автордың кітабын онлайн тегін оқу Maqolalar, nutqlar, xotiralar
MUNAVVAR QORI ABDURASHIDXONOV
- NUTQLAR VA MAQOLALAR -
NIKOH TO‘G‘RISIDA
Janob muallif va muharriri «Taraqqiy»din iltimos qilurmankim, nikoh masalasi xususida mani bu besh-olti kalima so‘zimg‘a «Taraqqiy» sahifasidan joy bersalar.
Qola nabiyyi sallollohi alayhi vasallam nikoh sunnati «Faman rag‘ba an sunnati folis mani» mazmunicha bir oqil va bolig‘ kishiga tazavvij, ya’ni uylanmoq sunnat mua’kadalarini biri bo‘lmoqig‘a hech shubha yo‘qdur. Bunga binoan har kim o‘z kafuvvini topib, oli qadaral ol to‘y-tomosha qilib, imom afandilarimiz fasih va mavzun iboratlar birla aqdi shar’iy qilib, bir vajhi sunnat xutba o‘qilib, qizni kuyov qo‘lig‘a taslim qilurlar. Xo‘b yaxshi, ammo ikki-uch moddai muvassafasi bordurki, aning fasxiga ko‘shish qilmoq ulamoyi zulehtiromlarimizg‘a va ag‘niyolarimizg‘a vojib darajasida muhim va zarurdir. Birinchisi, qalmoq va xitoy toifalaridan qolg‘on bir rasmi qabihadurkim, nikohdan bir kun muqaddam besh-o‘n nafar sozanda va juvonlarni jam qilib, necha xil af’oli qabiha, g‘ayrimashru’lar birla o‘z yoru birodarlarig‘a bazm qilib ko‘rsatib, ofarinlar uyushtirar edilar. Bu ishni shar’an haromlig‘i izhori minal shamsdir. Ammo avomunnosg‘a chinon shoyi’ bo‘lmishdirki, martabai istihloldin o‘tub, sunnat, balki vojib darajasig‘a yetubdur.
Zakot bermoq bo‘lg‘on holda bir boy zakot bermasa, hech kimning ishi yo‘q, ammo o‘g‘lini uylantirib, bazm bermasa, avomlar o‘rtasida malomatga mustahiq bo‘lur.
Ikkinchi nikoh kuni kelinni kuyov hovlisig‘a olib borurda ko‘riladirgon bir rasmi shani’adurki, bir arobag‘a kelinni solib, ul arobaning oldida ikki-uch nafar xotunlar beibo chirmanda chalib va hofizlik qilib bormoqlari. Agarchi kulliyatan bo‘lmasa ham aksar joyda ko‘rilmoqdadur. Bu badbaxtlarning avrat ovozini eshitib, ko‘p musulmonlar gunahkor bo‘lmoqdadur.
Uchinchi, dallol va yalochi masalasidurkim, muni haromlig‘idin ziyoda zararlari ham bor. Chunonchi bir hovlida yalochi o‘ynasa, jami’ xotunlar ani atrofida turub o‘rtag‘a ma’jusiy otashparastlardek otash yoqurlar, ba’zi joylarda ul badkirdorlarning o‘yinini erkaklar ham bir tarafda turub tomosho qilurlar va ba’zi nodonlar qo‘llarig‘a tanga olib o‘yunchisini choqirib, bir a’lo fohishabozlik qilurlar. Bularning bu ishlarini bo‘lak mastura xotunlar ko‘rib tururlar. Mazkur erkaklarning bir ko‘zlari o‘yunchida bo‘lsa ham, bir ko‘zlari boshqa xotunlarda bo‘lur, hosili kalom, toqati islomiyatdan xorij bir xilof shar’idurki, buni shafe’i va davomi aholii islomni g‘ayrat va hamiyatdin butun-butun judo qilur. Bas, bu af’oli qaboyihlarni fasxiga ulamolar ko‘shish qilmasalar, bu ishlarni shar’an joiz ekonlig‘ini avomunnosg‘a bildurmasalar, avomunnos bul xilofi shar’iy ishlarni istihlol va istihfonida mudovomat qilsalar kerak va bul e’tiqod fosidalari bora-bora ulamolarg‘a ham ta’sir qilsa, bul xilofi shar’ilarda avomunnosg‘a mutobaat qilsalar kerak, balki mutobaatlari ham ko‘rinmakdadir. Hattoki ba’zi ahli ilmlar bu ishlarni javoziyat va shar’iligini tavajjuh qilmoqdadurlar. Yo rab, munday faso axloq va munday behamiyatlikdurki, shunday xilofi shar’ilarni man’ig‘a ellik-oltmish ming musulmondin bir g‘ayrat sohibi topilmas.
«Taraqqiy», 1906 yil, 3 fevral
Har besha gumon mubarki xolist, shoyadki palang xufta boshad[1]. Mazmunicha: g‘ayrat va hamiyat sohiblari alhamdulilloh mavjuddurlar. Chunki bundin muqaddam bazm va yalochilar haqida yozg‘on maqolamizni «Taraqqiy» sahifasida o‘qug‘on kishilar xattiki muhofizi shar’iyi sharif bo‘lg‘on qoziyi islomimiz bul to‘g‘rida izhori mamnuniyat qildilar. Ba’zi mahallalarda ijtimo’ bo‘lib, har kim to‘yida bachcha va yalochi o‘ynatsa, mahallag‘a qo‘shilmasun va aralashmasun deb fotiha o‘qug‘onlari eshitildi. Bul janoblarning amsollari ko‘paymog‘ini samim birla vojibul vujuddin tilab va istido’ qilib dermizki, borakolloh, yashosun g‘ayrat, yashosun hamiyat, olami islomiyat. Bul tariqa xilofi shar’ilarni man’ig‘a eng avval g‘ayrat qilg‘on janoblarni tabrik va tahsin qilib, boshqa mahallalarning ham bul janoblarg‘a lohaq bo‘lmoqlarini iltijo qilurmiz. Ammo fuqarolarni sohibi g‘ayratlari «palang xufta» manzallasidadurlarki, «palang xufta»ni quvvati hech yerga yetmas. Misola, bir mahalla imomi yo ellikboshisi bosh bo‘lib man’ qilsalar, ikkinchi mahallag‘a ta’sir qilmas, ikkinchi mahallag‘a ta’sir qilsa, uchinchi mahallag‘a yo‘l topilmas va bul xilofi shar’ilar chunon shoyi’ bo‘lmishdirki, ba’zi behamiyatlar mahallag‘a qo‘shilmaslikg‘a rozi bo‘lib, bazm va yalochini tarkig‘a rozi bo‘lmas, chunki ota-bobolaridin qolg‘on rasm emish, bas, bul rasmi qabihalarni man’ va fasxi ulamoyi zulehtirom va quzzoti islom va hukumatdoron neknomlarimizg‘a lozimdurki, bul janoblar har bir ijtimo’larida ittifoq qilib, falon va falon ishlarni muxolifi shar’iyyi sharif bo‘lgon vajhidin man’ qilduk va har kim qilsa falon jazog‘a mustahiq bo‘lur, deb hukm qilmoqlari birla bul xilofi shar’ilar butun oramizdin ko‘tarilib va bul ishlarni sababi birla dunyo’i va oxiratda sazovori oxiri azim bo‘lmoklarida shar’an va aqlan hech shubha yo‘qdir. Yahudiylar zabihni man qilmoq to‘g‘risida qilg‘on hamiyat va jasoratlari butun Turkiston mamlakatig‘a ta’sir qilg‘ondek buni ham ta’siri butun Turkiston mamlakatig‘a xususan, Farg‘ona muzofotlarig‘a ta’siri ma’lumimizdur. «Xayrun nos man yanfa’n nos» — hadisi sharif maolincha, sifoti xayrunnoslik birla mutassif bo‘lmoqlarida ham shak yo‘qdir. Zeroki, bul ishlarni man qilmoq — musulmonlarni din va dunyolarig‘a foyda yetkurmakdur. Dunyolarig‘a foyda shulki, bul xilofi shar’ilarini sababidin oxiratda tortadurg‘on do‘zax azoblaridin xolos bo‘lurlar, dunyolarig‘a foyda shulki, bachcha va yalochini bir kechalik muzdig‘a beradurg‘on o‘ttuz-qirq so‘mlari o‘z kissalarining manfaatig‘a qolur.
Hamadin bul moddasi ajabroqdurki, muxolifi shariat va bid’at bo‘lg‘on badbaxt va bachchalarni muzdlari o‘ttiz so‘m, qirq so‘m bo‘lib, kuyov-kelin qo‘shulmoqlarini xiltig‘a eng amada zarur bo‘ladurg‘on xutba o‘qug‘uvchi imom afandilarimizni muzdlari yigirma tiyin yo o‘ttiz tiyin birla bir o‘n tiyinlik dastruymoldir. Yo rab, munday betartib va benizomlik bo‘lurmu.
Faryod az zamonai bemehr kaj harom,
Xunrezi jonistoni g‘amangez benizom[2].
«Taraqqiy», 1906 yil, 7 fevral
O‘zing bedor qil, yo rab, bizni bu xobi g‘aflatdan,
Hidoyat qil tariqi haq sori rohi zalolatdan.
1905 nchi, 17 nchi oktyabrda berilmish manifest, ya’ni hurriyat jumla Rusiya fuqarolarini asirlik zindonidan ozod qilib, o‘z huquqi diniya va dunyaviyalarini talab qilmoqda va o‘z mamlakatlarini islohida va o‘z maktab va madrasalarig‘a tartib va nizom ijro qilmakda. Hurlik, muxtorlik ato qilindi va bul hurriyat vositasi va soyasida jumla Rusiya fuqarolari oli alalxusus necha zamonlardin beri har go‘shada siqilib yotqon musulmonlar qafasdin ozod bo‘lg‘on qushlardek har tarafg‘a parvoz qilib, o‘z huquqi milliya va maoliyalarini talabida chunon g‘ayrat va hamiyat qila boshladilarki, yolg‘uz musulmonlardin Peterburg‘ shahrig‘a yuborilgan arizalar 500 din ziyodag‘a bolig‘ bo‘ldi. Hech bir shahar, viloyat qolmadiki, davlat Dumasig‘a musulmonlar tarafidin vakillar saylanmoqqa maslahat va mashvarat qilinmag‘on bo‘lsa va hech bir viloyat qolmadiki, islohi mamlakat va ijroyi ahkomi shariat xususida majlis-mushovaralar qurulmog‘on bo‘lsa. Ammo biz Turkiston viloyatining musulmonlari hanuz asirlik zindonida tufrog‘ yemakdamiz. Jumla viloyatlardin millati-millati sadolari eshitilmakdadur. Ammo bizning viloyatimizda nafsi-nafsi navolari tarannum etilmakdadir. Hammada izhori haqqoniyat, bizlarda isrori nafsoniyat, hammada g‘ayrat va hamiyat zuhuri, bizlarda ixtilof va g‘aflat huzuri.
Biza nechun ittifoq o‘rnig‘a odati ixtilof o‘lmish,
Magar bizlarg‘a ro‘zi o‘lmamish millatda g‘ayratdan.
Hammaning maktab va madrasalari murattib va munzim, bizlarg‘a usul va tartib makruh va mahrum, oli alalxusus biz Toshkand musulmonlarig‘a sunnat o‘rnig‘a bid’at, ufoq o‘rnig‘a nifoq, va’z va nasihat o‘rnig‘a jang va shikoyat, g‘ayrat va hamiyat o‘rnig‘a xavfu g‘aflat. Iste’moli majlislarimizning eng amada zaruriyotidin o‘lmish ibodat uchun bino qiling‘on masjidlarimizning darvozaxonasi shikoyatxonag‘a mubaddal o‘lmish. Vaholanki, shikoyatni ramlig‘ida shak va shubha yo‘qdir. Imomlarimizning vazifalari qavmlarig‘a va’z va nasihat birla ahkom shariatni bildirub, g‘ayri-mashru’ ishlardin qaytarmoq bo‘lg‘on holda o‘z vazifalarini ado qilmoqqa to‘y va ma’raka axtarmoqdin qo‘llari bo‘shamas. Agar qavmlarini oldig‘a tushub to‘y va ma’rakag‘a yurmasalar o‘shal kuni imomatdin ma’zul bo‘lur emishlar. Chunki avomunnosning e’tiqodida imomlik qavmning oldig‘a tushub to‘y va ma’raka axtarmoqdin iboratdur va a’yoni qavmg‘a xushomad qilib, girdin ekmakdan kinoyatdur.
Vaholanki, imomlar noibi Rasulluloh sallollohu alayhi vasallamdurlar. Olloh taoliy anbiyo alayhim-us-salomg‘a o‘z ahkomlarini bandalarig‘a yetkuzmakni va’z va nasihat birla odamlarni dinga va yaxshi amallarg‘a dalolat qilmakni amr qildi. Ul janoblar har qaysilari ma’mur bo‘lg‘on vazifalarini ado qilmak uchun o‘z nafslarig‘a turluk-turluk jafolarni ravo ko‘rdilar. Hargiz va va’z nasihatdin zaboni muboraklarida qusurlik ko‘rulmadi, xususan, hazrat Rasuli akram sallallohi alayhi vasallamning dahani muboraklaridin to‘ti ruhlari parvoz qilg‘uncha «ummatim», «millatim» kalimalarini zaboni muboraklaridin qo‘ymadilar. Qani bizlarda ul janoblarg‘a mutobaqat, qani ul janoblarg‘a muvofaqat. Qachonki ul janob «Kulli nafsi zoiqatul mavt» mazmunicha dorulfanodin dorulbaqog‘a rihlat qildilar. Umuri hidoyat va muhofazatdin va millati xulafoyi roshidin alayhim ar-rizvonni vazifalari o‘ldi. Ul janoblar ham har qaysilari o‘z zamonlarida millat uchun chunon g‘ayrat va jasorat ko‘rsatdilarki, butun Fors va Turkiston balki, aksar Hindiston mamlakatlari bul janoblarning zamonlarida sharafi Islom birla musharraf bo‘ldi. Hammalari o‘zlarini millatg‘a qurbon qildilar. Bas, bul janoblarni noib va vorislari ulamoyi kirom va umaroyi zulehtiromlar o‘ldilar.
Bul janoblarda ham yaqin zamonlarg‘acha o‘zlarig‘a lozim bo‘lg‘on vazifalarni adosida qusurlik ko‘rilmadi. Ammo bul zamondin yuz yildin ziyodroq muqaddam zamondin boshlab ohista-ohista millat devorining har tarafig‘a rahnalar paydo bo‘ldi. Munga sabab ulamo va umarolarimizning o‘z nafslarini rioyasida harakat qilmoqlari bo‘ldi. Podshoh va xonlarimiz bo‘lsa, millatg‘a qilg‘on xizmatlari tanho xotun olmoq va kuchuk urushtirmoq va beg‘ayrat va haqqoniyat dindor kishilarni badarg‘a qilmoq va tutub o‘ldirmoq bo‘ldi. Millat nima, shariat nima, bilmadilar va qaramadilar. Shuning uchun millat devorini rahnalari tobora ziyoda bo‘ldi. Bo‘zaxo‘rlik, qimorbozlik, bachchabozlik, bazm qilmoq va yalochi o‘ynatmoq, erkakni xotun qilmoq va xotunni erkak qilmoq, zino qilmoq, shikoyat qilmoq va bir-birlarini haqorat qilmoq, xususan, og‘izga haqorat qilmoqkim, kufri sarihdur va shularg‘a o‘xshash harom amallar o‘rtalarida chunon shoyi’ bo‘ldiki, haromlig‘i hech kimning dilidin xatir qilmadi. Bu ishlarni alhol bizlarning ota-bobolarimiz rasmlaridur, deb iste’mol qilmoqdadurlar, hattiki ba’zi mo‘yisafedlarimiz bizlar yigitlik vaqtimizda munday ishlarni qilar erduk va munday bazmlarni qilur erduk, bizlarning bachchalarimiz munday o‘yunchi erdi, qani ul bachchalar, zamona fosid bo‘ldi, yigitlar xotun bo‘ldi, deb o‘tgan zamonlarg‘a faxr va bu zamong‘a afsus va nadomat qilurlar. «Innolloha yag‘irmo ba qavmi yag‘ir mo ba nafsihum». Mazmunicha: oxirul amr bu af’oli qabihalarimizni sababidan mulk-mamlakatimiz tag‘ayyur va tabaddul bo‘lib, asir-u, xor-u zalil bo‘lduk.
Vaqtiki hukumatdorlarimiz bizlarni bul tariqa g‘aflatda va jaholatda topdilar. Millatimiz devorining qolg‘on yerlarig‘a rahna solib, shariatimizni obodlig‘ina eng amada sabab bo‘ladurgon masjid va madrasa vaqflarini tavaqquf qilinib, qozilarimizning nomlarini «narodniy sudya» nom qo‘yilib, uch yuz so‘mdan vasiqa qilmoq qozilarimizdin olindi. Qozilarimiz hukmlarini polojeniega muvofiq qilmoqqa majbur bo‘ldilar va soira-soira rahnalar paydo bo‘ldi. Ammo o‘z hukumatdorlarimizning ko‘zlarini g‘aflat chunon qoplamishki, hanuz o‘z nafslarining foydasini axtarmoqqa mashg‘uldirlar va ul foydadin millat va shariatg‘a xoh foyda o‘lsun, xoh zarar o‘lsun har bir harakatlaridin manfaati shaxsiyalari maqsuddir. Va har fikrlarida rioyani nafslari mavjuddir.
Ulamolarimizda hukumat yo‘qki, millat devorini rahnalarini isloh qilsunlar va hukumatdorlarimizda g‘ayrat yo‘qki, bu islohda ulamolarimizg‘a yordam bersalar, alalxusus, har millat sohiblari o‘z huquqi milliya va maoliyalarini talabida hur va muxtor bo‘lg‘on bu zamonda va har viloyatda islohi mamlakat uchun majlis, mushovaralari qurulg‘on bu asrda bizning Toshkand shahrida islohi mamlakat xususida na bir ijtimo’imiz bor va na bir maslahatimiz bor va na huquqi diniya va dunyaviyamizni talabida bir ariza berduk va na davlat Dumasig‘a vakil saylamoq xayolimizg‘a kelur. Yolg‘on bo‘lmasun, mundin bir-ikki oy muqaddam ulamo va hukumatdorlarimizning g‘ayrat to-murlari harakatga kirib, o‘z huquqlarini talabida ariza bermoq uchun ikki-uch bor ijtimo’ qildilar. Afsuski, ul ijtimo’lari ham yolg‘uz palov va ziyofatxo‘rlik birla nafsoniyatdin iborat bir majlis bo‘ldi. Ariza bermoq munda tursun, arizani tartibig‘a ham ittifoq qila olmadilar. Chunki har kim o‘z manfaati shaxsiyasini mulohazasida so‘z so‘zladi.
Qo‘rqurmanki, biz bechoralar shul g‘aflat va shul ixtilof va shul nafsoniyat soyasida hama mustafid bo‘lg‘on hurriyatning ne’matlaridin ham mahrum qolmasak deb. Agar shundan ham mahrum bo‘lsak, millatimizning devorig‘a solingan rahnalar tobora ziyoda bo‘lmog‘ida hech shubha yo‘qdir. Agar shul hol birla ketsak, tongla qiyomatda biz, ahli islomni qo‘llarimiz kimning yaqolarida bo‘lsa kerak.
Biz fuqarolar, qo‘ydek musulmoniya, amaldorlarimiz cho‘pon misllik bo‘lib, tongla bizlarning ahvolimiz borasida mas’ul bo‘lsalar kerak. «Kullikum rao’ va kullikum mas’ul an raiyata», oramizda bo‘lgan rahnalarni islohi hukumatdorlarimizning quvvat va g‘ayratlari birla mumkindir. Loaqal shunga ham bir g‘ayrat qilmasalar, misola bu rahnalarni bir nechasi bachcha va yalochilarni o‘ynatmoqdurki, mundan muqaddam gazetlarda yozilib erdi va ul gazetalarni o‘qug‘on kishilar g‘ayrat va hamiyat qilishib, necha yerlarda bu ishlarni man’ig‘a fuqarolarni o‘zlari ko‘shish qilishlari, ammo yerlarda man’ig‘a muvofiq o‘lsalar ham ba’zi joylarda qo‘llarida hukumat bo‘lmag‘on vajhidin man’ qilmoqqa qodir bo‘lmadilar. Agar hukumatdorlarimiz bul ishlarda ulamo va fuqarolarga yordam berib bosh qo‘shsalar erdi, butun Turkiston viloyatidin bu ishlarni barham bermoq mumkin erdi. Bas, bu ishlarni to‘g‘risidin qiyomatda savol o‘lsa, kimning domanin tutarmiz. Ikkinchi do‘xtur masalasidurki, boqiyasi bor[3].
«Taraqqiy» gazetasi, 1906 yil, 7 mart
Gazetada Munavvar qorining do‘xtirlarga bag‘ishlangan maqolasi bosilmagan.— S. A.
Bemehr, harom, jonlar qonini qonunsiz to‘kib, g‘amga botiruvchi zamondan faryod.
O‘rmonni tinch deb o‘ylama, shoyadki bir yo‘lbars uxlab yotgandur.
BIZNI JAHOLAT - JAHLI MURAKKAB
Har millatning maktab va madrasasi o‘ldig‘i kabi, bizni ham maktab-madrasalarimiz garchi benizom va beusul o‘lsa ham, yo‘q demak darajada oz emas. Har millat avlodini tarbiyalash va ta’limi ulumda ko‘rsatgan himmat va g‘ayrati kabi bizlarda ham o‘z ma’sum avlodlarini jaholat va g‘aflat zulmatida qolmoqig‘a hech bir rizolari o‘lmay, qo‘llaridan kelgancha ta’lim va tarbiyati avlodda qusurlik ko‘rsatmakchi zotlar mavjuddirlar. Va lekin dunyog‘a nima uchun kelgonini bilmay, ilm va maorifg‘a aslo rag‘bat qilmay, jonidin shirin bolalarini ko‘cha-bako‘cha kezdirib, bechora ma’sumning aziz umrini jaholat otashina yondirg‘uvchi behamiyat va bediyonat otalar ham oramizda oz emasdur. Ko‘p dindoshlarimizni ko‘rarmizki, o‘z farzandlarini aslo maktabg‘a bermay orqalaridin ergashtirib, ruslar eshigida o‘zlari kabi xizmatchilikka o‘rgatib, dunyo va oxiratning saodati o‘lg‘on ilm va maorifdin mahrum qo‘ymoqdin hech bir ibo qilmaslar. Ba’zi azizlarimiz bordurki, o‘g‘lini qo‘lidin tutib maktabga olib borur. Muallimdan tolib qilurg‘a: «Taqsir, shu o‘g‘limni go‘shti sizniki, ustixoni bizniki, bir iloj qilib, tezlik ila naqd va nasiya yozmoqni o‘rgatib berursiz», der. «Eshagiga yarasha tushovi» degan o‘zbek maqolicha, muallimlar ham aksarlari qonuni ta’lim-tarbiyadin butun-butun bexabar kishilar o‘lub, balki o‘quv va yozuvni ham lozimincha bilmasliklari vajhidan bechora ma’sumalarni iste’dodi zotiyasig‘a nazzora ikki yil zarifida jami’ lavozumoti diniyani bildirmoq mumkin o‘lg‘on holda, to‘rt-besh yilg‘acha hijja usuli birla dunyo va oxiratga foydasi bo‘lmag‘on Fuzuliy, Navoiy, Xo‘ja Hofiz va Bedil kabi mushkul manzuma kitoblarg‘a umri azizini barbod etarlar.
Ey vatandoshlar! Diqqat nazari ila boqing! Bir bolani maktabg‘a bermakdan maqsudi vojibot diniyamiz o‘lg‘on ilmi qiroat, masoili e’tiqodiya, farz, vojib, sunnat mustahab, harom, makruh, namoz va ro‘za, haj va zakotlarni ham zaruroti dunyaviyamiz o‘lg‘on ilmi hisob, jug‘rofiya, tavorix, xususan, «Tarixi Islom» kabi foydalik ilmlarni bildurmoq o‘lg‘on holda johil domlalarning «ta’limi faloniy, qoshi qaro, qaro ko‘zi, qaro yuzi, oh, so‘zi shirin», deb bolalarni fasod axloqig‘a birinchi sabab o‘ladurg‘on manzuma kitoblar o‘lmish.
Bu xususda otada ayb yo‘q, chunki bu bechorani e’tiqodida bolani o‘qutmoq yolg‘iz naqd va nasiya yozdurmoqdin iboratdur. Muallimda ham ayb yo‘q, chunki bu zikr qiling‘on ulumi zaruriyalarni bechora muallimning o‘zi bilmas, balki ba’zilarini ismini ham eshitgan emas. Bechora na qilsun? Nochor, befoyda bo‘lsa ham maktablarda bolalarga o‘qitgudek bulardan boshqa bir kitob topilmag‘on zamonlarda o‘zi o‘qib, bilgan kitoblari shu kitoblar o‘ldig‘i chun eski o‘runlarda eski tushlarin ko‘rmakdadurlar. Mani so‘zimdan Fuzuliy, Navoiy, Xo‘ja Hofiz, Bedillar kabi ulug‘ zotlarni tahqir qildi, deb gumon qilinmasun. Chunki mani g‘arazim bu kitoblarni zotan befoyda demak emas, balki yosh bolalarg‘a bu kitoblarning ta’limi befoyda, demakdir. Misola bir bolaga Fuzuliy o‘rniga ilmi qiroat, Navoiy o‘rniga masoili e’tiqodiya, Xo‘ja Hofiz joyiga masoili amaliyot, Bedil badalig‘a ilmi hisob o‘qitilsa, din va dunyosi uchun qancha foydalar hosil qilib, musulmon o‘lur. Bil’aks, bu kitoblarning o‘zi o‘qitulg‘on holda bu foydalardin mahrum qolib, balki fasod axloqqa mubtalo o‘lmog‘i ham ehtimoldir. Chunki bu kitoblarni tasnif qilg‘on zotlar Olloh taoliyg‘a qurbat paydo qilg‘on kishilar o‘lg‘onlari uchun aytgan so‘zlarining zohiri shariatga muxolif o‘lsa ham, haqiqati muvofiqdir. Chunonchi mavlono Fuzuliy derki, fard:
Sanamlar sajdasidur bizda toat tangri-chun, zohid,
Kishi ko‘rsang sen, o‘z diningda taklifi namoz ayla.
Yoki
Xo‘blar mehrobi abro‘sina mayl etmaz faqih,
O‘lsa kofirdur, musulmonlar, ango qilmang namoz.
Mavlono Hofiz derki:
May no‘shki, umri jovidoniy in ast,
Kayfiyati ro‘zgori foniy in ast.
Hangomi gulu, lolau yoron sarmast,
Xushbosh, dameki, zindagoniy in ast.
Bu kabi so‘zlarning zohiriy muxolifi kitob, sunnat bo‘lsa ham, haqiqati bir boshqadir. Ammo yosh bolalar, shubha yo‘qdurki, buni haqiqatda bilmaslar. Balki o‘qitgan muallimlari ham bilmaslar. Nochor zohiri ila amal qilib, fasod axloqg‘a mubtalo bo‘lmoq xavfi bordur. Ba’zi juhalo dermishki, bu tartib hazrat Imomi A’zamning tartiblari, buni buzaman degan kishining o‘zi buzulur. Ajabo, bu kabi jaholat ham bo‘lurmi? Bu jahli murakkab emasmu? Chunki bu johillar hazrat Imomi A’zamning umrlarida bu kitoblardin hech bir asar o‘lmag‘onini bilmaslar. Bilmaganlarini ham bilmaslar. Qachon ul janobning zamonlarida Fuzuliy yo Bedil, yo Xo‘ja Hofiz, yo Navoiy bor edi? Qachon ul janob bu kitoblardin bolalarga ta’lim berdilar. Ul janob kabi zotning haqlarig‘a bu kabi bo‘lg‘on iftiro, tuhmat qilg‘on johilni inshoolloh o‘zi bilur.
Ba’zi nodonlar dermishki, shu kitoblarni o‘qimaguncha bolalarning savodi chiqmas. Bu ham e’tiqodi fosid va da’voyi bedalildur. Chunki bu e’tiqod durust bo‘lsa edi, Turkiston viloyatidin boshqa viloyatlarda hech kimning savodi o‘lmas edi. Vaholonki, boshqa viloyatlarda xat bilmaydurgon kishi yuzdan o‘n bo‘lsa, Turkiston viloyatida yuzdan to‘qsondir. Mundin ham ma’lum o‘lurki, savod chiqmaq bu kitoblarni o‘qumoqqa muvaqquf emas, balki bu kitoblar g‘oyat qiyinlikidin bolalarni besavod qolmog‘ig‘a ham sabab o‘lur. Chunki bu kitoblar o‘qilodurg‘on maktablarda ellik boladin o‘n bola to‘rt-besh yilda bazo‘r ushbu kitoblarning o‘zinigina xatini tanub chiqur. Boshqa kitoblarni yana durust bilmas. Ammo bu kitoblar o‘qilmaydurg‘on jadid maktablarida ikki yil ichida ellik bolani qirq to‘qqizi balki hammasi alassaviya necha xil ilmlardan imtihon berib chiqar. Boz bu kitoblarni ham bilur. Xayr, durustroq ham bilmasun? Lekin, bilmagoni birla bu bolaning na dunyosig‘a va na oxiratig‘a hech bir zarari yo‘q. Chunki bu kitoblarning o‘zini dunyo va oxiratg‘a hech bir foydasi yo‘q. Balki zararining ehtimoli bolada zikr qilindi. Xayr, kelaylik sadadi kalomg‘aki, o‘g‘lini maktabga bermakdin maqsadi naqd va nasiya yozdurmoq o‘lg‘on johil otaning o‘g‘lig‘a qilg‘on muallim bechoraning tarbiyati, chekkan mashaqqatini va ma’sum bechorag‘a maktabda bergan kulfatini yozib bitirmak mumkin emasdir. Ko‘rgusi va bilgusi kelgan kishi bizning Toshkand maktablarining biriga kirib, ikki soat istiqomat qilsun. Shuncha demak mumkindirki, muallim afandi qo‘lida zo‘r bir tayoq, qaysi bolaning boshi harakatdin qolsa, ushbu tayoq shu bolaning boshida o‘lur. Ammo o‘qug‘on-o‘qumag‘oni ila hech kimning ishi yo‘q. Boshini qimirlatib o‘ltirsa kifoya qilur. Hattoki, o‘tgan yillarda bu tariqa zolim muallimlarning tayoqi ostida vafot qilmoq ham voqe’ o‘ldi.
Bu tariqa zolim va badxulq, johil muallimlarning tarbiyasida o‘sgan bolalardin nima umid qilmoq kerak? Fasodi axloqdin boshqa bir ish o‘rganmas. Johil otalarni umid etduklari naqd va nasiya yozmoq ham tanho o‘ndan bir, yigirmadan bir bolaga hosil o‘lub, boshqalari esa «maktabda o‘qumoq, igna ila choh qazimoqdan ham qiyin (mushkul) ekan», deya-deya qochar-ketar. Bunga sabab muallimning badxulqligi, maktabning benizomligi o‘lur. Agar bizlarning maktablarimiz boshqa millatlar maktablari kabi bir nizomg‘a qo‘yilib, yaxshi muallimlik vazifasini lozimincha ado qilurlik kishilardin muallimlar tayin qilinsa edi, ma’sum avlodlarimizning ruhini hayotig‘a, dunyo va oxiratining saodatig‘a birinchi sabab o‘ladurg‘on ilm va maorifdin bu darajada mahrum o‘lmakig‘a sabab bo‘lmas eduk.
Ey qardoshlar, voy millatdoshlar!!! Ko‘zimiz g‘aflat uyqusidin ochib, atrofimizg‘a nazar solmakimiz lozimdir. Har millat o‘z saodat hol va istiqbolini muhofazatig‘a birinchi vosita ilm o‘lmakig‘a qanoat hosil qilib, ilm va maorifg‘a ortiq darajada ko‘shish qilgan bu zamonda bizlar bu g‘aflat va jaholatimizda davom etsak, istiqbolimiz nihoyatda xavflik o‘lub hamma olamga masxara va kulgu o‘lmog‘imizda hech shubha yo‘qdir. Balki, bu jaholat zulmatida saodati uxraviyadin ham mahrum qolmoq xavflidir. Bu jaholat natijasidurki, o‘zimiz yerlik musulmonlardan o‘ldig‘imiz holda musofir rus va yahudiylar eshigida mardikor va xizmatchi o‘lduk. Bu jaholat xohishidurki, millat foydasi uchun jonin qurbon qilmoqqa loyiq arslon kabi yigitlarimiz butun millatni yodlaridin chiqorib, iste’dod va g‘ayratlarini choyxona va pivaxonalarg‘a sarf etmakdadurlar.
«Taraqqiy» gazetasi, 1906 yil, 14 iyun
SABABI TARTIB
Bolalarga o‘quv, yozuv bildirmak uchun usuli savtiyaning osonlig‘i necha yillik tajribalar ila ma’lum o‘ldig‘indan jumla islom viloyatlarining makotib va madrasalari bu usul ila tazyin va isloh etdiklari kabi 1319—1320 (milodiy 1902—1903) yillarda bizning Turkiston viloyatining ham ko‘p muallimlari bu usulni o‘z orzu va ixtiyorlari ila qabul etib, maktablarda bu usul ila ta’lim bermakka boshlamishlar edi. Lokin, taassufki, g‘ayratlik muallimlarimizning harakatlari uzoqqa bormadi. Tezdan bu usulni tark etib, eski usullarini foydalik topib, anga ruju’ etdilar. Bunga sabab na o‘ldi? Jumla makotibi islomiyag‘a yarag‘on usuli savtiya Turkiston maktablarina yaramadimi? Xayr, afandilarim, albatta, yarar edi. Balki bu usulning vositasi ila hanuzgacha Turkiston musulmonlari xiyli taraqqiy topar edilar.
Muallimlarning bu ruju’larina sabab avvalo usuli savtiyaning nadan iborat ekonin bilmaganlari, soniyan Turkiston shevai turkiyasi ila tartib etilmish usuli jadida kitobchalarina molik o‘lmag‘onlari o‘ldi. Modomiki, bu sabablar mavjud ekan, muallim afandilarimiz ruju’larida haqli edilar. Chunki ul vaqtlarda Turkiston musulmonlarining gumonlaricha, usuli savtiya yolg‘iz Ibrohim Haqqiyning «Aqoid» manzumasi ila «O‘qu Qur’on yaxshilab» misrasini ko‘p zikr etgan totorcha bir tajvid manzumadan iborat o‘lub, hamma maktablarda, hatto ko‘chalarda turluk savtlar ila ul ikki risolani o‘qita boshlamishlar edi. Ul risolalar o‘z tillarida o‘lmadig‘indan ma’nosini bolalar tugul, muallimlarning o‘zlari ham durust bilmas edilar. Hol bo‘yla o‘lsa, usuli savtiyadan na foyda o‘lsun, albatta, oz muddatda xalkni ham, muallimlarni ham usuli savtiyadan ko‘ngillari qolib, usuli qadimiyaga qaytmaklari tabiiy, ham qaytdilar. Emdi esa, alhamdulilloh, ul zamonlar o‘tib, Turkiston musulmonlarini ul vaqtlarda damini ko‘rsatgan usuli savtiya bu vaqtlarda boshqa a’zolarini ham ko‘rsatmakka boshladi. Istanbuldan, Misrdan, Qozondan va har tarafdan muqtadir muallimlar kelib, ohista-ohista har yerdan maktab ochmakka, Turkiston muallimlarina usuli savtiya nadan iborat ekonin imtihonlar vositasi ila bildurmakka boshladilar. Turkiston muallimlari ham usuli savtiya bolalarig‘a harflarning ovozlari ila tanitmoq, o‘qulg‘on so‘zlarni yozdirib, ma’nosini bildirmak, Bedil, Xo‘ja Hofizlar kabi forsiy va mushkul kitoblarning badalig‘a e’tiqod, imlo, husnixat, ilmi hol, hisob, tarixi islom, jo‘g‘rofiya, handasa, hay’at va soirlar kabi diniy va dunyoviy ilmlarni har kimning o‘z tilida yozilmish kitoblardan o‘qitib bildirmakdan iborat ekonin bilib, har birlarining ko‘ngillarig‘a usuli savtiyani qaytadan qabul etmak fikri tushdi. Lekin na qilsunlar, bu etilmish ishlarning hech birina doir o‘z tillarida yozilmish kitoblari yo‘q. Istanbulcha, totorcha yozilg‘on kitoblardan esa o‘z tillarini durust bilmagan yosh bolalarga bir narsani bildirmak mumkin emas darajada mashaqqatdur.
Emdi Turkiston maktablarina usuli savtiyaning umuman joriy bo‘lmog‘onida bir man’i bor esa, ul ham kitobsizliqdir. Chunki faqir usuli jadida tarafchisi o‘ldig‘indan ko‘ringan muallimni usuli jadida taklif etmakda va alardan «O‘z til va xatimizda kitob yo‘q, totorcha kitoblarni o‘zimiz bilmaymiz, bilsamiz ham, bolalarg‘a bildira olmaymiz», javoblari ila alzom etilmakda o‘ldig‘im kabi o‘zim ham besh yildan beri kitobsizlik mehnatini chekmakda, bolalarga o‘qitgan narsalarimni alifbog‘a qadar Turkiston tili va xatig‘a tarjima qilib, yozib o‘tmakdaman. Modomiki, hol bo‘yla ekan, Turkiston muharrirlari hanuzgacha usuli jadida kitoblarini tahrir va tarjimasini shuru’ etmaganlari faqir qalam ojizonasini, garchi holig‘a nomunosib o‘lsa ham, oli qadar alhol usuli jadida kitobchalarini tahrir va tarjimasini mahsur va majbur etdi.
Har ishni alifbosidan, ya’ni avvalidan boshlab qilmak qonuni adabdan o‘ldig‘i uchun tahrir etgon kitobchalarimni boshlab alifbosini, ya’ni bu «Adibi avval»ni bostirib hurmatlu muharrir va muallimlarimizni intizori oliyalarina taqdim etmagim ila barobar rijo qilurmizki, manim bu kitobchamni nazari diqqat ila boqub, ko‘ringon nuqsonlarindan usuli savtiyag‘a xilof o‘lg‘on yoki bolalarg‘a bildurmaki mushkul o‘lg‘on yerlaridan faqirni ogoh qilmak ila yordam bersalar, shoyadki 2-chi tab’ikim benuqsonroq o‘lurdi. Vassalom.
«Tujjor» gazetasi, 1907 yil, 8 oktyabr
TOSHKANDDA MUSULMON JAMIYATI
Toshkandda bundan to‘rt sana muqaddam ochilmish bir musulmon «Jamiyati xayriya» vor. Bu jamiyat boshida yoshlarning sa’y va ijtihodi ila ochilgan bo‘lsa ham, ba’zi sabablara mubanniy Toshkand ag‘niyolarina topshirilmish va shul zamong‘acha yoshlardan faqat bir-ikki kishining tahrik va ishtirokila boylar tarafidan idora qilinmoqda edi.
Jamiyat ag‘niyoi kirom qo‘llarida o‘z sha’nig‘a munosib zo‘r ishlay olmagan bo‘lsa ham, moddiy jihatdan hiyli quvvatlandi. Yetti ming so‘mdan ziyoda sarmoyaga molik bo‘ldi. Har yili ikki-uch martaba umumiy majlis va o‘n-o‘n ikki martaba idora majlislari yasab, a’zolardan pul yig‘di. Ariza berib, iona so‘rovchi besh-o‘n (nafar) faqir va ojizlara yordam berib turdi.
Ag‘niyoi kirom jamiyatdan o‘z yordam va ionalarin darig‘ tutmadilar. Buning isboti uchun Toshkand ag‘niyolaridan hurmatluk Orifxo‘ja eshon janoblarini o‘tgan yil jamiyatga birdan ming so‘m iona berganlarin va shaharning o‘rtasidan bir hovlilarini «Dorul ojizin» uchun in’om qilg‘anlarin zikr etmak kofi o‘lsa kerak.
Lekin olti-etti milyon musulmonli Turkistonning markazi o‘lan Toshkandda ochilmish bir musulmon jamiyatining juz’iy (mayda) ishlar ilangina qanoat etub turmog‘idan Toshkand yoshlari har vaqt siqiladurlar va sanaviy hisobnoma va sarfnomalarini g‘azetalarda yozub, nashr etmakdan uyolurlar edi, binoanalayh, Toshkand jamiyati xalq ham hukumat nominda butunlay e’tibordan tushmish va o‘lmakka mahkum, og‘ir bir xastalikka duchor o‘lmish kabi edi.
Jamiyatning eski obro‘sin qaytarmak va uyqudan uyg‘atmak uchun birdan-bir chora idora ishlarini butunlay yoshlar qo‘lina bermak, loaqal idora a’zolarining aksarini yoshlardan saylamak fikri takror-takror talqin o‘linsa ham, bunga e’tibor etuvchi oz edi, balki «Jamiyat yoshlar qo‘lina berilsa, yig‘ilgan pullarni sarf qilib tamom qilurlar, o‘zlari pul yig‘olmay, shuning ila jamiyat bepul bo‘lib yopilur», deyuchilar ko‘proqtopilur edi. Yoshlar esa jamiyatdan hamon umid uzmiylar, eng og‘ir ishlarni ishliylar va har yili bir-ikki martaba qo‘zg‘atib, umumiy majlislar va saylovlar qilib va o‘zlaridan ko‘proq kishi o‘tkarmakka muloyimona harakatlarda bo‘linalar edi, lekin kelajakda ag‘niyolarning iona va himmatlari jamiyat uchun birinchi darajada lozim o‘ldig‘ini e’tiborga olib, onlarg‘a qarshu jiddiy harakatlardan mumkin qadar saqlanar edilar.
Yoshlarning bu sovuqqonlik va sabrliklari bu sana yaxshi natijalar berdi. Boylarning o‘zlari ittifoq qilib, o‘z oralaridan faqat bir rais va mashvarat a’zosi verib, boshqa a’zolarning barchasin yoshlardan sayladilar, yoshlar har ishda boylar ila mashvarat qilib turmakni, boylar ham har vaqt qo‘llaridan kelgan yordam va ionalarini darig‘ tutmaslikni bir-birlarina va’da qilishib, qo‘lga-qo‘l berishib, ittifoq ila ishga tutindilar.
Bu ittifoqning natijasi o‘lsa kerakki, Toshkand jamiyati bu yil butunlay boshqa tusga kirdi. Uyqudan uyg‘onib, ko‘zlarin uqalab, atrofga nazar sola boshladi. Qonunida zikr etilgan moddalardan birin-birin foydalanmakka shuru’ qildi, boshlab bir necha yildan beri qaror berilubda ochilmay yotgan «Dorul ojizin»ni rasman ochub, bir necha miskin va ojizlarni tarbiyaga oldi. Bir necha maktab va madrasalarga yuz so‘m va ikki yuz so‘mlab ionalar berdi. Bir necha beva va bechoralarga oylik ionalar vermakda va oltmish qadar faqir va qashshoq bolalarni turli maktablarda o‘qitub tarbiya qilib turmakdadir.
Jamiyatning yangi a’zolari bunday sarf ilagina qanoatlanmadi, balki moliya jihatini qutlamak uchun a’zolarning yilda beradurgon olti shar so‘m sadaqalari kifoya qilmasligini bilib, pul topmakka ham yangi yo‘llar izladi, boshlab «Gramofun obshestvo»sila so‘ylashib, har bir plastinkadan o‘n tiyin olmoq shartila bir necha hofizlarni va o‘z tarbiyasidagi maktab shogirdlarining tovu-shin sotdi, bundan faqat shu yil ichindagina loaqal ikki ming so‘m kirsa kerakdur.
Uchinchi yo‘lda shahar bog‘ining yozlik teatrusida bir martaba ispektakl qo‘yib, olti yuz so‘mga yaqin foyda qildi. Buning ustiga, ushbu avgustning 8-kuni ramazon munosabatila Shayx Xovandi Tahur bog‘ida bir martaba «Tomosha kechasi» yasadi, ushbu tomosha kechasining daromad va buromadi ushbu tariqa bo‘ldi:
Sotilgan biletlardan 1387 so‘m 54 tiyin.
Choyxonadan doxil 59 so‘m 42 tiyin.
Ja’mi daromad 1446 so‘m 96 tiyin.
Masorifi bilet markasi 126 so‘m 14 tiyin.
Boshqa masoriflar 233 so‘m 65 tiyin.
Ja’mi masorif 359 so‘m 79 tiyin.
Jamiyatga qolgan xos foyda 1087 so‘m 17 tiyin.
Musulmonlar tarafindan birinchi martaba yasalgan ushbu tomosha kechasindan buncha foyda o‘z-o‘zidan chiqmadi, balki buning uchun Toshkand yoshlarining ko‘p g‘ayrat va ijtihodlari ham charchamay va hech kimning shikoyat va haqoratiga quloq solmay qilgan sa’y va harakatlari o‘ldi.
Bu tomoshalar jamiyatga faqat moddiy jihatdangina foyda kelturub qolmay, balki ma’naviy jihatdan ham ko‘p foydalar kelturdi.
Toshkand jamiyatining ismini unutgan yoki hech bir jamiyat degan so‘zni eshitmagan Toshkand musulmonlarining yetti yasharidan yetmish yasharigacha jamiyatning vujudidan xabardor bo‘ldi, rus, yahudiy va armanilar foydalanib yurgan o‘rinlardan foydalanmak musulmonlarga ham mumkin ekanligi ochiq bilindi, bu esa Toshkand musulmonlarining hiyli ruhlari ko‘tarilmog‘iga va jamiyatga muhabbat ila qaramoqlariga sabab o‘ldi, shul sababli ushbu tomoshalarni boshqargan yoshlarga va bularga yordam berib turgan shahar politsiyameystrina jamiyat a’zosi chin ko‘nguldan tashakkur etadur va kelajaqda yana shunday xizmatlarda bo‘linib, xalq va jamiyatga foyda yetkurodurgon yosh yigitlarimizning amsollarin ko‘paytirmakni janobi Haqdin istido’ qiladur.
Jamiyat raisi muovini: Munavvar qori
«Samarqand» gazetasi, 1913 yil, 20—23 avgust.
JAMIYATLAR QANDAY OCHILUR
Maorif va madaniyat bog‘chasining birinchi darvozasi maktabdir. Yer yuzindagi maorifli millatlarning har birlari madaniyat bog‘chasina shul darvozadangina kirmishlar, ya’ni maorif va madaniyat yo‘lina safar prog‘romi yasalganda, birinchi moddasini shul «Maktab ochmak» masalasini qo‘ymishlar. Ishlarini shul «maktab»dangina boshlaylar. Maktab ochub, bilfe’l ish boshlagonlaridin so‘ngra har tarafdin turli-turli nuqsonlar va ehtiyojlar ko‘rila boshlamishdir. Maktabni ochub qo‘ya qolg‘on ila ish bitmasligi, balki aning farqi va davomi uchun moddiy va ma’naviy yordam va ma’ovanatlar, g‘ayrat va himmatlar lozim ekonligi onglashilmishdir. Buning uchun eng yaxshi chora o‘laroq «Jamiyat»ni tuzmishlar. Ya’ni rasmiy bir qonun doirasinda xalqtsan iona yig‘ib, ochilmish va ochiladurg‘on maktab va dorululumlarning nuqson va ehtiyojlarin yengillik ila isloh qilmoq va ado qilmoq usulini ijod etmishlar. Bora-bora bu «Jamiyat» shul qadar taraqqiy qilmish va rahmat kasb etmishki, madaniy millatlarning butun taraqqiyoti diniya va ehtiyojiyoti milliyalari uchun eng ishonchli suyanchiq va muttakoi ettehoz o‘linmish va ularda madaniyat narvonining birinchi bosqichi maktab, ikkinchisi jamiyat ekon, hozir ko‘p yerlarda maktabni ikkinchilikka qoldirub, birinchi bosqichlik nomi muqaddasasini jamiyat o‘zina olmishdir.
Maorif va madaniyat yo‘lina yangi qadam qo‘ya boshlag‘on Turkiston musulmonlari ham, tabiiy, shul bosqichlarni bosmakka va shul darvozalardan kirmakka majburdurlar. Binoanalayh hozirda bizim Turkiston taraqqiyparvaroni ko‘broq shul maktab va jamiyat atrofida aylanmakdalar. Lekin bu maktab jamiyatlarni ochmak uchun qanday tadbirlar lozim? Hukumatdan qaysi yo‘l ila ijozat olinur? Qanday ustav va prog‘ramlar ila ochmak foydali bo‘lur? Mana bu xususlarda idoradan yo‘l va mashvaratlar so‘rab maktub yozurlar. Bunday maktablar nihoyatda ko‘b bo‘lg‘onlig‘i uchun har birina ayrim-ayrim javob yozub o‘ltirmak idora uchun hiyli mushkullik bo‘ladur. Taraqqiyi millat va maorif uchun bundan foydali ishlarg‘a tashabbus qila boshlag‘on zotlarga tashakkur etmak ila barobar so‘ragan savollarining javobini xususiy maktub ila beraolmag‘onimiz uchun afularini rijo qilurmiz. Va jamiyat ochmak xususidagi savollarina javoban ushbu maqolani takdim qilamiz: hozirda Toshkand, O‘renburg‘, Qozon, Boku, Bog‘chasaroy kabi musulmoni ko‘b bo‘lg‘on shaharlarning har birida musulmon jamiyatlari bor. Bir yerda jamiyat ochmoqchi bo‘lg‘on kishilarg‘a avvalo shul shaharlardag‘i jarida idoralarina yoxud mashhurroq kishilarg‘a maktub yozub, jamiyat qonunnomasini, ya’ni ustavini so‘ramak lozim. Maktub olg‘on zotlar ham bunday foydali iltimosni ahamiyatsiz qoldurmasdan, ustavni topub yuboradurlar. Mana bu ustavlardan bir nechasini qo‘lg‘a kiritgandan so‘ngra besh-olti kishi bir yerda o‘turub, shul ustavlarni o‘qub chiqurlar. Mashvarat qilishub, shunlardan birini aynan yoxud bir oz isloh ila qabul qilurlar. Yoxud bunlardan intihob qilub, yangi bir ustav yasarlar. Jamiyatg‘a munosib bir ism topub qo‘yurlar.
Ustav saylamoq yoxud intihob qilmak qaysi moddalarini nima uchun kiritilganligini ahli majlisg‘a yaxshilab tushundirmak uchun majlisda zamondan va ilmi huquqdan, hech bo‘lmag‘onda, jamiyat ishlaridan xabardorroqbir kishining vujudi (ishtiroki) lozimdir. Ustav yasolub, tamom bo‘lg‘ondan so‘ngra: «Ushbu arizamiz barobarinda topshirilmish qonun doirasinda bir jamiyat ochmakka ruxsat bersongiz ekon», mazmunida bir ariza yozdirub, loaqal besh kishidan ustav ham arizani imzolatib, voenniy gubernato‘rg‘a topshirilur. Ushbu ariza va ustavg‘a qo‘l qo‘yg‘an kishilar jamiyatning muassislari deb atalurlar. Hukumatning ruxsat bermog‘i osonroq bo‘lsun uchun ustavning ko‘b kengayib ketmasligi hamda muassislarning hukumat qoshida e’tiborliroq kishilardan bo‘lmoqlari yaxshiroqdur. Bunday kishilar topilmog‘on takdirda, sud hukmi ila ayblanmog‘on va hukumat qoshida siyosiy jihatdan shubhali sanalmag‘on har bir kishining muassislikka kirishmog‘i mumkindir. Ariza berilg‘ondan so‘ngra muassislarni taftish va ispravka qilub ko‘rmak uchun arizalari palisa idorasina topshirilur. Bu vaqtda, ehtimolki, ba’zi bilmag‘on kishilar tarafidan qo‘rqituvlar ham voqe’ o‘lur. Jamiyatga ijozat so‘ramak muxolifi nizom bir ish o‘lmay, xalq uchun ham, hukumat uchun ham foydali bir ish bo‘lg‘onlig‘i uchun bunda qo‘rqish va qo‘rqutishlarg‘a sabab bo‘ladurg‘on hech bir narsa yo‘qdur. Binoanalayh hech bir qo‘rqmasdan, charchamasdan, bu ishning orqasidan yurmak lozim.
Agarda biror sabab ila birinchi martabada tasdiq qilmasdan rad qilinsa, oni tuzotib, ikkinchi martaba, ikkinchi martaba rad qilinsa, uchinchi martaba murojaat qilmakka avvaldan jazm va qaror berub qo‘ymak kerak. Agarda mas’ul muassislar orasinda bu ishning orqasindan yururg‘a loyiq kishilar bo‘lmasa, yonlarina bir advokat yollab, shuning vositasi ila yurutulsa, yana yengilroq bo‘lur. Jamiyatg‘a ruxsat berilg‘ondan so‘ngra, avvalo, mas’ullar yig‘ilishib, o‘z oralarindan bir sadrnishin, bir sarkotib va bir xazinachi saylarlar. Qolg‘onlari idora a’zosi hisob o‘linurlar. Bu kundan e’tiboran jamiyatning haqiqiy xizmati boshlanur. Pul topmak, a’zo ko‘paytirmak va qonun doirasida jamiyat vositasila manfaati umumiyag‘a xizmat qilmak kabi ulug‘ himmat, g‘ayrat va fidokorliklarg‘a navbat kelur. Faqat ish bu darajag‘a yetganda, muassis yonina bir necha o‘zlari kabi fidokor millat xodimlari to‘plang‘on bo‘lib, maqsudlarina ohista-ohista yetusha boshlaylar. Ishda milliy bir jamiyatni vujudg‘a chiqarmak uchun kerak o‘lan yo‘l, tartib va tadbirlar shundan iboratdur.
Ko‘shesh badastu po yo in az asar navmid nest,
In zori dom oxir mekashad naxjirro[4].
«Sadoyi Turkiston» 1914 yil, 14 iyun
Oyoq-qo‘l harakatda bo‘lsa, iz qoldiradi, umidsizlik kelmas. Tuzoqqa intizorlik oxiri o‘ldiradi.
«TURON» TEATRI OCHILISHIDA SO‘ZLANGAN NUTQ
(1914 yil 27 fevralda Toshkandda «Kolizey» teatri binosida «Turon» truppasining rasmiy ochilishi munosibatila so‘zlangan nutq.)
Jamoat!
Siz hurmatlularga tiyotr xususida bir necha so‘z aytmakka jasorat qilib, qarshularingizga chiqdim. Bu xususda manim gustohona harakatimni afu etmaganingizni ojizona rijo qilurman.
Bizni Toshkand shahrida bir necha martaba milliy tiyotrlar o‘ynalgan bo‘lsa ham, xolis Turkiston tilida hanuz bir tiyotr o‘ynalmag‘onlig‘i barchamizga ma’lumdir. Shul sababli ba’zi kishilarimiz tiyotrg‘a, ehtimolki, o‘yinbozliq yoxud masxarabozliq ko‘zlari ila boqurlar. Holbuki, tiyotrning asl ma’nosi ibratxona yoki ulug‘lar maktabi, degan so‘zdur. Tiyotr saxnasi har tarafi oynaband qiling‘on bir uyg‘a o‘xshaydurki, unga har kim kirsa, o‘zining husn va qabihini, ayb va nuqsonini ko‘rub ibrat olur. Va bu sahnada ko‘ziga yomon ko‘rungan past odatlardin va buzuq axloqlardin uzr qilmoqg‘a harakat qilur. Binoanalayh tiyotrni buzuq axloq kasallarining eng yoqimli davosiga o‘xshatgan kishi yolg‘onchi bo‘lmasa kerak, deb o‘ylayman.
Tiyotr sahnasiga chiqib, yuziga un surtib, bir masxaraboz shakliga kirgon zotlar go‘yoki tabibi hoziq misolindadurlar. Bunlar achchiq roman[5]larni shirin davolari ila xalqg‘a yedirurlar va achchiq nasihatlarni suchuk so‘zlari ila xalqg‘a eshitdururlar. Biz shu zotlarga va tiyotrlarga qanday ko‘z ila boqmog‘imiz kerak? Muni o‘rganmak uchun biz o‘zimizdan boshqa mutaraqqiy mamlakatlarga boqaylik. Misli ustimizga hokim bo‘lub turg‘on ruslarga, turklarga, nemislarga, fransuzlarga, yahudiylarga va boshqalarga, ko‘b uzoq ketmayluk, eng yaqin qo‘shnilarimiz bo‘lg‘on Qofqoz musulmonlarig‘a. Bundan o‘ttiz yil muqaddam Qofqoz musulmonlaridin eng avval chiqib tiyotr kitoblari yozg‘an va yuziga un surtib tiyotr sahnasiga chiqg‘on, adibi shahid Mirza Fathali Oxundov janoblarig‘a xalq qanday ko‘z ila qaradi? Marhum Oxundov xalqning nuqsonini ko‘rsatg‘on, millat taraqqiysig‘a va mamlakat obodlig‘ig‘a xizmat qilgon, ismi har yerda haqorat ila zikr qilinurdi va o‘zidan har kim nafrat qilurdi. Lekin o‘ttiz yil o‘tgandin so‘ng marhum Oxundov janoblarining chekkan mashaqqatlari va tortgon zahmatlarini millat o‘ylab, taqdir qilub, oning xotirasi va ruhining shodligi uchun ulug‘ bir yubiley, ya’ni duo majlisi yasadilarki, hozirg‘a qadar bunday ulug‘ majlis musulmonlardin hech bir kishi uchun yasalg‘oni yo‘qdur. Marhum Oxundov tutgan yo‘lning ulug‘ foydalari hozirda ko‘rinmakda boshladi. Qofqoziyaning har bir yerida jamiyati xayriyalar ochilub, alarning tiyotru shu’balari tashkil topdi, bularning eng mashhurlari Bokuda «Najot jamiyati»durki, bu jamiyat tiyotr vositasila Qofqoz xalqining axloqini xiyla isloh qildi, g‘aflatdin uyg‘ontirdi, taraqqiy va maorifga havaslarin ortdirdi. Hozirda tiyotr vositasila har yil minglarcha aqcha jam’ qilur. Yuzlarcha musulmon faqir va ojizlarga yordam berur. Qo‘lidan kelguncha millatining nomus va obro‘sini hifz qilur va shaharning atrofida bo‘lg‘on qishloqlarda o‘ttuzg‘a yaqin mak-tablar ochub, islom bolalarini tarbiya va ta’lim qilur. Yuzlarcha millat bolalarini tarbiya qilub, o‘qitub, haqiqiy millat va vatan xodimlari etib maydong‘a chiqarur.
Modomiki, bizim eng yaqin qo‘shnilarimiz va vatandoshlarimiz va dindoshlarimiz bo‘lg‘on totorlar va Qofqoz musulmonlari bu tariqa taraqqiy va tamaddunga qadam qo‘ydilar. Va yolg‘iz tiyotr vositasila o‘z millat va vatanlarina buncha xizmatlar ko‘rsatdilar. Biz, turkistonliklar na uchun onlardin ibrat olmaymiz? Na uchun o‘z tilimizda tiyotrlar yasab, oramizda bo‘lg‘on buzuq odatlarni yo‘q qilmoqg‘a harakat qilmaymiz? Na uchun Turkistonda birgina bo‘lg‘on jamiyatimizni va faqirlikdin inqirozga yuz tutgan maktab va maorifimizni obodlig‘iga sa’y va ko‘shish qilmaymiz?
Bizim Turkiston mamlakati tufrog‘, suv va havo jihatidin eng boy mamlakatlardin bo‘la turub, na uchun o‘zumiz bundan foydalana olmaymiz?
Mana, ketba-ket yetgan bunday savollarga javob bermak uchun nodonliq va olamdin xabarsizlik, demakdin boshqa chora yo‘qdur. Bu nodonliq va dunyodin xabarsizlik balosidan qutulmak uchun eng avval oramizda hukm surgan buzuq odatlarning buzuqlig‘ini bilmak va o‘rganmak kerakdur.
Bas, bizga bu bildurg‘uvchi va o‘rgatuvchi yolg‘iz tiyotr sahnasidur. Soniyan onlarni tark qilmak keraqdurki, oni tark qildiruvchi yana jamiyat va tiyotr vositasila ochilgon maktab va madarasamizdur. Shul sababli himmatli yoshlarimizdan va himmatli boylarimizdan bu tiyotrlarga faqat o‘yun va masxarabozlik ko‘zila boqmasdan, millat va axloq jihatidan eng ibratli bir manzara va ulug‘lar uchun ochilg‘on foydali bir maktab nazari ila boqmoqlarini ojizona arz va istirhom qilurman.
«Turkiston viloyatining gazeti», 1914 yil, 2 mart
Roman — axloq.
MAQBUL QURBONLAR
Butun dunyodagi hurriyatchilar orasida bir so‘z bor: «Hurriyat berilmas, olinur. Hech narsa ila olub bo‘lmas, faqat qon va qurbon ilagina olub bo‘lur». Mana bu jumlalar haqiqatga shul qadar muvofiqdurki, hazrati Odamdan shul vaqtgacha hech bir davlat va mamlakatda hurriyatning berilgani, qon va qurbonsiz berilgani tarixlarda ko‘rilmaydur. Balki, har zamon va yerda hurriyat berilmagan, olingan ham ko‘p qon va qurbonlar barobarinagina olingan. Bizning Russiyada ham hozirgi hurriyat 1772 yil (Pugachyov ixtiloli) dan davom etub kelgan tortishuvlar, to‘kilgan qonlar, berilgan qurbonlar barobarinagina olindi. Ushbu 145 yil ichinda Rusiyada hurriyat uchun minglarcha olimlarning badanlari turma va zindonlarda churidi. Minglarcha faylasuflar qo‘l va oyoqlari bog‘langan holda Sibiriya sahrolarida umr o‘tkazdilar. Minglarcha dohiylar aziz vatanlaridan ayrilib, chet mamlakatlarda qochib yurmakka majbur bo‘ldilar. Minglarcha qahramonlar ko‘kraklarin o‘qqa, bo‘yinlarin dor arqonlarina qurbon etdilar. Minglarcha gunohsiz mazlumlar va mazlumalar o‘zlarining ma’sum qonlari ila yer yuzini lolazor etdilar. Lekin hurriyat uchun ko‘rilgan shunday jabr va jafolar, to‘kilgan qonlar va berilgan qurbonlar janob Haq dargohida shul kungacha qabul bo‘lmag‘an tusli hurriyat yo‘lida ko‘rilgan butun plonlar yemirilib keldi. Hurriyatchilarni tutmoq, qamamoq, osmoq, kesmoq hozirgacha davom etdi.
Butun Rusiyada hurriyat uchun qilingan sa’y va harakat, to‘kilgan qon va berilgan qurbonlarga eng oz qo‘shilg‘on va hurriyat yo‘lida eng oz zarar ko‘rgan bir millat bor esa, ul ham yolg‘iz Turkiston musulmonlari edi.
Eski hukumatning 1916 yil 25 iyun farmoni xoinona va zolimonasi (Turkistonda harbiy mardikor olmoq farmoni) Turkiston musulmonlarining ham ko‘zlarin ochub, bilmajbur hurriyatchilar qatorina kiritdi. Zotan, avval farmon shunday hikmatsiz, mantiqsiz va nodonlik ila berilg‘on ediki, teleg‘romni o‘qigon har bir kishi hech o‘ylamasdan: «Bu farmon Turkiston musulmonlarini hukumatg‘a qarshi oyoqlandurub, qirmak va yerlarini qochoqlarg‘a bermak uchun maxsus chiqorilg‘on intibohnoma», — deb hukm qilmoqqa majbur edi. Chunki avval farmonda na xalqni hozirlamoq yo‘llari bor va na mardikorlikni necha adadligi bor va na muhlat bor? Faqat «Front orqasidagi xizmatlar uchun Turkiston, Sibiriya va Qofqoz inonarodetslaridan 19 dan 31 yoshgacha bo‘lgan er kishilarni chaqiraman», degan qisqacha so‘zdan iborat bo‘lgan ul farmonning hozirgacha askariy xizmat xayollarina ham kelmagan bir xalq orasida qanday hayajon tug‘dirmog‘i ishlar boshidag‘i kishilarg‘a, albatta, ma’lum bo‘lsa kerak edi. To‘satdan chiqarilg‘on bunday og‘ir farmon yolg‘iz insonlarnigina emas, hayvonlarni harakatga, qarshulikka majbur etmog‘i tabiiy edi. Shuni bilib turib avval farmonni istisnosiz, sharhsiz, plonsiz butun Rusiyaga nashr etdilar. Ham amaliy suratda xalqqa hech bir tushuntirmasdan, ishga kirishdilar. Ishning haqiqatini bilmoquchun mahkamalarg‘a borg‘an gunohsiz musulmonlarni otdilar, tutdilar, alhosil, Turkistonning zolim ma’murlari ma’lum 1916 yil iyul fojiasini qo‘ldan yasab maydong‘a chiqardilar.
Bu fojiada Toshkandda Kalkin, Kolesnikov va Mochalovlar, Jizzaxda Ivanovlar, Semirechinskiy viloyatida, bilmayman, tag‘in kimlar shul qadar «qahramonliq» ko‘rsatdilarki, uydagi xotun-qiz, beshikdagi bolalar, hech narsa qo‘lidan kelmaydurg‘on chol va kampirlar, tilsiz hayvonlar, jonsiz imoratlar va mollar hech biri istisnosiz suratda otildi, kesildi, yoqildi, yondurildi.
Faqat, barakat bersunga ba’zi kishilarning sa’y-harakatlari soyasida Turkistonga general Kuropatkin, Tevkelev va Kerenskiylar kelub, ishning bir oz oldini to‘sdilar. Avvalgi yuqorida ismlari yozilg‘on «qahramon»lar shul qadar g‘azabg‘a ming‘on edilarki, musulmonlarning go‘shtlarin kabob qilib yemak ul «qahramonlar»ning oshkora va ra’dzabonlari o‘lmish edi. Agarda yana bir oy bular o‘z hollarina qo‘yilganda, ehtimolki, Turkistonning ko‘p shahar va qishloqlari hozirda kishisiz, bo‘sh xarobazorlardangina iborat bo‘lib qolardi.
Alhosil, Turkiston musulmonlari zulm panjasining ostida shul qadar ezildilar va hurriyat, huquq yo‘lida shul qadar ko‘p qurbon berdilarki, bir-ikki oy ichida boshqa millatlarning 145 yil ichida bergan qurbonlariga quvlab yetishdilar.
Mana bu qurbonlar janob Haq dargohida eng maqbul qurbonlar bo‘ldi. Chunki bu shahidlarning otilg‘on, kesilg‘on, osilg‘onda to‘kilg‘on va mazlumlarning ko‘zlarindan oqqan yoshlari hanuz qurimag‘on, huqumatg‘a qarshulik tuhmat ila zindonlarga soling‘on minglarcha musulmonlarning sudlari hanuz tamom bo‘lmag‘on, voenniy sudlarning adolatsiz hukmlari ila osilg‘on shahidlarning badanlari hanuz churumag‘on ediki, janobi Haq bu zulm va istibdodlarning amirlaridan tortib, ma’murlarig‘acha, shohlaridan tortib, qorovullarig‘acha yer bilan yakson qildi.
145 yildan beri tortishib kelg‘on hurriyat qahramonlari ishchilar va askarlar ila barobar Turkiston musulmonlarini ham onlarning vahshiyona zulm va jabrlaridan qutqarib, Hurriyat, Musovot va Adolat zamonlar yana bita ko‘rdi: «maqbul qurbonlar».
«Najot» gazetasi, 1917 yil, 26 mart
«SHO‘ROYI ISLOM» QARORNOMASI
Muhtaram musulmonlar!
Hozirg‘i qiymatchiliq va oziqsizliq shul qadar qo‘rqinchiluq darajag‘a bordiki, ko‘p oilalar, faqir va bechoralar pulga ham ozuqtopolmasdan, ko‘chaba-ko‘cha sargardon bo‘lib, necha kunlarg‘acha och turmoqqa majburiyat ko‘rurlar. Hozirda davom etub turg‘on dahshatliq urush, bu yilg‘i suvsizliq va chogirdka balolari bu holni minba’d yana qo‘rqinchliroq darajag‘a olib boradirg‘ong‘a o‘xshab ko‘rinadur. Turkiston musulmonlarining s’ezdi mana shul holni e’tiborg‘a olinmak oramizda bo‘lub turg‘on ba’zi bid’at va isrofot ishlarini, chunonchi, to‘y, ma’raka, gap, bazm, yalochi, qozoqlar orasidagi uloq, poyga va janoza kuni bo‘ladurg‘on isrofotni bilkulliya barham bermoqg‘a qaror berdi.
«Sho‘royi islomiya»ning 12 aprelda voqe’ umumiy majlisida Toshkandning qozilari va ulamolari ham bu ishning aksarini shariatg‘a xilof topdilar va o‘z oralarindan bir komissiya saylab, to‘y va ma’rakalarni shul komissiyalarg‘a topshurdilar.
Birinchi. Janoza kuni imom va ulamolarg‘a yirtish va choponlar ulashmoq, qarindosh-urug‘larg‘a qora kiyimliklardek nimarsalar bermoq, yug‘uchi va otunlarg‘a ijroyi xizmatlaridan ziyoda har xil kiyimlar bermoq, otunlar kelib tovush chiqorib o‘qimoq, sadr qilmoq, xotunlarg‘a ulashiladirg‘on yetti, gul, qovoqoshi, qor yog‘di, laylak keldi, qovun-tarvuz, yigirma, qirq, hayit, fotiha va yil oshidek xalqqa osh beriladurg‘on isrofdir; qozoqlar orasidagi yil oshi, poygalar va ahli kasabalar tarafidan arvoh, pari ismi bilan beriladurg‘on osh va ziyofatlarni yo‘q qilindi va bular badalig‘a janoza kuni davlatlik kishilar ulamo-imomlarg‘a pul berish, xayrot qilmoqlari ham yuqorida mazkur ma’raka kunlarida mahalladan uch-to‘rt kishi chaqirib, xatmi Qur’on qildirmoqlari mumkindir.
Ikkinchi. Qiz to‘ylarida sovchigarchilik, patir, kichik to‘y, qozon qaytarish, katta to‘y, bazm va kecha isroflari va yuz ko‘rar, hayitlarda mol yoyib, kelin ko‘rmoq, qiz oshi bermoq va nikoh kunlarida yalochilar o‘ynamoq, yor-yor aytmoq, xotunlarning har birig‘a alohida non va oshlar tortmoq, «to‘qqiz-to‘qqiz», sanduqlarda churib ketadurg‘on gulko‘rpa, falak, ko‘rpalardek foydasiz mollar, ko‘chalardin miyoncha ko‘tarib yoki aroba va tuyalarga g‘alla va boshqa xil narsalar ortib to‘y yubormoq, qozoqlardagi qalin olmoq va shunga o‘xshash isrofot va bid’atlar bilkulliya mamnu’dir. Bunlar o‘rnig‘a kelin va kuyov taraflari kiyim va zaruriyat uy asboblari to‘g‘risinda pul ila bitishsunlar, ham nikoh kuni kuyov o‘zi oshnalari va mahalla kishilari birlan bekarnay, faqat surnay bilan borub, nikoh qilurlar va kelin taraf o‘z qarindoshlari birlan kelinni olib borurlar. Faqat kuyov ila boradurg‘on kishilarning yigirma-qirq kishidan oshmaslig‘i lozimdur. Chorlari ham martaba kuni bo‘lib, kuyov ila birga boradurg‘on kishilardin kelin ila boradurg‘on xotunlar ham o‘n kishidan ortuq bo‘lmasun. Chorlari faqat taom yemoq uchungina bo‘lib, tugib olib ketmoqlari va yana beshik to‘yi, chillagarizonlar butunlay yo‘qolib bitsunlar.
Uchinchi. O‘g‘il to‘yida atrofdagi mahallalardan odamlar chaqirub, osh bermoq, uloq bermoq, xotun oshi bermoq, xatna qilinadurg‘on bolalarg‘a nasha va ham ko‘chaba-ko‘cha sargardon qilib, oqcha yig‘moq va shunlarg‘a o‘xshag‘on isroflar bilkulliya mamnu’dir. Faqat davlatlik kishilar ulamo va imomlarni chaqirub, kichikroq bir mavlud majlisi yasab va faqir kishilar mahalladan uch-to‘rt kishinigina chaqirub, o‘g‘illarini xatna qildirurlar.
«Sho‘royi islomiya» davlatlik kishilardin iltimos qiladurki, mavlud majlisini ham ko‘b katta yubormasdan, mumkin qadar qasdi rioya qilsalar (tejab sarf qilsalar) ham to‘yda... pul va g‘alla sarfi mahallalaridag‘i och va yalang‘och, beva-bechoralarg‘a, maktab va madrasa va «Jamiyati xayriya»larg‘a bersalar.
Ushbu tartibg‘a muxolifat qilg‘on kishilarning ma’raka va to‘ylari to‘xtamli va aybnoma (protokol) yozub, qozilarg‘a topshurmoq va shahar boshluqlarig‘a havola qilinadi. Bunday kishilarg‘a ittifoqi musliminni bu kim omilini va shar’an harom bo‘lg‘on isrofgarchilig‘ini belgi uchun muhtaram qozilar shariatg‘a muvofiq qattig‘ jazog‘a mustahiq qiladurlar. Muhtaram mahalla imomlari va mahalla komitetlaridin iltimos qiladurki, ushbu e’lonnomani xalqqa tushuntirib, xalqni ushbu tartibdan chiqmasligiga targ‘ib va tashviq qilsalar edi. Chunki janobi Haq ta’oliy isrof qilg‘uvchilarni suymas.
«Sho‘royi islom» raisi muovini Munavvar qori
Komissiyalar: Mullo Said Ahrorxon mahzum, Mullo Murodxo‘ja eshon, Mullo Abdusame’ qori.
«Najot» gazetasi, 1917 y., 27 aprel
XITOBNOMA
O‘LKA MAORIF KOMISSARIATI TARAFIDAN:
Musulmon maktablarida din darslari
O‘tkan 1918 yil 4 noyabrda Maorif komissariati tarafindan chiqarilg‘on 38 raqamli buyruqning 6-moddasinda musulmon maktablarida din darslari o‘qitmoq to‘g‘risinda tubandag‘i so‘zlar yozilg‘on edi:
«Musulmon xalqi o‘rtasindag‘i taraqqiyotning ozlig‘in va unlar orasindag‘i taassub va qoraliqlarni e’tiborg‘a olib, din darslari to‘g‘risinda musulmon maktablarig‘a istisno qilinur, ham musulmon maktablaridan shogirdlarig‘a (imomlar tarafindan o‘qitilmoq sharti ila) tahorat va shunga o‘xshash muhimroq havoyiji diniyalarin o‘rgatmakka muallimlarg‘a ixtiyor berildi».
Butun Turkiston jumhuriyatindag‘i yerlik maktablarda din darslarini o‘qituv va maktabda ibodatlar qildiruv man’ qiling‘on holda, yolg‘uz musulmonlar uchun istisno tariqida din darslarini bermoqg‘a ruxsat etilub, chiqorilg‘on mazkur buyruq yo xalq orasiga tamom tarqalmagan va yoxud tarqalg‘an bo‘lsa ham, muxtasar bo‘lg‘onlig‘i uchun mazmuni yaxshi anglashilmag‘on. Binoanalayh, xalq orasinda yerlik maktablarg‘a muhabbat va rag‘bat o‘rnig‘a nafrat paydo bo‘lib, go‘yo yerlik maktablarda din darslari o‘qitilmaydir, shubhasila ko‘p kishilar bolalarini olib, eski maktablarg‘a berg‘onliklari va ba’zi o‘rinlarda yerlik maktablarni ochmoqqa xalqning mamoni’at ko‘rsatganligi va bolalarin maktablarg‘a bermag‘onliklari eshitiladur. Holbuki, yuqorida yozilg‘on buyruq musulmon maktablarinda din darslari o‘qutmoqqa komil ixtiyor beradur. Misola, buyrukda «Tahorat va shunga o‘xshash muhimroq havoyiji diniyalarin» deyilganki, muhimroq havoyiji diniya orasina namoz, ro‘za, haj, zakot, e’tiqodot, axloq va odob mamoshirat va mukammal suratda Qur’oni karim va shunlarg‘a o‘xshash zaruriyoti diniyaning har biri kerakdur. Buyruqda man’ qilingan bir narsa bor bo‘lsa, ul ham imomlar tomonidan o‘qitilmog‘idur. Holbuki, Rusiya maktablarida din darslarin har vaqt po‘plar yurib o‘qitganlar. Musulmon maktablarida esa din darslarin shul vaqtgacha imomlar yurib o‘qitmasdan, faqat maktab muallimlarining o‘zlari o‘qitg‘onlar, shul sababli ul shart musulmon maktablarida din darslarini mukammal suratda o‘qitmoqqa hech bir xalal keltirmaydir. Ibodat masalasig‘a kelg‘onda, musulmonlar uchun har yerda mu’bad va masjiddir. Musulmon bolalarin ibodatdin hech kim man’ qilg‘oni yo‘q, ular tilag‘an o‘rinlarida muallimlari boshliq tilag‘anlaricha ibodat qila bilurlar. Musulmon maktablarida din darslari o‘qitmoq to‘g‘risidag‘i buyruqni bu tariqa tafsil bermak ila buni ham ilova qilinurki, yerlik maktablarida din darslari o‘qitmoq uchun muallimlarg‘a komil ixtiyor berilgan.
Bu ixtiyordin foydalanib, har bir muallim o‘zining dars jadvalig‘a loaqal haftada uch-to‘rt soat din darslari kiritub (boshqa fanlarning soatiga zarar yetkurmaslik sharti ila), ul soatlarni ibodat, e’tiqodiyot, Qur’on va axloq kabi qismlarga bo‘lib o‘qitmoqqa vijdonan majbur o‘lsa kerak. Hozirg‘acha ba’zi maktablarda din darslari berilmas ekan, ish hukumat nuqsonidan emas, balki muallimlarning nuqsonlari va buyruqdan xabarsizliklaridan. Bu xususda qo‘l ostilaridag‘i muallimlarg‘a tegishli buyruq va ma’lumotni bermoq va din darslari uchun mufassal prog‘ramlar tuzib e’lon etmak mahalliy maorif sho‘‘balari huzuridag‘i turk sho‘‘balarining vazifalaridir. Eski maktablarg‘a kelsak, ularda na ilm-bilim bor va na din bor. Balki yosh bolalarning ruhoniy va ham jismoniy jihatdan xarob etilib yotgan tanbalxonalardir. Binoanalayh, unday zararli maktablari yetarlik yoki maktablar ochilg‘on har bir o‘rinda yopar. Daromadlarning tekisroqlarini ijtimoiy ta’minotg‘a yozib, maishatlarin undan ta’min etdirmoq, yoshroqlarin ta’lim va tarbiya kurslarida bir oz o‘qitib, yangi maktablarg‘a muallim o‘laroq o‘rnashtirmoq lozimdur.
Ammo yolg‘iz Qur’oni karimni hifz etdirmoq maqsadi ila davom etub turg‘on qorixonalar (boshlarida muqtadir qorilar turmoq shartila) yoyilmasdan, avvalgi hollarida davom etmaklari mumkindur.
O‘lka Maorif komissari: Muhammadamin Afandizoda
Turk sho‘‘basi mudiri: Munavvar qori
«Ishtirokiyun» gazetasi, 1919 yil, 28 aprel
TURKISTON VAQFLARI HAQIDA
Turkiston ilgari o‘z zamonasig‘a ko‘ra madaniyatga ega edi. O‘sha davrda Turkiston hukmdorlari, ulamolar va ziyolilar madaniy-ma’rifiy ishga jiddiy ahamiyat berar edilar, har bir kishi xalq maorif ishiga bor narsasi bilan yordam berishni savob deb bilardi. Ana shuning uchun Turkistonda ulkan madrasalar, maktablar, kutubxonalar va korxonalar tog‘dek qad rostlagan edi. Har bir kishi o‘qituvchi va o‘quvchilarni moddiy ta’minlash uchun vaqf ta’sis etar, buning uchun o‘z yerlari, saroylari, do‘konlari va umuman berishi mumkin bo‘lgan barcha narsalarini o‘quv yurtlarining to‘liq mulki qilib berardi. Shu bois mudarris va talabalar vaqf tomonidan ta’minlangani sababli o‘sha davrda hech narsaga muhtojlik sezishmagan, hozirgi internat va stipendiyaning o‘rnini bosgani uchun o‘zlarini madaniyat va maorif ishiga bag‘ishlagan edilar. Ana shu himoya ostida buyuk olimlar, professorlar va faylasuflar voyaga yetgan. Hatto katta shaharlardagi, xususan, Samarqand, Buxoro, Qo‘qon, Toshkentdagi va ayrim qishloqlardagi ulkan madrasalar hamda ularning qoldiqlari, Samarqandda Mirzo Ulug‘bek tomonidan qurilgan observatoriya binosi madaniyat va maorif o‘sha paytda qanchalik yuksak bo‘lganiga guvohlik beradi. Usha paytdagi taraqqiyotga vaqflar sabab bo‘lgan. Vaqflar faqat ruhoniy predmetlarni o‘rgatish uchungina ta’sis etilmas, balki umumta’lim fanlarini o‘qitish uchun ta’sis etilgan. Diniy ta’lim ham, xuddi rus maktablaridagi kabi, umumiy fanlar va predmetlar qatori, mustaqil predmet sifatida kiritilgan.
Keyingi vaqtlarda Turkistonda sodir bo‘lgan urushlar oqibatida, xonlarning hukmronlikka intilishdari, turli bosqinchilarning hujumlari tufayli madaniyat-ma’rifat rivoji to‘xtab qoldi, ba’zi olim, ulamolar tabiiy ravishda vafot etdilar, boshqalari turli mamlakatlarga ko‘chib ketdilar. Qadimgi madaniyatni eslatuvchi madrasa va vaqflar hozirgacha saqlab qolindi. Har qanday madaniyatli xalqning hukumati madrasayu vaqflarni omillik bilan boshqarish orqali davlat g‘aznasiga zarar keltirmay ushbu madrasa va maorif darajasini ko‘tarishi hamda o‘quv ishini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi mumkin edi. Ammo Turkiston, turkiy xalqlarining baxtsizligiga ko‘ra, eski rus hukumatlari tomonidan zabt etildi va xalqning madaniy-ma’rifiy masalalari o‘zga qolipga solindi. Eski rus hukumati mahalliy xalqlarni ruslashtirish maqsadini ta’qib etganp bois madaniyat-ma’rifat izlari Turkiston tuprog‘idan tamom yo‘qoldi.
Pobedonostsev, Ilminskiy va Ostroumov singari missionerlarning nazorati ostida va ularning tashabbusi bilan eng yirik vaqflar g‘azna foydasiga tortib olindi; madrasalar hamda maktablarda faqat sof diniy xarakterdagi fanlar qoldi; xalq uchun zarur bo‘lgan fanlar, xususan, jo‘g‘rofiya, matematika, fizika va boshqa amaliy fanlar butunlay man’ etildi va bu fanlarni maxfiy o‘rgatuvchi o‘qituvchilar go‘yo inqilobchi kabi ta’qib ostiga olindi yoki panislomchi sifatida og‘ir jazolarga tortildi. Yangi madrasa va maktablar solish, eskilarini ta’mirlash qat’iy man’ qilingan edi. Shuningdek, madaniy-ma’rifiy ishlarga xizmat qiluvchi yangi vaqflarni ta’sis etish ham man’ etilgan bo‘lib, umumta’lim fanlarini o‘rganishni istovchilar rus tilini bilish va bilmasligidan qat’i nazar, bu fanlarni rus tilida o‘rganishlari shart edi. Eski rus hukumatlarining xalq maorifiga nisbatan bunday siyosati timsolini ko‘rgan Turkiston turk xalkdari o‘z madaniyat-maoriflarining qolganini asrash uchun, madaniyat va ma’rifat o‘chog‘i bo‘lgan maktab va madrasalarini saqlash uchun ularni sof diniy ta’lim-tarbiya uchun mo‘ljallangan muassasa deb, vaqflarni esa ruhoniy institutlarni ushlab turishga xayriya maqsadida ta’sis etilgan muassasa, deb ko‘rsatishga majbur edilar.
Shunday qilib, xalq diniy ta’limni o‘rganish pardasi ostida madrasa va maktablarda dinga umuman aloqasi bo‘lmagan fors va arab tilini, yunon falsafasini o‘rganardi. Nihoyat, 40—50 yil mobaynida umumta’lim fanlarini o‘qituvchi olim mudarrislarning birontasi qolmay o‘lib ketdilar, ularning o‘rnini umumta’lim fanlari va ruhoniy ta’limotga ega bo‘lmagan, madrasa, maktab va vaqflarning tashkil etilish tarixini va vazifasini bilmagan, chor hukumatining ko‘rsatilgan siyosati ta’sirida tarbiyalangan mutaassib mullolar egalladi. Ular xalqning ushbu o‘quv yurtlarini chor hukumatining tazyiqidan omon saqlab qolish maqsadida, aytilgan o‘quv yurtlarini hiy-laga o‘tib, diniy xarakterdagi muassasa, deganlariga shubha ham qilmasdilar. Oqibatda mutaassib mullolar madrasa va maktablar haqiqatda ham xalqning diniy ehtiyojini qondirish uchun mo‘ljallangan ekan, deb chippa-chin ishondilar. Mazkur mullolar o‘zlarining yanglish fikrlarini keng xalq ommasiga yoyib, tarqata boshladilar. Shu bois xalq va mullolarning o‘zlari madrasa va maktab hamda vaqflarni diniy va xayriya xarakteridagi muassasa, deb hisoblay boshlaganlar.
Uzgarishdan so‘ng siyosat ham boshqa tomonga aylandi, ammo eski va yanglish fikr mullolar orasida ham, xalq orasida ham yo‘qolmadi, hatto hokimiyat tepasida turgan ba’zi o‘rtoqlar vaqfni faqat xalqni diniy va xayriya ehtiyojlarini qondiruvchi muassasa hisoblab, o‘z loyihalarini o‘sha ruhda tuzmoqdalar.
Yuqorida bayon etilganlardan ma’lum bo‘lyapti:
1. Vaqflar xayriya va diniy ehtiyojlar uchun emas, balki xalqning madaniyat va ma’rifatini yuksaltirish uchun ta’sis etilgan.
2. Turkiston xalqlarining milliy maktab va madrasalari — umumta’lim fanlari va san’at manbaidir.
3. Milliy maktab va madrasalarni diniy bo‘yoqqa bo‘yash eski chor hukumatining siyosatiga asoslangan bo‘lib, xalqni ruslashtirish hamda turkiy qavmlar maorifiga yo‘l bermaslik siyosatini talab etadi.
4. Ana shunga ko‘ra turkiy xalqlar keng omma orasida aytilgan muassasalar diniy xarakterga ega, degan yanglish fikrdan qutula olmayaptilar.
Bayon etilgan sharoitga ko‘ra, bir tomondan, keng ommaning ruhiy kayfiyati bilan hisoblashish, ikkinchi tomondan, vaqf masalasini kerakli yo‘lga qo‘yish choralarini ko‘rish zaruriyati tug‘ilmokda. Vaqflardan tushayotgan daromadlar va hukumat qurilish hamda boshqa o‘zgarishlar tarzida berayotgan yordam hamda o‘qitilayotgan fanlarning o‘qitish profammasini o‘zgartirish orqali mavjud minglarcha maktab va madrasalarni hozirgi og‘ir ahvoldan qutqarib, ularni diniy muassasadan madaniy-ma’rifiy manbaga aylantirish maqsadga muvofiqdir.
Ushbu masalalarni hal qilish maqsadida Maorif xalq komissariati qoshidagi Turk sho‘‘basi ulamolar va mehnatkash ziyolilar bilan hamkorlikda bir necha marta majlislar o‘tkazdi va mazkur loyihani taqdim etish to‘g‘risidagi xulosaga keldi.
(Turkiston Respublikasi xalq maorifi bo‘limlari mudirlarining 1920 yil 30 iyunda o‘tgan s’ezdidagi nutq.) (Ruschadan tarjima.)
