Xola ma’yus iljaydi. Lattani bir qo‘lidan ikkinchisiga olib xo‘rsindi.

– Enasi esiga tushgandir. O‘lgan edi bultur.

Jamshid tashqariga chiqdi. Tilovning ko‘nglini ko‘targisi, unga qandaydir yaxshi gap aytgisi keldi.

Tilov yolg‘iz, devor tagida cho‘nqayib o‘tirar, kattakon qizg‘ish tuyachumolining orqa oyog‘idan bosib, uning jon achchig‘ida tipirchilashini tomosha qilardi. Jamshid uning «o‘yin»iga biroz qarab turdi-da:

– Qo‘yvor, – dedi asta. Tilov unga yalt etib qaradi va boshmaldog‘i bilan bosib, chumolini nam yerga tiqib yubordi.

– Mana, qo‘yvordim! – dedi u, o‘rnidan irg‘ib turib, choponining barlarini silkita-silkita hovliga kirib ketdi.

Chumolining nam yerdan chiqib turgan qora ipday oyog‘i bazo‘r qimirlardi. Jamshid cho‘nqayib, uni loydan astagina chiqarib oldi-da, kaftiga qo‘ydi. Chumoli boshini zo‘rg‘a ko‘tardi va omburdek og‘zini katta ochib, Jamshidning kaftini chimillatib tishladi. Jamshid chumolini urib tushirib, o‘rnidan turdi. Kaftining qizargan yerini so‘rganicha, pastdagi qishloqqa qaradi va og‘riqni bir damda unutdi. Bir damda ozg‘in qo‘lini cho‘zib, «bir o‘pay», deb turgan buvisi va «boraman, men ham boraman», deya onasi­ning qo‘lidan qutulmoqchi bo‘lib, tipirchilayotgan Umida ko‘z oldidan o‘tdi.

Quyosh qo‘shni tepalik orqasiga botib, osmonni oppoq yoritdi. Osmon asliga qaytishi bilan tevarak-atrofni yengil bir soya bosdi. Daryo tomondan salqin shabada esib, nam qamish va tollar hidini olib o‘tdi.

Zaynabxon aytganday, qosh qoraymasdan qaytib kelishdi. Shu kecha pastdagi qishloqdan ham, atrofdagi tepaliklar ortidan – ovullardan ham allaqancha barvasta-barvasta odamlar kelishdi. Hovlining to‘ridagi Tilovlarning quroq ko‘rpachalar solingan uyida allamahalgacha gurung bo‘ldi. Oldiniga Jamshid tushunmaydigan allanarsalar haqida gapirishdi, tortishishdi, so‘ng navbat bilan do‘mbira chertdilar, qadimgi dostonlardan yod aytdilar.

Ertalab Tilov olachadan tikilgan jildiga bir parcha nonni solib, maktabga ketdi. Zaynab­xon bilan Jalolov ham otlanib hovlidan chiqishdi. Jamshid Zaynabxonning orqasida, otga mingashib olgan.

Shu kuni ular ko‘p qirlar oshdilar, ko‘p ovul­larda bo‘ldilar, ko‘p o‘tovlarga qo‘ndilar. Har qadam Jamshid uchun yangilik edi. Lekin hammasidan ham dashtning kengligi va nimasi bilandir shu dashtga o‘xshab ketadigan barvasta-barvasta erkaklar-u qizil ro‘mol yopingan ayollar uning esida qoldi.

* * *

Kechga yaqin dasht osmonini pastak, ho‘l bulutlar burkab olib, havo birdan sovidi. Lekin bahor havosi ekan! Sal o‘tmay yana ochilib ketdi-yu, bir tomonda quyosh yiltirab, ikkinchi tomonda iliq yomg‘ir yog‘a boshladi. Qishloq ustida yarim aylana chizib beqasam kamalak qo‘ndi. Kamalak tagidan bolalarning quvnoq chinqirig‘i eshitilardi: «Tulki qizini to‘y qildi... To‘y qildi!»

Sal o‘tmay yomg‘ir ham tindi. Bolalarning chinqiriqlari ham pasaydi.

Eshikning ikki yoniga ikki qo‘lini tirab, osmonga qarab turgan Jalolov:

– Xayriyat-e, xayriyat, – dedi.

– Kecha qor yog‘adi deb eshitgandik, – dedi Zaynabxon ustixonni siqimlab ushlab, mujiyotgan Jamshidga.

Jamshid derazaga qaradi-yu, daryo tarafdan kelayotgan boshqa, yo‘g‘on-yo‘g‘on ovozlarni eshi­tib, quloqlarini ding qildi. Ovozlar yaqinla­shib kelardi: «Ushla! Qo‘yma!..»

Jamshid otilib dahlizga chiqdi. Jalolovning qo‘ltig‘i tagidan o‘tib, selgiy boshlagan hovliga yugurdi. Darvoza yonida to‘xtab qoldi. Daryo tomondan bir to‘da katta-kichik odamlar, goh uyon­ga, goh buyonga surilib yugurib kelishardi. Ular yaqinlashgach, qandaydir ko‘k chil qushni quvib kelishayotgani ma’lum bo‘ldi. Jamshi