автордың кітабын онлайн тегін оқу  Ovsar Vilson

Mark Tven

I BOB

VILSON 0‘ZIGA LAQAB ORTTIRDI

O‘z qartalaringni ochib tashla, yoinki kuziring
bilan ur, va lekin yutug‘ingni boy berma.

Ovsar Vilson kundaligidan.

Ushbu voqea sodir bo‘lgan joy – Missisipi daryosining Missuriy sohilidagi Douson Pristani shaharchasi. Bu shaharchadan daryoning yuqorisida joylashgan Sent-Luis shahriga kemada yarim kunlik yo‘l.

1830-yilda bu joy bir qavatli oddiy yog‘och imoratlar qurilgan, oqlangan uylar atrofi pechakgul, dukcho‘n va qirqog‘ayni gullar bilan qoplangan bejirim bir qishloqcha edi. Har bir uyning oldida oqlangan yog‘och panjara bilan o‘ralgan bog‘cha bo‘lib, u yerda gulxayri, gulhamishabahor, cho‘pxina va boshqa hozir ekilmaydigan xilma-xil gullar bor edi, deraza tokchalariga – yashiklardagi atirgullar yoniga gullari lov-lov yonib turuvchi yorongullar ekilgan sopol tuvaklar qo‘yilgan. Ana shu yashik va sopol tuvaklar orasida bo‘sh joy ochilib qolgudek bo‘lsa, serquyosh kunlarda bu joyni albatta mushuk egallar va momiqdek qornini quyosh­ga berib, tumshug‘ini oldingi oyoqlari ustiga qo‘yar va rohatlanib, ko‘zlarini yumganicha yastanib olardi. Shuning o‘ziyoq oilaning mukammalligidan darak berardi.

G‘isht yotqizilgan yo‘lkalar chetida atrofi yog‘och to‘siq bilan o‘ralgan akatsiya daraxtlari osmonga bo‘y cho‘zgan. Akaslarning tagi yozda salqin bo‘lar, shingil gullari ochilgan bahor paytida esa xushbo‘y isi chor-atrofni tutib ketardi.

Shaharning bosh ko‘chasi bir kvartalga cho‘zilgan bo‘lib, unga yondosh yakka-yu yagona savdo ko‘chasi olti kvartalga cho‘zilgan edi. Ko‘chaning ikki tomonidagi ko‘rimsiz yog‘och rastalar orasida ora-chora uch qavatli g‘ishtin savdo muassasalari qad ko‘tarib turadi.

Ko‘chaning boshidan oxirigacha osib qo‘yilgan viveskalar shamolda g‘ichirlaydi. Venetsiya kanallarining sohillaridagi saroylarning oldiga qo‘yilgan va egalarining qadimiy oliy tabaqaga mansub ekanliklarini bildirib turuvchi olachipor, yo‘l-yo‘l ustunlariga o‘xshash ustun bu shaharda o‘rtamiyona sartaroshxonaning ko‘rsatkichi xizmatini o‘tardi. Yuqoridan pastigacha temir kastryulka, tovalar-u krujkalar ilib tashlangani baland machta markaziy chorrahaga qoqib qo‘yilgan bo‘lib, unga ilingan idish-tovoqlarning jarang-jurungi (shamol esgan kunlari) temirchining ustaxonasi muyulishda joylashgani va uning buyurtmachilar xizmatiga muntazir ekanidan dalolat berib turardi.

Buyuk daryoning tiniq suvi Douson Pristanining sohillarini yuvib o‘tadi. Shaharcha kichkina bir tepalikda joylashgan bo‘lib, atrofini siyrak kulbalar sochilgan serbuta tizma do‘nglik yarim doira shaklida o‘rab olgan.

Missisipi daryosida kemalar har soatda goh oqimga qarshi, goh pastga qatnab turadi. Qohira yoki Memfis kabi uncha uzoq bo‘lmagan manzillarga qatnaydigan kemalar pristanda muntazam to‘xtar, lekin Yangi Orleanga qatnaydigan kemalar ulkan «tranzitlar flotiliyasi» faqat talabga binoan yo‘lovchilarni tushirish yoki yukni topshirish uchungina to‘xtab o‘tishlari mumkin edi. Bunday kemalar Illinoys, Missuri, Yuqori Missisipi, Ogayo, Monogaxil, Tennessi, Red-River, Uayt-River kabi o‘nlab daryolardan suzib o‘tar va har tomonga qatnar edilar. Ularning tryumlari Missisipi havzasiga qarashli barcha to‘qqiz iqlimning – muqaddas Antonioning sovuq sharpasidan to jazirama Yangi Orleangacha bo‘lgan yerdagi xalqqa zarur bo‘lgan ro‘zg‘or buyumlaridan tortib to zeb-ziynatlargacha turli-tuman mollar bilan lim-lim.

Douson Pristani quldorchilik rivojlangan osoyish­ta shahar bo‘lib, tevaragini serhosil dalalar, boy cho‘chqachilik fermalari o‘rab olgandi. O‘n besh yil burun tash­kil topgan bu shaharcha juda sust bo‘lsa ham har holda rivojlanmoqda edi.

Qirq yoshli okrug sudyasi Iord Lester Driskoll shaharning eng nufuzli odamlaridan hisoblanardi. U o‘zining virginiyalik aristokratlar zotiga mansubligidan nihoyatda faxrlanar va uning mehmondo‘stligi bilan uyg‘unlashib ketgan takabburligi qadimiy rasm-rusumlarga mutaassibligidan dalolat berib turardi. U halol, adolatli va saxiy odam edi. Mardlik qilish, tom ma’noda mard bo‘lish uning nazarida hayotining mazmunini tashkil etar va shu bois bu e’tiqodiga hech qachon xiyonat qilmasdi. Driskollni butun shahar ahli yaxshi ko‘rar, izzat-hurmatini joyiga qo‘yar edi. U o‘ziga to‘q yashar, ayni zamonda asta-sekin davlatini orttirib borardi. U xotini bilan deyarli baxtiyor turmush kechirardi, biroq to‘la ma’noda baxtga erishish uchun faqat farzand yetishmasdi, xolos. Yillar o‘tishi bilan ularda bolaga tashnalik ortib borar, biroq bu borada parvardigor o‘z marhamatini ulardan darig‘ tutdi.

Er-xotin Driskollar bilan birga sudyaning beva singlisi Rechel Prett xonim yashardi. U ham befarzandligi tufayli beadad qayg‘urar edi. Ikkala ayol ham rahmdil va sofko‘ngil bo‘lib, hammaga ibrat bo‘larli hayot ke­chirishar va shuning evaziga vijdonlari pok, el-yurt orasida yaxshi nom chiqargan edilar. Ular presviterian [1] cherkoviga mansub edilar, sudya to‘g‘risida gapirsak, u erkin fikr yurituvchilar toifasidan edi.

Yoshi qirqlarga borgan bo‘ydoq yurist Pembrok Govard virgin aslzodalarining boshqa avlodidan bo‘lib, uning zoti, shubhasiz, ilk kolonistlarga borib taqalardi. Oqko‘ngil, dovyurak, savlatli bu jentelmen virgin «doirasi»ning nihoyatda nozik talablariga javob bera olardi. Presviterian cherkovining sodiq fuqarosi, «or-nomus qonunlarining» bilimdoni Pembrok Govard shahar aholisining arzandasi hamda sudyaning eng yaqin do‘sti edi. U basharti bironta nojo‘ya qilig‘i yoki jumlasi bilan nafsoniyatingizga tekkan bo‘lsa, talabingizni nazokat ila qabul qilishi va uni xohishingizga qarab istagan qurol – yamoqchining bigizidan tortib to hatto to‘p bilan ham qondirishga doim tayyor edi.

VBK (Virginiyaga Birinchi ko‘chib kelganlar)ga qarashli yana bir e’tiborli shaxsni – polkovnik Sessil Barli Esseksni ham tilga olsak bo‘lar edi-yu, lekin, to‘g‘risini aytganda, bizning qissamizda u deyarli ishtirok etmaydi.

Sudyaning o‘zidan besh yosh kichik Persi Nortumberlepd Driskoll degan ukasi bor edi. Persi uylangan va parvardigor bu oilaga saxiylik bilan farzand bergandi. Lekin go‘daklarga birin-ketin goh qizamiq, goh qizilcha toshar va mahalliy doktor uchun daqqiyunusdan qolgan ajoyib davolash usullarini qo‘llashga imkon yaratib berardi. Oqibatda esa bolalarning belanchaklari bo‘shab qolardi.

Persi Driskoll badavlat edi. U yer olib sotish tilini yaxshi bilar va shu bois davlati tobora ortardi. 1830-yilning 1-fevralida uning xonadonida ikkita o‘g‘il dunyoga keldi – birini o‘zining xotini, ikkinchisini yigirma yoshli cho‘ri qiz Roksana tug‘di. O‘sha kuniyoq Roksana oyoqqa turib, xizmatini ayamay, ikkala chaqaloqni parvarishlay boshladi.

Bir haftadan so‘ng Persi Driskoll xonim vafot etdi. Go‘daklar Roksana qo‘lida qoldi. Savdogarchilik ishlariga mukkasidan ketgan janobi Driskoll bolani butunlay unutgani uchun ikkala bolaning tarbiyasi Roksananing ixtiyoriga topshirildi.

O‘sha oy Douson Pristani yana bir odamga ko‘paydi. Bu yosh kimsa shotlandiyalik Devid Vilson edi. Nyu-York shtatining markaziy qismida tug‘ilgan Vilson bu shaharga baxt axtarib kelgandi. Yoshi yigirma besh­da, kollejni bitirgan va sharqiy shtatlardan biridagi universitetda huquq ilmlari kursini o‘tagandi.

Devid Vilson malla, yuzlarini sepkil bosgan, tiyrak ko‘zli xunukkina yigit edi. Uning ishonch bilan boquvchi moviy ko‘zlari ahyon-ahyonda ayyorona chaqnab ketardi. Ehtiyotsizlik qilib og‘zidan bir gap chiqib ketmaganida, bu yigitning kelajagi porloq bo‘lishiga shub­ha qilmasa ham bo‘lardi. Biroq Vilson shaharga kelgan birinchi kuniyoq ana shu mash’um jumlani aytib yubordi-yu, bu xatosi uning qismatini belgilab berdi. Voqea quyidagicha bo‘lgan edi. Vilson tanishib olgan shaharlik kimsalar bilan ko‘chada turgan edi, birdan devor ortida qandaydir it o‘zining yaramas odatini qilib goh hurib, goh irillay boshladi. Shunda Vilson go‘yo o‘ziga o‘zi gapirayotgandek:

– Shu itning yarmi meniki bo‘lishini istar edim, – dedi.

– Nima uchun? – deb so‘radi undan kimdir.

– O‘shanda o‘zimga tegishli yarmini o‘ldira olardim.

Suhbatdoshlar biri sinchkovlik, ikkinchisi qo‘rquv bilan Vilsonga angrayib qolishdi. Lekin jumboqning na ma’nosiga, na tagiga yetolmay vabodan qochgandek undan nari qochishdi va bir chetga yig‘ilishib, Vilsonning g‘iybatini qila boshlashdi.

– Jinni bo‘lsa kerak, – dedi biri.

– Bo‘lsa kerak emas, xuddi o‘zginasi, – qo‘shimcha qildi ikkinchisi.

– Faqat tentakkina itning yarmini orzu qilishi mumkin, deya aniqlik kiritdi uchinchisi. – Uning gapiga qaraganda, birinchi yarmini o‘ldirsa, ikkinchi yarmining holi nima kechadi? Nahotki ikkinchi yarmi tirik qoladi deb o‘ylasa?

– Mabodo bu tentak o‘ylash qobiliyatiga ega bo‘lsa shunday o‘ylaydi-da. Aqli raso bo‘lganda itning yarmiga emas, butuniga ega bo‘lishni istardi! Basharti yarmini o‘ldirgudek bo‘lsa, ikkinchi yarmi o‘z-o‘zidan harom o‘lishiga va butun itga javob berishiga aqli yetgan bo‘lardi: qaysi qismini o‘ldirmasin – o‘zining qisminimi, yoki boshqasinimi – baribir bu bilan hech kimning ishi bo‘lmasdi. Xo‘sh, jentelmenlar, to‘g‘ri gapiryapmanmi?

– To‘g‘ri, albatta. Itning uzunasiga bo‘lingan qismiga ega bo‘lganda ham baribir shunday bo‘ladi. Hatto ko‘ndalangiga kesilgan yarmiga ega bo‘lsa ham ahvol shunday qoladi. Ayniqsa, birinchi holda: axir uzunasiga bo‘lingan itning bir tomonini o‘ldirsang, qay tomoni o‘ldirilganini hech kim ayta olmaydi, biroq ko‘ndalang bo‘lingan bir qismiga ega bo‘lgan taqdirdagina, u o‘z qismini o‘ldira olardi va...

– Yo‘q, baribir foydasi bo‘lmaydi. Basharti ikkinchi bo‘lagi harom o‘lib qolganida ham, zotan harom o‘lishi turgan gap, baribir u javob berishga majbur bo‘lardi. Nazarimda, bu odam shunchaki esi og‘ib qolgan.

– Lekin, og‘adigan esning o‘zi yo‘q-ku unda!

Uchinchi shaharlik o‘z fikrini quyidagicha bildirdi:

– Bahslashib o‘tirishning nima hojati bor, u shunchaki befarosat odam.

– To‘ppa-to‘g‘ri! – tasdiqladi to‘rtinchi shaharlik. – Kallavaramligini basharasining o‘zi aytib turibdi.

– Ha, to‘gri, g‘irt ahmoqning o‘zginasi! – dedi be­shinchi shaharlik. – Boshqalar nima desa deyaversin-u, men o‘z fikrimda qat’iy qolaman.

– Sizlarga qo‘shilaman, jentelmenlar, – dedi oltin­chisi. – Bu odam haqiqiy eshak, qisqasi – ovsar.

– Agar o‘sha odamning ovsarligi rost bo‘lmasa, u holda men odamlarga baho bera olmagan bo‘laman!

Shunday qilib Vilsonga «Ovsar» deb laqab qo‘yishdi. Voqea bir zumda butun shaharga ma’lum bo‘ldi va har bir shaharlik bu voqeaning mufassal muhokamasida ishtirok etishni o‘zining eng muhim burchi deb hisobladi. Kelgindi bir hafta ichida «Ovsar Vilson»ga aylandi-qoldi. Lekin yillar o‘tishi bilan Vilsonning shuhrati ortdi, hatto mashhur bo‘lib ketdi, biroq Ovsar laqabi uning mahriga tushgandek mahkam o‘rnashib qoldi. Birinchi kuniyoq unga Ovsar deb hukm chiqarildi-yu, Vilson bu hukmni na bekor qilinishiga, na yumshatilishiga erisha oldi. Garchand Ovsar laqabi kun o‘tmay o‘zining g‘arazli va adovatli ma’nosini yo‘qotgan bo‘lsa-da, ammo yigirma yil davomida Vilson bu laqabdan qutula olmadi.

II BOB

DRISKOLL O‘Z QULLARIGA
SHAFQAT QILADI

Odam Ato dastavval odam bo‘lgan – hamma gap shunda.

U olmani unchalik yegisi kelmagan, lekin taqiq etilgan mevaning mazasini ko‘rgisi kelgan. Afsuski, ilon taqiqlangan emasdi, yo‘qsa Odam Ato uni ham yeb ko‘rgan bo‘lardi.

Ovsar Vilson kundaligidan

Ovsar Vilsonning puli bo‘lgani sababli shaharning g‘arbiy chekkasidan uy sotib oldi. Uning yeri bilan sudya Driskoll yerini o‘rtadagi o‘t bosib ketgan yer va chirigan to‘siq ajratib turar edi. Vilson yana shahar markazidan mo‘jazgina xonani ijaraga oldi-da, eshigiga:

Devid Vilson

Advokat va huquq maslahatchisi.
Yer o‘lchash masalasi, notarial hujjatlar va h.k.
deb yozilgan temir tablichka qoqib qo‘ydi.

Ammo it haqidagi mash’um gapi uning huquqshunoslik borasidagi mavqeyini kurtagidayoq nobud qilgandi. Mijozlar kelmadi. Vilson xiyla vaqt kutdi va eshikdagi temirni ko‘chirib oldi-da, huquq haqidagi so‘zlarni bo‘yab tashladi. Keyin kamtar tanobchi hamda tajribali hisobchi sifatida o‘z xizmatini taklif etgan qismini eshi­giga ilib qo‘ydi. Ba’zi-ba’zida unga tomorqani ajratib berish topshirilar yoki bironta mahalliy do‘kondor hisob-kitob ishlarini tartibga solish uchun uyiga taklif etardi. Vilson haqiqiy shotlandlarga xos sabr-toqat va mardlik bilan o‘zi haqida shaharliklar fikrining o‘zgarishiga va uni yurist sifatida tan olishlariga erishmoqni maqsad qilib qo‘ydi. Bechora! Buning uchun uzoq, mashaqqatli yillar o‘tishi kerakligini u tasavvur ham qilmagandi.

Vilsonning bo‘sh vaqti ko‘p edi, lekin yigit bundan sira ham siqilmasdi, negaki fan sohasidagi barcha yangi­liklar bilan qiziqar, uyida turli-tuman tajribalar o‘tkazardi. Folbinlik uning hirs qo‘ygan yumushlaridan biri edi. Yana nimaga qiziqishini u aytmas va bu ish bilan shunchaki ermak uchun shug‘ullanaman deb tushuntirardi. Vilson bu g‘alati yumushlari bilan ovsarlik dong‘i yana ham ortishiga tushunardi, albatta. Shu bois bu ishlari haqida aytishga ko‘pam oshiqmasdi. Ikkinchi qiziqqan narsasi – har toifadagi odamlaming barmoq izlarini to‘plashi edi. Vilson kamzulining cho‘ntagida doim uzunasi besh dyuym [2], bo‘yi uch dyuym keladigan shisha plastinkalar solingan quticha olib yurardi. Har bir plastinkaning ostki qismiga oq qog‘oz yelimlangan bo‘lardi. Vilson odatda suhbatdoshidan yog‘liroq bo‘lsin uchun qo‘li bilan sochlarini silashni, keyin shishaga bosh barmog‘ini, so‘ngra birin-ketin boshqa barmoqlarini ham bosishni iltimos qilardi. Ana shu ko‘z ilg‘ar-ilg‘amas dog‘lar ostiga qog‘ozga Vilson, masalan: «Jon Smit, o‘ng qo‘li», – deb yozib, kun, oy va yilini qayd etib qo‘yar edi. So‘ngra boshqa shishaga o‘sha odamning chap qo‘li barmoqlarining izini olar va «chap qo‘li» deb yozib, uning ismi, familiyasini, sanani qo‘yardi. Shishalar qutichaga qayta solinar va ular, Vilsonning ta’biriga ko‘ra, uning arxividan joy olardi.

Vilson ko‘pincha yarim tunga qadar o‘z kolleksiyalariga tikilib o‘tirar, har bir barmoq izini diqqat bilan tekshirar, biroq bundan biron narsa topishi va yoki umuman topmasligi mumkinligi haqida hech kimga ma’lum emasdi. Ba’zan u barmoq izlaridan qolgan nozik, jimjimador naqshni qog‘ozga ko‘chirar va o‘rgim­chak uyasiga o‘xshash bu burama chiziqlarni tekshirish uchun qulay va oson bo‘lsin deb pantograf [3] yordamida bir necha barobar kattalashtirar edi.

1830-yilning birinchi iyuli edi. Kun choshgohdan og‘ganda Vilson kabinetida, taqir yerlar yastanib yotgan g‘arb tomonga qaragan deraza oldida anchadan buyon qarovsiz qolib ketgan qandaydir qalin hisob-kitob daftari ustidan bosh qotirib o‘tirgandi. Birdan kimlarningdir ovozi tinchlikni buzdi. Baqiriq-chaqiriqlar suhbatdoshlarning orasidagi masofa xiyla uzoqligidan dalolat berardi.

– Hoy, Roksi, kichkintoying qalay! – deb baqirardi kimdir uzoqdan.

– Yaxshi! Ahvollaring qalay, Jesper? – Vilsonning derazasi ortida javob yangradi.

– Maqtanadigan yeri yo‘q-ku, lekin nolish ham gunoh. Bir vaqt topsam, borib, ko‘nglingni ovlab kelaman, Roksi!

– Voy iflos mushug-ey! – deya javob berdi Roksi beparvolik bilan kular ekan. – Senga o‘xshagan qora yalog‘ maymun bilan og‘iz-burun o‘pishib menga zarur kelibdi-da! Go‘yo sendan yaxshiroq jazman topolmayman-a! Rostini aytaqol, qari missis Kuperning oqsochi Nensi seni iste’foga chiqardimi?

– Hey, Roksi, rashk qilyapsan nazarimda! Obbo ayyorey, ha-ha-ha! Bu safar og‘zingdan ilindingmi?

– Ilingan emishman-a! Ha-ha! Jesper, o‘lay agar, bu takabburliging bilan bir kunmas-bir kun yorilib o‘lasan. Xo‘jayinning o‘rnida bo‘lsam, aqlingdan ozmasingdan burun seni daryoning quyi tomoniga sotib yuborgan bo‘lar edim. Xo‘jayiningni uchratay, albatta, shunday deb maslahat beraman.

Beg‘araz, bekorchi maynavozchilikning oxiri ko‘rinmasdi. Ikkala tomon do‘stona olishuvdan, shubhasiz, huzur qilar va har biri o‘zining hozijavobligidan mamnun edi, zotan bu suhbat ular uchun askiyabozlikdan boshqa ma’noni anglatmasdi.

Vilson askiyabozlarni ko‘rish uchun deraza oldiga keldi. Ularning safsatasi ishlashiga xalaqit berayotgandi. Taqirlikning narigi yog‘ida Jesperga ko‘zi tushdi. Bu ko‘mirdek qop-qora, devqomat yosh negr yigiti, hozir ishga yuborilgan bo‘lishiga qaramasdan oftobning jazirama tig‘i ostida zambilg‘altakka gerdayib o‘tirib olib, ish boshlashdan oldin dam olayotgandi. Vilsonning eshigi oldida usta yasagan bolalar aravachasi yonida Roksi turibdi. Aravachaga ikkita kichkintoy bir-biriga qaratib o‘tqazilgan. Roksanani ko‘rmay, uning gapini eshitgan odam negr ayoli deb o‘ylashi mumkin, biroq bu haqiqatga to‘g‘ri kelmasdi. Bu ayol qonining o‘n oltidan bir ulushidagina negr qoni oqar, ko‘z ilg‘amas qondoshlikni payqab olish amrimahol edi. Roksi rosmana oq tanli, bo‘ydor, biqqigina, qaddi-qomati kelishgan, harakatlari malikalarga xos salobat va nazokatga to‘la ayol edi. Qo‘y ko‘zlari yonib turar, ikki yuzi anordek qip-qizil va momiqdek yumshoq qo‘ng‘ir sochlarini hozir katak-katak ro‘moli berkitib turardi. Qiyofasi xarakterining qat’iyligidan dalolat berar, yuzi muloyim va hatto chiroyli edi. Qabiladoshlari orasida o‘zini erkin va dadil, hatto xiyol takabburona tutardi, oq tanlilar oldida esa juda yuvosh bo‘lib qolardi.

Aslini olganda, Roksi oqlardan farq qilmasdi, lekin o‘n oltidan bir qismi, ya’ni bitta negr qismi, qolgan o‘n besh qismidan ustun chiqib, uni negr ayoliga aylantirgandi. U qul edi va shu bois sotilishi mumkin edi. Farzandi haqida gapirsak, qonining o‘ttiz ikkidan o‘ttiz bir qismi oq tanliniki edi. Lekin ana shu arzimagan bir qismi deb, qonunning va mahalliy rasm-rusumlarning bema’niligi tufayli u ham negr hisoblanar, binobarin – qul edi. Bolaning ko‘zlari moviy, oq tanli tengquridek jingalak sochlari mayin edi. Hatto oq tanlining otasi, rostini aytganda, bolasini faqat kiyimidan ajrata olardi. Uning farzandi yumshoq muslin [4]dan tikilgan, chetlariga to‘r tikilgan ko‘ylak kiygan, bo‘yniga qizil marjon osilgan, Roksining o‘g‘li esa tizzasiga yetar-yetmas qo‘pol bo‘z ko‘ylak kiygan, hech qanday zeb-ziynati yo‘q edi.

Oq tanli go‘dakning ismi Tomas Beket Driskoll, negr bolaning ismi esa Vale de Shambr [5] bo‘lib, familiyasi yo‘q edi, chunki qullar bunday imtiyozdan mahrum edilar! Roksanaga qayerdadir eshitgan vale de Shambr iborasi yoqib qoladi-yu, ism deb o‘ylab, bolasini shu nom bilan ataydi.

Vilson Roksini bilardi, askiyabozlik nihoyasiga yetib qolganda peshayvonga chiqdi. Maqsadi o‘z kolleksiyasini yana bir nechta shishacha bilan boyitish edi. Jesper bekorchiligi oshkor bo‘lganini sezib, g‘ayrat bilan ishga kirishdi. Vilson go‘daklarga tikilib:

– Roksi, go‘daklar necha oylik bo‘lishdi? – dedi.

– lkkovi ham besh oylik, ser, birinchi fevralda tug‘ilishgan.

– Yoqimtoy bolalar ekan, ikkovi ham chiroyli. Roksi qordek oppoq tishlarini ko‘rsatib mamnun iljaydi.

– Xudo yorlaqasin sizni, janob Vilson! – ehtiros bilan xitob qildi juvon. – So‘zlaringiz uchun rahmat, axir bularning bittasi – negr! Men uchun dunyoda o‘z bolamdan shirini yo‘q, chunki o‘zimniki bo‘lgani uchun shundaydir.

– Roksi, yalang‘ochligida ularni qanday qilib ajratib olasan?

Roksining qahqahasi ham uning gavdasiga monand edi.

Men-ku, ajratib olaman-a, Vilson janoblari, ammo Persi janoblari hecham farqiga borolmaydilar!

Vilson Roksi bilan yana jindek valaqlashib turdi-da, so‘ngra ikkita shisha plastinka olib, ayoldan kolleksiyasi uchun o‘ng va chap qo‘lidan barmoq izlarini muhr­lab olishga ruxsat so‘radi. Keyin ikkala bolaning ham barmoq izlarini olib, ularning ismlari va kun hamda oyni yozib qo‘ydi.

Ikki oydan keyin, 3-sentabr kuni Vilson uchalasidan yana barmoq izlarini oldi. U «seriyalar» tuzishni yaxshi ko‘rardi. Bolalarning barmoq izlarini olgach, buni bir necha yildan keyin yana qaytalar edi.

Ertasiga, 4-sentabr kuni Roksanani qattiq larzaga solgan voqea sodir bo‘ldi. Driskoll janoblari yana ozgina pul g‘oyib bo‘lganini payqab qoldi. Bu voqea birinchi emas, to‘rtinchi marta sodir bo‘lishi edi. Shuning uchun xo‘jayinning sabr kosasi to‘ldi. Gap negr va boshqa uy hayvonlari ustida borganda u harqalay muruvvatli edi-yu, o‘z irqiga taalluqli odamlarga tegadigan gap bo‘lsa, hatto haddan ziyod muruvvatli edi. Lekin o‘g‘irlikka chidab turolmasdi, uyda o‘g‘ri oralab qolganiga esa shubha qolmagandi. Negrlardan birontasi olmasa kim oladi pulni?

Shoshilinch chora ko‘rish lozim bo‘lib qoldi. Driskoll barcha xizmatkorlarini to‘pladi. Bular Roksidan tashqari uch kishi edi: erkak, ayol va o‘n ikki yoshlardagi bola. Hammalari bir-birlariga begona edilar. Janob Driskoll ularga shunday dedi:

– Sizlarni ogohlantirgan edim. Foydasi bo‘lmadi. Bu safar adabingizni berib qo‘ymoqchiman. O‘g‘rini sotib yuboraman. Qay biringiz aybdorsiz?

Xo‘jayinning do‘qidan hammasi sarosimaga tushdi. Bu uyda yomon yashamas edilar, yangi joyda qiyin bo‘lishi aniq. Negrlar baravariga aybdor emasliklarini aytdilar. Hech qaysimiz o‘g‘irlamaganmiz, ayniqsa pul haqida gap bo‘lishi ham mumkin emas, deyishdi. Ehtimol, ba’zan bir chaqmoq qand, pirojka, ozgina asal yoki biron-bir shirinlik olganlari bo‘lsa bordir. Janob Persi bunaqa narsalarni ayamaydi, biroq pulga qo‘l urishmaydi – yo‘q! Hech qachon pul o‘g‘irlashmaydi! Qullar har qancha zorlanib ont ichmasinlar, janob Driskollning yuragini ilita olmadilar. U o‘z ahdida qat’iy turib oldi:

– O‘g‘rini aytasanlar!

Ochig‘ini aytganda, Roksanadan boshqa hammalari aybdor edilar. U har qaysisidan shubhalanar edi-yu, biroq komil ishonch bilan ayta olmasdi. Ikki hafta burun o‘zi ham jinoyat yoqasida turganini eslasa, etlari jimirlab ketadi. O‘shanda uni eng so‘nggi daqiqada negrlarning metodik cherkov [6]iga borib «gunohlardan forig‘» bo‘lgani esiga tushib, ahdidan qaytgandi. Xudoning kechagi marhamatidan bahramand bo‘lganidan ta’sirlanib, ham ruhi poklanganidan faxrga to‘lib-toshib yurgan kuni xo‘jayini bexosdan yozuv stoli ustida ikki dollarcha pul qoldirib ketgan ekan. Roksana vasvasaga tushdi. U bir necha minut pullarga g‘azab bilan tikilib turdi-da, so‘ng g‘azablanib xitob qildi:

– Jin ursin o‘sha ibodat jamoasini! Shu ibodatni ertaga o‘tkazishsa bo‘lmasmidi!

Shunday dedi-yu, yo‘ldan ozdirayotgan narsaning ustiga kitob tashladi. Shu narsa oshxona mahkamasining boshqa bir vakilini yo‘ldan ozdirdi. Roksi diniy e’tiqod yuzasidan pullarning bahridan o‘tdi, ammo bu e’tiqodni sira ham o‘zining hayot qoidasiga aylantirib olmoqchi emasdi: bir-ikki haftadan keyin Roksining avliyoligi ortga chekinib, aql-idrok tantana qiladi va keyingi safar ehtiyotsizlik bilan tashlab ketilgan ikki dollar ishonchli qo‘llarga tushadi. Roksi kimning qo‘liga tushishini bashorat qilishi ham mumkin.

Roksana yomon ayolmidi? Qabiladoshlaridan pastkashroqmidi? – yo‘q. Hayotning jang-u jadallarida hammalari ham adolatsizlik jabrini ko‘rgandilar va shu bois dushman oldidagi o‘z imtiyozlaridan foydalanib qolishni gunoh hisoblamasdilar. Albatta, bunda arzimagan ishlar ko‘zda tutiladi, lekin jiddiylari bundan mustasno. Ular har bir qulay fursatdan foydalanib, omborxonadan oziq-ovqat o‘g‘irlashar, mis angishvonami, bir bo‘lak mummi, jilvir qog‘ozmi, bir quti ninami, kumush qoshiqmi, qog‘oz dollarmi – xullas, har qanday mayda-chuyda narsalardan hazar qilishmas, qo‘llariga tushgan o‘ljani g‘animat deb bilishardi. Lekin shu bilan birga bu qilmishlarini gunoh deb e’tirof etishdan yiroq edilar, cho‘ntaklarida o‘g‘irlangan narsa bo‘lishiga qaramay cherkovga borib, zo‘r ixlos bilan ibodat qilishar hamda diniy oyatlarni ovozlarini baralla qo‘yib o‘qi­shardi. Fermadagi dudxona doimo qulf turardi. Chunki hatto negrlarning dyakoni ham tushida va yoki boshqa bir sharoitda avliyoning bashorati bilan yolg‘izlikdan hasrat chekib, kimningdir mehrini qozonish umidida bo‘lgan dudlangan cho‘chqa go‘shtini ko‘rgach, nafsini tiyib turolmas edi. Lekin yuzlab nimta osilib turganini ko‘rgan dyakon ikkitasini, aytmoqchimanki, bir yo‘la ikkitasini olmaydi. Ba’zi shafqatli o‘g‘ri negr sovuq tunda taxtachaning uchini isitadi-da, daraxtda uxlab yotgan tovuqlarning sovqotgan oyoqlariga tutadi, mudrayotgan tovuq qoqolab minnatdorchiligini bildiradi va issiq joyga ko‘chib o‘tadi, o‘g‘ri esa uni tezda qopiga tashlaydi, so‘ngra esa oshqozonga jo qiladi. Shu bilan u har kuni o‘zining bebaho xazinasi erkinligini tortib olgan odamning arzimagan narsasini o‘g‘irlaganini gunoh deb tan olmas va parvardigor Qiyomat qoyimda yuziga bu gunohini solmasligiga qat’iy ishonardi.

– O‘g‘rini ayting!

Janob Driskoll bu so‘zlarini to‘rtinchi marta, avvalgidek jahl bilan qaytardi. So‘ngra qandaydir dahshatli qarorga kelgandek:

– Sizga bir minut muhlat beraman, – dedi va cho‘ntagidan soatini oldi. – Agar bir minutda iqror bo‘lmasangiz, to‘rtovingizni faqatgina sotib yubormayman, balki... balki hammangizni daryoning quyi tomoniga sotaman!

Bu dag‘dag‘a jahannamga yuboraman degan bilan teng edi. Bironta missuriyalik negr bunga shubha qilmasdi. Roksi titrab ketdi, yuzidan qoni qochdi; boshqalar o‘q tekkandek tiz cho‘kishdi va yig‘lab, xo‘jayinga iltijo bilan qo‘l cho‘zib baravariga yolbora boshlashdi:

– Men... men aybdorman!

– Men... men aybdorman!

– Men aybdorman! Rahm qiling, xo‘jayin! Xudoyim, biz bechora negrlarga shafqat qil!

– Juda yaxshi, – dedi janob Driskoll, soatini cho‘ntagiga solar ekan. – Shunday ekan, garchi bunday marhamatga loyiq bo‘lmasangiz ham sizlarni shu yerda sotaman. Aslida, hammangizni daryoning quyi tomoniga sotib yuborish kerak edi.

Jinoyatchilar minnatdorchilik bildirib, yerga bosh urganlaricha uning oyoqlarini yalab-yulqashar va toki hayot ekanlar, xo‘jayinning bu iltifotini unutmasliklari, umrlarining oxirigacha uni duo qilajaklarini aytib ont ichardilar. Bu gaplar samimiy edi, chunki xo‘jayin qudratli qo‘llarini cho‘zib, qullar uchun ochilgan do‘zax eshigini yopib qo‘ydi.

Xo‘jayinning o‘zi ham olijanob, xayrli ish qilayotganini bilar va o‘zining saxiyligidan mamnun edi. O‘sha kuni kechqurun, o‘g‘lim voyaga yetib o‘qisin va ushbu qayd uni olijanob, insonparvar ishlarga ilhomlantirsin, degan niyatda bu voqeani kundaligiga yozib qo‘ydi.

III BOB

ROKSINING HIYLA-NAYRANGI

Dunyoda uzoq yashagan, hayotning achchiq-chu­chugini tatigan odam inson zotining birinchi valine’mati – Odam Atodan qanchalar minnatdor ekanimizni tushunadi. U dunyoda o‘lim joriy etdi.

Ovsar Vilson kundaligidan

Malaylarini daryoning quyi qismiga qilinadigan sayohatdan xalos etgan Persi Driskoll tunda miriqib uxladi, ammo Roksi mijja qoqmadi. U vahimaga tushib qolgan edi. Axir o‘gli ulg‘ayganda uni ham daryoning quyi qismiga sotib yuborishlari mumkin-ku! Bu dah­shatli fikr Roksini aqldan ozdirayozdi. Qayg‘uli fikrdan bir lahzagina qutulgandek bo‘lar, lekin shu zahoti uyqusi qochib, kichkintoyining joyida ekanini o‘z ko‘zi bilan ko‘rish niyatida ona sapchib turib ketardi. U bolasini bag‘riga bosib, mehri to‘lib-toshib erkalar, ko‘z yoshlarini surib, mittivoyning yuzlaridan cho‘lp-cho‘lp o‘par va:

– Ular seni sotishga jur’at etolmaydilar, aslo sota olmaydilar, aslo! Undan ko‘ra onajoning seni o‘z qo‘llari bilan o‘ldirgani afzalroq, – deb yig‘lardi.

Roksi ana shunday daqiqalardan birida bolasini belanchakka yotqizayotib, ikkinchi kichkintoy uvqusida qimirlaganini sezib qoldi va shundagina ayol ikkinchi go‘dakning borligini esladi. Roksi bolaning oldiga yugurib bordi va tepasida uzoq turib, ovozini chiqarib o‘ylay boshladi:

– Sendek baxtga muyassar bo‘la olmagan bolajonimda nima gunoh? Axir u hech kimga yomonlik qilmadi-ku! Xudo senga lutf qiladi-yu, unga yo‘qmi? Nima uchun? Seni hech kim daryoning quyi tomoniga sotib yubora olmaydi! Oh, otangdan nafratlanaman, uning yuragi tosh, negrlarga nisbatan esa undan ham beshbattar qattiqqo‘l! La’natini bo‘g‘ib o‘ldirolsam edi! – ayol xayolga cho‘mgancha jim bo‘lib qoldi, lekin birpasdan keyin to‘satdan o‘pkasi to‘lib ho‘ngrab yubordi: – Ammo o‘z bolajonimni o‘ldirishga majburman! Uni o‘ldirishdan nima foyda? Seni, mittijonim, bu bilan qutqarib bo‘lmaydi! Jigarbandimni daryoning quyi tomoniga sotib yuborishadi-yu, shu bilan hammasi tugaydi!

– Demak, onangning peshanasiga yozilgani shu ekan – xalos bo‘lishing uchun seni o‘ldirishim kerak! – Ona bolasini bag‘riga yanayam mahkamroq bosib, erkalay boshladi. – Onang seni o‘ldirishi kerak, lekin bunga qo‘lim qanday boradi? Qo‘y, qo‘y, yig‘lama, onang seni yolg‘iz qo‘ymaydi, onang sen bilan birga ketadi, o‘zini o‘ldiradi. Bu yerdan ketamiz, bolajonim, birgalikda cho‘kamiz va bu yorug‘ dunyo g‘amlaridan qutulamiz! U yerda esa hech kim negrlarni daryoning quyi qismiga sotib yubormasligi aniq!

Roksi xirgoyi qilgancha bolasini allalab eshik tomon yurdi, lekin birdan yarim yo‘lga borib to‘xtadi. Roksining ko‘zlari o‘zining yap-yangi, jimjimador gulli chit ko‘ylagiga tushib qoldi, tund nigohini ko‘ylakdan ancha vaqt