автордың кітабын онлайн тегін оқу  Mangu latofat

Ibrohim G'afurov

МИЛЛАТНИНГ БИЛЛУРЛАНИШИ

Миллат деганда биз нимани англаймиз?

Миллат қачон юзага келади?

Халқ деганда нимани тушунамиз-у, миллат деганда нимани тушунамиз?

Бу саволларга жаҳоннинг кўп жамиятшунос файласуфлари жавоб беришга, таърифлар айтишга ҳаракат қилиб келганлар. Бундан кейин ҳам бундай ҳаракатлар тўхтамайди. Миллат ҳақидаги ўзимизга яқинроқ манбалардан чиққан бир тушунчага тўхталиб ўтай. Муқтадир турк алломаларидан бири Зиё Кўкалп ўз асарларидан бирида миллат ва унинг маъруф доираси хусусида фикр юритиб қуйидагиларни айтади:

миллат жуғрофий ҳудудлар билан белгиланмайди (чунончи, ер юзининг турли ерларида бир миллатга мансуб одамлар яшайверадилар);

миллат ирқ эмас ва қавм ҳам эмас; миллат бир империя ҳудудида ягона умумий сиёсат билан яшайдиган одамлар тўдаси ҳам эмас;

миллат хоҳишга кўра мансуб бўлинадиган ёки хоҳишга кўра ундан чиқиладиган жамоа ҳам эмас.

«Унда миллат нима? – деб ўзига ўзи савол беради олим ва шундай мароқли жавоб айтади: – Миллат бу – тарбияси ва тили бир – умумий бўлган одамлардан иборат маданий-маънавий категория. Киши ён-атрофидаги истаганча одамлар билан эмас, балки ўзи билан бир она тил ва бир хил тарбияга эга одамлар билан яшашни истайди. Зеро, инсон шахси унинг танига эмас, руҳига тааллуқлидир. Бизнинг моддий, жисмоний хусусиятларимиз ирқимиз билан боғлиқ бўлса, бизнинг руҳий-маънавий сифатларимиз биз тарбияланган жамиятда шаклланади». Кўкалп тил, дин, ҳуқуқ, ахлоқ ва ижод миллий характерга эга деб билади. Булар жам бўлиб, ўзаро чатишиб, қўшилиб маданиятни ташкил этади. Миллат – маданий-руҳий субстанция. У умумий маънавий маданиятнинг эгаси ва бинокоридир. («Миллий егитим ва култур», 1985, 35-сон; А.Мустафоев. «Национальные отношения в СССР в трудах турецких авторов». Боку, «Элм», 1990) Ростдан ҳам Худога осон эди ҳамма одамларни бир хил қилиб яратса. Лекин табиатда Худо қушлар, балиқларни қандай ранг-баранг қилиб яратган бўлса, одамларни ҳам шундай ранг-баранг қилди. Уларга турли мўъжиз тил ва турфа одатлар ато этди. Лекин одам болаларининг жисмоний қурилишида, – одамни бино деб олсак, – одамнинг биносида хилма-хилликка йўл қўймади. Бу томондан ҳаммани бир-бирига тенг қилди. Ўкситадиган, ерга урадиган ҳеч нарсага йўл қўймади. Одамлар жисмонан эмас, руҳан фарқландилар. Тарбиялар турлича бўлди.

Лекин миллатларнинг шаклланиши ва юзага чиқиши жуда-жуда узоқ ва ҳатто кўз илғамас жараёнларда кечади. Бу жараёнлар ҳеч қачон тўхтамайди. Мана, Америкада уч юз йилдан бери миллий жараёнлар давом этади. Озодлик ва демократия ғоялари тарбиясида у ерда янги бир миллат – америкалик дунёга келди. Энди у ерда миллат суриштирмайдилар. Лекин ўзларининг америкалик эканликлари билан ўта фахрланадилар ва Америка учун жонларини фидо этишга, қўлларидан келган барча маърифатли ишларни жонбозлик билан адо этишга тайёр турадилар. Улар шиорлар ташламайдилар. Балки ишлайдилар. Энг улуғ шиорлар эса дилларида тарбия топ­ган, озодлик ва демократия билан боғлиқ барча ғоя­лар уларнинг табиатига айланган.

Бу ҳодиса ҳам Зиё Кўкалп ўз таърифида қанчалар ҳақ эканлигига яна бир салмоқли далил.

Кўкалпнинг фикри билан танишмасдан илгари миллатнинг асос белгиси унинг маърифатида ва тилида деб ўйлардим. Илоҳий Қуръонда бир неча маротаба айтилган «Иброҳим миллати» деган тушунча бор. Бунда миллат деганда тўғри йўл топган одамлар тушунил­ган: Худонинг ягона яратувчилигини тан олиб, фақат унгагина иймон келтирадиган, бошқа нарсаларга – уларнинг қандай маҳобатга эгалигидан қатъи назар, сиғинмайдиган одамлар. Бунда ҳам эътибор беринг, миллат тушунчаси эътиқодга эга бўлиш, яъни маърифатли бўлишга қараб белгиланган. Эҳтимол, миллатнинг замирида маърифат тушунчаси ётар, ахир тил ҳам асос-эътибори билан маърифат-ку; дунёни билиш-ку, тушуниш-ку, муомала-муносабат-ку! Муомала-муносабат ҳам тўлалигича маърифатга мансуб. Албатта, кейинчалик, айниқса, ижтимоий, маданий, илмий, иқтисодий тараққиёт инсоният ҳаётида жуда юксак чўққиларга кўтарилган ўн тўққизинчи асрдан бошлаб «миллат» тушунчаси кенгайди, бойиди, ифода диапазони равшанлашди.

Халқнинг меросий маърифати ва меросий маданияти замон-замонлар оша бошқа халқларнинг маданиятлари ва удумлари билан бойиб, оқибат узлуксиз тараққий қилиб борувчи миллийлик вужудга келади.

Миллат – халқнинг маданий-маърифий ўзига хослигидир. Миллийлик миллатнинг ўзига хослигидир. Миллат ҳам, миллийлик ҳам ўз доирасида ўзгариб, янгидан-янги сифат белгилари топиб боради.

Қадимги туркийлар шаҳарларда ва қишлоқларда яшовчиларни «улуш» дер эканлар. Балки «улус» сўзи «улуш»дандир. «Миллат» сўзи бизга араб тили орқали, «Қуръон» маданияти орқали кирган. Агар улуш тушунчасини кўчманчиликка нисбатан олға ташланган тараққиёт белгиси деб ҳисобласак, унда «улус» сўзи «миллат» тушунчасига тўғри келади.

Хуллас, тил, тарбия ва маърифат билан миллат майдонга чиқади. Миллат халққа ёхуд авомга хос тар­қоқликнинг тугаганлигидир. Давлатчиликнинг мус­таҳкам ва тебранмас тарзда шаклланганлигидир.

Халқнинг барча ўз ишларини ўзи бир ёқадан чиқариб қилишга қодирлик касб этиши унинг миллат бўлганлиги белгиси ва кўрсаткичидир.

Империялар кўпинча миллатлар ва уларнинг ўзига хосликларини емириб ташлашга ёхуд хаспўшлашга, уни жуда юзаки ва ҳеч нарсага арзимас бир ҳодисага айлантириб кўрсатишга мойил бўлганлар. Империялар агар улар бир миллатнинг гегемонлиги байроғи остида тузилмаган бўлсалар, доим миллат ва миллий ҳодисаларни маҳв этганлар. Миллий гегемонлик учун тузилган қуроқ империялар ҳам бошқа миллатларни камситиш, уларни қириб ташлаш, келажагидан маҳрум қилиш йўлини тутганлар ва шунинг учун ҳам улар узоқ давом этмай, парчаланиб кетишга маҳкум бўлганлар.

Империялар миллий онгнинг уйғонишидан ўт-сув ба­ло­сидан қўрққан каби қўрққанлар. Барча озодлик курашларида миллий онгнинг тутган ўрни алоҳидадир. Миллий онгнинг уйғониши – ватанпарварликнинг уй­ғо­ниши, озодлик иштиёқининг уйғониши, ўз ҳақ-ҳу­қуқ­ларини танишнинг бошланиши демак эди. Ҳар қан­дай империя мана шу қудратли кучларнинг зарбаларидан ҳалоқатга учраганлигини тарих кўп маротаба исботлаган.

Ўн тўққизинчи аср оёқлаганда ва йигирманчи аср аввалларида Турон заминда, бир томондан, мустамлакачилик тамойиллари таъсирида, иккинчи томондан, дунёдан хабардорлик жараёнларининг бошланиши шарофати билан маърифатчилик ҳаракати кучайди. Маърифатчилик ҳаракати ўз-ўзидан миллий ҳаракатларни юзага чиқарди.

Маърифатпарварлик – миллатпарварлик билан туташиб кетди. Уларни бир-биридан ажратиб бўлмасди. Миллатпарварлик – тарбия билан миллатни тараққиётнинг илғор поғоналарига кўтариш, халқни тараққиёт йўлига олиб чиқиш деган маънони англатади. Аср бошида ва ундан кейин Туронда майдонга чиққан зиёлилар миллатпарварликни шундай тушунар ва уни маърифатпарварликнинг ўзак томири деб тасаввур қилардилар.

Бир замон француз олими Э.Каррер Д’Анкоснинг 1990 йилда Парижда «Миллатларнинг зафари...» деган китоби ҳақида ўқиган эдим. У империяларнинг қулашини илмий исботлаб берган экан. Анкос қайта қуриш даврида бизнинг Осиёда бораётган жараёнларни таҳлил қилиб, шу асосда «Ўрта Осиёда миллий туйғуларнинг биллурлашув ҳодисаси кўзга ташланмоқда», деб ёзган эди.

Бу ниҳоятда топиб айтилган ва ҳодисани нақ тўла қамраб олган гап. Лекин «биллурлашиш» бизда эр­та­роқ, XX аср бошларида куртаклаган ва ғоятда тезлаш­ган эди. Империяча тўхтовсиз, узлуксиз ўтказилган қатлиомлардан сўнг биллурлашиш тўхтади. Биллур қонга ботирилди. Қон қотди ва биллур кўринмай кетди. Ҳамма биллур маҳв бўлди, тугади, деб ўйлади. Биллурлашиш ичкарида, аммо ғоятда секин давом этди. Қайта қуриш даврида у қудратли тарзда намоён бўлди.

Аср бошида эса миллатпарварлик миллий тараққиёт жараёнини бошлаб берди ва уни ўз ортидан эргаштириб борди. Империячилар бу ҳодисани кейинчалик «миллатчилик» деб атадилар. Агар империячилар тушунчасидан келиб чиқадиган бўлсак, ҳар қандай миллатпарварлик бу – миллатчилик. Миллатчилик эса уларнинг тушунтиришлари бўйича, бу – ўз миллатини юқорига кўтариш, бошқа миллатларни камситиш, уларнинг ҳақларини ғopaт қилиш, зўравонлик, бақироқлик, кибр-ҳаво, ўзини жаҳондан ажратиб ташлаш, маҳдудлик ва ҳоказо, ва ҳоказолар. Қасоскорлик, жангарилик... – миллатчиликда шундай хунук ва ўта ярамас иллатлар ҳам мавжуд. Лекин бу иллатларни айрим тоифаларда ким тарбиялайди? Фақат ва фақат империя. Империягина миллатчилик шундай сифатларга ва хусусиятларга эга бўлишидан манфаатдор. Фақат империягина бундай сифатлар ва хусусиятларни ҳар қандай қилиб бўлса ҳам урчитади, дам солади, «тарбиялайди», вояга етказади. Сўнг қирғинни шу баҳонада бошлайди. Шу баҳонада барча илғорларнинг бўйнини узади. Миллатчилик ҳақида жар солади. Уни ижтимоий ҳодиса қилиб кўрсатади ва унинг баҳонасида умуман миллатга қарши кураш олиб боради.

Шунинг учун биз миллатчилик мустамлакачиликдан ўсиб чиққанлиги ва мустамлакачиликнинг тарбиясини кўрганлигини сира унутмаслигимиз керак. Мустамлакачилик йўқолганда, таг-томири билан барҳам топганда, бундай жангари, қасоскор миллатчилик ҳам ўз-ўзидан барҳам ейди, тарих саҳифасидан тушиб кетади, миллат ҳаётидан ўчади. Чунки унга энди мутлақо эҳтиёж қолмайди.

Бизда миллатни англаш миллий туйғуларнинг кучли танқидидан бошлайди. Миллат танқиди билан майдонга чиққан зиёлиларимизнинг ҳаммаси дунё мамлакатла­­рини кўриб келдилар. Жаҳонда бораётган шиддатли ўзгариш­лардан хабардор бўлдилар. Ўз ҳоллари ва аҳволларига назар солдилар. Шунда уларнинг кўзларига аламли, ачинарли, ҳақиқати аччиқ бир мамлакат намоён бўлди.

Улар миллатнинг ўзагига қарадилар. Ўзак соғлом экан­лигини кўрдилар. Соғлом ўзакни қудратли ва яшов­чан қилиш учун фақат ва фақат тарбия – миллий туйғулар ва миллий онгнинг мақсадга кучли йўналтирил­ган тарбияси зарурлигини англадилар.

Тарбияни улар миллий урф-одатларнинг шиддатли танқидидан бошладилар. Албатта, миллат урф-одатларсиз яшолмайди. Урф-одатлардан халос бўлолмайди. Урф-одатлар унинг ҳаётига маъно ва мазмун киритади, урф-одатларини тўлиқ адо этиб, ўзини инсон деб, инсонлик, миллатдошлик бурчини бажарган сингари сезади. Бу унга қониқиш ва фароғат бахш этади. Лекин фақат урф-одатларни адо этишнинг ўзи билангина чекланиш, чунончи, ҳаётни – тўйдан тўйгача, азадан азагача, ҳайитдан ҳайитгача деб билиш ва шу чегарадан чиқмаслик, шуни инсон турмушининг бош мезони каби тушуниш, албатта, миллатни ҳаддан ташқари чеклаб қўяди. Унинг ҳаётий, миллий манфаатларининг ўта торайиб қолишига олиб келади.

Манфаатларнинг чекланиши ўз навбатида ҳафса­ласизликни келтириб чиқаради. Миллат миқёсида ол­ганда, ҳафсаласизлик жуда оғиp иллатга айланиб кетиши мумкин. Ёш Чўлпон ўзининг илк бадиаларидан бири ва ҳатто «Доктор Муҳаммадёр»да ҳафсаласизликни «хушёқмаслик» деб атаган эди. Унинг ёш қаҳрамони «Мунча хушёқмассизлар, биродарлар!» – деб ҳайқирган эди.

Ҳафсаласизлик – ғайратсизлик билан айтарли бир нарса. Лекин фарқи бор. Ғайратсизлик – меҳнатга, ҳа­ра­­катга, эл-юрт равнақи ва ободончилигига иш­ти­ёқ­ларнинг сўниши бўлса, ҳафсаласизлик ҳам ана шу ғай­ратсизликни ҳам руҳий сўниклик, тушкунлик, келажакдан умид қилмаслик, келажак учун курашмасликни ўз ичига олади.

Турли жуда мураккаб ва чигал сабаблар билан Туронзаминда кейинги уч аср мобайнида шундай ҳафсаласизлик ҳукм сурди. Урф-одатларни адо этишнинг ўзи билангина кифояланиш оқибатида ҳафсаласизлик тобора урф бўлди. Ўн тўққизинчи асрда у миллий миқёсдаги ҳодисага – миллий ҳафсаласизликка айланди. Чекка мамлакатга тобе бўлиб қолиш бу ҳафсаласизликни янада кучайтирди.

Илк ўзбек газеталари, журналлари, жамиятлари, илк босма китобчалари, қўшиқлари шу миллий ҳаф­саласизликни қаттиқ танқидга олди.

1906 йилдан эътиборан дунёга кела бошлаган «Та­раққий», «Хуршид» сингари миллий газеталар, илк миллий ғоялар кўтарилган шеърлар, қўшиқлар олти-етти йил ўтмай «Садои Туркистон», «Садойи Фарғона», «Оина» каби нашрларнинг миллат майдонига чиқишига тўртки берди. Авлоний, Тавалло, Ҳамза каби шоирларнинг миллиятчилик руҳидаги илк китобчалари дунёга келди. Бу жиҳатдан айниқса, «Садои Туркистон» газетаси соясида чиққан «Сабзазор» миллий шеърлар тўплами Турон миллий адабиётининг кейинги ривожи учун катта аҳамият касб этди. «Сабзазор» оҳанглари ва ғояларидан руҳланди кейинги барча миллий шеърлар ва ашулалар тўпламлари, барча оқ гуллар ва барча сариқ гуллар...

«Сабзазор» ва ундан бир неча йил кейинроқ чиққан Таваллонинг «Равнақул ислом» шеърлар китоби янги ўзбек миллий адабиётининг майдони очилганидан ва бу адабиёт ўзига маърифий жанговарликни шиор қилиб олганидан дарак берди. Афсуслар бўлсинки, янги XX аср миллий адабиётимизни бошлаб берган бу китоблар узоқ замонлар ёддан чиқариб юборилди. Улар ўрганилмади. Уларнинг кейинги миллий адабиётнинг ҳаракатидаги ўрни ва аҳамияти аниқланмади. Қўрқитилган одамларда УРФ бўлиб кетган сиёсий ҳафсаласизлик бунга йўл бермади.

Ҳолбуки, булар янги миллат ҳаётини, ундаги ўзгариш­ларни қутлаган ва миллий ҳафсаласизликнинг барча турларига қарши танқид ўтини очган илк нашрлар эди.

Ҳозир «Сабзазор» 1914 йилда нашр қилинганига қарамай йўқ бўлиб кетиш даражасига келган. Мен уни қидириб, Шарқшунослик илмий текшириш институтининг кутубхонасидан топдим. Кутубхона илмий ходимларининг илтифотлари боис ўқишга муяссар бўлдим.

Китобча бор-йўғи ўттиз бетгина, у ҳам узуқ-юлуқ саҳифалардан тўпланиб, тўлдирилган, авайлаб ёпиштирилиб, бир бутун ҳолга келтирилган. Чамаси, бу хайрли ишни, бошқа кўп улуғ хизматлар қатори домла Носируф адо этган. Титул варағида у кишининг қўллари билан сана ва мундарижа дарж этилган. 17.XII – 62 йил санаси – таъмир санаси бўлса керак, кўрсатилган. Китоб сарлавҳасининг тагига «Садои Туркистон муштарийларига ҳадя» деб қайд этилган. Китобча кичкинагина шу сўзлар билан очилади: «Садои Туркистон» жаридасина шеър ёзуб тургон ёш шоирларимизнинг дарун дилларидан чиқаруб миллати исломиянинг аҳволи ҳозирасин гўзал суратда тасвир этгон «миллий шеърлари»ни миллат хотирасида абадан қолдирмак орзусинда аксарларини мусоадайи миллатпарвоналари ила бу рисола тартиб улинди». Шу сўзларнинг пастида имзо: «Жомеъи ва ношири Мунаввар Қори. Биринчи табъ. 1914 йил мелодий». Қўл билан ёзилган мундарижада Васлий, Сўфизода, Ҳамза, Абдулла Авлоний, Хислат, Тавалло, Ажзий, Мирмулла Шермуҳаммад, Хаёлий, Афандихон, Лайли хоним сингариларнинг жаридага табриклари ва миллий мавзудаги шеърлари жамланган. Авлоний ва Тавалло бир қанча шеърлари билан қатнашганлар.

«Сабзазор» бошдан-оёқ кишан бўлиб ётган урф-одатлардан халос бўлишга даъват этади.

Аё, эй соҳиби урфон!
Ватан боғида фарёд эт
Отиб тошларун эски одатларни барбод эт –

дейди Авлоний илм касб этмакликда фарёд ва барбодга кучли ypғy бериб. Унга Сўфизода ўз гўзал шеъри билан жўр бўлади:

Дод ўшал олим руҳонийдан
Қўшди шариатга ўзи ёнидан
Ҳурми эди? Дини азиз жонидан
Миллат учуй кечмади ўз жонидан
Қумрилар-у булбул-у бедоналар
Яхши ўқур, сиз ҳам ўқунг, оналар...

Эътибор қилинг, шоирларнинг мурожаатлари олимлар, руҳонийлар, соҳиб урфонларга қаратилган. Чунки улар миллатни шакллантиришда, унинг тарбияси ва демак, равнақида асос мавқега эгадирлар. Ва улар ўзларининг асосий бурчлари ҳамда ишларини йиғиштириб қўйганликлари учун янги замон шоирларининг аламли ўқларига нишонга айланадилар. Ўша пайтда – аср бошида миллатнинг энг яхши фарзандлари миллатнинг йўлидан хабарсизлик деворлари ва оғир тўсқинларини олиб ташлаш пайига тушдилар. Хабарсизлик ҳам миллий ҳафсаласизликнинг урф бўлишида жиддий сабаблардан бири бўлган ва бўлиб қолмоқда эди. Хабарсизликларни енгиб ўтишнинг биринчи чораси миллий газеталар чиқариш деган хулосага келдилар. Иван Гейернинг «Тараққий» деб номланган либерал газетаси ва сал ке­йин унинг заминида чиқа бошлаган Исмоил Обидийнинг «Тараққий»си миллий ҳаётда хабарсизликни енгиш йўлида илк қадамлар бўлди. Шоирлар газетага «миллат учун ҳақнинг эҳсони» деб қарайдилар. «Тараққий» шоирларни миллат йўлида ишлашга уюштирди. Улар миллат тақдири устида жиддий бош қотира бошладилар. Тавалло «Сабзазор»даги шеърларидан бирида хабарсизликни қаро ер остига тириклай кириш билан баравар қўяди: «Ким хабарсиз бўлса ўздан нафс танпарвар бўлиб, бу қаро ер остига қолғон балога жонидур...» Бошқа бир шеърида эса у кўкларга ёлворади, миллат заифлиги ва касалликларининг сабабини фалакнинг тескари ишларидан кўради:

Фалак, бизга хабар бер,не учун эътибор этдинг
Жаҳонда жумла миллат ичра бизни шармисор этдинг...

Хору зорлик, тубанлик, қолоқлик сабабларини ахтарганда, албатта, ўша пайтлар кўп шоирларнинг ақллари шошган эди. Маърифатпарварларни иложсизлик қий­нарди. Бошлари умуммиллий ожизлик деворларига бориб урилар ва шунда Тавалло каби: «Кўр ўлди кўз, ахадо! Раҳм этиб кўзимни оч», деб кўкдан илтижо этардилар. Улар нажот излаб, нажотни илм-маърифатда кўрдилар. Ақллар ва онгларни тарбия қилсак, қоронғиликдан, кўр ва карликдан халос бўламиз деб қаттиқ умид қилдилар. Нажотни бошқа бир томондан миллий ҳаёт тарзини кучли танқид остига олишда ҳам кўрдилар.

Ўнлаб шоирлар, маърифатпарварлар, муаллимлар, ула­молар хабарсизлик ва ҳафсаласизликка қарши отландилар.

Миллат онги ва туйғуларининг биллурланиши жараёнга кирди.

Миллий онг тарбияси бошланди. Миллий онгнинг биллурланишида газета, мактаб, турли жамиятлар биринчи даражали аҳамият касб этдилар. Миллий танқид биллурланишни янада кучайтирди.

Шоирлар маърифатни қанча куйласалар, жаҳо­лат­­­дан шунчалик қўйдилар. Зотан, жаҳолат ҳам ҳаф­саласизликнинг узвий бир бўлаги эди. Мунаввар Қори 1906 йилда «Бизни жаҳолат жаҳли мураккаб» деб чиқди. Жаҳолатнинг бош томирини қидириб, ўша пайтгача бўлган мактаб тарбиясига назар ташлади.

Мунаввар Қори ўша пайтдаги миллий мактаблар ёш болаларга фойдасиз илмларни ўқитиб, қимматли вақтларини зое қилмоқда деб қайғурди. Мактабларда жами «Лавозимоти динияни билдурмак мумкин ўлғон ҳолда, – деб ёзади Мунаввар Қори ўша мақолада, – тўрт-беш йилгача ҳижжа усули бирла дунё ва охиратга фойдаси бўлмагон Фузулий, Навоий, Хожа Ҳофиз ва Бедиллар каби мушкул манзума китобларга умр азизини барбод этарлар...» Мунаввар Қори мактабларда ўқишларни ҳаёт учун нафи тегадиган, болаларни яшашга маънан ва руҳан тайёрлайдиган, уларни турмушга қобил қиладиган савияга кўтариш тарафдори бўлиб чиқади. Диний ва дунёвий илмларни теран ўргатиш ўрнига домлалар мактабда таги пуч нарсалар билан шуғулланадилар: «фалонни қоши қаро, кўзи қаро, юзи оқ, сўзи ширин деб, болаларни фасод ахлоқига биринчи сабаб ўладуррон манзума китоб­лар ўлмиш», деб заҳарханда қилади Мунаввар Қори.

Албатта, болаларнинг дидини ўстириш, уларга юксак шеъриятнинг нафосатини англатиш, муҳаббат уйғотиш ҳам ўз навбатида зарур. Лекин мактабда домлалар фақат шуларнинг ўзи билангина чекланиб қолсалар, бошқа кўпдан-кўп, зарурдан-зарур илмлар ўқитилмаса, болалар ҳаёт олдида, албатта, заиф бўлиб қоладилар, ўз тақдирлари ва мамлакат, миллат тақдирини ечинг, ҳаракатга келтириш, уни ривож йўлига олиб чиқишдан ожиз қоладилар. Лекин фожиали жойи шундаки, деб таъкидлайди Мунаввар Қори, муаллимларнинг ўзлари болаларга нималар зарур эканлигини билмайдилар.

Мунаввар Қори мунозаранинг кескинлиги билан юқоридаги сўзларни айтади-ю, кейин фикрини яна бирмунча юмшатади. Мен Фузулий, Навоий, Ҳофиз, Бедилларни таҳқирламоқчи эмасман. Уларни мутлақо бефойда демайман. Лекин ёш болаларга улардан таълим бериш фойдасиз демоқчиман, деб ёзади. Албатта, бунда Мунаввар Қоридай мактаб, таълим ва нашр ишларида тажрибакор, омилкор одам ўз аниқ таклифларини ҳам ўртага ташлайди. Мисол учун, болаларга Фузулий ўрнига илми қироат, Навоий ўрнига масойили эътиқодия, Хожа Ҳофиз ўрнига масойили амалиёт, Бедил бадалига илми ҳисоб ўқитилса, дин ва дунёси учун қанча фойдалар ҳосил қилиб, мусулмон ўлур, деб айтади.

Мунаввар Қори илмсизлик ва ғайратсизликдан бутун дунё олдида шарманда бўлиш эҳтимоли борлигидан огоҳлантиради. Миллат фойдаси учун жонини қурбон қилишга арзийдиган арслондек йигитларнинг умри бекор ўтаверса, миллат ночор аҳволга тушади, у бошқалар қўлида ўйинчоққа айланади.

Миллий мактабларда аҳволлар шундай бўлгач, уларда таҳсил кўриб чиққан кишилар ижтимоий ҳаётда қандай эдилар, ҳаётга фаол муносабат уларда шаклланганмиди? Миллий онг нималардан озиқланарди?

«Тараққий» газетасининг эътиборли бош мақола­ла­ридан бирида шулар тўғрисида фикр юритилади. 1905 йилнинг шов-шувлари, ҳурриятпарварлик нашидалари ҳали босилмаган эди. Эзилган халқлар ўз озодликлари ҳақида қайғура бошладилар. Ана шундай шароитда «мусулмонлар на ҳолда эдилар?» – деб савол ташлайди газета.

Улар «қардошларига имдод қилдиларму?»

Газета ўз саволларига қониқарли жавоб тополмай­ди миллат ичидан. Бизнинг мусулмонларимиз ҳамма ҳуррият учун жон олиб, жон берганда тазйиқот ва таҳ­ди­дот остида уйларидан чиқмай ётдилар, жон сақладилар, деб ёзади «Тараққий». Зотан, уларнинг қалбларига «қўрқоқлик аралашмиш эди». Улар истибдодни емириш палласи келганда бир иш қилолмадилар. Улар ҳолига жумла олам ҳайратланди. Нима, мусулмонларнинг ҳуррият ва адолатга эҳтиёжлари йўқмиди? – деб яна савол ташлайди «Тараққий». – Ёхуд асоратда қолмоқ истаюрларму?»

Газета бунга жавоб ахтаради. Мусулмонларнинг ҳур­риятга муҳтожликлари майдондадур. Газета муло­ҳаза юритиб, ниҳоят катта хулоса чиқаради: мусулмонларнинг бошларига тушган балоларнинг сабаби истибдод, дейди. Газетанинг нажот излагай кўзлари яна илм-фанга, таҳсилга, янги мақомдаги мактаб-мадрасаларга тушади.

«Тараққий»нинг 1906 йилда жамият ўртасида ташлаган бу каби саволлари яна кўп йиллар майдонда турди. «Тараққий» тўхтаб қолганда, йиллар ўтиб саволлар бутун шиддати билан Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг «Самарқанд» газетасига, «Оина» журналига кўчди. Беҳбудийнинг миллат ҳаётига доир йирик фикрларни ўртага ташлаган «Эҳтиёжи миллат» деган ажойиб мақоласи Мунаввар Қорининг 1906 йилдаги «Бизни жаҳолат жаҳли мураккаб» мақоласидан етти йил сўнг чиқди.

Хўш, икки мақола орасидаги етти йилда Турон ва унинг халқи ҳаётида нима ўзгаришлар рўй берди? Етти йил ахир оз муддат змас, тўғри, бирмунча иқтисодий кўтарилишлар бўлди, газета-журналларнинг сони кўпайди. Уларга қизиқишлар ортди. Миллат ҳақида фикрлаш даражаси ўзгарди, миқёси кенгайди. Миллат ҳақида қайғуриш 1913 – 1917 йилларда баланд чўққиларга кўтарилди. 1905 йилда англанмаган ҳодисалар энди теранроқ анг­ланди. Мустақиллик шабадалари эсиб турар, бу вазиятни 1905 йилдагидек яна бой бериб қўймаслик керак эди. Маърифатпарварлар буни жуда чуқур англардилар ва изтироб билан илм-маърифат учун курашардилар. Етти йил ичида маърифатпарварларимизнинг фикр доираси, мантиқи, баҳс қобилияти жуда кучайганлигини шу икки мақола мисолида ҳам кузатиш мумкин.

Бир миллатнинг аҳволи бошқа миллатлар аҳволига қиёсланганда яхши билинади. Маърифатпарварларимиз ўз асарларида қиёсий фикрлашга алоҳида эътибор берадилар. Қиёсий фикрлаш уларнинг энг севган қуролига айланади. Миллий онг тарбиясида маърифатпарварларнинг қиёсий фикрлаш тарзлари катта ижобий натижалар берди.

Солиштирилганда, маърифат юзасидан, орифлик ва хабардорлик, ҳаёт тарзининг даражаси юзасидан со­лиштирилди. Бу қиёслашлар миллатнинг аҳволини кенг­роқ ва чуқурроқ кўриш, мулоҳаза этиш, хулосалар чиқаришга имкон берди.

Солиштиришда миллатнинг фойдаси кўзланди.

«Бошқа миллатларга қаралса, кўрилурки, – деб ёзади Беҳбудий «Эҳтиёжи миллат» мақоласининг бошиданоқ, – мунтазам мактаблари бор. Ва ул мактабда диний илм устинда дунёвий илм ва фанлар ҳам ўқилур. Чунки дунёга турмак учун дунёвий фан ва илм лозимдур. Замона илм ва фанидан бебаҳра миллат бошқа миллатларга поймол бўлур...»

Бошқа халқлар олдида поймол ва шарманда бўлмас­лик йўллари ва чораларини ахтариш Мунаввар Қори, Беҳбудий, Авлоний, Тавалло сингари адибларнинг фикр ва ҳаракатлари марказида турди. Уларда миллат учун орият туйғуси жуда кучли намоён бўлганлигини ҳар бир сўзларида кузатишимиз мумкин.

Мунаввар Қори каби Беҳбудий ҳам миллат учун нажот қидиради. Унинг кўзи обод ва фаровон Европага тушади. Европанинг тараққиёт омиллари устида мунтазам фикр юритади. Европа илм, техника ва қонунларга қаттиқ риоя орқали шунчалар катта тараққиёт йўлига чиққанлигини қайд этади:

«50 сана муқаддамги замонда биз, туркистонликлар, якка ва танҳо яшаб, бошқалар ила муомала ва муносабатимиз йўқ эди. Энди замон ўзгариб, бошқа миллатлар илан махлут бўлдик. Шариат ва ўз урфимиз устига қонун ва Оврупо одатига итоат қилмоққа мажбурмиз».

Миллатпарварлар ҳеч қачон ажралиб, ўз қобиғига ўралиб яшаш фикрини тарғиб қилган ва ҳатто буни хаёлларига ҳам келтирган эмаслар. Аммо кейинги даврларнинг тарихчилари уларни «ажратиб олиш», «ўз қобиғига ўралиб яшаш»ни кўзлаганлик ва зўр бериб тарғиб этганликда айб­ладилар ва шу асосда уларни «миллатчи» деб атадилар, шу тамғани ўйлаб топдилар ва шу тамғани уларга узоқ муддат ёпиштириб келдилар. Энди маълум бўлдики, уларга қўйилган барча айблар мустамлакачилик сиёсатидан келиб чиқар ва мустамлакачиликни сақлашни кўзда тутарди.

Беҳбудий Европа томон қадам ташлаш тарафдори. Ўз урф-одатларига бурканиб яшашга тамомила қарши:

«Замони собиқда фақат шариат билмак кифоя этарди. Энди қонун ва закунни билмоқ ҳам лозимдир...»

Бизнингча, «қонун» ва «закун» бир нарса. Лекин Беҳбудий бу тушунчаларни фарқлайди ва ёнма-ён ишлатади. Бу ўзбекча уй билан европача «дом»ни фарқ­лайдиган бўлганимиз каби шариат қонунлари билан европача дунёвий қонунларни фарқлаб, «закун» дейди. Маърифатчилар миллатни мана шундай ҳам янги, ҳам анъанавий қонунлар руҳида тарбиялашга алоҳида эътибор бериб қарайдилар. Одамнинг қандайлиги унинг қонунларга қандай муносабатда эканлигидан билинади. Қонунлар миллатни интизомли ва якнафас қилади.

Лекин қонун доирасида яшайдиган миллат бўлмоқ учун аввал уларни яратиш, уларни ўзлаштириш, яъни қонунлар билан маърифатли бўлиш эҳтиёжи туради миллат олдида. Беҳбудий қонун асосида ижтимоий ҳаётда европача усул-идорага устуворлик беради.

Замонавий дорилфунунларда ўқиган, «замон факиҳи» бўлиб етишган одамлар, – деб давом этади муфти ҳаз­ратлари, «Суд маҳкамаларида, давлат доираларинда кириб, ҳар бир ҳуқуқшунос ўз муваккили ва ўз миллати ва ўз ватани ва ўз давлатининг нафига суйлашур, мудофаа қилур...»

Беҳбудий наздида ўзни англаш – ўз ҳуқуқларини анг­лаш ва ҳуқуқ тарбиясидан бошланади. Шунинг учун заршунос, қадршунос адиб келтирилган парчада «ўз» сўзига алоҳида урғу беради. Қонунларга риояни ўзликни англаш, билиш билан боғлайди. Маърифатчилар ўзликни англашни миллий тарбияда жуда юқори ўринга қўядилар. «Ўз миллати, ўз ватани, ўз давлати» – мана шулар шахсни шахс қилади, шахсни мана шулар миллатнинг бир ориф парчасига айлантиради. Ва мана шулар миллатга – миллат унвонини беради.

Ҳуқуқларни билиш, улар асосида яшаш, ўзликни тўла ва теран тушуниб етиш – миллат туйғулари ва онгининг шаклланишида биллурланишнинг кўринишларидир. Олмос биллурлана-биллурлана ёмби тусга киради ва унинг ҳар бир зарра биллури ёмбининг барча хусусиятларини акс эттиради. Биллурланиш кучайган сайин ёмбининг қиррадорлиги ҳам ранг-баранг шакл олади, у ўз зарралигида ҳам, ёмбилигида ҳам бутун – яхлит ҳодисага, миллатга нисбатан айтилганда эса, тарихий ҳодисага айланади.

Беҳбудийнинг хаёли ўша пайтдаги Давлат Думасига тортилган. У «замон факиҳлари» Давлат Думасида ўтириб миллат ва миллий давлат манфаатларини ҳимоя қилишларини истайди. Шунда миллат ишларини дунё танийди, хабардор бўлади.

Лекин афсуски, деб қайд этади адиб, «шундай одам бизда йўқ». Миллат илм, фан, қонун, тил билмаса, ҳаётга юксак манфаатли тус берадиган турли мутахассислар бўлмаса, ҳар қадамда оғир фириб ейиши мумкинлигидан адиб огоҳлантиради ва бу тўғрида изтиробга тўлиб сўз юритади. «Ахир, муҳандис, инженер, техник бўлиш ҳаммолликдан яхши-ку!» – деб дард чекади Беҳбудий.

Маърифатчилар Туроннинг жуда бой мамлакат эканлигини яхши тасаввур қилардилар. Лекин бу Худо берган бойликлар нега миллат учун ҳаракатсиз ётади? Нега унинг меваси, дон-дуни, зироати, тупроғи, маъданларидан бошқалар фойдаланиб, бойиб, миллатнинг ўзи эса улардан ўз корига манфаат кўролмайди?

Уқувсизликдан ҳеч бир иш қилолмаймиз, деб нола чекади адиб. У илк бора Европа бозорларига чиқиш масаласини қўяди. Лекин бунинг бир муҳим шарти бор. Европа билан савдо қилиш учун, дейди адиб, аввал жуда бўлмаганда, ўн йил гимназияда ўқиш керак. Адиб муайян йўлларни ҳам таклиф этади: «бизда шоҳи, адрас, беқасам, олача... Бофликлар бор, – деб ёзади муфти ҳазратлари, – агарда бир нафар техник ва муҳандисимиз бўлса, бу дастгоҳларни ислоҳ этар, аҳоли обод бўлур, ва илло, яқин вақтда (хоса дока) бофиларимиздек зое бўлуб кетар. Чунки Оврупо янги асбоб ила мундин яхши қилиб чиқарур». Бу сўзларни ўқиб, Фитратнинг «Сайёҳ ҳинди»си эсимга тушади. Ёдингиздами, сайёҳнинг қаршида моҳир олача тўқувчи ҳунарманд билан касбнинг ривожи ҳақида тузган баҳслари... Бу адиблар миллатни миллат қилиш жабҳасида сафланиб, якдил турганликларидан ва маълум бир мавзуларни қайта-қайта ўртага қўйишдан чекинмаганликларини кўрсатади.

Беҳбудий, Фитрат, Мунаввар Қори, Авлоний ўз миллат тарбиясига қаратилган таҳлилларини янада ишонарли қилиш учун ўтмишга мурожаат қиладилар. Ўтмишдан фахрли, соғлом илдизларни топадилар. Шу билан бирга миллатнинг замонга мослашолмай қийналаётгани сабаб­лари устида тўхталадилар.

«30 сана муқаддам, – деб ёзади Беҳбудий, – Самар­қандни Йоми маҳалласида (300) олачабоф ишчи бор эди. Алон, ўттиз нафар йўқ. 10 сана сўнгра тамом маҳв бўлур.

Хулоса, мактабимиз, дўконимиз, корхонамиз, мадрасамиз ва ҳар нимарсамизни замонча ислоҳи лозимдур. Илло, ҳар нимарсамиз қўлдан кетар, бизда муздурликдан бошқа иш қолмас. Ер ва ускуна, дўкон ва саройни ишлатмоққа ҳам илм замоний ва замона шумлигини билмоқ лозим. Ва илло, биздан дунё ил мини яхши билатурганларга мулк ва асбобимиз ўтар ва ўтуб турубдур».

Қанчалар замонавий ва қанчалар илғор, соғлом, сал­моқли фикрлайди устод Беҳбудий! Ва қанчалар узоқни кўрган эканлар бу маърифатчиларимиз!

Нажот излагай Беҳбудийнинг кўзи мамлакат бойларига тушади. Бошқа миллатларнинг бойлари фақирлар ва етимлар учун мактаблар, дорилфунунлар солиб берадилар, замонавий касалхоналар очадилар, жамияти хайриялар тузадилар, стипендиялар тайинлайдилар ва миллат бундай ишлар билан фахрланади, жуда катта манфаат кўради.

Беҳбудий қайғуриб ёзади:

«Бизникилар жуфта оти ила, аробаси ила, туйи ила ва ... си илами фахр этар?»

Беҳбудий миллат олдига замона одамлари бўлиш, замона одамлари қаторига кириш вазифасини қўяди. Бунинг учун миллат қисқа муддатларда ўз орасидан кўплаб ақл эгалари, муаллимлар, инженерлар, врачлар, техник ходимлар, ҳуқуқшунослар, замона тожирларини етиштириб чиқариши керак. «Шулар боис бўлиб, давлат ишига кирармиз», шулар боис бўлиб, «халойиқни барбод эта турган тўйлардан халос бўлармиз», деб умид қилади Беҳбудий.

Миллат тараққийси ҳақида қайғуриш – миллат тарбияси, миллий онг ва туйғулар, равиш-рафторлар­, дид-фаросатлар тарбияси ҳақида қайғуриш ҳамда саъй-­­­ҳаракатлар билан чамбарчас боғланиб кетди. «Са­марқанд» газетаси 1913 йил 30 июлда чиққан сонида масалани худди шу тарзда қўйди. У «Миллатлар қандай тараққий этарлар?» – деган саволни жамоатга ташлади. Ва шундай хулоса чиқарди: «Миллат ахлоқ, фазл ва ҳунар ила боқий қолур... Бугун ислоҳ миллатга қўшиш қилинмаса рабъ аср сўнгра диёнат барбод бўлур ва анинг жавоби масъулияти бу кўнгиларга қолур...»

Шундай қилиб, миллатни шу уч қоя: ахлоқ, фазл ва ҳунар воситасида шакллантириш, қиёфали қилиш, жаҳонга олиб чиқиш масъулияти қўйилди. Миллатнинг ўзи ҳам шу уч нарсанинг бирлигидан бунёд бўлиши белгилаб олинди.

Шу уч олмоснинг биллурланиши, биллурланган, емирилмас қирралари билан томирни пажмурда қиладиган ҳафсаласизлик, масъулиятсизлик, журъатсизлик ва уларни келтириб чиқарадиган нарсалар, чунончи, ўтмиш тарих ва меросга лоқайд қарат, ўз тарихий анъаналарини ҳурмат қилмаслик, маънавий-ахлоқий ишончсизлик, миллат шарафи учун кураш туйғусининг кучсизланиши – миллий жасоратнинг поймол бўлиши кабиларга жиддий, мунтазам қарши турди.

Беҳбудий ўз мақолаларидан бирида: «Мозий истиқ­болнинг тарозусидур. Ҳар ким ўлчасун-да, билсун!» – деб ёзган эди. Мозий бизга ибрат кўзи билан боқади. Албатта, бугунги миллатимиз кечаги миллат эмас, тараққиёт ўз самараларини берган.

Бугун миллат ўз маърифатчилари орзу қилган ишларга қадам-бақадам яқинлашмоқда, эришмоқда, барча замонавий соҳаларда аста ўз миқёсларига эга бўлмоқда. Бу жараён мустақиллик шарофати билан, узоқни кўзлаган оқил, вазмин, ишончли сиёсат шарофати билан хийлагина тезлашди.

Энг яхши миллий тарбия – бу умуминсоний тарбия ҳамдир. Мустақил Ўзбекистонда миллий тарбиянинг ана шундай йўли асос қилиб олинмоқда. Яна қайтараман: энг яхши миллий тарбия бу – умуминсоний тарбия ҳамдир. Бизда миллий тарбиянинг жуда мўътабар тажриба мактаблари мавжуддир. Бу мактабларда тинимсиз ўрганмоқ ва тинимсиз ўқимоқ лозим келади.

Миллат, ҳақиқатан ҳам, аввало – фазл, ҳунар ва ахлоқдир. Шу ишларга қодир бўлганлар доим ютуқдадир.

Жамиятимизда маънавий-ахлоқий асослар ва ижтимоий-инсоний қадриятлар қайта бунёд бўлаётган бир пайтда яқин ўтмишимизнинг ғоятда ўзига хос маданий-маърифий тажрибаларига кенг назар ташлаш, уларни ҳар томонлама ўрганиш келажак наслларнинг хато қилмай яшашлари учун хизмат қилади. Асримиз бошларида то Туркистон мухториятига бўлган бениҳоя эътиборли бир даврда мамлакатимизда Европа маданиятини ўрганиш, янги усулдаги мактаблар очиш, газета, журналлар нашр этиш, театр ва санъат ишларини андак бўлса-да йўлга қўйиш учун ҳаракатлар бўлди. Аср бошидаги маданий-ижтимоий ҳаракатда «Таржумон», «Тараққий» сингари газеталар билан бир қаторда машҳур ҳуқуқшунос ва жамоат арбоби Убайдулла Асадуллахўжаев нашр этган ва муҳаррирлик қилган «Садои Туркистон» газетаси ҳам фаол қатнашди, мамлакатни уйғотиш, ғафлат ва жаҳолатдан халос қилишда бебаҳо роль ўйнади. Айтиш мумкинки, у ўзи чиқиб турган 1914 – 1915 йиллар орасида маданий-маърифий уйғонишнинг бошида турди. Унинг биринчи сони «Таржумон»нинг ўттиз йиллиги муносабати билан 1914 йил 1 апрелда дунё юзини кўрди. Унинг чиқиб улгурган олтмишдан ортиқ сони миллий уйғониш ҳаракатининг мақсад ҳамда вазифаларини ўрганиш ва ибрат олишда бир хазина дейишлик мумкин. «Садои Туркистон»нинг чиққанига саксон йил тўлди. Бу мақола ўша миллатнинг мунавварлиги учун курашган, миллат қаҳрамонлари бўлган боболарнинг хотираси учун ёзилди.

«МИЛЛИЙ ХАЁЛЛАР» ВА «САДОИ ТУРКИСТОН»

Тадқиқотчилар 1905 йилдан кейин то 1918 йил бошланишида Туркистон мухтор ҳукумати куч билан тугатилгунча ўтган қисқагина бир даврни «миллий уйғониш даври» деб аташга одатланганлар. Ростдан ҳам худди мана шу йиллар орасида миллий буржуазиянинг шаклланиши ва озми-кўпми юзага чиқишида муҳим қадамлар ташланди. Капитализмнинг турилиши буржуазиянинг дунёга келиши билан чамбарчас боғлиқ экан, бу икки ижтимоий ҳодиса – ижтимоий куч – ўз навбатида миллатларни туғдиради ва уларни жаҳон саҳнасига олиб чиқади.

Кейинги асрлар тарих жараёнларидан маълумки, фақат буржуазиягина миллатни тарбиялайди, уни майдонга чиқаради ва ижтимоий адолат учун курашларда чиниқтиради.

Шу маънода агар сармоя дунёси миллатни яратса, ўз навбатида мустамлакачилик миллатчилик ҳодисасини юзага келтиради. Ташқаридан келган босқинчилик, зўравонлик ва ҳуқуқсизлик остида қолган миллат буржуа­зияси – миллатчи буржуазияга айланади. У ижтимоий зулм шароитида миллатни ва унинг яшаш манфаатларини ҳимоя қилиб чиқади. Шу тариқа мустамлакачилар назари ва талқинида «миллатчи»га айланади. Албатта, мустамлакачилар ўз ҳаётий манфаатларига зид ҳолда эркинлик ва мустақиллик учун курашганларни «озодлик курашчилари» деб атамайдилар.

Бу улар учун ўз-ўзига суиқасд қилиш билан баробар бўлур эди. Шунинг учун улар ҳар қачон миллат фидо­йиларини «миллатчи», улар олиб борган ишларни эса «миллатчилик» деб юритадилар ва шунга биноан уларга қарши зўравонлик усул-идораларини бор куч билан қўллайдилар. Шу тариқа «миллатчи» ва «миллатчилик» тушунчаси мустамлакачилар томонидан ўйлаб топилган муғомбир тушунча бўлиб, аслида у мамлакат мустақилликка эришгач, миллий зулмдан халос бўлгач, ўз эркини қозонгач, шу лаҳзадаёқ йўқ бўлади, тарих саҳнасидан ҳодиса сифатида тушади.

Мустақил ҳаёт кечирувчи ҳеч бир мамлакатда «мил­латчилик»нинг бўлиши мумкин эмас, бўлмайди ҳам. Чунки мустақил давлатда уни юзага чиқарадиган шароит йўқолади. Бунинг устига мустақил давлатда тарих синови ва тажрибаларидан ўтган демократия ҳоким бўлса, у ҳолда демократия собиқ «миллатчилик»ни том маънода­ги миллатпарварлик ва у билан узвий боғлиқ ҳолда инсонпарварликка айлантиради. Энди демократия миллатпарварлик ва инсонпарварликни тарбияловчи куч, яъни ижтимоий мураббий сифатида майдонга чиқади.

Ўзбекистонда миллатнинг вужудга келиши, «миллатчилар» ва «миллатчилик»нинг пайдо бўлиши тарихи бениҳоя қизиқарли, юксак инсоний аъмолларга тўла, ҳам олижаноб, ҳам фожиали жараёнлар ичида кечди. Хусусан, йигирманчи аср бошидаги бу тарихий жараёнларни кўздан кечириш ғоятда мароқлидир.

* * *

Аср бошида аҳволимиз қандай эди? Аҳволимизда қарамлик ва забунлик ҳоким эди. Ўн еттинчи асрдан бошланган уч юз йиллик иқтисодий-маданий таназзул халқни карахт қилиб ташлаган, уч хонликнинг ўзаро тинимсиз урушларидан халқнинг танасини мислсиз жароҳатлар босган эди. Шундай бир паллада мамлакатга Россия капитализмининг унсурлари аста-секин кириб келди. Ибтидоий темир йўллар, ибтидоий техника, ибтидоий завод-фабрикалар, турли ширкатлар пайдо бўлди. Мустамлакачилик маъмурияти ўз эҳтиёжлари учун газеталар ва мактаблар очди. Туркистон халқининг кўзи капитал измнинг илк меваларига тушди. Халқнинг бир қисми анча замонларгача бу мевалардан ўзини четга тортди, унинг тазйиқидан ўз деворлари, бостирмалари ва тоғлари ичига ўралиб олди. Бошқа бир қисми – булар биринчиларга қараганда, жуда озчилик эдилар – капитализм – Россия мустамлакачилик капитализмига мослаша бошлади. 1905 йилга келиб улар мустамлакачилик капитализмини ибтидоий тарзда бўлса-да, лекин бирмунча ўзлаштириб улгурдилар. Капитализмни бундай ўзлаштиришни анча илгарироқ бошлаган Қрим, Татарис­тон ва Озарбайжон, Туркия тарафлардан Туркистондаги мусулмон биродарларга маърифий чақириқлар келди. Журнал, газеталар тарқалди. Айниқса, аср бошларида Исмоилбекнинг «Таржумон» газетаси жуда катта ижтимоий мавқе касб этди. Унинг илм-маърифат, бирлик ва маданиятга чақириши Туркистоннинг битмас-туганмас жароҳатларига малҳам бўлди. Сино ўгитлари инсоният табобатида қандай вазифа бажарган бўлса, «Таржумон» ҳам Туркистондаги ижтимоий маърифатпарварлик ҳаракатининг уйғонишида шундай роль ўйнади.

Тадқиқотчи олим Бегали Қосимовнинг ёзишича, газета чиқа бошлаганидан бир йил кейинроқ 1884 йилда Туркистонда икки юз ўқувчига эга бўлган эди. «Таржумон»нинг барча маърифатпарварлик ва миллатпарварлик ғоялари Туркистон заминида ажиб бир тарз­да акс садо топди. Тарих ва тараққиётнинг ўз-ўзига маълум сирли қонуниятлари ҳам бўлади, шекилли. Буни қарангизким, ўн тўққизинчи асрнинг охири, йигирманчи асрнинг арафасида «Таржумон» билан бирга Туркистон диёрида Маҳмудхўжа Беҳбудий, Абдулла Авлоний, Ҳамза, Айний, Тавалло, Мунаввар Қори ва бошқа бир қанча кўзга кўринган маърифат фидойилари дунё юзини кўрдилар. Ғоя туғиларкан, унинг ижрочилари ҳам майдонга келмасдан қолмас экан. Шулар билан биргаликда ёки олдинма-кейин маърифатли миллат ва янги усул мактаблар ғояси юзага чиқди. Шу икки буюк ғояни қанот қилиб парвозга отланганларни жадид деб аташ расм бўлди. Аср бошларига келиб ана шу жадидлар йирик ва таъсирчан ижтимоий кучга айланиб улгурган эдилар.

Мустамлакачилик мафкураси қайси мамлакатда бўлмасин, маърифатпарвар «миллатчилар»ни омма кўз унгида аянчли қилиб кўрсатишга, унинг устидан кулиш, масхара қилиш, уни киноя ва истеҳзоларга кўмиб ташлаш­га турли йўллар билан ўриниб келган. Халқ ўртасида уларни обрўсизлантириш, ҳуқуқсиз, кулгили махлуқларга айлантириш учун ўз ихтиёридаги барча чораларни кўрган. Бу масхаралаш, айниқса, XX асрнинг йигирманчи, ўттизинчи, қирқинчи йилларида авж олиб, ўз чўққисига кўтарилган эди.

Аср бошларида ва ундан кейинги ўн йилликларда ўзбек миллатпарварлари, маърифатпарварлари мустамлакачиликнинг шунга ўхшаш қаҳрли, таҳқирловчи барча кўргиликларини ўз бошларидан тўла кечирдилар. Не-не машаққатлар билан янги усулдаги мактаблар очдилар, театрулар бунёд этдилар, жаридалар ва мажаллалар чиқардилар, ижтимоий ҳаракатчанлик муҳитини яратиш учун турли хайрия ва эътиқодия жамиятлари туз­дилар. Шулар воситасида бутун куч-ғайратларини миллатни уйғотишгa сарф этдилар.

Бизнинг Туркистон диёри шароитида улар қандай бўлмасин, ҳатто истимлок маъмурияти билан келишган ва ҳамкорлик қилган ҳолда халқнинг онгини ёритиш, уни асрий жароҳатлардан халос қилиш учун жонларидан ҳам, молларидан ҳам кечдилар. Ажабмаски, оз вақт ичида улар ҳақиқий миллат қаҳрамонларига айландилар. «Миллат қаҳрамонлари» деган тушунчани биз энди-энди йигирманчи асрнинг охирига келиб, бу аср устидан баъзи хулосалар чиқараётиб ишлатмоқдамиз. Миллат қаҳрамонлари чин маънода миллатнинг ўзи билан бирга чиққан, миллатни ижтимоий ҳаракатга келтирган ва бу ҳаракатга маъно ҳамда мазмун бахш этган сиймолар эдилар. Беҳбудий, Авлоний, Қодирий, Ҳамза, Айний, Тавалло, Сўфизода, Убайдулла Асадуллахўжаев, Фитрат, Ажзий, Чўлпон, Мирмулла ва Мирмуҳсин Шермуҳамедов, Мунаввар Қори, Нўширавон Евушев ва булардан сўнг майдонга чиққан ўнлаб сафдошлари ва издошларини ҳақиқий миллат қаҳрамонлари демай яна қандай атайлик? Улар миллатнинг кўзини очиш, юзини ёруғ қилиш учун жонларини тикдилар.

* * *

Яқинда бир қаламкаш биродарим куйиниб-куйиниб сўйлади:

– Жаҳолат, жаҳолат деявериб қулоғимизни ейишди-ку! Наҳотки, айнийлар, қаҳҳорлар, яшинларнинг болалиги шунчалар жаҳолатда ўтган бўлса? Йўқ, ҳеч ишониб бўлмайди бунга! Рост, улар ўз асарларида жаҳолат шунчалар эди ва баттар эди деб ёзиб қолдирганлар. Барибир шунчалар бўлганига ишониш қийин! Бизни камситмоқчи бўлганларнинг қаттиқ муболағалари бўлса керак. Шу йўл билан бизнинг иродамизни синдирмоқни кўзлайдилар. Ахир халқнинг иродасини синдиришнинг турли-туман йўллари ва усуллари бор-ку! Камситиш, ўтмишни қоралаш ва ерга уриш, халқни жоҳил деб кўрсатиш шундай усуллардан бири. Ахир ўзингиз ўйлаб кўринг, жаҳолат бутун вужудни энг майда ҳужайраларигача заҳарлаб ташлаган бўлиши мумкинми? Борингки, шундай ҳам бўлган дейлик. Лекин ундай десак, биз қандай омон қолдик? Нима бизни қутқарди? Ким? Жаҳолат ҳақида гапирмайликми?

* * *

1914 йил 4 апрелда «Садои Туркистон» деб кейинчалик машҳур бўлган газетанинг биринчи сони чиқди. Бундан олдин ҳам, шу йилларда ҳам Туркистонда бир қанча газеталар чиқиб, баъзи бирлари олам юзини кўрмай жон бериб, баъзилари беш-ўн сон чиққач, маблағ етишмаслиги ёки бошқа турли сабаблар билан ёпилиб қолаётган замон эди. «Садои Туркистон»нинг муҳаррирларидан бири Рауф Музаффарзода бу ҳақда «Бизда зиёлилар ва миллий матбуот» деган мақоласида («СТ», 1914, 44-сон) 1906 йилдан сўнг Туркистонда матбуотга қизиқиш бирмунча ортганлигини қайд қилиб, яна шуларни ҳам ёзиб ўтганди: «Бизда «Тараққий»дан сўнг кўпгина газеталар чиқиб оз фурсатда яна ёғилиб қолди. Агар ўша пайтда чиқиб сўнг ёпилган жаридаларни йиғсак, жуда катта жарида мозори ҳосил бўлади». Шу билан бирга Рауф Музаффар­зода 1906–1914 йиллар орасида миллий матбуот жуда кам тараққий қилганидан ўкинади. «Аммо бизда нима бор?» – деган саволни ўртага қўяди. Мазкур муддат ичида сезиларли тараққий асари кўрилмайди. «Бу бадбахий бир ҳақиқатдур. Демак, туркистонликлар она тили, миллий матбуот, миллий адабиёт тўғрисида ёзишга қалам уёлурдай қизғонч фикрдадурлар. Миллат жонлануб бу масъалалар аҳамият касб этсалар эди, ҳол буйла бўлур эдими? Бу саволга зиёлиларимиз жавоб берсунлар».

«Садои Туркистон» миллатнинг юзага чиқишида миллий матбуотда жуда катта аҳамият беради. «Ёшларимизга миллий руҳ ва маданий тарбия бермак ёлғиз миллий матбуот таъсири илагина ҳосил бўла олур», деб ёзади газета юқорида кўрсатилган мақолада. «Садои Туркис­тон» миллий матбуот ва янги усулдаги мактаб яратишга ҳисса қўшишни ўзининг асосий мақсадларидан бири деб қаради ва ҳар бир сонида у ёки бу тарзда бу масалаларга дахлдор чиқишлар қилиб турди.

«Садои Туркистон» ўз йўналиши ва мундарижа доирасини «Тошкандда ҳафтада икки мартаба чиқадирган фанний, иқтисодий, адабий ва ижтимоий миллий жарида» деб белгилади. Газета асос эътибори билан миллий уйғониш ғоясини илгари сурди. У тез орада публицистик йўналиши анча ўткир газетага айланди, унинг атрофига ўз даврининг илғор фикрловчи барча зиёлилари йиғилиб келдилар. Газетанинг мавзулар доираси анча кенг эди. У барча ҳаётий масалаларни кўтарар ва уларга маърифий нуқтаи назардан қарар, ёндашар ва баҳо берарди. Газетани ўз даврининг жуда илғор сиймоси, ҳуқуқий, фалсафий билимларни теран эгаллаган, дунёнинг оқу қорасини хўб таниган олим ва маърифатпарвар Убайдуллахўжа Асадуллахўжаев ташкил этган ва ўзи муҳаррирлик қиларди. Бу кўркам ва фасиҳ фикрли зотнинг бутун ўй-хаёли Туркистонни зиёли қилиш, уни қарамлик ва зулмдан қутқариш, эзилган бечора халқнинг аҳволини қандай бўлмасин енгиллатишга қаратилган эди.

Убайдулла Асадуллахўжаевнинг ҳаёти ва олиб борган фаолияти ўзи бир улуғ достон. Бул тариф зотни қарши билиш учун алоҳида асарлар ёзмоқ керак бўлади. У мустамлакачиликка кураш олиб борди ва охири шу мустамлака томонидан маҳв этилди. У озодлик йўлидаги ўз ишлари билан ҳақиқий миллий қаҳрамон унвонига сазовор зотлардан биридир.

Убайдулла Асадуллахўжаев газета воситаси билан эл ва халқини энг оғир забунликдан, унинг оғир кишанларидан – ғафлат ва жаҳолатдан қутқаришни ўз олдига мақсад қилиб қўйди. У газетанинг маромномасини ёзди ва унга «Убайдулла» деб имзо чекди. Билмадим, олий таҳсилни Россияда олгани боисиданми, Зиё Саид «Ўзбек вақтли матбуоти тарихига материаллар» мақоласида Убайдулла Асадуллахўжаев ҳақида «Бу киши мусулмонча ёзиш-ўқишни билмайди. Шунинг учун бош мақолани Мунаввар Қори ва Абдурауф Музаффаров деган бир татар ёзиб берар эди», деган маълумот беради. Улур зиёли хонадонида тарбия кўрган Убайдулла ҳақидаги бу гап қанчалар ҳақ экан, айтиш қийин. Лекин «Маромнома»нинг услуби билан «Убайдулла» деб имзо чекилган бошқа мақолаларнинг услуби ва фикрий йўналишини қиёслаганда, бундай ўткир ва оригинал фикр дунёси фақат Убайдулланинг ўзиники ва уни бошқа одам унга ҳар қанча бўлганда ҳам яратиб беролмайди, деган хулосага келиш мумкин. Шу маънода Зиё Саиднинг гапи «миллатчи»ни камситиш учун тўқилган «узун қулоқ» гапдан бошқа нарса эмас. Лекин бошқа бир жиҳатдан Зиё Саидга тан бериш керакки, у «Садои Туркистон» «миллатдан ҳиммат аҳллари ва зиёлилар кўпайтириш йўлида кўп ҳаракат қилди... Ўз атрофига кўп кишини жалб этди. Ўлкадан мухбирлар етиштирди», деб холис баҳо ҳам беради.

Убайдулла «Маромнома»да чунончи қуйидагиларни алам билан ёзди: «Биз, туркистонликлар ўтган ҳаким ва олимларимизнинг бирини соҳирликка, иккинчисини кофирликка, тағин билмам, наларга иснод веруб исмларини авлодимиздан унутдирмакдамиз...

Бундан маълум бўладики, биз туркистонлилар ҳозирда на замонга қараб ҳаракат қилурмиз, на дин ва шариатимизга бўйсунурмиз ва на тарихимиздан ибрат олурмиз. Бизим шул қадар ғафлат ва жаҳолатимизни кўра туриб, янадан сабр ва таҳаммул ила сукут этмак муқаддас ватанимиз ва меҳрибон онамиз бўлган Туркис­тонга кўп оғир келди...»

«Садои Туркистон»нинг муҳаррирларидан бири, ота­шин фикрли шоир Абдулла Авлоний газетани ҳам, унинг ўқувчиларини ҳам биринчи сонда шундай деб қутлаган эди:

Маслаки бетараф, тараққий йўли,
Қаламин илм учун тутибдир қўли,
Сарф этар қанча бўлса, бор пули,
Адвокатлар мудири масъули,
Чиқди бошлаб «Садои Туркистон»
Ўқунгиз шавқ бирла, эй дўстон!

Гарчи бунда Авлоний газетанинг йўлини «бетараф» деб белгилаётган бўлса ҳам, аслида, у миллат шаъни учун курашар, бундай курашда эса бетарафлик фақат нисбий бир тарздагина бўлиши мумкин. Эҳтимол бу бетарафлик чор сиёсатига қарши курашмасликни назарда тутар, унда бу тўғри ва у ҳарбий назорат тазйиқига учрамаслик учунгина қилингандир.

* * *

Маърифатпарварлар маиший турмушга чуқурроқ на­зар солиб, уни бир чеккадан ислоҳ қилиш ҳаракатига тушдилар. Маиший турмушни ўзгартириш – асосан халқнинг кўтарилишига йўл бермай, унинг оёғида эски кишан бўлиб ётган кўҳна урф-одатларнинг айрим энг характерли кўринишларига қарши кураш тусини олди. «Садои Туркистон» атрофидаги маърифатпарварлар янги усулдаги мактаблар очинг билангина кўп нарсага эришиб бўлмаслигини тушунар, шунинг учун ҳам, ислоҳотлар доирасини кенгроқ олишга ва айниқса, маиший турмуш ичига чуқур киришга бел боғлаган эдилар. Шунинг учун «Садои Туркистон» биринчи сонидан бошлабоқ ҳашамдор тўйлар, серхаражат ва сермашаққат азадорлик маросимлари, тўй ва азалар боисидан ер-сув, ҳовли-жойларни сотишларга қарши жиддий чиқишлар қилди.

Дин пешволари, уламолар, диндорларни маърифатли пешво, маърифатли уламо, маърифатли диндор қилиш ҳаракатида бўлди. Жуда кўп сонларини бу борадаги аччиқ, аламли баҳслар, тортишувларга бағишлади. «Садои Туркистон» динни бу – тугал илм ва маърифат деб тушунтирди.

Бир қарашда оддий ва жўн бўлиб кўринган бу ҳа­ракатларнинг тагида жуда жиддий ва узоқни кўзлаган мақсадлар кўзга ташланарди. Газета миллатнинг савияси ва даражаси учун курашар ва жон куйдирарди.

«Садои Туркистон» маърифатпарварлари маиший тузумни ислоҳ қилишдан яна қуйидаги мақсадларни кузатардилар:

Энг аввало, исроф бўлиб кетаётган миллий сармояни озод этиш; уни миллатнинг равнақига хизмат қиладиган иқтисодий, маънавий, маърифий соҳаларни вужудга келтириш учун йўналтириш, хусусан, ёшларни замонавий мактаблар ҳамда илғор мамлакатларда ўқитиш, олий мактаб ва мадрасалар очиш, замонавий асосга қурилган ҳунармандчиликни авж олдириш, ўлка табиий жуғрофиясини ҳисобга олган ҳолда завод ва фаб­рикалар қуриш, халқнинг техникавий маданияти ва билимларини кўтариш, жаҳон мамлакатлари билан Россия­нинг соясида туриб иқтисодий-маданий муомалаларга киришиш, тарихий ижобий анъаналар ва тажрибаларни тик­лаш ва жонлантириш...

Албатта, кўриб турганингиздек, кенг ижтимоий миллий ислоҳотларни амалга ошириш учун сармоя керак бўларди. Маърифатчилар шунинг учун сармоя учун ҳам кураш бошладилар. Сармояни озод этишнинг бирдан-бир йўли маиший ҳаётдаги исрофгарчиликларга бутунлай барҳам бериш орқали бўларди. «Садои Туркистон» тинимсиз равишда халққа ва бойларга мурожаат қилади.

Хайрия жамиятлари тузишни ёқлаб чиқади, уларни илк сармояли миллий ташкилотлар сифатида қўллайди ва қутлайди.

«Садои Туркистон» реал тарихий шароитни ҳисобга олган ҳолда Туркистон мустамлака маъмуриятига ҳам бевосита мурожаат қилар, маориф-маданият соҳаларига андак бўлсин маблағ ажратсин деб, маъмуриятнинг мададига умид боғларди. Бунинг қандайлигини англаш учун бир қизиқ мисолга эътибор бериб ўтайлик. Туркистон ҳарбий мустамлака маъмурияти 1915 йилда Тошкентнинг забт этилганлигининг 50 йиллигини нишонлашга тайёргарлик кўрарди. Шу муносабат билан Убайдулла Асадуллахўжаев «Садои Туркистон»да бир махсус мақола ёзиб чиқди. Мақолада ношир ва муҳаррир тўғридан-тўғри шундай саволни ўртага қўяди: хўп, руслар байрам қилмоқчи? Биз нима қилишимиз керак? У бунга шундай жавоб беради: «Дуруст, Русия ҳукумати бизим шаҳримизни забт этди. Бундан бизга нима зарар келди? Бизим фикримизча, Русия ҳукуматидан Туркистон мусулмонлари ҳеч бир зарар кўрганлари йўқ. Билъакс мамлакатимиз обод бўлди. Зироат ва тижоратларимиз хийла тараққий қилди. Аҳолида илм ва ҳунарга рағбат ортди...» Бу сўзларни муаллиф ким учун ва нима учун ёзаётганлигини тушунгандирсиз. Шундан сўнг Убайдулла, эҳтимол, андак «қисинқиликлар» бордир. Лекин улар вақт ўтган сари бартараф бўлади. Бухоро ва Хива мусулмонларининг аҳволига қарайлик. Ва шукр айтайлик, деб қўшимча ҳам қилади. Шундан сўнг Убайдулла асосий мақсадга кўчади ва бу сана муносабати билан миллат учун қилиниши керак бўлган ишларга эътиборни қаратади. Турли фойдали жамиятлар ва кенгашлар тузиш ҳақида фикр юритади. «Ўзимизнинг эллик йиллик садоқатимизни шафеъ келтириб, бундай бир фойдали ишга ижозат суралганда ҳукуматимизнинг ҳам рад қилмаслиги табиийдир», деб ёзади. Шундан сўнг Убайдулла олий дорулмуаллимин ва мадрасаи олия ташкил этиш учун ижозат сўраш лозимлигини уқтиради. Сана муносабати билан шу икки катта ишга ҳукуматдан маблағ ва рухсат олишни кўзлайди.

Қарангким, садоқатни шафеъ келтирибгина миллат учун энг зарур ишларга ижозат олиш мумкин эди. Бу бир сиёсат эди ва у ажабланарли эмаски, яқин-яқин йилларгача давом этди. Садоқатни шафеъ келтирмасдан, мадҳия ўқимасдан, офаринбозлик қилмасдан ҳеч нарсага эришиб бўлмасди. Убайдуллахўжа ва унинг атрофига йиғилган маърифатпарварлар, ўз тилларича айтганда, жадидлар мустамлака маъмуриятининг ҳатто миллатни таҳқирловчи тадбирларидан ҳам кўз юммай, улардан миллат манфаати учун фойдаланишга интилардилар.

«Садои Туркистон» замон ва жамият олдига жуда кўп саволлар қўйди. Гарчи уларга кўп ҳолларда жавоблар тополмаса-да, лекин муҳими, шу саволлар атрофида баҳс ва мунозараларни ғоятда қизитди. Газета миллат миқёсидаги мунозарали газетага айланди.

Албатта, мунозара ва баҳс бор ерда танқид ҳам бор. Мунозара ва танқид бир-биридан ажралмайдиган, бири иккинчисини тўлдирадиган ҳодисалардир.

Лекин жадидлар танқидининг ўзига хосликлари, ўзига хос йўналиш ва мақсадлари бор эди.

Бу танқиднинг асосий йўналиш ва қирраларидан бири миллатни танқид билан белгиланарди. Жадидларнинг миллатни танқиди ўз даврида жуда ўткир қирралари билан намоён бўлди.

Жадидлар милатни беҳад севар эдилар. Танқидлари ҳам севгилари қадар шиддатли ва аёвсиз эди.

«Садои Туркистон»нинг илк сонларидан бирида босилган андижонлик ёш қаламкаш Абдулҳамиднинг (имзо «Абдулҳамид» деб қўйилган ва ёнига Андижон деб кўрсатилган. Шунга қараганда, бу радифли, лекин қофиясиз шеърни ёш Чўлпонники дейишга барча асослар бор) «Туркистонли қардошларимизга» деб номланган шеъри жадидлар танқидининг йўналишини аниқлаш жиҳатидан муҳимдир. Бу шеър кейинчалик қайта босилмаганидан уни бу ерда тўлиқ келтиришни лозим кўрамиз:

ТУРКИСТОНЛИ ҚАРДОШЛАРИМИЗГА

Илму маърифат ҳам ҳунардан қолди маҳрум бизи халқ,
Маърифатсизлик балосига йўлиққон бизни халқ.
Бир киши миллатпараст ўлса, деюрлар даҳрий деб,
Бир киши миллатни сўкса, иззат айлар бивзни халқ.
Мактаб ўрнида ҳар маҳалда очилди майхона,
Нафрат этмак нори турсин, шоду хандон бизни халқ.
Мактаба йўқ, бир тийинни тўйга минг сўмлаб берур,
Чораси мушкул касалга мубталодур бизни халқ.
Ибрат олмайдур бошига шунча кулфат келса ҳам,
Мисли бир калтак йўқотган кўрга ўхшар бизни халқ.
Кўр-да фарқ, айлар йўли тўғри-ила нотўғрисин
Тўғри йўлга бошласанг-да, эгри хоҳлар бизни халқ.
Ҳар шаҳарда ихтилофдан, жиққамуштдан сув бўлур,
Иттифоқдан сув очилса, мисли қуён бизни халқ.
Орзу қилмас ўғлими мактабда айлай тарбия,
Тўй қилиб карнай чалурни орзу айлар бизни халқ.
Бошқа миллатлар солурлар ҳар маҳалда мадраса,
Ошаринг аксига солган чойхоналар, бизни халқ.
Бўлдилар бой арманилар пиво сотмаклик ила,
Топганига олуб ичкай, хор бўлгай бизни халқ.
Бошқалар бонка очуб, савдо қилиб пул топсалар,
Топканини шунда беруб оч-яланғоч бизни халқ.
Кес сўзингни, эй «Қалам», бас, мунча фарёдинг етар,
Кўп бақирсанг, оғзингга тошларни откай бизни халқ.

Абдулҳамид Андижон.

«Абдулҳамид»нинг «Садои Туркистон»да чиққан бу илк асари ўзида жадид танқидининг барча унсур ва ис­тилоҳларини акс эттиради. Шу билан бирга эндигина адабиёт оламига қадам қўйган ёш муаллифда ўткир нигоҳ ва ўткир норозилик аланга олаётганидан дарак беради. Ёш адиб миллий мавзуни кўтаришда Авлоний ва Таваллога эргашаётгани ва шу билан бирга ўта бир жиддий салоҳиятга эгалигини намойиш этади. Абдулҳамиднинг «Туркистонли қардошларимизга» шеъри узоқ йиллардан сўнг «ЎзАС» саҳифасида (1992 йил 9 октябр) ёш тадқиқотчи Рустамжон Тожибоевнинг сўзи билан қайта эълон қилинган эди. Тадқиқотчи шеърнинг «Чўлпон ижоди такомилини ўрганишда муҳим»лигини айтган ва шу билан бирга «шеър бадиий юксак эмаслигини таъкидлаб ўтган эди. Мен бу шеърни энди «Садои Туркистон»нинг ўз сарғайган, титилиб кетган, йиртил­ган, зўрланган саҳифасида ўқиб бутунлай бошқача таассурот олдим. Шеър кўзимга ўз муҳити – ўзи яралган муҳит ичида гуллаб кетгандай бўлди. Ахир ҳар нарсанинг қиммати муҳит ичидагина билинади. Мен энди ўз кўзим билан кўриб тургач, ёш тадқиқотчининг «бадиий юксак эмас» деган фикрига қўшилолмадим. Балки у шеърнинг очиқ қофияси бўлмагани учун шундай хулосага келгандир. Лекин шеърни ўқиб ёш Абдулҳамид шеърда атай қофиядан қочганлигини сезасиз. У «бизни халқ» деган фикрга ypғy беришни, уни ҳар томонлама кучайтиришни бадиий мақсад қилиб қўйган. Шеърий сатр­ларнинг охирида баъзан қофия бўлмаслиги ҳам мумкин ва шоир ўз ижодий мақсадига кўра сатрларда бирон лафз­ни так­рор-такрор ўртага қўйиши маълум гап. Буни стилистик фигура сифатида «эпифора» деган номи ҳам бор. «Садои Туркистон»нинг айтишича, «ўн беш ёшар» Абдулҳамид ана шу бадиий усулдан ғоятда моҳирона фойдаланади. Ва ҳақиқатдан ҳам, шу илк чиққан шеъри биланоқ ўзининг ҳадемай буюк шоир бўлажагидан тўла башорат қилади. Буюк шоирлар ҳар қачон шундай буюк овоз кўтариб чиққанлар саҳнага. Бунда халқ ва шоир борасида сирли башоратлар бор.

Бу ўринда «Садои Туркистон» Чўлпонни ва ҳатто унинг «Чўлпон» номини ҳам, талант ва сиймо сифатида кашф этгани, очгани, адабиёт ва ижтимоий ҳаёт ичига олиб кирганлигини алоҳида миннатдорлик билан қайд этиб ўтмоқ лозим. «Садои Туркистон» қаерда ялт этган талант кўринса, уни дарҳол магнит каби ўзига тортар, саҳифаларини унга саховат билан очиб берарди. Чўлпоннинг илк йирик насрий асари «Доктор Муҳаммадёр» шу газетанинг аллақанча сонларида давомли тарзда босилиб чиққани ва ёш Абдулҳамид ҳам газетани суюб унга тинимсиз ёзиб тургани газета миллий талантларни тарбияловчи ижодий масканга ҳам айлана борганлигини кўрсатади. Ажаб эмаски, айнан шул газета саҳифаларидан туриб ўз тенгдошларига мурожаатлар қилди, уларни халқ ичига кириб, ҳаётни ичдан ўрганиб, материаллар йиғиб, шулар асосида румонлар ва театру асарлари ёзишга чақирди («СТ», 58-сон). Чўлпон, Тавалло, Авлоний, Мирмулла, Ажзий, Сўфизода, Ҳамза, Иброҳим Даврон, Лутфулла Олимий газетанинг чинакам юрагига айландилар. Уларнинг шеърлари, мақолалари, хатлари билан «Садои Туркистон» чинакам жўшқинлик касб этди, таъсирчан ижтимоий овоз бериб янгради.

Маърифатпарварлар Туркистоннинг турли ерларида янги усул мактаблар очар, халққа турли ўйин ва томошалар кўрсатар, театрулар ташкил этар, ишқилиб, қандай бўлмасин, миллатни янгича маданий ҳаётга тортиш пайида бўлар эдилар. Лекин уларга «қадимчилар» деб аталган эски мутаассибларнинг қаршилиги ҳам озмунча эмас эди. Газета ана шундай қаршиликлар ҳақида жойлардан тўхтовсиз хабарлар ёритиб турди. Чунончи, «Наманган уламоларин театру ва мактабга назарлари» деб номланган мақолада «Қалампир» тахаллусли муаллиф жойларда бундай мутаассиблар театру ва томошаларга қарши фатволар чиқариб, тошбўронга ҳам даъват этаётганликлари ҳақида ёзди. У илмсизлик ва ҳунарсизлик орқасида халқ фарзандлари ўтакетган жўн ва паст ишлар – чилим ташиш, мардикорчилик ва турлича «фуруш-фурушликлар» билан ўралашиб қолаётганликларидан, умрлари миллат учун нафсиз ўтаётганлигидан қаттиқ куюнади. Тез орада замонавий машиналар чиқиб, мардикорчилик ва пахтафурушликлар ҳам барҳам топиши мумкинлигини айтади. «Эй жаноблар! – деб хитоб қилади «Қалампир», – усули жадида бошланганига ҳали икки йил ҳам бўлгани йўқ... Мактаб исмини олган охурларингизнинг тупроғига ағнаб, таёқларингизни ер тарбият топган одамлардир...»

Шуни ҳам айтиш керакки, «Садои Туркистон» ўз танқидида шиддатли бир тезлик олиб, ўз миллий яшноқ орзуларида ҳаётдан ўзиб кетади ва миллий орзулашлар тезликда рўёбга чиқавермаганлигини кўрган, у аксарият ҳолларда тушкун кайфиятларга ҳам берилади. «Туркистон ёшларида бунча ҳимматсизлик, руҳсизлик ва фикр­сизлик ҳукм сурган замонда аҳолининг тараққий ва тамаддунини қайдан кутмак керак? Ҳозир бизнинг энг тараққийпарвар деганларимиз ҳам ишга келган вақтда тезроқ қоча бошлайдилар, – деб ёзади Музаффарзода ва шундай аянчли хулоса чиқаради: – Туркистон аҳволидан ҳақиқий хабардор, ҳамиятли, чин инсонлар бор деб айтишга ҳеч бир йўл қолмайди... Туркистонга Оврупо маданияти кира бошлаганига эллик йил бўлди, – дейди у. – Бизда ҳамон эски ҳаммом эски тос...»

Унинг бу қайғуларига Тавалло шундай жўр бўлади:

Дедим: Эй мутарамлар! Яхшими ғафлатда ётмоқлик?
Дедилар: Бил, Тавалло, бизда ҳеч бир ор йўқ, йўқ, йўқ...

Ўкинчга тўлган нидолар «Убайдулла»га ҳам бегона эмас. Лекин у бундам чиқиш йўлларини ҳам қидиради ва таклиф этади. «Бизда шаҳар солиқлари» деган мақоласида Убайдулла халқнинг аҳвол манзарасини иқтисодий равиш-рафторини чизаркан, шундай хулоса чиқаради: «Ҳозирда ҳар жиҳатдан ҳоллар оғирлашди, халқнинг даромади камайди. Ва ҳануз сиқилмакдадир. Энди бизим ҳолимиз бу кунда бундай бўлса яна 10 – 20 йиллардан кейин қандай бўлур экан? Ва не тарик ила ҳаётимизни сақлармиз экан? Раҳмсиз маданият, албатта, ўзининг таъсирин беруб турар ва бизга шафқат кўрсатмас. Демак, биз истиқболимизни таъмин ва ҳаётимизни сақламак учун бу кунда ниҳоятда кўп ғай­рат ва ҳимматларга муҳтожмизки, тезроқ бунга ёпишмоқдан бошқа чорамиз йўқдир...» Шу мақола тагида яна тўлаган Хўжамёровнинг фарёдга тўла саси:

Ютса қон миллий тўкуб ёшин мисоли дарёдек,
Эй Тавалло, ўйлагил, кайфу сафолардан на суд?

Лекин «Садои Туркистон» яхши ишларга ташна. Йилт этган хушхабар дарҳол унинг саҳифасидан ўрин олади. 14-йил кузида Тошканднинг бир гуруҳ маърифатпарварлари йиғилиб «Нашриёт» ширкати туздилар. Газета дарҳол умид билан бундан хабар беради: Охунжон Абдураҳмонов, Абдукарим Саримсоқов, Мунаввар Қори Абдурашидхонов, Мансур Қори Абдурашидхонов, Мулла Абдулла Авлонуф, Тожи Ҳожи Азизҳожаев, Муҳаммадхон Подшохўжаев, Ҳасанхўжа Додахўжаев, Убайдуллахўжа Умархўжаев, Тўлаган Хўжамёров, Саид Абдулла Саид Карим ўғли Саидазимбоев, Илҳомжон Инъомжонов ва Комилбек Норбеков афандилар бу ширкатга бош бўлдилар. Ширкат Туркистонда жаридалар, турли фойдали китоб­лар, журналлар тарқатишни ўз олдига мақсад қилиб қўй­ди.

Биз энди бу номларни билишимиз керак. Улар бизнинг келажагимиз учун қайғурган боболаримиздир.

«Садои Туркистон» қисқа бир пайтда Авлоний, Тавалло, Чўлпонни қандай очган бўлса, Ҳамзани ҳам шундай очди. Ҳамза жариданинг фаол муаллифларидан эди.

«Садои Туркистон» саҳифаларида шеърият катта жасорат билан миллат қайғусида улкан баҳс-мунозара олиб борди. Тафаккур ўти гурлаган бу шеърий мунозаралар ўзига хос мушоира шаклини олди. Билмадим, бошқа бирон ерда бирон газетада шеърий мунозара шу қадар қизиганмикин ва шу қадар таъсирли бўлганмикин?

Шеърият 14-йилда Туркистонда жуда кучли ижтимоий тўлқин ясади. Бу тўлқин халқнинг уйғониши ва ўзини миллат деб ҳис қилишида буюк аҳамият қозонди.

Газетанинг 14-йил ёз сонларидан биридаги «Ватан­дошларима хитоб» деган катта бир шеърни ўқиб юрагим oғиp бир қадарга ботди. Шеърнинг имзоси йўқ эди. Ким ёзган экан? Чўлпонми? Авлонийми? Тавалломи? Ажзийми? Олимийми? Ким? Бошим қотди. Уззукун бу шеър устида ўйланиб ўтирдим. Дафтаримга кўчириб олдим. Қopoнғи тушди. Кўзим тинди ва бошим айланди. Қишнинг кечки аёзида кўзларим ёшланиб уйга қайтарканман, шеърнинг дардли ҳайқириқлари қулоғимда сасланар, овоз жуда танишга ўхшар, лекин толғин миям бошқа ўйлагиси келмасди. Уйга келиб ёруғроққа солиб яна ўқидим. Аллакимга жуда ўхшайди ва жуда қадрдон бу овоз. Лекин ким бўлди?

Эртаси «Садо»ни ўқишда давом этдим. Газетанинг 28-сонида кўзга кўринмасдек бир жойга кичкина қилиб босилган «тасхих» деган сарлавҳачага кўзим тушди. Унда шундай деб ёзилган эди: Газетанинг 27-сонида босилган «Ватандошларима хитобан» унвонли шеър охирида (Ҳўқанд Ҳакимзода Ниёзий) деган имзоси саҳван босилмай қолган...» Баракалла! Баракалла! Хаёлим ярқ очилди. Ҳамза! Кеч уйга бориб Ҳамзанинг охирги Беш томлик тўла асарларини қўлга олдим. Илгари жилдларни ўқиганимда бу шеърга дуч келмаган эдим. Яна ким билади. Балки фаромуш қилгандирман. Аммо тўла асарлар жилдларидан «Ватандошларима хитоб»ни тополмадим. Чамаси тадқиқотчилар бу шеърни кўрганлар-у, лекин остида имзоси бўлмагач, уни Ҳамзага алоқаси йўқ деб ўйлагандир. Кўзга кўринмас «тасхих»га ким ҳам қараб ўтирибди дейсиз. Мен газетачи бўлганим учунгина бундай нарсалардан бир нарса чиқишини сезаман. Шундай қилиб Ҳамза: «Ватандошларима хитоб!» Бу шеър «Садои Туркистон»нинг бадиий-шеърий мунозараси доирасини қанчалар бойитади!

Жадидона шеърий ижтимоий миллий танқид руҳи ҳукмрон бу шеърни бу ерда тўла келтириш айни муддао деб биламан. У Ҳамзанинг «Йиғла, Туркистон», «Оқибатсиз Туркистон» каби шиддат ва миллий шикваларга тўла шеърларининг узвий давоми ва уларни тўлдирар эди:

«ВАТАНДОШЛАРИМА ХИТОБ»

Эй аҳли Ватан! Босди сани мунча ғафолат,
Барқ айлади мунча сани дарёи жаҳолат,
Тушди сани бошинг уза шум заллаю разолат,
Боқ! Ҳолингга налар бўла? Гар бўлса басорат?
Қоплаб келур миллатингни зулмату ғорат.
Инсон сифатинг вор эса тур! Айла жасорат!


Ғафлат уйқусидан кўзин? Оч! Боқ! Замона,
Илм айла! Маориф тутуни тўлди жаҳона,
Солди ҳама миллат бу маорифга хазона,
Биз миллат этуб ор ила номуси баҳона,
На мактаб илм ўлди, на бозорда тижорат,
Хушк ўлдигимиз боисидан бўлди касолат.

Олимларимиз ичар тама бирла адоват,
Давлат элида кибру ҳаво бирла сафохат,
Фақр аҳли аро фисқу ҳасад этди давомат,
Хотун, эру қиз ёшу қари ичра жаҳолат,
Топсунми тараққий яна бизларда камолат,
Кетсунми таассуф элидан буғзу адорат?

Инсон эсанг ўлғил ҳама дам толиби миллат,
Зийнатласун абдангги ғайрат ила қиммат,
Нўш этсанг ажал шарбатидин узма муҳаббат,
Қўл силтама келса на бало бирла машаққат,
То умри ичида кўрмаса ҳар кимса залолат,
Топмоқлик анга мумкин эмас иззу шарофат.

Миллат деганнинг боши агар кетса ризодур!
Ҳар лаҳзада минг жабру жафо етса ризодур!
Ҳар тиши ситам кўкси уза текса ризодур!
Миллат йўлида қони оқуб ётса ризодур!
Бир зарра юзин тобламас ул келса на ҳолат,
Бош узра кўрар келса на хил зулм ила ғорат.

Кир! Лаззат дунёдан умид уз, мосуво қил,
Миллат йўлида мол ила жонингни фидо қил,
Дилдан ҳама кибр ила адоватни фано қил,
Б у хидмати оламда қолурликни адо қил,
Токим ҳама халқ айласа сўнгингда мудомат,
Ҳар икки жаҳонда санга ўлмазми саодат.

Солма қулоғинг таъна киби сўзларга, кар бўл,
Хизматга жадал айла, кеча шому саҳар бўл,
Минг жоҳил ўқи келса, жигар бирла сипар бўл,
Миллат йўлида кетса агар жондан ўтар бўл,
Парво қила кўрма бошингга тушса қиёмат,
Тош, ситам ёғса-да ҳеч қилма надомат.

То чекмаса ғурбат ватанинг қадри бўлурми?
Ғарқ ўлмаса дарён гуҳар қулга келурми?
Кўр! Тарбиясиз ҳеч шажар мева қилурми?
Сойиллик элдан кимса, давлат йиқилурми?
Тун-кун йўқу ғафлатда ётуб айладук одат,
Шул-чун адам ўлди мана бизларда диёнат.

Боқ шул эса аҳвол начук бўлгувсидур вой,
Ким миллат учун ўзни фидо қилгувсидир вой,
Мактаблар учун борини сарф этгусидир вой,
Дунёйи лазиз баҳрасидан ўтгусидир вой,
Бу бойлар аро сирқ ҳасад этса зиёдат,
Олимлар аро бўлмаса бир сулҳу садоқат.

Бу халқимиза айш ила ишрат эса матлаб,
Кундан куна ошмазми бизим жаҳли мураккаб?
Ким олиму маориф кутадир, ким сола мактаб?
Бир кун қолуриз охирида зорлар ағлаб,
Суд айламагай ул куни минг оҳу надомат,
Луқмон тирилиб келса тузалмас бу жароҳат...

Ҳамзанинг ёниқ шеъри, жигарсўзон лафзи шу ерда тугайди. Эҳтимол тугамагандир. Эҳтимол ном билан бирга нисбали банди ҳам тушиб қолгандир. Эҳтимол бора-бора бу ҳам аниқланар. Лекин миллий хаёллар, миллат ғамидаги ўйлар тугармикин? Уларнинг охири бўлармикин?

Миллий ҳаёт ҳеч қачон сўнмаганидек, миллий хаёллар ҳам туганч билмагай. «Садои Туркистон» бир пайтлар, бундан роппа-роса саксон йил бурун миллий орзулашларнинг алангасини шу қадар юқори кўтарган эди. Ўша барча зоти киромларнинг руҳлари ҳамиша шод бўлсин!

БЕҲБУДИЙ ШАХСИЯТИ ХАЛҚИМИЗНИНГ
ВИЖДОНИ, ОРИ

Маҳмудхўжа Беҳбудий ўн тўққизинчи асрнинг охирги чораги ва йигирманчи асрнинг дастлабки ўн йилликларида Туркистоннинг ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий ҳаётида ёрқин из қолдирган сиймолардан бири. У ўз даврида мана шу давлат, жамият, инсон ҳаёти йўналишларида жуда катта инқилобий ўзгаришлар юзага чиқа бошлаганлигини кўрди, ўз ҳаётини тамомила шу инқилобий ўзгаришларга бағишлади. Кўп ҳолларда инқилобий ўзгаришларнинг муаллифи ва етакчиси бўлди.

Миллий озодлик, ижтимоий ўзгаришлар учун кураш замонларида майдонга халқнинг оталари чиқади. «Халқ отаси» деган тушунча унчалар илмий бўлавермаса-да, лекин миллий истиқлол ҳаракатини бошидан ўтказган барча халқлар тарихида шу тушунчага дуч келамиз. Аслида у патерналистик бир тушунча бўлса-да ва маълум даражада унда халқоналик зуҳур этса-да, унинг орқали ўз халқини улкан ижтимоий-сиёсий, маданий-маърифий ўзгаришлар сари етаклаган ва бу ўзгаришларга йўл кўрсатган, уларнинг бошида турган, теран демократик қарашларга эта бўлган сиймолар назарда тутилган.

Шу маънода Маҳмудхўжа Беҳбудий ўз серқирра фаолияти баробарида миллат отаси деган буюк номга сазовор бўлган эди. Унинг энг иқтидорли садоқатли сафдош, замондошлари фожиали ўлимидан сўнг унинг шарафига бағишлаб ёзган асарларида тўғридан-тўғри уни ота деб атаган ва миллат отаси каби таърифлаган эдилар.

Золимнинг тахтини титратган
бир товуш қичқирди:
– Отамнинг қабрини қай ерга ёшурдинг?!

(Фитрат)

Азиз отам, қўлимдаги гулларнинг
Мотам гули эканлигин билмайсан...

(Чўлпон)

Садриддин Айний эса уни «Турон доҳийси» ва «олийшон устод» деб улуғлаган эди. Шундай улуғ номга Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг сафдош, замондоши Мунаввар Қори Абдурашидхонов ҳам сазовор бўлган эди. Абдулла Қодирий, Абдулҳамид Чўлпон, Абдулла Авлоний, Айний, Фитрат, Ҳамза Ҳакимзода, Сўфизода сингари улкан ижтимоий-маданий ҳаракат соҳибларини ҳам халқ ота ўрнида кўрар ва иззатларди.

Биз ота ўрнида кўришни сал бошқачароқ тушунамиз. Ота ўрнида кўриш мумкин... Лекин бунинг учун биринчи ва асосий шарти ота ўрнида қаралаётган инсон аввало халқнинг, миллатнинг виждони бўлиши даркор.

Маҳмудхўжа Беҳбудий ва унинг сафдошлари, маслакдошлари, қолаверса, тақдирдошларини миллатнинг, халқ­нинг виждони деб тўла ва ҳар томонлама маъно ба­ғишлаб айтиш мумкин.

Беҳбудий миллатнинг виждони. Туркистоннинг иймони.

Унинг ҳар бир ёзган сўзидан ва тарихда рақам суриб қолган ҳар бир ҳаракатидан, ҳар бир қилган ишидан, Ватанга, халққа, инсонга, ҳаётга, ўз халқининг тақдирига муносабатидан виждон, имон гуркираб, янграб туради. У икки асрнинг ҳам виждони эди.

У виждон мужассами бўлганлиги учун ҳам ҳар ким ота деб аташга ҳақли.

Мунаввар Қорининг ҳибс ва маҳкумликда ёзган даҳ­шатли хотираларини, алам-фарёд, буюк маърифат билан тўлган мақолалари, шеърларини ўқисангиз, Маҳ­мудхўжа Беҳбудийнинг «Саёҳат хотиралари» ва алангали оташ бўлиб ёнган мақолаларини ўқисангиз, миллат отаси, миллатнинг виждони мужассами нима эканлигини тўла анг­лаб, билиб етасиз, албатта.

Биз Маҳмудхўжа Беҳбудий ва Мунаввар Қорини буюк муаллим ҳам деймиз. Саноқли буюк муаллимлар каби у миллат ҳаётида илк театрга асос солди, илк журналга асос солди, илк жамиятларга асос солди ва уларнинг фаолиятида фаол қатнашди. Алангали ижтимоий чиқишлари билан зулм остида эзилган халқ онгини уйғотиш, янги маданий турмуш асосларини қуришга интилди...

Маҳмудхўжа Беҳбудий ёки Мунаввар Қорининг ўзлари қандай инсон эдилар? Уларнинг шахсиятларининг қирраларида қандай инсоний хусусиятлар устунлик қилади ёки етакчи? – деган саволларга биз ҳали ўзимиз ва замондошларимизни қаноатлантирадиган даража ва миқёсда жавоб беролмаймиз. Замондошларининг хотиралари жуда кам, саноқли ва уларда кўпроқ умумиятли муҳим гапларгина айтилган, холос.

Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг шахсиятини, унинг инсон сифатида белгили хусусиятларини бизга мерос қолган асарларидан билса бўладими? Уларда бизнинг саволимизга жавоб бўладиган бундай маълумотлар топиладими?

Бу жиҳатдан унинг 1914 йилда ёзган ва бобма-боб «Ойна» журналида босилиб чиққан «Саёҳат хотиралари» асари жуда катта ва ўлмас қимматга эгадир. Саёҳатномалар ёзувчиларнинг дунёга, дунё масалаларига муносабатларинигина эмас, шу муносабатлар орқали уларнинг ким ва қандай инсон эканликларини ҳам ёрқин намоён этади. Носир Хисрав, Бобур, Радишчев, Гёте, Гейне, Нитше, Нервал, Ибн Батута, Марко Поло, Авлиё Чалабий, Муқимий сингари жуда кўп улуғ адибларнинг бири биридан гўзал ва бениҳоя мазмундор саёҳатномаларини эслаш мумкин. Уларнинг ҳар бири ҳаётий ва инсоний кузатишларнинг бойлигига кўра бир неча романларнинг қудратидан кўпроқ қудратни ўзида жамлаган.

Адибларнинг талант, ҳаёт ва инсонга қарашлари қанчалар бой бўлса, уларнинг саёҳатномалари шунча­лар қизиқарли ва улуғ ибрат кучини қозонади. Саё­­ҳат­номалар, қолаверса, энг ишончли тарих ёки тўғрироғи, тарихларнинг энг ишончлисидир. Геродот, Плиний ва бошқа Рим, Юнон, Шарқ тарихчиларининг буюк асар­лари – инсоният учун энг қимматли ёдгорликлар саё­ҳатлар таассуротлари ўлароқ пайдо бўлмадими! Ҳали Ибн Арабшоҳ ва Клавихоларни айтмаёқ қўяйлик. Бу гувоҳликлар бизнинг ўз тарихимизни танишимизда чексиз бир қиммат ва аҳамиятга эга.

Биз Маҳмудхўжа Беҳбудий шахсиятининг айрим нозик қирралари ҳақида сўйламоқчи бўлиб турамиз. Уларни унинг асарлари ва айниқса «Саёҳат хотиралари»дан худди ҳар ерга сочиб кетилган олтин зарралари каби ахтариб топамиз. Кўп замонлар уларга унчалар эътибор бермай ўтиб ҳам кетамиз. Чунки олтин зарралари ҳаёт тупроғи билан аралашиб ётади. Илғаб олгангина, олади.

Баъзан инсон шундай бир хилқатким, ёнида юз йил бирга яшасанг ҳам, уни билолмайсан. Ёки билиб улгуролмайсан. Баъзи хилқатларни билиш учун асрлар кетади. Навоийни, Саккокийни, Атоийни, Машрабни ҳамон билолмаймиз. Буюк ҳаким ота – Бақирғон ҳақида нима биламиз? Ҳолбуки у ҳаммадан дардли қилиб:

Одам ўғли туғдуқимиз ўлмак учун –

деган ер юзига келган энг буюк сўзлардан бирини шундай содда ва энг гўзал қилиб айтган. Нимани биламиз Бақирғон ҳақида?

Баъзан инсон шундайин бир хилқатки, бир зум ичида, бир оғиз сўзидан унинг кимлигию ота-боболарининг ҳам ким ўтганлигини билиб оласиз.

Ҳар золимнинг еринда тўқсон турлуғ чиён бор
Учмоқ айтур санда йўқ, манга келса ўлим йуқ.
Турлук неъматлар онуқ юз минг ҳазор алвон бор
Тамуғ мунглаша келди билдиргучи Раҳмон бор...

Тамуғ мунглаша келди... – шунчалар афсункор бу сўзлар. Бу – Бақирғон шивирлаб айтган сўзлар. Дунёни унинг фантастик томури била бирлан билишга, кўз ўнгига ибрат мусаввироти каби келтиришга чақирадиган сўзлар... Ҳар ерда бор нарсаларни билиш учун саёҳатномалар ёзилади. Билган балки ибрат олади. Маҳмудхўжа Беҳбудий ибрат олиш ва ибрат бериш учун Россия, Европа, Кичик Осиё ерларига борган.

Умуман инсонни билиш қийин. Оловни билиш, Ҳаво ҳазратлари, Нур ҳазратларини билиш осонроқдай туюлади. Асли уларни ҳам билиб бўлмайди. Қаердан келяпти, қаерда тугайди? Нега одам Ҳаводан бино бўлди?

Маҳмудхўжа ўта шоирона табиатли. У гўзал манзараларни севади, қалбига, хотирасига жо қилади. Улардан ўта қаттиқ таъсирланади. Катта бир романист адибнинг қаламига хос бўлган унсурлар пайдарпай ёғилади. Маҳмудхўжа Дамашқ – Шом шаҳрига борганда у ердаги Умавиййа жоме шарифини шундай тасвирлайди: «Уч тарафи равоқ ва масжиди муштамил (ўз ичига олган). Ҳарамни узунлиги 240 газ, эни 100 газ бўлуб, ўртаси мармар сандур. Ва саҳн ўртасинда хаштсу бир мармар фаввора шодурвонлик (соябонлик) жорий ҳавз бор. Ва ҳарамни ҳар тарафинда бир неча фавворалик вузуъ маҳаллари бордур. Асл жоме тариф ушбу ҳарамни қибла ва тўлоний (узун) тарафинда бўлуб, нафси жоме ичининг турли 210 газ, арзи 58 газ бўлуб, масжидни ичида якпора қирқ дона мармар стун бордур. Ҳар бир мармар стунлар яна мармар равоқлар ила бир-бирига марбут булуб, яна бу равоқларни ҳар бири устида ажойиб суратда икки донадан равоқлар ясалиб, онинг устинда масжиднинг саҳфи бино қилингандур. Масжидни тўрт тарафи ердан 8 газ юқоригача деворлар мусайқал, гулдор ва жавҳардор оқ ва кўк ва қора аъло жинс катта ойинадек жилолик самоқ (ялтироқ, ойнадек оқ тош) ва мармарлар ила бино қилиниб, бу мармарлар ундай устолик ила бир-бирига васл қилинибдурки, дарзини топмоқ мушкулдур...

Узунлиги 4 – 5 газ, эни 2–3 газ мармарларни устига қозма ва қабартма мунаббат (ёғочга ўйиб ишланган нақш), исломий, гиреҳ ва нақшлар қозилиб, бизни мамлакатда ганч устинда деворларга намоя, меҳроб, ироқи, мукарнас, мунаббат, морлеч... қилғонларидек, рахом (мармар) устига ажойиб нақшлар, ўткарибдурларки, инсонни ҳар бир тот ўзига нарастит этар даражасигача тасхир этар...»

Маҳмудхўжа ҳар бир кўрган нарсасини шу қадар аниқ-тиниқ ва шоироналигича тасвирлайди. Меъморий буюк­лик, унинг асир этувчи хусусиятларини меъморчиликнинг унча-мунча одамлар билавермайдиган, фақат жуда катта билим эгаларигина биладиган ўзига хос тушунчалари, терминларини ўз ўрнида қўллаб шу восита орқали предметни гўзал бир равишда гавдалантиради. Буларни ҳеч қандай тайёргарликсиз йўл усти ёзиб, йўл устида пешма-пеш ўз журнали «Оина»га жўнатаётганлиги эътиборга олинса, Беҳбудийнинг қанчалар кенг билимларга эга бўлганлиги, энг мураккаб дунё ҳодисаларини ҳам тафаккур қудрати билан ечиш, тушунтириш, ифодалаш юксак иқтидори борлигини ҳам воқеабандда кузатиш мумкин. Таассуф билан тан олишимиз керакки, Беҳбудий тасвирда қўллаган жуда кўп махсус меъморий тушунчалар, атамалар ҳали ҳамон замонавий луғатларимизга кирмаган, уларда тил ва термин бойлигимиз сифатида ўз аксини топмаган. Биз шундай билимдон ва гўзал тасвирларни ўзбек насрининг бошқа намуналарида учратмаганмиз. Умумиятли тўқилган тасвирлар сонсиз-саноқсиз, лекин бундай аниқ эътиборли жуда катта ҳаёт ва предмет билимини талаб қиладиган тасвир жуда кам... Яна бир парча:

«...меҳробларни икки тарафинда ва ичинда ҳамда устинда мармар ва жавоҳирлик мусайқал тошлар устиндаги қозма ва қабартма нақшлар инсонни дучори ҳайрат этар. Бутун меҳроб ва атрофидаги тошларга холис олтун қабартмалар ила оят ва ҳадислар ёзилган садаф, ақиқ, зумуррад ва забаржад тошларидан чархи ишлаб, мармарлар устинда мош ва нахуддан бошлаб данак катталигигача майда, шундай музойиқ ва кошинкорилар этганки, ўзбекча сўйлайин, бир табоқдай жойига бир соат қараран ила кўруб тамом қилолмайсан. Инсон ўзини бир олам ҳунар, бир дунё санъат ичинда кўруб, аввалри мусулмонларнинг дин йўлида этгон сайи ва қилғон ихлосларининг ҳамда ҳунар ва нафис санъатда этган тараққийларининг ва сарф этган пул ва ғайратларини ўйловиға ғарқ бўлуб, кўзи тинар ва ҳеч нимани кўрмас даражасиға келур...»

Эътибор беринг, кимда ва қаерда учратгансиз манави тушунчаларни:

жавоҳирлик мусайқал тошлар
қозма ва қабартма нақшлар
олтун қабартмалар
садаф, ақиқ, зумуррад ва забаржад тошлар
чархи ишлаб...
музойиқ ва кошинкорликлар...

Беҳбудийнинг ўзи ҳам бу санъатларни кўриб беихтиёр хитоб қилиб юборади:

«Илоҳо, бу на хориқадур!» Беҳбудий шаҳарлар, мамлакатлар, ёдгорликлар, осори атиқалар, одамлар, уларнинг феъл-атворларини ўз сеҳрича ва ҳақиқий сеҳри ва синоатини топиб улкан санъаткорона сўзлар билан тас­вирлаб ўтади. Унинг тасвирларида маърифатнинг кучи жилоланиб туради.

Беҳбудий табиатни севади, унинг қудратли гўзаллигидан беҳад таъсирланади. Унинг табиатга муносабатида маърифатли қалбининг ўткир, бой, олижаноб ҳиссиётлари кўзга ташланиб туради. Беҳбудий ўз назари тўхтаган манзара, ҳодисалардан лоқайд ва бефарқ ўтиб кетмайди. Дунёни унинг бутун гўзаллиги ва мураккаблигича юрагига сингдириб, унга бўлган ўзининг инсоний муносабатларини аниқлай бошлайди. Бу тасвирларда Маҳмудхўжа беҳад синчков ва ўта эътиборли одам сифатида кўзга ташланади. Унинг тасвирларида муаллим, падар, маърифатчи, миллат отаси, тараққийпарварлик, ватанни севиш, доим улуғ мақсадларни олдига қўйиш ва уларга етиш йўлларини қидиришга интилиш хусусиятлари рўёбга чиқади.

Маҳмудхўжа ҳар нарсага қизиқади ва ҳар нарсанинг туб моҳиятини топишни истайди. Унда ўрганишга бўл­ган майл ва лаёқат ҳам жуда кучли. Булар кўп жадидларга ва умуман жадидларга хос бўлган теран инсоний хусусиятлар. Агар жадидларни якка-якка эмас, яхлит бир бутун ҳодиса сифатида қарасак, уларнинг барчаларига хос бўлган хусусиятларни топишни мақсад қилиб қўйсак, унда Маҳмудхўжа Беҳбудийнинг бугун инсоний хусусиятлари ва интилишларида жадидчиликнинг умумий белги ва хусусиятларини кўришимиз, топишимиз мумкин. Худди шундай ҳодисани Исмоилбек, Мунаввар Қори, Қодирий ва Чўлпонда ҳам энг чўққига кўтарилган ҳолда кузатишимиз мумкин.

Беҳбудий дунёни кўра-кўра, курашларда тажрибалар орттира-орттира шундай хулосага келди: дунёни яхши томонга фақат инсоннинг фидокорлиги ва илм ўзгартиради. «Саёҳат хотиралари»нинг бир ерида одамларнинг ўз тарихларини тиклашга уринаётганликларидан таъсирланиб шундай хитоб қилади:

«Бу бўлмаса ва мундоқ фидокорлик қилинмаса миллият ва динлар маҳв бўлуб кетар...»

Маҳмудхўжа ўз дунёқарашлари ва нуқтаи назарларида доим унинг тили билан гапирсак, мусулмонларга қайишган, ёнбосган, доим уларнинг манфаатларини кўзлагандай, бутун фикри-зикри улар билан бир, якнафас бўлиб туюлса ҳам, аслида у жуда кенг фикр юритади, дини, ирқи, миллати, тили, урф-одатларидан қатъи назар барча халқларнинг фарзандларига фақат инсон сифатида қарайди. Уларга тенг ҳақ-ҳуқуқларни раво ва муносиб кўради. Кимлигидан қатъи назар ҳар бир инсонни ўзига биродар деб билади. Ҳар қандай шароитда биродарона муносабатда бўлади. Бу биродарона муносабатда жуда юксак инсоний маданияти ва назокати ўзгармас константа тусини олганлигини кўрамиз. Биродарликни қaдpлaйди. Унинг «Китобул атфол» асаридаги «хат ёзмоқ шартлари» бўлимига қайта-қайта эътибор қилинг-а, бундаги маданият, ички гўзал одоб-икром, инсонни қадрлаш қанчалар Беҳбудий ва жадидлар учун юксак мавқе тутганлигини кўрасиз. Унинг барча танқидлар ва барча баҳсларга, энг oғиp, чигал масалаларга муносабатида ҳам шундай ўзгармас маданият, ички куч ва одоб-икром ҳукмрон даражада акс этади.

Маҳмудхўжа инсонни севолганча биродарликни ундан-да ортиқроқ севади.

Туркман, тожик, рус, қозоқ, ўзбек, араб, яҳудий, юнон, француз, инглиз – бари унинг учун инсонликда биродардирлар.

У туркистоний ўзбеклар ёки усмонли турклар учун қанчалар куюнса, дард чекса, бошқалар учун ҳам шундай дард чекади, куюнади ва улар учун ҳам маърифат ва тараққиёт йўлини соғинади.

Лекин ажаб ва ҳеч тушуниб бўлмас беэътиборликким, биз ҳамон Маҳмудхўжа Беҳбудий шунчалар меҳр, завқ, билимдонлик билан ўргатган, гўзал намуналар таклиф қилган хат ёзишга, ёзишмалар олиб боришга одатланганимиз йўқ. Фикр, қараш, одат ҳам шунчалар консерватив бўлишига кишининг гоҳо ақли бовар қилмайди.

Мен юрагим орқамга тортиб ўйлайманки, биз ҳамон маданий миллатга айланиш, азму қарорда маҳкам туришда Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунаввар Қори ва Чўлпондан сабоқ олмаймиз. Ҳолбуки, маърифат дарсларини улардан ҳижжа-ҳижжалаб ўрганмоқ миллатга айланиш йўлида бизга энг катта фарз, ҳам қарз эди. Уларнинг васиятларига риоя этмаслик, ўз тақдирига бепарволик қоронғиликдан бошқа қаерга олиб бориши мумкин?

Ўлганлар ортидан қайғуриш, тубсиз армон, унинг кетидан келадиган умидсизликдан эмас:

– Биз Маҳмудхўжа Беҳбудий, Мунаввар Қори, Қоди­рий, Салимхон Тиллахонов, Чўлпон, Авлоний ва бош­қа чин озодлик курашчилари тимсолида кимларни йў­қот­ганлигимизни биламизми, ўзимизга дам-бадам ҳисоб берамизми?

Бул азиз инсонларимиз ўша пайтлар жуда кўп нарсалардан умидсизликка тушишга, кенг авом аҳволи даражасида тирикчилик ўтказишга ҳақли эдилар. Лекин улар Чор Россияси қудрати олдида ва қарамликнинг тенгсиз азоб-уқубатлари қошида ҳам умидсизликка тушмас эдилар. Ожизлик фалсафаси улар учун ёт эди. Одамни чуқур ўйлатадиган бир лавҳа. Беҳбудийнинг «Исмоилбек ҳаз­ратлари билан суҳбат»и. Исмоилбек Маҳмудхўжа билан уни қаттиқ севиб суҳбат қиларкан ва унга ўз васиятларини айтаркан, орада шу сўзлар бехос оғзидан чиқади:

– «Оҳ билмийм, шу Бухоро на ўлур...»

Мен дерман: «Афандим, Бухорони ҳукуматимиз, яъни Русия тарбият этмагунча Бухородан бир шайи умид этиб бўлмас».

Чунончи... устод дерлар:

– «Эвет, охири шуйла ўлмоғи лозим келур...»

Халоскор ўз ичингдан чиқмагунча зулмдан халос бўлмайсан. Лекин бунинг учун миллатнинг ўзи туганмас куч-қудрат манбаига айланмоғи даркор. Бу буюк инсонлар суҳбати ўтаётган ўн тўртинчи йилда ичимизда беш-ўн Беҳбудийлардан ўзга халоскор куч етилмаган эди. Шунинг учун улар аҳволни ўнглашда кучли мамлакатларга ва чунончи Чор Россиясига умид боғлардилар. Аммо касал ичдан тузалмагунча тузалмас.

Аммо бу фикрга одамлар узоқ-узоқ йиллар ўтибгина келадилар.

Ва бунга танқидга лаёқат касб этгандагина эришиш мумкин.

ФИТРАТ ВА МИЛЛАТ ТАНҚИДИ

Тун яримдан анча оғди. Мезон ойининг осмони булут­сиз, тиниқ. Оёқ томонимда жанубга оғиб чиққан ой мовий юлдуз парпар ёнади. Уйқум учган, у билан анчагача суҳбатлашаман. У кечмишнинг кўп воқеаларига гувоҳ. Лекин сир сақлайди. Менинг уйқусиз с