ӘОЖ 821.111-3

КБЖ 84 (4Вел)-4

Л 72

Джек Лондон

Л72 Мартин Иден – Алматы: «Самға» баспасы, 2023. – 432 б.

ISBN 978-601-81039-6-4

Мартин Иден романының бас кейіпкері төмен таптан шыққан жас ер азамат. Ол бай әулеттің қызын кездейсоқ кездестіріп, оған алғаш қарағаннан-ақ ғашық болады. Бірақ ол қызға лайық емес екенін түсінеді. Сондықтан өзін-өзі дамытып, әлеуметтік жағдайын көтеруді мақсат тұтады. Қайтсемде Руфьті өзіме қаратамын деп өзіне серт береді. Жас азамат өзінің қаламының күшіне, жазушылық қасиетіне сенім артады. Ал Руфь дамуға ұмтылған Мартинге қуана қолқабыс көрсетеді. Алайда кейіпкеріміздің алдынан шығар шытырман оқиғалар толастар емес…

ӘОЖ 821.111-3

КБЖ 84 (4Вел)-4

ISBN 978-601-81039-6-4

© Джек Лондон, 2023

© «Самға» баспасы, 2023

Бірінші тарау

Алда келе жатқан жігіт француз кілтімен есік ашты. Оған ерген жас жігіт табалдырықтан аттамас бұрын, әлденеге қолапайсызданып, жұлқа тартып, басындағы кепкасын қолына алды. Оның жұпыны шидем киімінен теңіз лебі аңқиды; кең холлға кірген кезде бұл жігіттің не қылса да берекесі қашайын деді. Кепкасын қайда қоярын білмей, қалтасына енді жытырғалы жатқанда серігі жайраңдап, өзімсініп, қолынан кепкасын ала қойған еді, оның бұл қылығы жігітке ұнап кетті. «Жағдайға түсінетін жақсы жігіт екен, тегі, ұятқа қалдырмас», – деп ойлады ішінен.

Еденді жоғарылы-төмен теңіз теңселтіп тұрғандай шайқалып, аяғын нығарлай басып, серігінің соңынан жүріп келеді. Алшаңдаған алпамсадай жігітке дағарадай бөлме тар көрінді – ол есіктің жақтауын иығыммен қағып кетер ме екем немесе каминнің үстінде тұрған жылтырауық-жарқырауықтарын ұшырып жіберем бе деп зәресі қалмады. Олай-бұлай орынсыз бұрыла бергендіктен, қайдағы жоқ бәлеге өзі бас болды. Рояль мен үстінде үйіліп көп кітап жатқан столдың арасынан алты адам еркін өтер еді, сол арадан әлденеге сасқалақтап, бір өзі әрең өтті. Соқталдай болып салбыраған екі қолын қоярға жер таппағандай. Бірде стол үстіндегі кітаптарды қағып кетем-ау деп, үріккен аттай орғып түскенде, рояльдің түбіндегі орындықты құлатып кете жаздады. Ол алдында алаңсыз еркін жүріп келе жатқан серігіне қарап, өзінің арпыл-тарпыл жүрісін ерсі көрді. Екі беті оттай дуылдап кетті. Маңдайынан шып-шып тер шықты, сәл кідіріп, орамалымен күнге күйген қоңырқай бетінің терін сүртті.

– Артур, достым, сәл кідіріңізші, – деді ол ұялғанын сездіргісі келмей әзілдей сөйлеп. – Көрмеген жердің ой-шұқыры көп деген осы да, берекем кетті, кішкене есімді жиып алайын. Өзіңіз білесіз, осында келгім келген-ақ жоқ еді, семьяңыз да мені көруге ынтығып отырмаған болар.

– Ештеңе етпейді, саспаңыз! – деді ол. – бізден қаймықпай-ақ қойыңыз. Өзіңіз сияқты қарапайым кісілерміз біз де .. Еһе! Маған хат келген-ау, сірә!

Артур қонағым сәл сұлқын бассын деп ойлады да, стол басына барып, конвертті ашып, хатын оқи бастады. Бұл жігіт жаратылысынан сезімтал, сергек жан еді, сырттай сасқалақтап жүрсе де, кісілігін сақтай білді. Маңдай терін тағы бір сүртіп, қазулы орға түсем бе деп сезіктенген тағыдай ол жан-жағына сескене, тосырқап қарайды. Бәрі жат, не істеп, не қоярын білмейді. Өзінің тым доғал, рабайсыз адам екенін енді ғана түсінгендей. Осылай өз-өзінен қуыстанып, қатты қысылып отырғанда хат оқып тұрған Артурдың ара-тұра көзін ала беріп, күлімсіреп қарағаны өңменіне оқтай тиді. Бірақ көзіне көзі түсіп кеткенде де сыр берген жоқ, себебі ол өмірінде талайды көріп, әр уақытта ең алдымен тәртіп, әдеп сақтау лазым екенін көңіліне берік түйген. Асылы, бұл жай шымбайына тимей де отырған жоқ. Мұнда келгеніне өкінді де, дегенмен бір келіп қалған соң не болса да нар тәуекел, ақырын тосайын деп отыра берді. Бұрынғыдай емес, бойын жиып, намысына тырысып, қатуланып, көзінен кейістік оты ұшқындап кетті. Ол тағы да жан-жағына көз салды, бұл жолы көргенінің, бәрін ұсақ-түйегіне дейін жадына тоқып алмаққа ниет етіп, әдепкідегіден гөрі бойын еркін ұстап отырды. Оның таңдана-таңырқай қараған көзінен еш нәрсе қағас қалған жоқ: сәнді жасау-жиһаздарды көрген сайын көңілі жадырап, көз жанары жыли бастағандай. Оның сұлулыққа жаны құмар еді, мұнда көзге қонақ бергендей көркем дүние көп екен.

Бір сәтке қабырғада ілулі тұрған сырмен салған суретке көзі түсті. Жағалаудағы жартасқа дүрс соғып, көкке шапшыған асқақ толқын; аспанды торлап алған, түнере түксиген бұлт етегінен жаңа ғана ұясына қонып бара жатқан Күннің шұғыласы көрінеді; ақбас асау толқындардың шоқтығында бір кішкене желкеме қылаңдайды; ойыса зырлап келе жақтан кеменің палубасы алақанның аясындай ап-анық көрініп тұр. Сурет сұлу дүние екен, сұлулық әрқашан да жігітті өзіне тартушы еді. Ол икемсіздігін елең қылмай, суретке жақындап барған еді, жаңа ғана көз тартқан сұлулық ғайып боп кетті. Оның орнына айғыз-айғыз аламыш бояуға қарап мелшиді де қалды. Кейін шегінді. Шегінген сайын сурет жарқырап жана түскендей көрінді. «Көз байлайтын сурет екен», – деді де бұрылып кетті, осыншама сұлулықты көз байлау үшін қор еткені ме деп қатты ренжіді. Оның көркем ресімнен хабары жоқ-ты. Бар білетіні – алыстан да, жақыннан да жалтырап көрінетін хромолитография. Рас, магазиндердің витринасынан сырмен сызған суреттерді де көргені бар, бірақ соны әйнек арқылы анықтап көре алмаған ғой, тегі.

Жігіт хат оқып тұрған досына қарап еді, столда жатқан кітаптарға көзі түсті. Ac көрген аш адамдай екі көзі жайнап кетті. Тағаты төзбей столға жетіп барды да абыржып, кітаптарды аударыстыра бастады. Әр кітаптың атын, авторын қарады, жеке сөздерін оқыды, кітап бетін алақанымен аялады, соның ішінен өзі оқыған бір кітап шықты. Бірақ өзге кітаптың бәрі, авторлары да таныс емес. Қолына Суинберннің бір томы іліккен еді, оны елти оқып, есінен танды; екі беті гүл-гүл жайнады. Келген жеріне сұқ қолын салып, екі рет сыртындағы авторын қарады. Суинберн! Бұл есімді тірі жүрсе ұмытпас. Осынау Суинберн әр нәрсенің аумағы мен айшығын тез аңғаратын көреген кісі тәрізді. Кім екен өзі? Ақындардың көпшілігі секілді дүниеден мұнан жүз жыл бұрын өтіп кеткен марқұм ба немесе әлі күнге өлеңін жазып, арамызда жүрген адам ба? Кітаптың бірінші бетін аударып қарады. Тегі, Суинберн мұнан өзге де кітап жазған кісі болар. Жарайды, ертең кітапханаға барып, бір томын алармын.

Кітапты ұйып оқып отырған жігіт бөлмеге бір жап-жас қыз кіріп келгенін байқамады. Артурдың:

– Руфь! Мынау мистер Иден, – деген даусын естігенде барып есін жиды.

Кітабын тарс жапты, бұрын байқалмаған бір өткір сезім өзегін өртегендей болды, бірақ бұл – қыздың келуінен туған сезім емес, оның ағасы айтқан сөздің әсері-ді. Жігіт балуан денелі балпаң болғанымен, сезімі күшті сергек жан. Сырт дүние болар-болмас әсер етсе-ақ оның ой-сезімі тез серігіп, жалындай жалқындап кетер еді. Ол ерекше сезімтал, алғыр да албырт болуынан асқақ қиялы алас ұрып, заттардың ара қатынасын, бір-біріне ұқсастығы мен айырмашылығын аңғарумен тыным таппас еді. Оны тітіренткен жаңағы «мистер Иден» деген бір ауыз сөз. Өмір бойы оны жұрт «Иден» немесе «Мартин Иден» тіпті болмаса «Мартин» дей салатын ғой, қазір ойда жоқта «мистер» болды. «Бұған да шүкір», – деді ол ішінен. Оның қиялы лезде саңлаулы кең камера сықылды көз алдына трюм, док, кеме, айлақ, түрме, шарапхана, аурухана мен лашық үйлерді әкелді, осының бәрі өмірінде талай естіп жүрген өз есімінің төңірегінде шыр айналды.

Осы сәтте жалт бұрылған жігіттің көзі қызға түсті. Қиялында сыңсып тұрған елестің бәрі демде жоқ боп кетті. Қараса, қарсы алдында алтын шашы толқыған, ай десе аузы, күн десе көзі бар, үріп ауызға салғандай үлбіреген бір қыз тұр. Үстіндегі киімі қандай екенін мұқым аңғарған жоқ, бірақ өзі қандай сұлу болса, киімі де сондай әсем екенін сезді. Қызды қиялында сабағы нәзік алтындай ақшыл-сары гүлге ұқсатты. Жоқ, мынау – рух, періште, әйел тәңірісі, мұндай қасиет жер басып жүруі мүмкін емес. Әлде кітап сөзі рас болғаны ма, қоғамның биік сатысында мұндай арулар да бола ма екен? Шіркін, Суинберн жыр еткендей екен өзі. Ол анау стол үстінде жатқан кітабында Изольданы суреттеген шақта қиялында дәл осындай сымбатты сұлуды елестетті ме екен? Осы бір сезім және хор қызындай тізілген өңшең сұлулар сағымдай толқып, көз алдынан тез өтіп кетті. Елеспен қосарланып, өмір шындығы да сырт көрмекке өзінің қалыпты ретімен тоқтаусыз өтіп жатыр. Руфь қолын созды, жігіттің көзіне тура қарап, қолын алып, қатты қысты, тым қысыңқырап жібергенін байқап қалды жігіт. Таныс әйелдері бұлай етпеуші еді. Тіпті қол алып амандаспайтұғын да. Бұрын кезіккен, танысқан әйелдері есіне түсіп, қиялында тағы да түрлі көрініс тізбек-тізбек болып өте бастады. Бірақ жігіт елеске жеңдірмей қызға қадалып қарай берді. Мұндай әйел затын бұрын-соңды көрген емес. Оның көріп жүрген әйелдері... «Сол» әйелдер қызбен қатарласып, көз алдына келді. Мәңгіліктей көрінген бір ғана секунд уақыттың ішінде ол өзі портрет галереясында тұрғандай сезінді, галереяның ортасында қыз, оның айналасында сығылысқан көп әйел, соның әрқайсысын бір шолып, қызбен салыстырып үлгермек керек. Міне, фабрикада істейтін бетінде қан-сөлі жоқ әйел жұмысшылар, көшеде өмір кешетін шұнаңдаған қыз-қырқын, үлкен-үлкен мал ранчоларында қызмет жасайтын батрақ әйелдер. Мексиканың аузынан сигаретін екі елі айырмайтын қара торы келіншектері. Бір кезде ағаш кебісін тықылдатып, бүгежек-бүгежек еткен қуыршақ тәрізді жапон бикештері, кескіні тым қуарыңқы, азғындай бастаған Евразия әйелдері, онан кейін милығына гүл өрген Тынық мұхит аралдарының тығыршықтай шой қаралары елестеді. Ақыр соңында жан түршігерлік сұмырайлар – Уайтчепельдің панельдерін паналаған жалбыр шашты жезөкшелер, ұры-қарының арасынан шыққан арақ құмар антұрғандар, жаһаннамнан шыға шұбырған малғұндай жиіркенішті бейбақтар, кеме айлағында теңізшілерді тосып алатын әйелдің азғындары, гавань атаулының сілімтігі, қазандай қайнаған адам баласының көбігі мен тосабы келді көз алдына.

– Отырыңыз, мистер Иден, – деді қыз. – Сіз туралы Артурдың айтқанын естігеннен бері сондай танысқым келіп жүр едім. Сіз бір керемет ерлік жасапсыз.

Жігіт қолын сермеп, қыздың сөзін бөліп жіберді де, соның бәрі түк емес, менің орнымда өзге біреу болса, ол да сөйтер еді деп күбір етті. Қыз жігіттің қолы жарық-жара екенін байқап қалды; екінші қолына қараса, ол да сондай. Руфьтің сынай қараған көзі сырғып отырып енді жігіттің өңіне кідірді, бетіндегі тыртығын көрді, маңдайында, шашының астында тағы біреуі бар екен, қатырғы жағасының жиегінен де жараның таңбасы көрінеді. Күнге тотыққан мойнын қатырғы жаға бунап тастапты, қыз күліп жібере жаздады. Тегі, бұрын мойнына жаға салып әдеттенбеген адам болу керек. Қыздың көреген көзі костюмының олпы-солпысын, иығындағы іркіс-тіркісін, тырсиған бұлшық етін, жеңінің қыртыс-тыртысын аңғарып қалды.

Жігіт болған оқиғаның ерекше ештеңесі де жоғын тағы айтып, семеңдеп, ұсынған креслоға қарай жүрді. Сол екі арада кербез қыздың креслоға керіліп отырғанына сүйсініп, өзінің добалдығына қынжылды. Бұл да бір жаңалық. Өмірінде ол өзінің епті екенін немесе ебедейсіз екенін ескерген жан емес-ті. Бұл оның қаперіне келмеген нәрсе. Жігіт креслоның шетіне ақырын отырды, бірақ қолын қайда қоярын білмеді. Қалай қойса да үйлеспейді. Оның үстіне Артур тап осы кезде бөлмеден шығып кете қояр ма, Мартин Иден жетімсіреп сол жаққа қарай береді. Әйел бейнесіндегі осынау ақ періштемен оңаша қалғасын жігіт мүлде сасайын деді. Әттең бұл арада түрегеліп тұрып қағып жіберетін не арақ жоқ, не сыраға жұмсай қоятын бала-шаға көрінбейді, әйтпесе адамды ашына қылып жіберетін сол сусынмен көмекейін сәл жібіткен теріс болмас еді.

– Мойныңызда жарақаттың таңбасы бар көрінеді, мистер Иден, – деді қыз. – Бұл не? Бәлкім, қызық оқиғаның белгісі шығар?

– Бір тентек мексикан пышақ салған еді, мисс, – деді ол ернін бір жалап, көмейін ашқысы келгендей жөткіріп қойып. – Екеуміз төбелесіп, мен оның қолындағы пышағын тартып алмақ болып жүргенде ол менің мұрнымды тістеп ала жаздады.

Бұл жайды жайбарақат айтып отырғанда сонау Салина-Круцтің жұлдызды қапырық түні оның көз алдында елестеді: бозамық теңіз жағалауы, қант тиеген кемелердің жарқыраған оттары, әудем жерде мас матростардың самбырлаған дауысы, қақтығысып қаптап жүрген жүкшілер, ашудан кескіні бұзылып кеткен мексикан, жайнаң-жайнаң еткен оның айуан көздері, мойнына мұздай боп қадалған болат, жосалап аққан қан, қаумалаған халық, айғай-шу, екі кісінің ұмар-жұмар болып, құм үстінде ирелеңдеген денесі, аулақта гитараның сыңғырлаған сазды сұлу үні. Оқиға осылай болған, ол есіне түскенде жігіт селк етті, анау қабырғадағы суретті салған адам осы оқиғаның бәрін бояумен нақышына келтіріп салып бере алар ма еді деп ойлады ол. Ағараңдаған жағалау, жымыңдаған жұлдыздар, жарығы тұнған жүк кемелері – осының бәрі әсем болып шықса керек еді – құм үстінде арпалысып жатқан екі кісіні қаумалаған бір топ кісі, суретке пышақты салса да болар – жұлдыз жарығымен жарқ еткен болат жанып түспей ме!

Бұл туралы жігіт ләм деген жоқ.

– Иә, ол менің мұрнымды қыршып ала жаздады, – деді де қойды.

– О!

Қыздың бұл лебізі мен кескіні ерсі көргендігін байқатқандай еді. Жігіттің өзі де мүдіріп қалды, қоңырқай жүзі күреңітіп лаулаған көмір қазанның аузында бір сағат тұрғандай екі беті дуылдап кетті. Пышақтасу секілді сөлекет нәрсені зиялылар алдында әңгімелеу лайықсыз шығар. Бұлар кітап бетінде мұндай сорақылықты сөз етпейді, әлде мұқым білмей ме екен?

Жаңа ғана жараса бастаған әңгіме осы арада бөлініп кетті. Руфь жігіттің бетіндегі табы туралы тағы бір сұрақ қойды. Қыздың әңгімені өзіне қанық жайларға қарай бұрып отырғанын түсінген Мартин осы сауалына жауап бергеннен кейін сөзді қыздың өзіне берейін деп ойлады.

– Оқиға былай болған, – деді ол бетін бір сипап. – Бір күні түнде, теңіз қатты толқып, кемеміздің грот-желкенін жел түп-орнымен жұлып әкетті. Тросымыз сымнан өрген арқан еді, сол айнала үйіріліп, жыланша тулады. Вахтада тұрған матростардың бірде-бірі ұстай алсыншы оны. Мен де ұмтылдым, әйтеуір ілектіріп байладым-ау, бірақ жандәрмен күні арқан бетімді тіліп кетіпті келістіріп тұрып.

– О! – деді қыз тағы да. «Грот», «трос» деген сөздер ол үшін қытай емлесіндей қиын көрінгенімен, бұл жолы сәл аяныш білдіргендей еді.

– Осы... Свайнберн, – деді жігіт ойындағы ниетін орындағысы келіп, бірақ ақынның ат-есімін дұрыстап айтып бере алмай.

– Кім?

– Свайнберн, – деді ол тағы да, – әлгі ақын ше.

– Суинберн десеңізші.

– Иә, иә, дәл өзі, – деді ол тағы да қызараңдап. – Ол кісінің өлгеніне көп болды ма.

– Опат болғанын естігенім жоқ, – деді қыз таңырқай қарап оған. – Онымен қалайша танысып едіңіз?

– Туды-бітті көрген кісім емес. Тек жаңа ғана сіз келер алдында анау стол үстінде жатқан кітабынан бір-екі ауыз өлеңін оқып едім. Оның өлеңдері ұнай ма сізге?

Қыз мүдірмей сөйлеп ала жөнелді. Жігіттің арқасы енді ғана кеңіп, тіпті жайғасыңқырап отырды, бірақ алғаш атқа мінген баладай креслоның қанатынан ұстап алып айырылмайды. Қыздың жақсы білетін тақырыбын тауып бергесін, енді бұл оның сөзін бар ықыласымен тыңдауға тырысты, осыншама көп білім осынау сұлудың ұршықтай басына қалай ғана сыйып тұр екен деп бір жағынан таңырқаса, бір жағынан оның нәзіктігіне сұқтанып та отыр. Қыз аузынан еркін төгілген түсініксіз сөздер таңдандырып, тіпті оның ой-өрісі өзіне мүлде жат болғанымен, естігенін құлағына құйып алуға құмартты. Ақыр соңында осының бәрі оның ой-санасын қозғады. Ақыл дүниесі, парасат дегеніміз осы-дағы деп ойлады ол, бұрын түсіме де кірмеген таңғажайып тамаша сұлулық, міне, осы. Ол өзге дүниенің бәрін ұмытып, қыздан көзін ала алмай тосырқап отыр. Иә, бір ғана осындай ғашық жар үшін өмір сүріп, дүниеден үміт етуге болады. Сол үшін күресіп, соның жолында өліп кетуге де болады. Тегі, кітапта бекер айтылмаған. Дүниеде мұндай да әйел заты болады екен ғой. Соның бірі мынау қыз. Қыз оның қиялын оятып жіберді, көз алдына айнадай жарқыраған үлкен бір көрініс келді, оның бетіне көз тұндырған романтикалы ғажайып образдар түсті, аққұба, әлжуаз әйел үшін – алтындай асыл, мейрам бағы-гүл үшін ерлік жасаған албырт абзал жандардың ғашықтық хикаялары көшкен керуендей көз алдынан лек-лек болып өтіп жатты. Сағымдай толқыған осынау тұрлаусыз қиял дүниесі арқылы бұлдырап, оның көзіне көркемөнер мен әдебиет туралы қызғылықты кеңес шерткен кәдімгі тірі қыз көрінді. Содан көзін алмай, сөзін емірене тыңдады, ол өзінің көздерінен күллі еркек нәсілі елжіреп тұрғанын абайлаған жоқ. Бірақ өмірді де, еркек адамды да жақсы білмейтін қыз бір кезде жігіттің оттай жайнаған ыстық көздеріне көзі түсіп кетіп, әлденеге сезіктеніп қалды. Ешбір еркек бұрын-соңды бұлай қарап көрген емес еді, қыз қымсынайын деді. Мүдіріп, сөзінен жаңылып, тоқырап қалды. Жігіттен сескенетін тәрізді, бірақ неге екенін кім білсін, оның осылай қарағаны өзіне ұнады да, жүрегіне жылы тиді. Тәрбиенің қанына сіңген тағылымы мынау қатерден, арбасып, еріксіз тарта бастаған сиқырлы күштен сақтандырды, бірақ қанын қоздырған инстинктінің кім екеніңді, не екеніңді ұмытып, мынау өзге дүниеден келген қонақ балаға қарсы ұмтыл, қатырғы жағасы мойнын қажаған, қолдары жарық-жара жас жігітке құшағыңды аш, тәрбиесіз дөрекі адамдардың арасында өрескел өмір сүргені әр қылығынан көрініп тұрған жас шіркінге қарай ұмтылсайшы деген өктем үнін естігендей де болады. Қыз таза бала еді, оның пәк көңілі бұл үнге қарсы да; бірақ заты әйел емес пе, әйел табиғатының таңқаларлық парадоксын жаңа-жаңа тани бастаған албырт жас емес пе.

– Сонымен, жаңа айттым ғой... Айтпақшы, мен не айтып едім? – деп қыз кенет сөзін бөліп, жымия күлді.

– Сіз былай дедіңіз: Суинберн ұлы ақын болам деп бола алмады, неге десеңіз... иә... міне, дәл осы араға келіп, тоқтадыңыз, мисс...

Осы сөзді айтқаннан кейін әлденеге аштық азабы қинаған адамдай сезінді. Қыз күлкісінен тұла бойы түршікті. Күлкісі күмістей екен деп ойлады ол, құдды бір сыңғырлаған кішкене күміс қоңыраудай екен; сол мезетте, көзді ашып-жұмғанша алыста жатқан бір ел елестеді: ақшыл күрең гүл шашқан шие ағашының астында ол темекі шегіп отыр, тақуалардың аяғына боршын киіп, ғибадат қылатын шағы, соларды шақырған мұнаралы ғибадатхана сыңғыр-сыңғыр еткен қоңырау дыбысы құлағына келеді.

– Иә, иә... рахмет сізге, – деді Қыз. – Суинберннің ұлы ақын бола алмау себебі, расын айтсақ, ол кісі кей-кейде әдеп сақтамайды. Кейбір өлеңдерін, тіпті оқуға ұяласыз. Нағыз ақынның әрбір жолы ақиқат болу керек, адамның ең асыл сезімін оятуға тиіс. Ұлы ақынның бірде-бір жолын алып тастауға болмайды. Өйтер болсақ дүние әлемге зор қиянат жасар едік.

– Маған өзім оқыған жері тым тәуір сияқты көрінді, – деді жігіт күмілжіп, – ешбір оғаш сөзін байқағаным жоқ. Мүмкін, басқа кітабында бар да шығар.

– Сіз оқыған кітаптан да көп жерін алып тастаса түк етпейді, – деп қыз пікірін кесіп айтты.

– Маған ұшырамаған ғой, тегі, – деді ол. – Мен оқыған жері жақсы-ақ еді. Көкірегіме күн нұры жауғандай немесе прожектордың жарығы түскендей болып еді. Маған солай көрінгені рас, мисс; абзалы мен түсіне алмағам ғой.

Жігіт кілт тоқтап, сөзге олақ екенін сезіп, қынжылып қалды. Жаңа ғана оқыған өлеңнен бір қуат, өмір лебін естігендей болған, бірақ соны айтып беруге тілі жетпеді. Ол жат кемеге отырып, тас қараңғы түнде кендір бауларына шырмалып, шыға алмаған матростай болды. Жарайды, олай болса, сол жат дүниеге де жетілуім керек деп ойлады ол. Бұған дейін мақсат еткен ісін орындамаған кезі болған жоқ-ты, ал қазір ой-сезімін еркін айтып бере алсам деп арман етіп отыр. Не қылса да қыз оның аспанын айнала торлап алғандай.

– Мысалы, Лонгфелло.. – дей беріп еді қыз, жігіт өзінің әдебиеттен аз да болса хабары барын сездірмекке асығып, дереу сөзін бөліп:

– Иә, иә. Оқығам, оқығам, – деді. – Мен оның «Өмір аяттарын», «Эксцельсиорын» оқыдым... Басқа шығармасын оқымаған шығармын.

Қыз мүсәпірсіткен адамдай басын изеп, езу тартып күлді. Тегі, жігіт білгішсінемін деп білместігін аңғартып алғандай. Лонгфелло көп кітап жазған біреу болмаса не қылсын.

– Ғафу етіңіз, мисс, мен орынсыз килігіп, сөзіңізді бөліп жібердім, – деді ол. – Шынымды айтайын – түсінігім шамалы. Бұл менің ақылыма сыймайтын дүние. Бірақ соны түбінде сыйдырсам керек.

Соңғы сөздері құлаққа «сені ме бәлем» дегендей зілді естілді. Дауысы сұңқылдап, көздері ежірейіп, екі езуі салыңқыланып, сазара қалды. Қызға ол түсін бұзып, иегін көститіп, «келсең – кел» деп құшырланғандай, өр жігері өнбойын толқынша тербетіп әкеткендей көрінді.

– Сіз... ақылыңызға сөзсіз сыйдыра аласыз, күмәнім жоқ, – деп күлді қыз. – Сондай жігерлісіз ғой өзіңіз!

Қыздың көзі жігіттің күнге күйген, бұқаның шүйдесіндей күдірейген жұп-жұмыр, қып-қызыл мойнына сәл кідірді. Алдында мысы құрып, пұшайман болып отырса да, қыздың аңсары ауды оған. Әлдене ерсі ойлар келді. Егер мойнынан қысып құшақтаса, оның күші мен қуаты өзіне тоғысатындай көрді. Ұялды. Бұрын байқамай жүрген бұзық ниетінің мысы шығып қалғандай болды оған. Ол адамның қайратын дөкір, сорақы нәрсе деп білуші еді. Ер кісінің көркі сұлу, кербез де сымбатты болғанын қалар еді. Солай бола тұрса да жаңағы бір ғажап ойынан арыла алған жоқ. Күнге күйген мойнынан не себепті құшақтай алғысы келгенін еш түсінбеді. Дұрысында, мұнда қайран қалатын не бар. Жаратылысында табиғаты нәзік қыздың өзіне жетіспей жүрген мол күшке жан-тәнімен ұмтылғаны да. Бірақ мұны өзі білмейді, оның білетіні, бұрын-соңды ешбір еркек осынау сөздері құлаққа түрпідей тиетін долаң жігіттей күшті әсер етіп көрген емес.

– Рас, мен қара күшке келгенде өгіздеймін, – деді ол, – керек болса асқазаным тот басқан темірді де қорытады. Бірақ қазір ішіме ас айналмай қалған секілді. Сіз айтқан сөздің көбін сіңіре алман, сірә. Мені бұрын ешкім еш нәрсеге баулымаған. Мен кітап, өлең дегенді жақсы көрем, қалт етсем оқи бастаймын. Бірақ бұлар жайында сіз сықылды ойланып, пікір түйіп көргенім жоқ. Сондықтан да маған пәлен деудің өзі қиын. Мен құбыланамасыз, картасыз жат кемеге отырған жандаймын. Әуелі аңысын біраз аңдауым керек екен. Мүмкін, сіз көмек етерсіз? Сіздің осыншама көп білуіңіз неден?

– Мен оқыдым, мектеп көрдім.

– Бала кезімде мен де мектепте болдым.

– Иә, бірақ мен орта мектепті бітірдім ғой. Онан кейін университетте лекция тыңдап жүрмін.

– Сіз тіпті университетте оқыдыңыз ба! – деді жігіт таңданып. Екеуінің арасы осы тұста миллион миль қашықтап кетті.

– Мен онда әлі оқып жүрмін. Ағылшын филологиясының арнаулы курсын өтпекпін.

Жігіт «филологияның» не екенін білмейтұғын. Осы мәселеден өзінің надандығын сезіп, тағы бір сауал берді:

– Университетке түсу үшін қанша, неше жыл оқу керек?

Қыз оның меселін қайтарғысы келмеді де:

– Ол бұрын қанша оқығаныңызға байланысты, – деді. – Сіз орта мектепте мүлде оқыған жоқсыз ба? Иә, әрине, оқымаған шығарсыз... Бірақ бастауыш мектепті бітірдіңіз ғой?

– Бітіруіме екі-ақ жыл қалғанда тастап кеттім... Бірақ жақсы оқып, үнемі награда алушы едім.

Айтарын айтып салғанмен өзінің мақтанып кеткеніне ызаланып, креслоның қанатын қатты қысқаны сондай, қолдары ұйып қалды. Осы кезде бөлмеге бір әйел кіріп келді. Қыз жалма-жан орнынан ұшып тұрып, алдынан шықты. Шамасы, қыздың шешесі боларсың-ау деп ойлады жігіт. Өзі үйіне лайықты әсем киінген ақшыл сары, бойшаң, тіп-тік, сұлу, айдынды адам екен. Киімнің қимасы мен қынайы көз тартады. Оның күллі түр-сипатын Мартин Иден бұрын сахнада көре жүрген әйелдерге ұқсатты. Тап осылай киінген осы сықылды маңғаз, паң әйелдерді ол Лондон театрларының вестибюльдерінде де талай көрген, қашан полисмен жаңбыр құйып тұрған көшеге қуып шыққанша көз алмай қараумен болатын. Мұнан кейін қиялы оны Иокогамаға, Гранд-Отельге алып ұшты, оның маңайынан да, алыстан болса да, осы құрылыптас әйелдерді көргені бар. Оның көз алдынан Иокогаманың – оның қаласы мен гаванының – жүздеген көрінісі елестеп, толқындап ала жөнелді. Бірақ қиялында сыңсыған суреттердің пердесін кенет жауып жіберіп, ол енді бар ықыласын қазіргі өмір болмысына аударды. Әуелі өзін таныстыратын болғандықтан, орнынан тұруы керек; орнынан әрең тұрды, бірақ шалбарының кептеліп қалған тізесі делдиіп тұрғанын абайлады. Қолдары зіл тартып, салбырады, өзінің сынға түсерін сезіп, сазарып, сүмпиді де қалды.

Екінші тарау

Асханаға бару да қиямет екен. Мартин бірдемесін қағып кетем бе деп, жолындағы жыпырлаған нәрсенің бәріне секунд сайын сестене қарап, кібіртіктеп, әлсін-әлі кідіріп, сүрініп, бөгелумен болды, асханаға аман-есен жете алсам болар еді деп зәресі қалған жоқ. Ақыры қыздың қасына барып отырды-ау. Стол үстінде пышақ пен шанышқы тым көп екен, осынан бір ши шығарып алатындай есі кетіп, көз алмай қарап отыр. Ақыры жарқыраған көп заттан көзі бұлдырады. Бұлдыр бірте-бірте көрініске айналды, көзіне матрос кубригі елестеді. Міне, ол жолдастарымен бірге тұздаған етті бәкісімен турап немесе қолымен жұлмалап жеп, қою бұршақ көжені бәрі бір ыдыстан майысқан қалайы қасықпен ұрттап отыр. Мұрнына борсыған еттің иісі келді, құлағына матростардың сылп-сылп тамақ жегені, кеменің сықыры естілді. «Біз тамақты да шошқаша жейді екенбіз-ау. Жарайды, бұл жерде абай болармын. Ac ішкенде ысылдап-пысылдамауым керек екен ғой, бұл есте болсын», – деп ойлады.

Сонсоң қасындағыларды айнала шолып өтті. Қарсы алдында Артур мен оның інісі Норман отыр. Сірә, қыздың ағалары болар деп ойлады да, іші жылып кетті. Бұл үйдің жандары бірін-бірі қандай қадірлейді! Руфьтің шешесін қарсы алғаны, екеуінің сүйіскені, құшақтасып қасына келгені есіне түсті. Өзінің туып-өскен ортасында ата-ана мен баланың арасында мұндай елжіресу деген дәстүр емес. Бұл да бір жаңалық, зиялылар табының әдептілігіне, нәзіктігіне дәлел, мынау жаңа көрген жат дүниенің тамашасы. Бұл оған үлкен әсер етті, әбден риза болып жүрегі елжіреп кетті. Мартин ғұмыр бойы сүйіспеншілікке ынтызар жан еді. Оның аңсағаны да, арманы да сүйіспеншілік. Бірақ бұл кезге дейін махаббат бұйырмай, үнемі жалғыздықпен күн кешіп, қатыбас, қатал болып кетуі рас. Тіпті жаны махаббат тілейтінін еш уақытта елеген де емес. Қазір де сезіп отырған жоқ. Тек мына кісілерден жылы мейір, жарастық белгілерін көріп, көңілі толқып, міне, нағыз сыпайыгершілік, адамгершілік осы деп ойлады.

Мартин мистер Морздың болмағанына қуанды. Руфьпен, оның шешесімен, ағасы Норманмен танысқаным да жетер, Артурды аз да болса білем ғой, ал бұл жолы әкесімен де танысуым артығырақ шығар деп отыр. Бүгінгідей еш уақытта да ауыр міндет атқармаған секілді. Тірінің азабы екен. Маңдайы тершіді. Бұрын дағды қылмаған жайлардың әрдайым қыбын табамын деумен әбігер. Ең әуелі алдындағы асын сұғынбай әдеппен ала білуі керек, қолы тиіп көрмеген құралдарды ретті жерінде ғана орнымен пайдалана білмек керек, ол үшін ешкімге сездірмей әуелі бәрін байқап алуға тиіс. Айналасынан алған әсері мен байқаған жаңалықтың бәрін ақыл елегінен өткізіп үлгеруі де шарт; бір жағынан Руфьке көңілі ауып отыр; қыздың дәрежесіндей биікке қалай көтерілемін деп ойы шарқ ұрады. Көңілі алыста, көз айналасындағы кісілерде: пышақ пен шанышқының қайсысын қалай ұстар екен деп ара-тұра алдындағы Норманға немесе өзге біреуге көз қиығын тастап қояды. Бір жағынан әркімнің түр-сипатын, мінез-құлқын зердесіне тоқып, оның Руфьке қатынасын әбден анықтауға тырысты. Отырған кісілермен сөйлеспей, айтылып жатқан әңгімеге құлақ қоймай, ретті жерінде тиісті жауабын қайтармай тағы болмайды, біреумен әңгімелескен кезде бұрынғы бейпіл ауыз болып үйренген әдеті бойынша жарамсыз сөз айтып қалмауын қадағалауы да керек. Осының бәрі аздай даяшы деген тағы бір бәле қыр соңынан қалмайды, ол дыбысын сездірмей қасына төніп келіп, үнсіз мөлие қарағанда не айтып, не қоярын білмей сасады. Саусақ шылайтын ыдыс есінен шықпай қойды. Қайта-қайта ойына оралып: қандай болады екен, қашан әкелер екен деумен болды. Бұған дейін естігені болмаса, көргені жоқ-ты, енді мүмкін бір-екі минуттан кейін көріп те қалар – ас артынан саусағын сумен шылайтын мырзалармен қазір бір столда отырған жоқ па – олай болса, өзі, иә, өзі де саусағын жылы суға малатын шығар. Оны ерекше абыржытқан тағы бір хал: өзін-өзі қалай ұстауы керек, қандай қалып көрсеткені жөн. Осыны ойлап әбден басы қатты. Кейде бұларға өзгеше бір мінез көрсетсем қайтеді деген ой келеді, бірақ өмірімде монтанысып көрмегенмен үйлестіре алмай құр бекер ақымақ болып, ұятқа қалармын деп жүрегі дауаламайды.

Осылайша ойы әр тарапқа жүгіріп, Мартин түскі ас үстінде біраз уақыт тым-тырыс тұйық отырып қалған. Тегі, бұл қалпы Артурдың сөзін бекерге шығарғандай. Өйткені ол түскілікке бір тағы адам әкелем, абыржып жүрмеңдер, мінезі өте қызық жігіт деп үй ішіне ескертіп қойған-ды. Мұны Мартин білген жоқ. Руфьтің ағасы, бір өлімнен арашалап қалған серігі ұятқа қалдырар деп күткен жоқ. Тек өзін-өзі құбыжық көріп жабырқап, әрі төңірегіндегінің бәріне таң-тамаша болып стол басында отыра берді.

Ас адамның арқауы ғана емес екенін жаңа түсініп отыр ол. Бұрын не ішіп, не жегенін елемейтұғын ғой. Ac ішу тек құрсақ толтыру, тойыну деп білетін. Ал мұнда, мынау дастарқан басында, өзінің көркемдікке деген талғамына қанағат тапқандай, ол ас алудың да эстетикалық мәні барын аңғарды. Айта берсе, парасатқа да жатқызуға болатын тәрізді. Өйткені ас үстінде ақыл-ойы дамыл көрген жоқ. Осында түсініксіз немесе тек кітапта ғана кездесетін көп сөз естіді, өзі ортасынан шыққан пақырлардың оған тілі де келмес еді. Ал мына қыздың семьясы мүдірмей сөйлесіп отыр. Кітаптан оқыған не тамашаның бәрі шындық екен ғой деп ойлады ол. Арманына бүгін қолы жеткендей, қиялы өмір шындығына айналып кеткендей көрді.

Бұрын тұрмыстың биік сатысына көтеріліп көрмеген Мартин өзіне жұрт назарын аударғысы келмей көп тыңдап, аз сөйледі, қыз тіл қатса: «иә, мисс» не «жоқ, мисс» деп, қыздың шешесі бірдеме айтса: «иә, мэм» немесе «жоқ, мэм» деп қысқа жауап қайырып отырды. Қыздың ағаларымен сөйлескен кезде теңіз тәртібі бойынша: «Құп болады, сэр» деп те қала жаздаған. Бұлай десе жұрт алдында бейшаралығын көрсетіп алмақ, ендеше, қызға ұнау үшін аузына сақ болуы абзал. Асылы, кісі алдында кішірейетін не бар? Құдай біледі, осылардың ешқайсысынан кем емеспін деп ойлады ол; олар менен гөрі білімді, көп нәрседен хабардар екені рас, бірақ мен де өмір тәжірибесінен осылардың бәріне сабақ беруге жараймын. Сөз арасында қыз немесе оның шешесі «мистер Иден» десе көңілдегі кикілжіңін ұмытып, жайраңдап қалады. Қазір ол тоқтаулы, мәдениетті кісі болып отыр – иә, иә, әлбетте, солай деп қойды ол ішінен, – және бұрын кітаптан ғана білетін адамдардың қауымында қатар түзеп отыр. Өзі де солар сықылды кітапқа жазылып, том бетінде шалқып жүргендей болады.

Мартин Артур айтқандай тағы адам сияқты емес, қойдан да қоңыр көрінді, қайта қай жерімнен мін табады деп ылғи қобалжумен болды. Тек сыр бергісі келмей, аузын сараң ұстағаны болмаса ол сондайлық момын, ынжық, күйкі кісі емес; жүріс-тұрысы секілді сөйлеген сөзі де оғаш. Минут сайын мүдіріп, күмілжіп, әр елдің тілімен шұбарланған сөз қорынан лайықты сөз таба алмай, тапса дұрыстап айтып бере алмай, айтса ерсі көріне ме немесе түсініксіз болып жүре ме деп жүрексінумен болды. Тілі күрмеліп, ойындағы пікірін, көрген-білгенін айтып бере алмағанына қынжылды. Қатырған жағасының қылғындырғаны сықылды тіл қысқалығы да еркін сөйлетпей, аузын буып отыр. Осылай тұншығып отыра беруге төзе алатын емес. Шарқ ұрған қиялы мен ой сезімі ішін өртеп, белгілі бір сөз бейнесіне келуге асықты; осылай алағызып отырғанда аузынан үйреншікті бір сөздің қалай шығып кеткенін абайламай қалды.

Ту сыртында ебелек қаққан даяшы бір асты қайта-қайта алдына тықпалай бергесін оны ысырып жіберіп:

– Пау, – деп қысқаша қайырып тастады оны.

Бағанадан бері аңдып отырған жұрт кенет тына қалысты, даяшы табалаған адамдай жыртаң етті. Мартин біреу төбесіне ұрғандай секиді де қалды. Бірақ өзін-өзі тез билеп:

– Бұл канака лұғаты, «болды», «жетер» деген мағынада. Абайсызда аузымнан шығып кетіпті, – деді.

Руфьтің қолына таңдана қарап отырғанын байқап:

– Таяуда Тынық мұхиты арқылы почта таситын бір пароходпен келген едім, – деді ол тағы да. – Кемеміз жолда кешігіп қалып, Пюджет шығанағындағы порттарда жанталасып жүк тиеуге тура келген. Тегі, сонда мынау қолдарым жырым-жырым болып қалған ғой.

– Мен оныңызға қарап отырған жоқпын, – деді қыз жалма-жан. – Мынау балуан денеңізге қарағанда, қолыңыз тым нәзік екен, соған қарап отырмын.

Тағы бір кемістігін бетіне басқандай жігіт қызарып кетті.

– Иә, жұдырығым кішкенелеу екені рас, – деді ол қынжылғандай. – Бірақ бұлшық етім тастай, сілтегенім құр кетпейді. Біреуді ауыздан опырайта соқсам, қолым қанайды.

Мартин бұл сөзді айтып салды да, аңдаусыз әлдене сөйлеп кеттім-ау деп өкінді.

– Бұрын көрмеген-білмеген Артурға ара түсіп, ерлік жасапсыз, – деді Руфь ұялтпайын дегендей. Жігіт қызарып кетті, бірақ оның себебін қыз түсінген жоқ.

Мартин қыздың сыпайыгершілік жасап отырғанын сезді, риза болды, бұған онан сайын масайрап:

– Түк емес, тәйірі, – деді ол. – Менің орнымда кім болса да сөйтер еді. Бейбастақ әулекі шайка өз-өзінен алабұртты емес пе. Артур оларға тиіскен жоқ. Қайта бәрі бірдей жабыла кеткен өздері. Мен де бара киліктім, ой, сазайын бердім-ау, не керек! Қолым жара болғанша соқтым, бәлем біраз тісін қақсам керек. Тегі, өзім дұрыс жасағанмын, соған енді қуанып жүрмін. Менің бір жақсы жерім осындайда...

Мартин ағат кеткенін аңғарып, кілт тоқтады, аузын жабуға шамасы келмей, аңырайды да қалды, қызбен қатар отыруға, бір ауамен дем алуға татымайтын жексұрын екенін сезді. Оның абдырап қалғанын байқаған Артур сөзін дереу іліп әкетті де, паромда болған оқиғаны бастан-аяқ тағы баяндады: бір топ мас бұзақы Артурға бас салған, Мартин Иден оған болысып, бұзақылармен қыран-жақпан болған. Осы әңгіме үстінде мақтаулы жігіт, оқиғаның бас қаһарманы қабағын қарс жауып, аңғалсоқтығына ызаланып отырды, қадірмен кісілер алдында қайтерін білмей бұрынғыдан бетер қысылды, ойға қалды: мыналарға қылығымның бәрі ерсі, өзім де жат, сөзім де жат. Бұл күмәнсіз. Ендеше еліктеуім керек пе? Жоқ, ешкімге еліктей алмаймын. Расында да мәймөңкелеу, екіжүзді көріну оның әдетінде болмаған нәрсе. Ондайға ары бармайды. Мейлі, тәуекел, деп ойлады ол, өз ауаныма көшейін, әзірше мырзалардан гөрі сұлу сөзге шорқақ екенім рас, жүре-бара жетіліп кетемін ғой, қазір үн-түн жоқ отыра беруге болмас! Сөйлеу керек, әрине, ел құлағын елеңдете бермеу үшін сыпайы, жұмсақ сөйлеуге тиіс. Жұрт білмегенді – біліп, түсінбегенді – түсініп отыр деп жалғанға жорымасын... Сондықтан ағайынды екі жігіт университет жайын сөз ете отырып, «триг» деген сөзді қайта-қайта айта бергесін, Мартин Иден:

– «Триг» деген немене? – деп сұрап қойды.

– Тригонометрия деген сөз, – деді оған Норман. – Жоғары «матиканың» бір саласы.

– Ал «матика» ше? – Жұрттың бәрі Норманға қарап күлді.

– Ол математика, айталық, арифметика деген сөз.

Мартин Иден басын шұлғыды. Ғылымның шетсіз шеңберіне көзі түсіп кетіп, қолы тигендей болды. Оның ұшқыр қиялы осы дерексіз ұғымды нақты бейнеге келтірді. Миындағы алхимиялық амал тригонометрия мен математиканы және осы сөздер арқылы бейнеленген жалпы білім саласын табиғат көрінісіне айналдырды. Көзіне жасыл желектер мен орман алаңқысы елестейді. Жапырақ арасынан күн нұры төгіледі, біресе өрмектің жібіндей селдірейді. Осының бәрі үлбіреген қырмызы перде жамылған, перденің ар жағында керемет кең дүние, ғажайып романтика дүниесі жатыр. Ерлік іс жасауға еркіншілік беретін, ой-қиял мен арманға өріс беретін кеңшілік сонда, талапты жауынгерлердің жаулап алуына жетерлік мол дүние сонда. Тағы бір ой қосарланды: соның бәрін кім үшін жаулап алмақ – әлбетте, алдында отырған лала гүлдей аяулы ару үшін.

Бағанадан бері Мартин Иден тағылығын көрсетсе екен деп ұтылап отырған Артур көз тұндырған осы көріністерді бұзып жіберді. Мартиннің серті есінде еді. Тартынбай ойына келген бір әңгімені бастап кетті. Алғашында азырақ күрмелгені рас. Көп ұзамай творчествоның қызығына еріп, өмірді өз білігінше баяндауға тырысты. Ол контрабандистердің «Алкион» атты желкемесінде матрос болыпты. Бір күні бұларды таможня катері ұстайды. Мартин өмірді көре де, көргенін айта да білетұғын. Буырқанған теңізді, кемені, ондағы адамдарды суреттегенде тыңдаушыларын еліктіріп, ертіп әкетті. Сезімтал нағыз суреткерге тән шеберлікпен оқиғаның алуан қилы құбылысы мен бұлтарысынан ең қызығын, әсерлісін танып, таңдап алып, жарығы мол, бояуы қанық, қимыл-қозғалысы қауырт сурет жасады, өзіне ғана тән шешендігімен, шабытымен, құдіретімен жұртты баурап әкетті. Кейбір сорақы өмір шындығы, сөз тіркестері тыңдаушының құлағына қатқылдау тигенімен, әңгіменің дөрекі жері сұлулықпен, қайғылы халдер күлдіргі сөзбен, өткір тілді теңізшілердің әзіл-оспағымен араласып, үйлесіп жатты.

Мартин сөйлеп отырғанда Руфь оған таңырқай қарады. Жігіт қызуы жанына жылы тиді. Көп жылдан бері өзіне осындай жылы мейір жетіспей келгенін сезді. Жанар таудай жігері тасып төгілген мынау дені сау денесі палуан албырт жасқа асыла кеткісі келеді. Бірақ бұла сезімге бой бермей, әзер отыр. Бір жағынан жігіттен жерінеді де. Оның күс-күс қолдарынан, қолының терісі мен жарық-жұрығына сіңіп кеткен тұрмыстың тосабы мен кірінен, тырсиған тастай бұлшық еттерінен, жағасы қажаған мойнынан, доғал мінезінен кірпідей жиырылады. Әрбір дөрекі сөзі құлағына, әрбір тұрпайы әдеті сезіміне түрпідей тиеді. Дегенмен, қыз ойынша, жігітте еріксіз тартатын бір сиқырлы күш бар. Санасына берік ұялаған бұрынғы түсінігі бытыса бастағандай. Мартиннің романтикалық қызық өмірі қыздың дағдылы шартты ұғымын бекерге шығарғандай. Жігіттің күлкісін, қауіп-қатер туралы кекесінін естігенде оған өмірдің өзі бір қиынсыз қызық ермек секілді, қаласа қынжылмай-ақ біреуге бере салатын ойыншық сықылды көрініп кетті. Ішкі үн: «Кәнеки, сен-дағы өмірді ермек ет, азырақ алданып көр, еркелеп асыла кет мына жігітке, зауқың соқса, мойнынан қысып-қысып құшақта» дегендей болады. Бұл желік, жеңіл сезім қорқытайын деді, өзінің, тазалығын, мәдениеттілігін, жігіттен өзге артықшылығын есіне алып барып беркінді. Бірақ алданыш таба алған жоқ. Айналасына қараса, бәрі де әңгімені қызыға тыңдап отыр екен, бірақ шешесінің көзінде бір үрей бар. Иә, бәсе, мынау қараңғылық дүниесінен келген келімсек – әзәзіл ғой. Оны шешесі де аңғарыпты. Руфь қашаннан шешесі не айтса, соған бейілді. Мартиннің жалыны енді өртемейтін болды, қыздың көңіліндегі қобалжуы саябырлады.

Түскі астан кейін қыз жігітті қасына алып, рояль ойнады, ондағы бұлдыр ниеті жігітке екеуінің арасындағы зор айырмашылықты аңғарту еді. Қыз саусағының күмбірі Мартинді мас қылды, төбесіне жасыл түскендей болды, жойқын күш жеңгенімен, жан дүниесін тәтті тебірентті де. Руфьке ол сұқтана қарады. Қыз сықылды бұған да екеуінің арасындағы терең op кеңейе түскендей көрінді, бірақ жігіттің ер көңілі сол ордан өтемін деп өршелене түскендей. Албырт жас, әсіресе, сай-сүйекті сырқыратқан музыка ойнап тұрғанда, алдымда әлдебір тосқауыл бар деп, ұзақты-кеш соған үңіле қарап отыра берсін бе?! Музыка әрқашан да асау шараптай сезімін қозғап, алағызған қиялын аспанға алып ұшар еді. Өзіне құдды қанат бітіргендей болатын. Өмірдің сұрғылт тұманы серіліп, көз алдында қызықты сұлу дүние жарқырайтын. Әрине, ол Руфьтің ойын ұққан жоқ. Тек оның ойнаған музыкасы бұрын матростар кешінде естіп жүрген қинауы қашқан ескі пианиноның немесе керней оркестрінің құлақ тұндырған ащы шыңғырығына ұқсамайтыны анық. Бұл тәрізді музыка туралы кітаптан оқығаны да бар. Сондықтан үйреншікті би ырғағын естімегенімен, Руфьтің ойнағандарын да ұнатты. Ара-тұра осы музыканың ырғағына ілесіп, мәнерін аңғарғандай болады. Көз алдында толқыған образдарды музыка толқынына үйлестіруге тырысады, бірақ көп ұзамай екеуі екі жаққа тартып, быж-тыж болып, бытырайды да кетеді, аспандаған қиялы топшысы қайырылған құстай құлап түседі.

Бірде Мартинге осы қыз келемеж қылып отырған жоқ па деген ой келді. Себебі құлағына өшпенді үн естілгендей болды. Алайда клавишті қайта-қайта ұрған қыз саусақтарының не айтпақ болатынын түсінген жоқ. Бұл ойын лайықсыз, әдепсіз көріп музыканы беріле тыңдауға тырысты. Міне, музыканың жан тербеткен сазы бірте-бірте билеп әкетті, аспанға алып ұшты, тәні рухқа айналды, көз алдында күн нұры құлпырды. Бәрі ұмытылды. Көптен көксеп жүрген белгісіз ғажайып дүниенің биігінде шарықтады. Танитын, танымайтын көріністер араласып, жарқыраған ой шытырманы көз алдынан кетпей қойды. Ол жері ыссы белгісіз бір елдердің гаванына барды, дерегін ешкім білмейтін тағы тайпалардың қонысында болды, халқы өріп жүрген қотандарын аралады. Теңіз төрінде түн тымырсығында тәтті ауасын талай сімірген оңтүстік аралдарының жұпар иісі келді. Төбесіне пальма ағаштарынан үкі қадаған маржан рифтері көгілдір мұхиттың қиырынан біресе көрінеді, біресе бұлдырап жоқ болып кетеді, өзі аралдар арасында тропиктің ұзақ күндерінде бұрынғысынша пассатпен арпалысып жүргендей көрінеді. Көріністер қиялдай зымырап өтіп жатыр. Біресе ол күн күйдірген, шаңытқан Аризона шөлінде ат ойнатып, айғай салып шауып келеді, енді бір сәтте ыссы ауасы сағымдай толқыған Калифорнияның Ажал аңғарында мүлгіген ақ молаларды көреді немене зәулім биік мұз таулары күмістей күнге шағылысқан Мұзды мұхит бетінде салқын толқындарды ескегімен ұрып келеді. Біресе маржан аралында құрма ағашының саясында жатып, жағаға соққан мұхит толқындарының бір қалыпты гүрілдеген, пысылдаған тынысына құлақ тігеді. Әне, бір кезде апатқа ұшыраған ескі кеменің су шығарып тастаған қаңқасын сүйреңдеген жасыл жалын жалап жатыр, осы сиқырлы сәуленің жарығымен әлдебіреулер әншілердің түнгі сарынына, гавайя гитарасының сыңғыр күңгіріне, тамтамның дабыр-дүбіріне қосылып, «гулу» биін билейді. Тамылжыған тропик күні. Жырақта, жұлдызды аспан фонында қараңдаған жанар тау. Әуеде қалықтаған жарық ай, көкжиегінде жарқыраған Оңтүстік Крест жұлдыздары.

Мартиннің өзі эол арфасына айналып кетті десе болар еді. Өмірінде көрген-білгендерінің бәрі соның сым шегі. Қыз ойнаған музыка осы шекті тербеткен жел. Сым шек діріл қағып, өткен-кеткенді есіне түсіреді, арман-қиялын қозғайды. Ол музыканы жай сезіп қана қойған жоқ. Оның түйсігі, әрбір түсінігі белгілі түрге, бояуға айналып, әлдеқандай хикметтің күшімен образ туғызды. Қазіргісі, болашағы біртұтас тұлғаға айналды; өзі таңғажайып, ыссы, кең дүниеде еркін жүр. Қарап жүрген жоқ, қыз үшін айтып жеткісіз ерлік жасайды. Miне, қызға қолы жетті, қасында қатарласып отыр, оны иемденіп, құшақтап, қиял дүниесіне өзімен бірге алып ұшты.

Руфь жігітке бұрылып қараған еді, көркінен көңіліндегісін танығандай болды. Ол мүлде өзге адам сияқты болып кетіпті. Жарқ-жұрқ еткен үлкен көздері сазды үн пердесінен әрі өтіп, жанды өмір тіршілігінің қан тамыры қалай соғып тұрғанын естігендей, қиялдың ақылға сыймастай алып елесін анық көріп отырғандай. Қыз таң қалды. Жаңа ғана қасында отырған дөкір, орашолақ, оралымсыз жігіт ғайып болып кеткендей көрінді. Үстіндегі олпы-солпы киімі, жара-жара қолдары, күн қаққан беті өзгермегені рас, бірақ осының бәрі енді сырт көрініс, түрменің торы тәрізді. Қыз сол тор ішіндегі мылқау, дәрменсіз ұлы жан дүниесін сезеді, көңілін қобалжытқан сезімін айтып жеткізерлік сөз таба алмайды ол. Осының бәрін Руфь кірпік қаққанша көріп үлгірген. Ебедейсіз, ерсі жігіт заматта бұрынғы қалпына қайта келді. Бәсе, қиял екен деп күлді қыз. Бірақ әсері тез тарқаған жоқ. Мартин өз-өзінен қорашсынып, қоштасу үшін қасына келгенде, қыз Суинберннің бір томын, оған қоса Браунингінің тағы бір томын берді. Осы тұста оның ағылшын әдебиеті курсынан Браунингіні оқып жүрген кезі-ді. Қасына келіп, рахмет айтып, дыбдырлап тұрған Мартин бала сияқты еді, қыз апасындай аяп кетті оны. Дөрекі жігіт, торға түскен жан, өзіне ерекше сұқтана қарап, әрі елжіреткен, әрі сескендірген еркек есінен шығып кетті. Алдында тұрған бір бала. Бала қожыр-қожыр тастай қатты қолымен қолын қысып, тұтыға сөйледі:

– Бүгінгі сәт өмірімдегі ең бір тамаша күнім болды. Мұндайға мен үйренбеген адаммын, – дейді ол сасқалақтап, жан-жағына қарап, – мынадай кісілермен, мынадай үйде бірге отырып бойым үйренбеген. Осының бәрі мен үшін жаңалық... ұнайды.

– Тағы да келіп тұрыңыз, – деді қыз ағаларымен қоштасып жатқан жігітке.

Мартин кепкасын баса киіп, табалдырыққа тарс етіп бір сүрініп, шыға жөнелді.

– Ал, айтшы кәне, ұнады ма саған? – деді Артур.

– Өте қызық екен өзі. Біз үшін мұндайлар таза ауа, салқын самал сияқты. Нешеде екен жасы?

– Жиырмадан жиырма бірге қарайды. Бағана сұрап білгем. Бұрын мұншама жас болар деп ойлаған жоқ едім.

«Демек, мен үш жас үлкен екенмін ғой онан» – деген ой келді қызға жатар алдында жақсы тілек айтып, ағаларымен сүйісіп жатқанда.

Үшінші тарау

Баспалдақтан түсе бере Мартин Иден қалтасынан сарғыш түсті бір жапырақ күріш қағазы мен бір шөкім мексикан темекісін алып, шылым орады. Құмарын тарқата, сіміре бір сорды да, түтінін ақырын сыздықтатып шығарды.

– Апырай! – деді ол дауыстап, бұл үнінде әрі таң қалушылық, әрі зор сүйініш бар еді. – Апырай-ай, – деді ол тағы да, сәл кідіріп:– Апырай, ә! – деді бір кезде. Сөйтті де көйлегінің жағасын ағытып алып, қалтасына салды. Салқын жауын сіркіреп тұр екен. Мартин жалаң бас, пиджагінің түймесі ағытулы, ештемені елең қылмай келе жатыр. Жаңбыр жауып тұрғанын еміс-еміс сезеді. Есеңгіреп қалған екен, өңінде түс көрген адамдай жаңа ғана басынан кешкен оқиғаны қиялында тағы көрді.

Мартиннің әйел туралы қиялдану әдетінде болмағанымен, оқтын-оқтын есіне алып, түбінде бір кездесерсің-ау деп жүретұғын. Сол әйел затын ұшыратқанын білді. Онымен стол басында бірге отырды да, қолын қысты, көзіне көзі түсті, жанарынан сұлу көздеріне сай сұлу жан дүниесін көрді, сол сұлулықтың мекені іспетті сұңғақты сұлу бойына көз тоқтатты. Бірақ Мартинге қыздың тәні пәс ой түсірген жоқ – бұрынғысына қарағанда бұл да бір жаңалық. Себебі бұған дейін әйелдің көзге оттай басылатын тәні десе қилы-қилы қиял-сезім пайда болатын ғой. Бірақ Руфь ерекше жаралған, оның тәні де өзгеше. Ол ауру-сырқау дегенді білмейтін асыл тұлға, жан тұрағы, жан пейіші, періштедей арудың ауадай үлбіреген кіршіксіз таза бейнесі. Періштеге ұқсатқанына таңырқады. Қиял бұлдырынан айығып, анық нәрсеге ой жүгіртті. Бұрын дінге, дін сөзіне, періште, хор қызы дегендерге сенбейтін. Қалпе-сопылардың адам жаны өлмейді деген сөздеріне күлуші еді. Оның ойынша о дүниеде өмір бар деу бекер; өмір, тіршілік осы дүниеде, онан арғысы – мәңгі қараңғылық. Бірақ жаңағы қыздың көзінен елес берген бір керемет жан екені рас және ол өлуге тиіс емес, мәңгі жасамақ. Бұрын-соңды бірде-бір еркек, ешбір әйел мәңгілік туралы ой түсіріп көрген жоқ еді. Мына қыз ой салды! Бір қарағанда-ақ терең сырды үнсіз ұғындырды. Оның сабырлы да жұқа өңі, сүйкімді де ақылды ақ дидары көз алдында әлі құбылып тұр, ол періштеше төңірегіне аяныш мейірін төгіп, елжірей күледі, көркінен бұрын көрмеген ғажайып нұр төгіледі. Оның мөлдірі адамның есін кетіргендей. Өмірде қайырымдылық та, зұлымдық та кездесе береді, ал тіршіліктің тазалық деген тағы бір қасиеті барын Мартин білмеуші еді. Қазір ол осы тазалықты, мейірбандық пен күнәсіздікті көріп отыр. Мәңгілік деген осы да.

Осы өшпес өмірге мен де аралассам деген Мартинге пендешілік ой келді. Бірақ ол Руфь сияқты қыздың босағасында жүруге де жарамайтынын жақсы біледі. Бір кеш қасына отырып, дидарласуы әлдеқалай сәті түскен, күтпеген тамаша оқиға да. Әрине, солай. Бұған өз еңбегі сіңген жоқ. Бұл бақыт маңдайына сыймайды. Оны осы тұста әлдебір діни сезім биледі. Дүниеден баз кешкен, мүсәпір, бейшара, пәс адамға айналды. Күнәсі көп адам осындай халге жеткенде тәңірісіне тәубе келтірмек. Ол күнәға баттым деп ойлады. Бірақ әрбір күнәкар адамның ағат кеткен ісіне аһ ұрғанымен, ақыры қайырын берер деп болашаққа үміт артатыны сықылды, бұл да қыздан күдер үзбеді. Сондағы дәмететіні не? Осындайда есіне келетін жайттерге мүлде ұқсамайтын бір бұлдыр. Намысы мен арманы қиялына қанат бітіргендей ол қызбен бірге әлемнің биігіне қалықтап шықты, шырқау шеңберде қызбенен сұхбаттасты, дүниенің барша игі рахаты мен қызығын көрді. Бұл әдепсіз нас пиғылдан пәк рух мейірі-ді, риясыз адал жан достығы, ақыл-ой жетпес керемет еді. Мартин еш нәрсе ойлаған да жоқ. Ақылын сезім биледі, бұрын байқалмаған күшті эмоция жеңді, тебіренген тәтті сезім мұхиттай толқыды, болмыстың шеңберінен шығып шығандап кетті. Ол мас адамдай теңселіп, былдырлап келеді.

– Апыра-ай! Апырай, ә!

Бұрышта тұрған полисмен күдіктене, сұғын қарады, балпаң жүрісінен матрос екенін таныды.

– Жүгіңді ауыс тиеп алып, қайдан келесің? – деді полисмен.

Мартин Иден әуеден жерге түсті. Жаратылысында жағдайға тез үйлесе кететін іштей икемді жігіт полисменнің дауысын естісімен-ақ есін жиып алды.

– Бәрекелді! – деді күліп. – Өзімнің дауыстап сөйлеп келе жатқанымды абайласамшы!

– Көп ұзамай, мүмкін, жырлап та жіберерсің, – деді полисмен сен неменің сылайыңды сезіп тұрмын дегендей.

– Жоқ, жырламаймын... Оттығыңыз бар ма, қазір трамвайға отырып, тұп-тура үйіме қайтам.

Ол темекісін тұтатып алып, полисменге: «Қайырлы түн», – деді де жөніне жүріп кетті.

– Мұны қалай көресіз, – деді ол өзіне өзі. – Мына алаңғасар мені мас деп қалыпты ғой! – деді де ішінен күліп: «Мен осы шынында да мас шығармын, арудың дидарын көріп, мас болам деп ойласамшы», – деді.

Телеграф-авенюде ол Берклиге кетіп бара жатқан трамвайға қарғып мінді. Вагон толы өңкей жас жігіт студенттердің өлеңін айтып шуылдап келеді. Мартин оларға сынай қарады. Байқаса, бәрі де университет студенттері екен. Бұлар да қыз баратын лекцияға, қыз араласатын қауымға қатынасатын жігіттер, әлбетте, қызбен таныс болуы ғажап емес, күнде көрем десе де ерік өздерінде. Бірақ бұлар олай етпеген, ұзақты-кеш әлдеқайда қыдырып жүрген ғой. Одан да кешкі уақытын сол қызбен бірге өткізіп, әңгімелесіп, әзілдесіп, наз сұлумен сырласып отырмас па. Студенттердің арасынан сығыр көз, салпы ерін жас жігітке көзі түсіп кетті де, мынау жастайынан бұзылған неме ғой өзі, деді ішінен. Кемеде қызмет етсең нағыз қорқақтың, сөз таситын сүмелектің өзі болар едің. Тап осы жасықтан он есе артықпын ғой, әйтеуір, деген ой келді, бұған іштей қуанды. Өйткені ғашығына бір адым жақындағандай болды. Өзін өзге студенттермен де салыстырды. Әлеуетті, шымыр денесі есіне түсіп, күш сынассақ, ешқайсысы маңыма келе алмас еді деп ойлады. Бірақ бұлардың басы толған білім, сондықтан қызбен тез түсінісіп, еркін сөйлесе алады. Оның еңсесін көтертпейтін осы бір ой. Бірақ бұларда бар ми менде жоқ па, олардың ақылы жеткен нәрсеге менің ақылым жетпей ме деп өзеуреді ол. Иә, олар өмірді кітаптан зерттеген, бұл болса үнемі өмір тақсіретін тартумен келеді. Мұның басы да білімге толы, бірақ оның білетіні өзге дүние. Осылардың қайсысы, мәселен, желкен керіп, руль басқарып, вахтаға тұра алар еді? Оның қауіп-қатерге, ерлікке, жоқшылық пен еңбекке толы өмірі көз алдында елестеді. Өмір мектебінен өткенде басынан кешкендері есіне түсті. Иә, ол өмірден ұтылмапты. Күндердің күні бұлар да сол өмірмен бетпе-бет кездеседі, мұның көргенін бұлар да көреді. Өте жақсы. Бұлар бір кезде Мартинге көптен таныс дүниені білемін деп жүргенде, бұл да өмірдің олар білетін екінші жағын зерттейді.

Окленд пен Берклидің арасында әлі үй салмаған бос жатқан жер көп. Трамвай сол арамен келе жатқан. Мартин Иден маңдайшасында «Хиггинботамның бөлшек саудасы» деген тыраш жазуы бар, өзіне көз таныс, екі этажды үйге қашан жетемін деп келеді. Жеткен кезде трамвайдан секіріп түсе қалып, үйдің маңдайшасындағы жазуға біраз қарап тұрды. Оған жазудың өзінен гөрі өзге жәйттер жақсы мәлім. Жазудың әрбір әрпінен ұсақшылдық, менменшілдік, бейшаралық сезіліп тұрар еді. Бернард Хиггинботам Мартиннің жездесі, Мартин оның ар жақ-бер жағын жақсы біледі. Есікті өзінің кілтімен ашып кірді де, баспалдақпен екінші этажға көтерілді. Жездесі осы үсте тұрады, дүкені аста, дегенмен шіріген овощтың иісі мұнда да сезіліп тұр. Қараңғы ауыз үйде қармалап жүріп, толып жатқан жиендерінің біреуі қалдырып кеткен ойыншық арбаға сүрініп кетті де, есікке барып соғылды. «Сараң неме-ай, – деп ойлады ол, – бipey-мipey қараңғыда көзін шығарып алмасын деп, газ жағып та қоймаған, соған екі цент ақшасын қимайды».

Сипалап жүріп, есіктің тұтқасын әрең тауып, үйге кірсе, жарық бөлмеде апасы мен Бернард Хиггинботам отыр екен. Апасы ерінің шалбарын жамап, жездесі екі аяғын сыйдитып, үстелге салып қойып, газет оқып отыр, аяғында жамау-жамау ескі киіз кебісі. Мартин бөлмеге кіріп келген сәтте жездесі зымиян көздерімен қадала қарады. Мартин Иден Бернардтан іштей жиіркенетін. Апасына осының қай қылығы ұнады екен деп ойлайтын. Оны сұр жыландай көріп, көрген жерде өкшесімен езіп кеткісі келуші еді. Бірақ «жарайды, тұмсығыңды бір бұзармын», – деп өзін-өзі жұбатып жүре беретін-ді. Міне, қазір де ол Мартинді оқты көздерімен атып барады.

– Немене, не боп қалды? – деді Мартин.

– Осы есікті өткен жұмада ғана сырлаттық қой, – деді мистер Хиггинботам, оның үні жалынышты екенін, жоқ ашулы екенін айыру қиын еді, – бояушылар одағы ақысына әкесінің құнын сұрайтынын білесің. Ептеп жүрмейсің бе?

Мартин жауап берейін деп тұрды да, пайдасыз екенін түсініп, есіл сөзін қор қылғысы келмеді. Іштегі жиіркенішін басайын дегендей қабырғада ілулі тұрған хромолитографияға қарап еді. Қайран қалды. Бұрын оған сурет әрдайым ұнаушы еді, қазір бірінші рет көргендей болып тұр. Мынау лас лашықтың ішіндегі өзге дүние сықылды бұл да арзан қол, үшінші сорт нәрсе-ді. Кенет көз алдына жаңа ғана өзі болған үй келді, әуелі оның қабырғасындағы суреттері, онан кейін қоштасарда жылы жүзбен жымиып, қолын қысқан қыздың өзі елестеді. Жігіт қайда тұрғанын, бұ дүниеде Бернард Хиггинботам деген біреудің бар-жоғын да ұмытты. Бірақ сол джентльмен:

– Немене-әй, жыныңды көріп тұрсың ба? – деген кезде барып, есі кірді.

Мартин есін жиып, жездесінің оқтай атқан кішкене теспір көздерін көргенде күндіз дүкенінде келімді-кетімді кісілеріне зат ұсынып жатқанда тап сол көздерінің қандай болатыны есіне түсіп кетті. Жылт-жылт етіп жылтырап, жәдігөйленіп, жалбарынып, жағынып, құлдық ұрып, құдай атып қалмаушы ма еді.

– Иә, – деді Мартин, – елес көргенім рас. Жайлы жатып, жақсы тұрыңыз! Жайлы жатып, жақсы тұр, Гертруда!

Ол бөлмесіне қарай кетіп бара жатқанда тозаң-тозаң кілемнің қыртысына тағы да сүрініп, құлап қала жаздады.

– Есікті қатты жабушы болма, – деді мистер Хиггинботам қытымырланып.

Мартиннің қаны қайнап-ақ кетіп еді, бірақ өзін-өзі тоқтатты, есікті ақырын жапты.

Мистер Хиггинботамның құдайы берді де қалды, ол әйеліне қарап, масайрап:

– Mac, – деді сыбырлап, – көресің, ішіп келеді деп едім ғой саған! Айтқаным келді ме?!

Жұбайы жүні жығылып, басын изеді.

– Көзі жайнаңқырап кетіпті, – деді ол, – жағасын да жоғалтқан ғой, кетерде бар еді. Бірақ соншама көп ішпеген секілді.

– Аяғынан әрең басып тұр, – деді ері өзінікін дұрыстап, – байқадым ғой. Сүрініп-қабынып әрең жүр, ауыз үйде әлгінде ғана құлай жаздағанын естіген жоқ па едің?

– Рас, Алисаның арбасына сүрініп қалды, қараңғыда көрмеген ғой. – Бағанадан жарыла жаздап отырған мистер Хиггинботам дүрсе қоя берді. Ұзақты күн әлдекімнің алдында бүгежектеп, әбден бойтаса болып, кеш қашан болар екен, үй-жандарыма ие болып, өзіме-өзім қашан келер екенмін деп асығып күткен еді ол.

– Сенің абзал інішегің мас дедім ғой мен саған!

Ол әрбір сөзін тасқа басқандай нақтылап, қатуланып, зәрленіп айтты. Әйелі күрсініп, күмілжіп қалды. Бұл бір толық денелі, борпас, киімін үнемі салақ киетін, ерінің қисық, шодыр мінезіне әрең төзіп жүрген, әбден қажыған әйел еді.

– Бұл тұқым қуған нағыз бәле, әлгі әкесі де осындай маскүнем емес пе еді? – деді ол сөзін прокурорша саптап, – бұл да шарбақ түбінде өледі. Айтпады деме!

Әйелі басын бір шұлғып, тағы бір күрсініп, үңіліп, ісін тіге берді. Екеуі де Мартин арақ ішіп, үйге мас боп келді деп ұйғарды. Екеуі асқақ ой, әсем сезім дегенді білмейтін, көкірегі керең жандар ғой, әйтпесе, Мартиннің көзі нұрланып, жүзі жайнап келуінен жас жігіттің бірінші рет қызға ғашық болғанын аңғарар еді ғой.

– Балаларға көрсеткен өнегеңе болайын! – деп әйелінің үндемей қалғанына ашуланған мистер Хиггинботам бір кезде айғайлап кетті. Кей-кейде әйелінің қасарыса бергенін де тілейтін әдеті бар. – Бүйте беретін болса – атамнан аулақ кетсін! Түсіндің бе? Маскүнем малғұнды күнде көрген күнәсіз бала да азғындар болар! – Мистер Хиггинботамның газеттен оқыған кейбір сөздерін қыстыра қоятын әдеті еді. – Иә, азғындар болар. Басқа не айтайын, – деді ол тағы да.

Әйелі бәз-баяғы күрсінумен, басын шайқап, ісін тігумен болды. Мистер Хиггинботам тағы да газетіне шүйілді.

– Өткен аптаның пәтер ақысын төлеп пе еді? – деді ол бір кезде газет арқылы алая қарап.

Әйелі басын изеді.

– Әлі ақшасы бар көрінеді ғой.

– Қашан жүреді екен өзі?

– Ақшасын түгескесін жүретін шығар, – деді әйелі. – Қолайлы кеме кездесер ме екен деп, кеше Сан-Францискоға барып келген. Ақшасы бар тұрғанда ол, әрине, кез келген кемеге жалдана қоймас. Тым таңдағыш қой өзі.

– Жетіспей жүргені сол еді! Палубаның сыпырғышына күй таңдаған не сән! – Мистер Хиггинботам миығынан күлді. – Таңдағышын қара өзінің! Пішту!

– Ол осында бір желкеме қазына қоймасын іздемекке алыс сапарға шығады екен деп жүрген. Тегі, ақшасы жетсе, соны күтпек білем.

– Осында орналасам десе, мен өзіме көлікші етіп-ақ алар едім оны, – деді ері, бірақ жаны ашығаннан айтып отырмағаны сезіліп тұр. – Том кетіп қалды ғой бізден.

Әйелі елең етіп, сұраулы кескінмен қарай қалды.

– Бүгін ол есеп айырысып, шығып кетті жұмыстан. Каррузерстерге баратын болған білем. Жалақысы көбірек көрінеді. Менің шамам жетер емес оған.

– Міне, көрдің бе? – деді әйелі дауыстап. – Істеген еңбегіне қарағанда, ақысын аз төлеп жүрсің деп едім ғой.

– Есіңде болсын, кемпір, – деді мистер Хиггинботам шамданып. – Мен саған еркектің ісіне араласпа деп мың рет айттым ғой. Қайта-қайта айта бермеймін, білдің бе?

– Маған бәрібір, – деп әйелі күңк етті. – Бірақ Том жөні түзу адам еді.

Байының бетінен қабуын қарашы дегендей Бернард әйеліне оқты көзін қадап:

– Інішегің жалқау неме болмаса, көлік айдауына болар еді ғой, – деді.

– Пәтері мен тамағына бересісін кідіртпей төлеп келеді, – деді әйелі. – Ол әрі менің інім, саған түк борышы жоқ, енді босқа неге байланыса бересің. Мен де адам емеспін бе, өзіңмен отасқаныма, міне, аттай жеті жыл болды.

– Айтпақшы, түнде ұзақ отырып, кітап оқитын болса, газға ақша төлеуге тиіс, осыны ескерттің бе?

Миссис Хиггинботам бұл сұраққа жауап берген жоқ. Ашуы басылып, жігері жасып, шөгіп кеткен жан ғой. Бернардекең әбден масайрады. Мысын бастым деп ойлады. Қаптесердің көзіндей жылтыңдаған көздерінде кекті қуаныш белгісі пайда болды. Әйелін осылай жуасытып тастаған сайын айызы қанып қалушы еді оның. Расын айтсақ, бұл онша қиынға түсіп те жүрген жоқ, екеуі жаңа қосылған кезде, жыл сайын бала тауып, бір жағынан, жолдасы титығына жетіп, жігері құм болмай тұрған шағында бұлай емес еді.

– Ендеше ертең айт, – деді ол. – Иә, ұмытпай тұрып есіңе салып қояйыншы. Ертемен Мэриенге біреуді жұмса, балаларға көз болсын. Том кетіп қалды, енді менің өзім товар әкелуім керек, сен менің орныма дүкенде сауда жасарсың.

– Ертең кір жуайын деп едім, – деді әйелі күмілжіп.

– Ертерек тұр олай болса... Сағат онсыз мен оралмаспын.

Ол кейістік білдірген кісідей газеттің бетін кенет аударып жіберіп, шұқшиып оқи бастады.

Төртінші тарау

Жездесімен шекісіп қалғаннан кейін құйқа тамыры шіміркенген Мартин Иден қараңғы ауыз үйді қармалап жүріп, бөлмесін әрең тапты: бұл – бір кереует, бір аспалы құман, бір ғана үстел сиятын қобдишадай тар үйшік-ті. Мистер Хиггинботам тым сараң кісі ғой, зайыбы жұмыс істей алатын болған соң, үй күтуші әйел жалдамаған. Оның үстіне бір бөлмені екеу етсе, пәтерге екі кісі жіберуге болатыны тағы бар. Мартин Суинберн мен Браунингтің кітаптарын үстел үстіне қойып, пиджагын шешіп, кереуетіне отыра кетті. Пружина дене салмағын ауырсынғандай, ыңырана күрсінгендей болды, мұны ол елеген жоқ. Башмағын шешпекке еңкейе бергенде, қарсы алдындағы ақ қабырғада төбеден өткен жаңбыр суының қарауытқан теңбіл-теңбіл дағын байқады да, соған қадалып қарай қалды. Теңбілдер бір сәт қыбырлап, қимылдап, елеске айналды. Башмағын шешу есінен шығып кеткен Мартин қабырғадан көзін алмай аңырып ұзақ отырды, бір кезде ерні қимылдап «Руфь!» деп сыбыр етті.

«Руфь!» Мартин жай дыбыстың да жан тербейтінін білмеуші еді. Мына дыбыс жүрегіне өте жылы тиді, елжіреп, қайта-қайта: «Руфь, Руфь» дей берді. Қыз есімі дуалы тұмар тәрізді: аузына түссе, ақ дидары көз алдына келіп, қабырғаға алтын нұрын түсіреді. Қабырғаға ғана емес – шексіз әлемге шашырайды, өзі қыздың жан дүниесін іздеп, шарқ ұрып жүрген сонау алтын кеңістікке тарайды. Іштегі бар асылы асау ағындай сыртына тебеді. Қыз ойына түссе, көңілі тасып, ізгілікке қолы жеткендей, нұр үстіне нұр жауғандай қуанады, көкірегім аршылған үстіне осылай аршыла берсе екен деген игі үміт туғызады. Бұл бір жаңалық. Мартин бұрын-соңды мұндай әйел ұшыратқан емес. Қайта басқа әйелдер әдепсіз, дөрекі хайуан қып жіберетін. Сонда да көпшілігі-ақ, жақсы болсын, жаман болсын, жаратсын-жаратпасын, әйтеуір, бар жақсысын аяп қалмағанын Мартин түсінбеуші еді. Өзі туралы ол ешқашан да ойланған адам емес, кісінің жүрегінде сүйіспеншілік сезімін оятатын қасиеті барын білмейтін де, көп әйел сыртынан назар салып жүретінін байқамайтын. Әйел жанаспаса, әйелді өзі іздеген емес, жақсыдан шарапат дегендей бірен-саран бикешке алда-жылда шарапатым тиді деп ойлаған да емес. Иә, күні бүгінге дейін әйелге селқос қарағаны рас, сол себепті де оларға мен тиіскен жоқпын, кірлі қолдарымен жабысып айырылмаған өздері деп ұйғарды. Жоқ, бұл әйелдер жөнінде де, өзі туралы да әділ айтылған пікір емес. Бірақ солай екенін ол түсінбеді, бәлкім, өзі жайлы ойланып әдеттенбегендіктен болар, қайткен күнде де қазір сорақы көрініп отырған кейбір жайттар есіне түскенде, ұялғаннан жерге кіріп кете жаздады.

Бір кезде орнынан тұрып, аспалы құманның үстіндегі шыбын қонып, қожырқайлаған айнаға қарады. Айна бетін сүлгімен сүртіп, өзіне-өзі біраз қаранды. Бұл өмірінде бірінші қарануы-ды. Жіті де көреген көздері басқа дүниенің алуан қилы құбылысына ауып кетіп, өзіне әлі түспеген ғой. Айнадан жасы жиырмаға жаңа келген жас жігіттің жүзін көрді, сұлу ма, жоқ па – айта алмайды, өйткені сұлулықтың парқын әлі білмейді. Жазық маңдайының үстінде қауқиған сары бұйра шашына көзі түсті. Бұйрасын әйелдер өте ұнатушы еді де, сылап-сипап бәйек болушы еді. Бірақ қыз үшін оның маңызы жоқ екенін біліп, кідірмеді, құдды көзбен бұрандалап, ар жағында не жатқанын көргісі келгендей өте-мөте маңдайына шұқшиды. Осы менің миым қандай екен? – деп ойлады. – Бұл мидың не қызығын көрем? Не мархабат табам одан? Қызға қолымды жеткізе алар ма деген беймаза сауал көбейді.

Мартиннің көздері күн сәулесі түскен көк теңіздің айдынындай көгілдір еді. Менің де көзімнен жаным көрініп тұра ма екен, қызға ұнар ма екен деген ой келді. Ол бөгде біреудің, тіпті қыздың көзімен қарамаққа тырысты, мұнан ештеме шықпады, бірақ. Әдетте, ол етене таныс адамдарының ойындағысын тез сезе қоюшы еді. Ал қыз өмірінен мүлде бейхабар. Қыз керемет құпия сыр, оның ойындағысын біле қою қиын. Иә, көз демекші, мынау жауыз, залым адамның көзі емес, адал адамның көзі тәрізді деп түйді, бетіне қарады, қоңырқайлау екен, таң қалды, мұндай қарамын деп бұрын ойламаған еді. Жеңін шынтағынан жоғарырақ түріп, бет ажарын қарымен салыстырып қарады. Жоқ, ақ екен, қолдарын да күн қағыпты. Қолын көтеріп, күн тимеген жеріне қараса – аппақ. Мына тотыққан бетім де, күнге күйгені болмаса, бір кезде осындай ақ болған ғой деп күлді; денесінің күн тимеген жеріндей тәні аппақ әйел де аз екені есіне келген жоқ.

Кей-кейде ашу жеңіп, уылжыған сезгіш еріндерін қатты жымқырып, шамырқанғанда дүниеден тәрк, қатал, ызғарлы сияқты көрінетіні бар демесеңіз, жалпы ауыз бітімі оймақтай әдемі, жауынгерге де, ғашық жарға да лайықты еді. Оның ерні дүние рахатынан нәр алуға да, керек болса, қайысып үнсіз қаһар төгуге де әзір. Иегі мен зілдей жақ сүйектері айбарын аңғартқандай, қайраты сезімін билеп, ақылға жеңдіріп тұрғандай еді, сондықтан ол сұлулықтың тазасы мен сезімнің мөлдірін ғана қалайды. Ал маржандай тізілген аппақ тістеріне дантистің қолы тиген емес. Оны көріп тістерім аппақ, беп-берік, теп-тегіс екен деді, бірақ кейбір кісілер күн сайын тісін тазартады деуші еді деген көмескі ой келіп, өз-өзінен ұялды. Бұл аузы таза ардақтылардың әдеті, қызбен сұбхаттасатын сырбаздардың салты ғой. Қыздың өзі де тісін күн сайын тазартатын шығар. Мартин өмірінде тісін тазартып көрмегенін білсе – қыз не дер еді. Күні ертең үржаңа щетка сатып алып, тіс тазартып әдеттенуі жөн. Қыз көңілін құр ерлігімен аударып алам деуі дұрыс болмас. Ол мұнан былай күтініп жүруге ұйғарды; әдетте, қатырғы жаға кигенде мойнына бұғау салғандай көретін әдетін қойып, енді тіс тазартудан бастап, мойынға жаға салуға дейін зор өзгеріс жасауға бел байлады.

Мартин қолын көтеріп, алақанының күсін тырнады, терісіне кір-қолаң әбден сіңіп кеткен, щеткамен ысқыласа да кетер емес. Шіркін, қыздың алақаны қандай! Еске алудың өзі бір ғанибет. Раушан гүлдің желегіндей жұп-жұмсақ; қардың қылауындай салқын да жеңіл. Әйелдің қолы мұншама биязы, нәзік болады деп кім ойлаған. Шіркін-ай, қолын қысып, аяласа, сипаса қайтер еді деп ойлағанда өз-өзінен ұялып, қызарып кетті. Бұл жаман ойы қыздың рухани дүниесін қор ететін тым өжет қылық деп білді. Қыз дүнияуи нәрсенің бәрінен аулақ, асқар биікті мекен еткен рух, денесіз қуат. Дегенмен оның мамықтай алақаны есінен кетпеді. Жігіт фабрикада істейтін немесе үй жұмысынан ығыр болған бейнетқор әйелдердің көнтақа қолдарына көзі үйренген ғой, әлбетте, мұның себебін де жақсы біледі. Қыздың қолы... нәзік, жұмсақ болатын, себебі ол қолдап, еш уақытта еңбек етіп көрмеген жан. Өмір сүру үшін тірнектеп, еңбек етпейтін адамдар есіне түскенде қызбен екеуінің арасындағы айырмашылық жер мен көктей көрінді. Көз алдында еңбек дегенді білмейтін ақ сүйек алпауыттар елестеді. Қабырғадағы қара дақтың бетіне олардың бейнесі түсті, бәрі де қолдан құйған тәкаппар, паң мүсінше іспетті. Мартин ес білгелі тыным көрмей тырбанумен келеді; бүкіл үй семьясы күн көрісін еңбек етумен табатын. Тіпті Гертруданы алайық. Оның үнемі кір жуудан сарсық түсіп, дүрдиіп кеткен қолдары піскен еттей қып-қызыл. Немесе екінші апасы Мэриенді алыңыз. Ол консерв заводында істейді. «Мэрйеннің кішкене сұлу қолдары помидор турайтын пышақтан қызылшақа жара. Ол аздай, өткен қыс қатырғы фабрикасында істеп жүргенде екі саусағын буынынан машина жұлып әкетті. Шешесінің табыт бетіне айқастырып салған қожыр-қожыр қолдары есіне түсті. Әкесі ше, ол да өле-өлгенше жұмыс істеумен кеткен, алақанының күсі бір елі еді. Ал Руфьтің қолдары болса сүйріктей нәп-нәзік, шешесі мен ағаларының қолдары да сондай. Бұл таң қаларлық жайт, өйткені осының өзінен-ақ, каста белгісі, олар мен өзінің арасындағы зор айырмашылық айқын көрініп тұр.

Мартин қынжылып күлді, қайтадан кереуетіне отырып, башмағын шешті. Иә, ол ақылынан адасыпты – әйелдің көркін, мақтадай жұмсақ, нәзік қолдарын көріп, мас болыпты. Кенет көз алдына тағы бір елес келді. Ол түнде Лондонның Ист-эндісіндегі қапастай қараңғы қаңырайған үлкен үйдің қасында тұр, жанында Марджи деген он бес жасар жұмысшы қыз бар. Кешкі ойын тарағаннан кейін қызды үйіне шығарып салып тұрған беті. Қыз бала мынау сиыр қора секілді зәулім лас үйде тұрады. Қоштасарда Мартин қолын созды. Қыз оған ернін тосты, бірақ Мартиннің сүйіскісі келген жоқ. Әлденеге жүрегі дауаламады. Содан кейін қыз қалтырап, қолын қысты. Алақанының күсін сезіп қалған Мартиннің жүрегі елжіреп қоя берді. Жас қыздың жалынышты аш көзін, әлі буыны бекімеген балдырған, әлсіз денесін көрді, кемеліне келмесе де оянған, батылы бармаса да талпынған әйелдің қомағай ниетін сезді. Аяп кетті де бауырына басып, ернінен сүйді. Сол сәтте қыздың қуана қымс еткенін, мысықша тырмысып, жабыса түскенін байқады. Бейшара бәлекей әйел! Мартин әлдеқашан өтіп кеткен өмірінің осы бір суретін тағы көрген кезде қыздың қыбыр етіп бауырына кіріп, өзінің жүрегі елжіреп, аяған сонау бір минутіндегідей бүкіл денесі тағы да тітіркеніп кетті. Бұл сұрғылт, сұрқай сурет еді: сол күні аспан да сұрғылт, көшеге төсеген лас плита-тасқа сіркіреген жаңбыр да сұрғылт болатын. Кенет көз алдындағы қабырғаға жарқ етіп түскен бір нұр сәуле бұған дейінгі көріністің бәрін жауып кетті, ай жүзін жібектей үлбіреген алтын шашы көмкерген екінші қыздың ақ дидары сонау аспандағы қол жетпес жұлдыздай жылыстап, тағы да жарқырады.

Мартин үстелден Суинберн мен Браунингтің томдарын алып сүйді. Мені үйіне шақырды ғой деп ойлады. Содан кейін айнаға тағы бір қарап, қошеметті үнмен:

– Мартин Иден, ертең ең алдымен бітіретін жұмысың – оқу үйіне барып, әдептілік туралы бірдеме оқуың керек. Түсіндің бе? – деді.

Сөйтті де шам сөндіріп, денесінің бар салмағымен пружинаны шықыр еткізіп, төсегіне жата кетті.

– Ең әуелі, Мартин, сен сөз арасында шайтан алғыр дей беруіңді тый. Естідің бе, ескі досым! Мұны жадыңа жақсылап тоқып ал!

Осы сөзді айтып, ол ұйықтап кетті. Ұйқыда көрген түстері наша тартқан адамның қиялындай батыл да, әдеттен өзге сұлу да еді.

Бесінші тарау

Келесі күні таңертең ұйқысынан оянып, мұрнына ащы сабын, қолаңсы кір иісі келгенде, түнде көрген әдемі түстері ғайып болды. Құлағына ауыр тұрмыстың қаңғыр-күңгірі келді. Бөлмесінен шыға бергенде апасының шаптыққан дауысы мен шапалақтың шарт еткені естілді, сірә, апасы ашуын басайын деп баласының біреуін салып қалған болу керек. Шар еткен баланың дауысы құлағына түрпідей тиді. Бұл үйдегінің бәрі тіпті, дем алатын ауасына дейін жексұрын да. Руфь үйінің тыныштығы мен гармониясына мүлдем жанаспайды-ау! Ондағының бәрі рухани мархабат дүниесі болса, мұндағының бәрі материялық, дөрекі материялық тіршілік.

– Бері кел, Альфред! – деді ол жылаған балаға қалтасынан ақша іздеп жатып. Мартин іштар адам емес еді. Жиеніне жиырма бес центтік майда ұстатты да, қолына алып, жұбатты.

– Ал енді шауып барып, мынаған өзіңе науат сатып әкел, аналарға да берерсің, білдің бе? Бірақ науаттың тез ерімейтінін ал.

Апасы кеспектен басын көтерді.

– Он цент те жететін еді ғой, – деді ол, – бірақ сен ақшаның қадірін білемісің. Бала ес біле ме, көп жеп, күпті болмаса не қылсын.

– Оқасы жоқ, ақшам далаға кетпейді, – деді оған Мартин көңілді үнмен. – Қайырлы таң, апа, қолың бос емес екен бетіңнен сүйейін деп едім.

Мартин апасын аяп кетті; байғұс, қайырымды, ақ жүрек, адал жан еді деп ойлады. Өзінше оның інісін жақсы көретіні рас, Мартиннің іші сезеді де. Бірақ жылдар өткен сайын бұрынғы қалпы өзгеріп, қазымыр, ашушаң болып кеткені рас. Оны мұндай халге жеткізген ауыр бейнет, көп семья, күйеуінің қыңыр мінезі. Мартинге шіріген овощтың, кірдің, көп қолдан өткен бақыр ақшаның иісі апасына сіңіп кеткендей көрінді.

– Бар, тамағыңды ішсейші, – деді Гертруда інісіне іші жақсы көріп тұрса да сырттай қаталсынып; дүние кезіп кеткен аға-інілерінің ішіндегі ең жақсы көретіні де осы Мартин-ді.

– Жарайды, бері кел, маңдайыңнан иіскейін, – деді апасы әлдеқалай ықыласы түсіп.

Ол сабынның көбігін әуелі бір қолынан, сонан кейін екінші қолынан сиырып түсірді. Мартин апасының ауыр денесіне қол артып, тершіген дымқыл ернінен өпті. Гертруда көзіне жас алды. Бұл жүрегі жібігеннен де емес, үнемі ауыр мехнат шегіп, қалжырағандығынан да болар. Гертруда итеріп жібергенімен, Мартин оның көз жасын іркіп алғанын көріп қалды.

– Тамағың пеш ішінде тұр, – деді апасы күмілжіп, – Джим да тұрған шығар. Бүгін мен де кір жуғалы таңсәріден тұрдым. Бар, тамағыңды тез ішіп, үйден шық; бүгін күн ауыр. Том бізден кетіп қалған, енді бүгін Бернардтың өзіне көлік айдауға тура келеді.

Көңілі бұзылып кетті Мартиннің, ас үйге барды. Апасының қызарған беті, алқам-салқам сиқы көз алдында әлі тұр. Қолы тисе мені күтер еді деп ойлады Мартин. Бірақ жұмыстан діңкесі құрып біткен ғой. Хайуан Бернард Хиггинботам, осыншама азапқа салып қойғанын қарашы. Бір жағынан, апасының сүйісуінде ешқандай жарастық болмауы да есінен кетпейді. Бірақ бүгінгі сүйісуінде бір өзгешелік бар. Гертруда тек кемеге шығарып салғанда немесе сапарынан қайтқанда ғана сүюші еді. Бұл жолы сүйіскенде аузына сабынның дәмі келді, әрі ернінің бұрынғыдай емес, болжырап кеткенін байқады. Әдетте сүйіскенде ерін деген тез бүріп әкетпеуші ме еді. Ал мынау әбден қалжыраған, сүйісудің не екенін де ұмытқан әйелдің әдетін істеді. Апасының қыз кезі есіне түсті, жас шағында күндізгі ауыр жұмысынан қолы босасымен ойынға барып, түні бойы би билеп, таңертең тура кір жуатын жеріне жұмысына бара беретін. Көңілі тағы да Руфьке ауды. Өзі сияқты ерні де уылжып тұрған шығар деп ойлады ол. Көз тастағаны, қол алысқаны сықылды сүйіскенде де шын ықыласымен құшырланып сүйісе ме екен? Қиялында қыз ерні өзінің ерніне тигендей басы айналды. Аспанда, раушан гүлдің желектері арасында, хош иіске елтіп, қалықтап жүргендей көрді.

Ac үйде екінші пәтерші жалғыз өзі су қараңғы адамша әлдеқайда қарағ