автордың кітабын онлайн тегін оқу Hikoyalar
Umar Sayfiddin
ILK JINOYAT
(hikoya)
Men g’urbat, alam ichida yashagan odamman. Bu qiyinchiliklar o’zimni tanigan paytimdayoq boshlangan. O’shanda to’rt yoshga ham to’lmagandim. Qilgan yomonligim tufayli vijdonim azobida - yona boshlagan so’ngsiz jahannam otashi ichida hamon qovurilaman. Meni tashvishga solgan bu hodisani hamon unutmadim. U xotiramda abadiy qayg’u-alam bo’lib muhrlanib qolgan.
* * *
Ha, o’shanda to’rt yoshga ham yetmagandim. Undan avvalgi voqealarni eslolmayman. Hushimni tanibmanki, xuddi chaqmoqdek boshimga balolar kela boshlagandi. Tolstoy to’qqiz oylik chaqaloqlik paytida uni hammomga olib kirishganini xotirlaydi. Uning ilk eslagani qandayin yoqimli! Meniki esa mudhish qayg’u bilan boshlandi. Mening ilk xotirlagan narsam shirkat qayig’i edi. Hamon ko’z oldimda: go’yo endi tugi’ldim, onamning quchog’idaman… Onam yonidagi sariq sochli yosh xonim bilan kulishib gaplashar, sigaret chekishardi. Onam sigarasini ingichka kumush idishga solib olgandi. Menga bu qutini berishini istadim.
- Ol, ammo og’zingga solma, - dedi.
Menga bu qutini berib, sigarasini dengizga otdi. Yoz payti edi. Nurli, quyoshli havo… Onam gaplasharkan, uzun yungli moviy yelpig’ichini tez-tez aylantirardi. Kumush qutining xalqasiga barmog’imni tiqib, onam ko’rmagan payti uchini og’zimga solar, tishlar edim. Onam gaplashayotgan xonimning yopinchig’i moviy edi… Mening kiyimim oppoq edi. Boshim ochiq. Sochlarim ko’p. To’zib ketgan edi. Onam sochimni tartiblarkan, boshimni yuqoriga ko’tardim. Quyosh nurlari tushib turgan chodirning chekkasida qo’l kattaligidagi soya qimirlardi.
- Qara, qara, - dedim.
Onam ham boshini ko’tarib:
- Qush qo’nibdi, - dedi.
Qushni tutib berishini istadim.
- Tutib bo’lmaydi, - dedi.
Men yana so’zimda turib oldim. Onam shamsiyasi bilan bu soyaning ostiga urdi. Ammo soya qimirlamasdi. Onam yonidagi xonimga o’girilib:
- Qochmadi.
- Qiziq, nega qochmadi?
- Ucholmaydigan polapon bo’lsa kerak.
- …
- Qushni olib bering, - deya onamga yopishib olgan edim.
Onam yelpig’ichini tashlab, o’rnidan turdi-da, meni qo’ltig’imdan tutib, ko’tararkan dedi:
- Hurkitib yubormasdan tut, xo’pmi!
Boshim soyabonning matosiga yaqinlasharkan, ko’zlarim qamashardi. Qo’limni uzatdim. Tutib oldim. Bu oppoq bir qush… Onam qushni qo’limdan olib o’pdi, sariq sochli xonim ham o’pdi. Men ham o’payapman.
- Oh, bechora polapon.
- Baliqchiqush polaponi.
- Hali ucha olmasa kerak.
- Dengizga tushib ketsa o’lib qolardi.
- …
Boshqa xotinlar ham suhbatga aralashib, “yashab ketolmasa kerak”, - derdilar. Onam esa bu oppoq qushni “oh, bechora, oh, bechora” deb siypalagandan so’ng menga berdi.
- Uyga olib borsak, balki yashab ketar, - derdi onam. – Ammo bo’gib qo’yma uni.
- Bo’gmayman.
- Bo’lmasa avaylab ushla.
Kumush qutisidan yana sigara chiqardi. Yonidagi xotinlar yana suhbatga tushib ketishdi. Qushchamning patlari shunaqangi oppoq ediki… Patlarini silay boshladim. Qanotlarining qattiq joyi ham yaqqol sezilib turar, oyoqlari qirmizi edi. Qochish uchun hech harakat qilmas, mendan ajralmas edi. Ko’zlari yum-yumaloq. Qizil tumshug’ining chetida xuddi sariq meva po’chog’i kabi bir iz bor edi. Bo’ynini burib orqa tomoniga qaradi. Men u paytda onamga qarayotgan edim. Onam yonidagi xonim bilan gaplashayotgan edi. Men bilan ishi yo’q edi.
Men qushning nozik bo’ynini asta qo’lim bilan cho’za boshladim. Butun kuchim bilan uni bog’dim. Qanotlarini ochdim. Boshqa qo’lim bilan ularni ham tortdim. Qip-qizil oyoqlari tizzamga botar edi. Qattiq siqardim. Qushning tumshug’i titrab, ochilib-yopilardi. Tili osilib, tashqariga chiqar edi. Yumaloq ko’zlari esa kattarib-kichiklashar, so’ng so’nib borardi… Birdan qo’llarimni ochdim. Oppoq qushchamning o’ligi paq etib yerga tushdi.
Onam o’girilib, yerdan hali sovimagan ma’sum qushchani oldi. “ Oh… O’libdi!..” degandan so’ng menga tik qarab:
- Nima qilding? – dedi.
- …
- Bo’g’dingmi?
- …
- Qani gapir.
- …
Javob bermasdan ovozimni chiqarib yig’lashga tushdim. Onamning qo’lidagi oq qushni sariq sochli xonim olib:
- Oh, nima gunohi bor edi! – dedi.
- …
- Bechora…
- …
Boshqa xotinlar ham suhbatga aralashdilar. Qarshimizda o’tirgan yoshi katta, semiz ayol jinoyatimni oshkor qildi:
- Bo’g’di. Vallohi, ko’rdim, qandayin yovuz bola…
- …
Onam sarg’ayib ketgan, ovozi titrab chiqardi.
“Oh, insofsiz!” deya menga achchiq nigohini tashladi. Yana battar yig’lay boshladim. Shu qadar yig’ladimki… Meni yig’idan to’xtata olmadilar. Qachon, qayerda, qanday tinganimni hozir xotirlay olmayman. Xuddi umr bo’yi yig’lab o’tadiganday edim.
Aqlimni tanib-tanimay bu jinoyamni qilganimga mana, o’ttiz yildan oshdi. Hozir shirkat qayiqlari sathida o’tirarkanman, qachon baliqchiqush ko’rsam, birdan quvonchimni yo’qotaman. Chaqaloqqa o’xshab yig’lagim keladi. Yuragimda og’riq paydo bo’lib, ko’ksimni tilaveradi.
“Oh, insofsiz!” deya meni urishgan onajonimning tanbehini eshitgandek bo’laman.
Davronbek Tojialiyev tarjimasi.
Umar Sayfiddin
FORSA*
(hikoya)
O’rta yer dengizining qahramonlarga makon bo’lgan so’ngsiz ufqlariga qaragan kichik bir tepa mittigina gul bog’chasi kabi edi. Nozik, uzun shoxli bodom daraxtlarining turfa soyalari sohil tomon tushar, erta bahorning mayin shamollariga sarxush bo’lgan baliqchi qushlarning savdoyi shovqin-suroni havoda jarang sochardi. Bodomzorning yoni keng bir bog’ edi. Oq toshlardan tiklangan qisqa devorning o’rtasidagi xaroba vodiyga qadar tushardi. Bog’ning o’rtasidagi buzilgan kulbaning eshiksiz kirish joyidan bir qariya chiqdi. Go’yo bukchaygan belini to’g’rilagan kabi kerishdi. Soch-soqoli oppoq mo`ysafidning qo’llari, oyoqlari titrar edi. Osmon qadar bo’sh, ko’k qadar sokin turgan dengizga uzoq boqdi.
- Xayrlidir, inshaalloh – dedi o`z-o`ziga.
Devor ostiga to`shalgan toshlarga cho’kdi. Qo’llarini boshining orqasiga oldi. Qariyaning egnida yirtiq bo’z kiyim bor edi. Yalang’och oyoqlari tuproqqa qorilgan, zaif qo’llari esa kirlangan bronza rangiga kirgan edi. U boshini ko’tardi. Ko’k bilan dengizni birlashtirgan tuman chegarasiga diqqat bilan boqdi - ammo ko’rinadigan hech narsa yo’q edi.
Mo`ysafid har kecha uyqusida bir qancha yelkanli kemaning uni qutqarish uchun kelayotganini ko’radigan eshkakchi edi. Bir zamonlar eski bir turk kemasida eshkakchilik qilgan qariyaning qirq yillik umri asirlikda o’tgandi. O’ttiz yoshida kuchli matros, chayir qahramon bo’lgan holida Malta qaroqchilarining qo’liga tushgan edi. Yigirma yil ularning kemalarida eshkak eshdi. Yigirma yil ikki oyog’i zanjirlar bilan bog’lanib, kema ostidagi rutubatli xonada yashadi. Yigirma yilning yozlari, qishlari, shamollari, bo’ronlari, quyoshlari uning po`latdek vujudini eritolmadi. Zanjirlari mog’orlashdi, chiridi, uzildi. Yigirma yil ichida bir necha marta xalqalari, mixlarini almashtirdilar. Ammo uning chinor-da mustahkam oyoqlariga hech nima kor qilmadi. U faqatgina tahorat ololmagani uchun xafa bo’lardi. Har namoz vaqtida ko’zlarini qibla tomonga burar, besh vaqt ibodatni ishorat bilan o’qir edi.
Ellik yoshga yetganida uni ortiq eshkak esholmaydi deb, bir orolda sotib yubordilar. Uning xojasi bir dehqon edi. Bir burda non uchun o’n yil uning qo`lida ishladi. Tangriga shukr etardi. Chunki endi uning oyoqlaridan mixu zanjirlar olib tashlangandi. Tahorat olishga imkoni bor, qiblaga qarab namoz o’qir, esida qolgan oyatlarini o’qib ibodat, duo qila olardi. Butun umidi tug’ilgan yeri Edremitga yetishish, qayta ko`rish edi. O’ttiz yil ichida bir lahza ham bu umid uni tark etmadi. “O’lganimdan so’ng tirilishimga qanchalik ishonsam, ellik yil asirlikda yashasam-da bir kun Vatanimga yetishishimga shunchalik umid qilaman” derdi u.
U eng dongdor, eng mashhur turk kemachilaridan edi. Yigirma yoshidayoq Jabal al-Tariq bo’g’ozidan o’tgan, katta dengiz flotlarini bir o’zi kichik kemasida yenga olgan edi. U zamonlar Turk elida uning nomi tillarda doston edi. Hatto podshoh uni saroyga chaqirtirib, boshdan kechirganlarini o’zidan eshitardi. Chunki u Hizr alayhissalom kezgan diyorlarda sayr etgan edi. Shunday dengizlarda bo’lgan ediki, unda tog’lardan baland muz parchalari suzar edi. U tomonlar umuman boshqa dunyo edi. Olti oy kunduz, olti oy kecha bo’lardi. Zavjasini ham o’sha sirli o`lkalardan topgan edi. Kemasi oltin, kumush, inju, olmos, asirlar bilan to’lib Vatanga qaytar ekan, dengiz o’rtasida uylangan, o’g’li Turg’ut ham yo`lda - Chanoqqal’aga yetgan paytda tug’ilgan edi. O`g`li hozir qirq besh yoshga kirgan bo’lsa kerak. Ajabo, tirikmikan? Xayolini band etgan, qorlardan oppoq zavjasi hozir hayotmikan? Qirq yilki, Istanbulning minoralari, dengiz ufqi xayolidan hech ketmaydi. “Bir kemam bo’lsa, ko’zimni shart yumardim-u, Vatan tomon yo’l olardim” deya orzu qilardi…
Oltmish yoshdan o’tganidan keyin xojasi uni ozod qildi. Bu ozod qilish emas, uni o’z holiga tashlab qo’yish, ko’chaga haydash edi. Qari tutqun ushbu qarovsiz bog’dagi xaroba kulbani topdi. Shu yerdan panoh topdi. Hech kim hech narsa demadi. Ora-sira qishloqqa tushar, qariligiga achinib berishgan sadaqalarni to’plab, yana kulbasiga qaytardi. Ortiq kuchi qolmagan edi. Uning ishlashini endi bog’ sohibi ham istamas edi. Qayoqqa ham borar edi?
U avval ko’rgan tushlarini endi qaytadan ko’rayotgan edi. Qirq yillik tush… Turklarning, turk kemalarining kelishi…
Ko’zlarini qaqshagan qo’llari bilan ishqaladi. Dengizning ko’k bilan birlashgan joyiga qaradi. Ha, ular kelishadi, albatta, kelishadi. U bunga shunchalar ishonardiki…
- Qirq yil ko’rilgan tush aslo yolg’on bo’lmas, - derdi u o`z-o`ziga. Kulba devorining ostiga oyoqlarini uzatdi. Sekin-asta ko’zlarini yumdi. Erta bahor umid uchquni kabi har yoqni nurga to’ldirardi. Baliqchi qushlarning “kelayaptilar, kelayaptilar, seni qutqarish uchun kelyaptilar” deganga o’xshagan ovozlarini tinglab uxlab qoldi. Devor toshlarining orasidan chiqqan hasharotlar ustida kezib yurar, bo’z kiyimining ichiga o`rmalar, yumshoq, oppoq soqollari orasida o’ynashardi. Qari asir tushida katta bir turk kemasining bandargohga kirganini ko’rardi. Qishloqqa ketadigan yo’lga bir qancha askar chiqargan edilar. Qizil bayroqni uzoqdan tanidi. Shamshirlar, qalqonlar quyosh aksida porlar edi. Biznikilar! Biznikilar! – deya baqirib uyg’ondi. O’ziga keldi. Ustidagi hasharotlar tumtaraqay qochdilar. Bandargohga boqdi. Haqiqatan, qo’rg’onning qarshisida bir kema ko’rinardi. Yelkanlar, eshkaklarning bichimiga diqqat etdi. Rangi oqarib ketdi. Ko’zlarini ochdi. Yuragi tez ura boshladi. Qo’llarini ko’ksiga qo’ydi. Bular turk kemalari edi. Qirg’oqqa yaqinlashayotgan edilar. Ko’zlariga ishonmadi. “Ajabo, tushimmi, o’ngimmi?” – deya taajjubga tushdi. Uyg’ongandan so’ng tush ko’rilarmidi? O’zini ishontirish maqsadida qo’llarini tishladi. Yerdan o’tkir tosh parchasini oldi. Qo’liga urdi. Ha, u og`riqni his qilayapti. Demakki, uyg’oq, ko’rayotgani tush emasdi. Sevinchdan, sarosimadan tizzasi jonsizlandi. O’tirib qoldi. Qirg’oqqa chiqqan harbiy qism qo’llarida qizil bayroqlari bilan to’gri qo’rg’onga kelardilar. Qirq yillik kutishdan so’ng… u yana o’zini qo’lga olishga urindi. Birdan suyaklari qisirladi. Bodom daraxtlarining gulli soyalari bo’ylab, qirg’oqqa qarab yugurdi, chopdi. Qirg’oqqa chiqqan askarlar oq soqolli qariyaning o’zlari tomon yugurib kelayotganini ko’rgach:
- To’xta, - deya baqirdilar. Qariya to’xtamadi, u ham baqirdi:
- Men turkman, o’gillarim, turkman.
- …
Askarlar uning yaqinlashishini kutdilar. Qariya turklarning yoniga yaqinlasharkan, ilk uchraganini quchoqlab, o’pa boshladi. Ko’zlaridan yoshlar oqar edi. Buni ko’rganlar mutaassir edilar. Biroz hayajoni bosilgandan so’ng so’radilar:
- Qanchadan beri asirlikdasiz?
- Qirq yildan beri.
- Qayerliksiz?
- Edremitlik.
- Ismingiz nima?
- Qora Memish.
- Kapitanmidingiz?
- Ha…
Qariyaning atrofidagi askarlar bir-birlariga yaqinlashdilar. Hayqiriq yangradi: “Xo’jayinga xabar bering! Xo’jayinga xabar bering!..”. Qariyaning qo’llaridan tutdilar. Qush kabi dengiz qirg’og’iga eltib, qayiqqa o’tqazdilar. Keyin katta kemaga olib bordilar. Askar ichida uning qahramonlik sarguzashtlarini bilmagan, u haqda eshitmagani yo’q edi.
Qariya kema sahnida biroz turdi. Sevinchdan sarosimada, o’zini yo’qotgan edi. Kiyish uchun bir ishton berdilar. Eginiga ko’ylak tashladilar. Boshiga dastor kiygizdilar.
- Ketdik, xo’jayinning yoniga, - dedilar.
Uni bu yerga keltirgan askarlar bilan ulkan kemaning ortiga yurdilar. Shopmo’ylov, zarlangan kiyimi ustiga temir, po’lat zirh kiygan bahaybat bir odamning qarshisida to’xtadilar.
- Siz kapitan Qora Memishmisiz?
- Ha!
- Hizr alayhissalom kezgan joylardan o’tgan sizmisiz?
- Menman.
- Rost gapiryapsizmi?
- Nega yolg’on so’ylayin?
- Oching, o’ng qo’lingizni ko’rayin.
Qariya ko’ylagi ichidan qo’lini chiqardi. Shimardi. Xo’jayinga uzatdi. Mushagida xoch bichimidagi chuqur bir chandiq izi bor edi. Bu chandiqni kechalari olti oy bo’ladigan bir oroldan xotini bilan qaytayotganda olgan edi. Xo’jayin, uning qo’llarini o’radi. O’pa boshladi.
- Men sizning o’glingizman, - dedi.
- Turg’utmisan?
- Ha!
Tutqun qariya sevinchidan o’zidan ketdi. Hushiga kelgach, o’g’li unga:
- Men qirg’oqqa jang uchun chiqyapman. Siz kemada rohat oling, - dedi. Eski qahramon qabul qilmadi:
- Yo’q. Men ham sizlar bilan jangga chiqaman.
- Judayam qarigansiz, ota.
- Ammo yuragim kuchli!
- Dam oling, ota. Bizni kuzatib turing.
- Qirq yilki, muhorabani sog’indim…
Og’li otasiga tiz cho’kib, ”Vatanni, sevgan insonlarni ko’rmasdan sizni takror yo’qotmayin, otajon”, deya yolvorib qo’llarini o’pdi.
Qariya boshini ko’tarib, ko’ksini tik tutib, yana yoshligiga qaytgandek edi. Bayroqqa ishora etib:
- Shahid bo’lsam, buni ustimga yoping. Qizil bayrog’im hilpiragan joy Vatan emasmi? – dedi.
1910
Davronbek Tojialiyev tarjimasi.
_______________
Forsa – kemada eshkakchilikka mahkum qilingan qul.
Umar Sayfiddin
BADAL
(hikoya)
Faqatgina tor eshigidan zo‘r-bazo‘r yorug‘lik kiradigan ustaxonada kechayu kunduz uchqunlar sachratib ishlaydigan Xo‘ja Ali inidan chiqmaydigan xonanishin arslonni eslatadi. U uzun bo‘yli, keng yelkali, pahlavon kelbatli odam. O’n yillarki, ustaning mana shu nimqorong‘i do‘konida yasalgan qilichu tig‘lar Onado‘li va Rumeli osha qo‘shni yurtlarda ham mashhur bo‘lgan. Hatto Istambulda yanicharlar* ham o‘zlari sotib olayotgan yarog‘u shamshirlaridan "Ali Usta" degan tamg‘ani qidirishadi.
Usta po‘lat toblashning hadisini olgandi. U yasagan uzun qilichlar, dudama xanjarlar toshni kesgudek o‘tkir edi. Po‘lat toblash san’atining faqat ustaning o‘zi biladigan siri bor edi. U shogird olmas, kishilar bilan ko‘p gaplashmas, do‘konidan tashqariga chiqmas, tinimsiz ishlardi. Uylanmagan, qarindoshi, yaqinlari yo‘q. Shaharning ajnabiysi edi u. Usta go‘yo qilich, "temir", "po‘lat", "otash”dan boshqa so‘zni bilmasdi. Savdolashmas, mijozlari berganini olardi. Faqatgina urush paytlari o‘chog‘ini so‘ndirib, do‘konini qulflar va ko‘rinmay qolardi. Urush tugagandan so‘ng yana paydo bo‘lardi. Shaharda u haqda turli mish-mishlar yurardi. Kimdir uni "jallod qo‘lidan qochgan olim" deb atasa, yana kimdir "sevgilisi o‘lgani uchun dunyodan qo‘l siltagan majnun" deb ta’riflardi. Tim qora ko‘zlarining mag‘rur boqishidan, aslzodalarga xos mulozamatidan, kamgap-u, ammo ravon va chiroyli so‘zlashidan u oddiy odamlardan emasligini taxmin qilish mumkin edi. Ammo u kim, qaerdan kelib qolgan? Bu savolga javob bera oladigan oqil yo‘q edi. Shunga qaramay, xalq uni sevardi. Shaharda bunday mashhur ustaning borligi hamma uchun faxr edi.
— Bizning Ali...
— Buyuk usta...
— Dunyoda tengi yo‘q...
— Zulfiqor sirining sohibi...
Shunday maqtovlar aytib charchashmasdi odamlar u haqda.
Ali qalin va qattiq temirni ham makkajo‘xori yaprog‘i kabi yupqa, qog‘ozdek yumshoq qiladigan san’atini hech kimdan o‘rganmagan, o‘zi kashf qilgandek edi go‘yo ...
O’n ikki yoshidayoq amaldor otasining boshi olinib, u yetim qolgandi. Tog‘asi juda boy, ammo qalbi qashshoq, qabih fe’lli vazir edi. Uni yoniga oldi. O’qitishni istadi. Balki yetim jiyanini o‘z qaramog‘iga olib, katta-katta mansablarga chiqarishni rejalashtirgandir. Ammo Alining tabiatiga boshqalarga tobe bo‘lish mutlaqo yot edi.
"Men hech kimga yalinmayman", derdi u o‘z-o‘ziga. Bir kecha tog‘asining hovlisidan qochdi. Kimsasiz yetimcha tog‘lar oshdi, adirlar, daralarni ortda qoldirdi. Nomini bilmaydigan o‘lkalarda kezdi. Axiyri, Erzurumda qari bir temirchiga shogird tushdi. O’ttiz yoshiga qadar Onado‘lida u kezmagan shahar qolmadi. Hech kimga bo‘yin egmadi, birovdan ta’ma etmadi. Nonini toshdan chiqardi. Peshona teri bilan tirikchilik qildi, pul uchun emas, san’at zavqi uchun ishladi. Po‘latni toblash uning sevgan mashg‘uloti edi. Ko‘ngilli ravishda janglarga borgan paytlari yanicharlar, sipohiylar, sakbonlar** qo‘lida o‘zi yasagan yarog‘larni ko‘rib, til bilan anglab bo‘lmas ajib baxtni his qilardi. To hayot ekan, tinmasdan ishlab, yana necha ming g‘oziy uchun sinmas qilichlar, o‘q o‘tmas qalqonlar, toshni kesadigan shamshirlar, zirhlar yasashni maqsad qilgandi. Buni o‘ylaganda kulimsirar, yuragi shodon urar, qalbidagi harorat sandondan sachrayotgan uchqunlarga ko‘chardi.
— Taq-taq!..
— Taq-taq!..
— Taq-taq!..
Bugun ham bomdod namozidan so‘ng berilib ishlay boshladi. Yasayotgan egri tig‘li qilichini sandon yonidagi suvdonga tiqdi. So‘na boshlagan otashga qaradi. Bolg‘asini tashlab, peshona terisini artdi. Shu mahal uyi yaqinidagi masjiddan maftunkor shom azoni eshitila boshladi, muazzinning chaqirig‘iga mo‘ri tepasidagi uyadan panoh topgan laylaklarning shovqini qo‘shildi. Asrdan beri tahoratli edi. Faqatgina qo‘llarini yuvdi. Quritdi. Hullasini ustiga tashladi. Tashqariga chiqdi. Eshikni yaxshilab yopdi. Qulflashni lozim topmadi. Uzun maydon bo‘ylab to‘g‘ri masjid tomon yurdi...
Shahar chetidagi bu ko‘rimsiz ibodatgohga ko‘pincha yo‘qsillar kelishardi. Masjid minorasi ko‘chaga qaragan, muazzin har kuni besh mahal minora oynasidan boshini chiqargancha najotga chaqirardi.
Xo‘ja Ali masjidga kirarkan, jamoat har qachongidan ham ko‘p ekanini sezdi. Har doim faqat uchta chiroq yoqilgani holda, bugun xuddi Ramazondagidek hamma chiroqlar porlab turardi. Hali namozga saflanilmagan edi. Eshik yoniga o‘tirdi. Yonida past ovoz bilan gaplashayotgan kishilarning suhbatiga beixtiyor quloq tutdi. Ko‘nyadan ikki g‘arib darveshning kelganini, xufton namoziga qadar "Masnaviy" o‘qishlarini eshitdi.
Namoz o‘qilganidan keyin jamoatning bir qismi chiqib ketdi. Xo‘ja Ali joyidan qimirlamadi. Biroz boshi og‘riyotgandi. "Zora, "Masnaviy"ni tinglab, dardim arisa" — deb o‘yladi. Ikki darveshning o‘qigan masnaviylaridan ko‘ngli rohatlandi, qalbiga sokinlik indi. Har bir oshiq kabi uning ham yuragida o‘zidan kechish darajasida shavqu zavq bor edi. Kichik bir sababdan-da jo‘shardi. Ma’nosini ta’riflab berolmaydigan so‘zning sirli uyg‘unligi turg‘un qonini buloq suvidek qaynatardi. Vujudi sababsiz tebranish bilan titrar, hiqichoq tutib, bo‘g‘ziga yopishib qolgandek edi.
Xufton namozini o‘qib, masjiddan chiqqach, to‘g‘ri do‘koniga qaytmadi. Sayr qildi. Uyqusi kelmayotgandi. Iliq, yulduzli yoz kechasi edi. Somonyo‘li sariq oltin kabi ko‘zni olar, bulut kabi ko‘kning u tomonidan bu tomoniga suzardi. Uzoq yurdi. Shahar tashqarisiga olib chiqadigan yo‘ldagi taxta ko‘prikda to‘xtadi. Ko‘prik chetiga suyandi. Keng daryo sathida akslangan yulduzlar nur taratib porlar, atrofdan qushlar sayragani eshitilardi. O’yga botdi.Uzoq turib keldi. Yaqindagina tinglagan masnaviy ohanglari ta’siridan chiqa olmas, o‘zidan ketadigandek alfozda edi. Birdan orqasidan baland ovozda kimdir baqirgani eshitildi:
— Hoy, menga qara, kimsan?
Usta shirin uyqudan uyg‘ongandek cho‘chib o‘ziga keldi. Orqaga qaradi. Ko‘prikning narigi tomonida ikki-uch kishining sharpasini ko‘rdi. Ulardan biri savolini takrorladi:
— Hoy, kimsan o‘zi?
— Ali...
Sharpalar yaqinlashdi. Bir qadam qolganda uni kiyimidan tanidilar:
— Sizmisiz, Usta Ali?
— Ha, menman.
— Bemahalda bu yerda nima qidiryapsiz?
— Hech narsa...
— Hech narsa? Suvga bolg‘angizni tushirib yubordingizmi?..
Bular shaharning tungi qo‘riqchilari edi. Usta nima deyishini bilmay gangib qoldi. Kechalari ko‘knori chekib yuradigan bu daydilar uning ko‘ziga o‘g‘ri, kazzoblardan-da qo‘rqinchli ko‘rinib ketdi. Ular kechasi o‘zlaridan boshqa biror kimsaning yurganini ko‘rsalar, tutib olib, do‘pposlashdan ham toymas edi. Lekin ustaga tegmadilar. Qo‘riqchilar boshlig‘i:
— Usta Ali, sen telba bo‘lib qolmadingmi? — dedi bepisandlarcha.
— Yo‘q...
— Yarim kechasi, xuftondan so‘ng biror kimsaning daydib yurishiga xo‘jayinimiz izn bermasligini bilasanmi?
— Bilaman.
Qo‘riqchilar uning nomusli odam ekanligini bilardilar. Qattiq muomala qilishmadi. Faqatgina:
— Endi uyingga bor, bu yerlarda daydib yurma, — dedi.
Usta kelgan yo‘lidan tez-tez yurib uyiga qaytarkan, tinglagan masnaviy ohanglarini takrorlab bordi. Uzoqdan itlarning bezovta vovillashi tun sukunatini buzardi. Yo‘lda hech kim uchramadi. Do‘koni yoniga kelib to‘xtadi. Usta sharpa kabi uzoq turib qoldi. Eshigi qiya ochiq edi. Uydan chiqarkan, eshikni yaxshilab yopganini esladi:
"Qiziq... Balki shamol ochgandir", — xayoldan o‘tkazdi u.
Qo‘lga ilingulik nimasiyam bor ediki, uyiga o‘g‘ri tushsa.
Ichkaridan eshikni yopdi. Qo‘riqchilarning ishidan qalbi ranjigan edi. Bu shaharda yashamoq ham tutqunlikdek gap. Hatto tog‘ning narigi tomonidagi qishloqda ham ishlay olmasang! Jismida og‘ir charchoqni sezdi. Chiroqni yoqishga ham erindi. O’chog‘i yonidagi supaga chiqdi. Ayiq po‘stinidan bo‘lgan ko‘rpasini yopindi, behol oyoq uzatdi.
Qancha fursat uxlaganini bilmaydi, shovqindan seskanib uyg‘ondi. Eshik taqillayotgandi.
— Kim u? — dedi u uyqu aralash.
— Och eshikni tezroq!
Tong otgandi. Eshik tirqishlaridan oppoq nurlar sizib kirardi. U hech bunaqa uxlab qolmas, doim quyosh chiqmasidan avval uyg‘onardi. Erinibgina turdi. Supadan sakrab tushdi. Oyoq kiyimini topolmay kuymalandi. Keyin shoshib eshik yoniga keldi. Ko‘nglida ming bir gumon bilan eshikni ochdi. Birdan do‘kon eshigidan tushgan nur oydinligida mo‘ylovdor, salla kiygan qo‘riqchilar boshlig‘ini ko‘rdi. Uning orqasida kigiz kulohli, qo‘sh xanjarli yosh shotirlari ham turardi. Usta "Nima kerak sizlarga?" degandek chaqirilmagan mehmonlarga boqdi. Qo‘riqchiboshi:
— Usta Ali, do‘koningni tintuv qilamiz! — dedi qat’iy.
U hayron bo‘lib so‘radi:
— Nima uchun?
— Tunda Budak Beyning og‘ilxonasida o‘g‘rilik bo‘lgan. Shuning uchun!
— O’g‘rilik codir bo‘lsa menga nima?
— O’g‘rilangan bir qo‘zini ko‘prikning oldida so‘yganlar. Charm hamyon ichidagi pullarni olib, bir donasini u yerda qoldirganlar.
— Xo‘sh, menga nima?..
— O’sha tangalardan birini tongda do‘koning yonidan topdik. Keyin... Ostonaga qara. Qon izlari bor!
Xo‘ja Ali uyqu arimagan ko‘zlari bilan eshigi ostonasiga boqdi. Haqiqatan qon dog‘lari bor edi. U qon izlariga parishon kuzatarkan, mo‘ylovdor qo‘riqchi:
— Kechasi seni ko‘prik ustida ko‘rgandik, nima qidirayotganding u yerda? — deya savolga tutdi.
Xo‘ja Ali yana indamadi. Qo‘riqchiboshi:
— Do‘konni tintib chiqinglar! — deb yordamchilariga buyruq berdi.
Sandonning yonidan o‘tayotgan qo‘riqchilardan biri baqirib yubordi:
— Bu yoqqa qaranglar! Mana, mana!
Xo‘ja Ali qo‘riqchining qo‘lidagi yangi shilingan terini ko‘rdiyu hayron qotdi. Qo‘riqchi tanga topgan gadoydek mamnun qiyofada terining ichini ochdi. U hali qurimagan ham edi. Bir og‘asining, bir aybdorning yuziga qaradi.
Qo‘riqchiboshi darg‘azab ohangda ustani tergov qilishga tushdi:
— O’g‘rilagan pullarni qaerga yashirding?
— Men o‘g‘rilik qilmadim.
— Bo‘lmasa mana bu teri do‘koningga qaerdan kelib qoldi? Men so‘yib tashlab qo‘yibman-da!
Usta Ali karaxt holda javobsiz turardi.
Ustani suvboshining*** yoniga olib borishganida ham kecha ko‘prikning ustida nima qidirganini aytmadi. Topilgan barcha dalillar uning zarariga ishladi. O’sha tunda Budak Beyning besh yuzta qo‘yga yetgulik puli ham o‘g‘rilangan edi. Ikki baquvvat o‘g‘ri cho‘ponni bog‘lab, do‘pposlab ketgandi. Ertasi kuni qozining yonida kaltak zarbidan hali ham o‘ziga kelolmagan cho‘pon o‘g‘rilardan biri Xo‘ja Aliga o‘xshashiga shohidlik berdi. Tunda allamahalgacha ko‘prik yon-atrofida yurgani, ashyoviy dalil — qo‘zi terisining do‘konidan, tangalardan birining eshigi yonidan topilgani Xo‘ja Alini aybdor deb e’lon qilish uchun yetarli bo‘ldi. Qancha inkor etsa ham, dalillar unga qarshi so‘ylardi.
Ustaning o‘ng qo‘lini kesishga qaror qildilar.
Bu qarorni eshitib Alining rangi o‘chib ketdi. Beixtiyor lablarini qattiq tishladi. Alhol, qarorga bo‘yin egishdan boshqa chorasi yo‘q edi. Qoqinib-turtinib o‘rnidan turdi. Ammo shunda ham mag‘rur ovoz bilan qozidan qo‘li emas, boshi kesilishini iltimos qildi. Ehtimol, bu uning umri davomidagi birinchi iltimosi edi. Biroq qozi adolatli kishi edi.
— Yo‘q, o‘g‘lim, — dedi u vazminlik bilan. — Sen odam o‘ldirmading. Agar cho‘ponning joniga qasd qilganingda, unda seni o‘limga hukm qilardik. Bu jazo aybingga ko‘radir. O’g‘rilik uchun qo‘ling kesiladi. Haqning qonuni shudir. Qonunlar buzilgan yer ko‘karmaydi...
Xo‘ja Alining qo‘li boshidan ham kerakli edi. Mana shu qo‘llari bilan harb maydonida kurashgan minglarcha g‘oziyga po‘lat qalqonlarni parchalaydigan, og‘ir zirhlarni buzadigan, temir dubulg‘alarni ikkiga bo‘ladigan paxtadek yengil qilichlar yasagan edi.
Uni qo‘riqchixonaning yerto‘lasiga qamadilar. Jazo kuni kelgunicha o‘sha yerda yashadi. Hech ovozini chiqarmas, endi sandon yonida bolg‘asini urolmasligini o‘ylab, qo‘li hozirdan shol bo‘lib qolgandek edi. Qo‘lining badalini to‘lagani puli ham yo‘q edi. Shu kunga qadar dunyo yig‘ish uchun ishlamagandi u.
Ahli shahar Xo‘ja Ali kabi buyuk ustaning qo‘li kesilishini eshitib mutaassir bo‘ldi. Bu qadar istarasi issiq, mard, mehnatsevar, kuchli bir insonning umr bo‘yi nogiron bo‘lib o‘tishiga tuyg‘usiz ko‘ngillar ham toqat qilolmasdi.
Sipohiylar o‘zlariga bebaho qilichlar yasab bergan ustani qutqarishga kelishib olishdi. Shaharning eng katta boyi Hoji Mehmetga murojaat qilishdi. Bu odam Qorundek mol sohibi bo‘lsa ham, o‘ta baxil edi. Dunyosi ko‘p bo‘lsa-da, hali ham bozordagi kichik bir do‘konda qassoblik qilardi. Hoji Mehmet har galgidek o‘zini taroziga soldi, injiqlik qildi. Ensasi qotdi. Boshini tebratdi. Ammo sipohiylar bilan kelishmasa bo‘lmasdi.
— Uning qo‘li uchun badal to‘layman. Ammo bir shartim bor, — dedi u majburiyat ostida ko‘ngan odam qiyofasida.
— Qanday shart?
— Boring, o‘zi bilan gaplashing. Agar menga o‘lgunimcha pul olmasdan shogirdlik... xizmatkorlik qilishga rozi bo‘lsa...
Sipohiylar Hoji qassobning shartini Xo‘ja Aliga yetkazdilar. U qassoblikdan butkul bexabarligini bahona qildi. Bunday yoqimsiz shartni qabul etishni istamas edi. Sipohiylar:
— Qassoblik ham ishmi? Po‘latni mumdek eritib, qilichlar yasagan odam bog‘langan qo‘yni so‘ya olmaydimi?
Usta uchun qulga qul bo‘lish, besh kunlik dunyoda birovning ko‘ngliga qarab yashash eng og‘ir kulfat edi. O’smirlik paytidayoq vazir tog‘asining hotam¬toy¬ligidan voz kechib, birovning qaramog‘ida qolmaslik uchun g‘urbatli hayotga ham rozi bo‘lgan edi-ku! Endi bu ko‘r taqdir uni kimga qul etmoqda?!
Sipohiylar:
— Hojining yoshi yetmishdan oshgan. Endi yana qancha yashardi? U o‘lgandan so‘ng sen yana ozod bo‘lib, bizga qilich yasayverasan. Ko‘p o‘ylanma usta, o‘ylanma! — deya unga tasalli berishardi.
Hoji qassob kesiladigan qo‘l badalini qoziga to‘lab, Xo‘ja Alini do‘koniga ergashtirib keldi. Qassob juda ham injiq, mijg‘ov odam edi. Xasisligidan hozirga qadar bir xizmatkor yoki shogird olmagan edi. Do‘konining burchagiga yangi xizmatchisi uchun joy qilib berdi. Saxovat ko‘rsatib, ustaning qo‘liga bir to‘shak tutqazdi.
Shu kundan jamiki yumushlarni unga qildirishni boshladi. Bomdod namozidan oldinroq shahardan ikki soat uzoqlikdagi og‘ilxonasidan qo‘ylarni olib kelishni buyurar, so‘ydirar, nimtalatar va Alining o‘ziga sotdirar edi. To shomga qadar tinmasdan ish buyurardi. Har kuni yedirib-ichirgani esa yanchilgan bug‘doy sho‘rvasi edi. Ba’zida o‘zidan ortganlarini itga otgan kabi unga berardi. Kechqurun do‘konni yog‘ tushsa yalagudek tozalatar, ko‘zi ilinar-ilinmas, uyg‘otib ertangi kun uchun qo‘y olib kelishga yuborardi. O’rmondan o‘tin kesib kelish ham uning vazifasi edi. Suv tashir, hovlidagi chiqindilar qudug‘ini tozalardi.
Xo‘ja Ali boyning yovg‘on sho‘rvasiyu turfa qiyinchiliklarga yillarcha toqat qila olardi. Ammo Hoji qassob ikki gapning birida:
— Lapashang Ali! Qo‘lingning badalini men berdim. Yo‘qsa nogiron bo‘lib qolarding, — deb minnat qilishiga chidolmasdi. Bir necha kun tishini tishiga qo‘ydi. Tinmay ishladi. Qush uyqusiga qanoat qildi. Kunduzlari ham yugurib-elib xizmat qildi. Xo‘jayinning qarshisida ta’zimda bo‘ldi. Ammo minnat deganlari miyaga tushgan qurtdek tinchlik bermasdi:
— Qo‘ling uchun badalni men to‘ladim.
— ...
— Yo‘qsa qo‘lsiz qolarding!
— ...
— Mening soyai davlatimda to‘rt muchang sog‘.
— ...
Hoji qassob minnatli so‘zlarni xuddi salom kabi tiliga yopishtirib olgandi. Har buyrug‘i bajarib bo‘linganidan so‘ng kir soqolli, chirkin va qotma yuzini burishtirib, ko‘k ko‘zlari bilan unga boshdan oyoq razm solib, "Yodingda tut, sen mening asirimsan!" deya yana badalni eslatardi. Xo‘ja Ali indamas, ammo uning yuragi parchalangan, ko‘ksini achchiq-achchiq alamlar kemirardi. Kechalari uxlamasdan, kunduzlari ishlab, kushxonada qo‘ylarni so‘yib, xaridorlarga go‘sht sotarkan, "Nima ham qila olardim?" deb o‘ylar, dadil qarorga kelolmasdi.
Qochishga g‘ururi yo‘l qo‘ymasdi. Shunday yo‘l tutsa, haqiqatdan o‘g‘rilik qilgan bo‘lib qolardi. Ammo uning boshiga tushganlari o‘limdan ham mudhish, o‘limdan ham og‘ir edi...
Hoji qassobga qul bo‘lganining birinchi haftasi o‘tgandi. Juma kuni edi. Odatdagidek, tong yorishmasdan qo‘ylarni so‘yib, do‘kondagi ilgaklarga osgan edi. Usta Ali qassobxona rastasining chap tomonidagi katta qora toshda pichoq o‘tkirlardi. Hali xo‘jayin kelmagandi. "Nima qilaman? Qanday yo‘l tutish kerak?" deya cheki yo‘q o‘y-xayollarga berilib, qassobning kelganini ham bilmay qoldi. Unga tanish noxush bo‘g‘iq ovoz hushiga keltirdi:
— Nima qilyapsan, hey?
Xo‘jayin tamakisini tutatgancha Aliga o‘dag‘aylay ketdi:
— Tanbal, landovur! Ertalabdan beri nima qilding o‘zi?
Indamadi. Bu mitti, xoin ko‘zlarga tik qaradi. Qariya kutilmagan o‘tli qarashdan bir zum o‘zini yo‘qotdi:
— Nega bunday qarab qolding?
— ...
Xo‘ja Ali cas chiqarmas, besh yillik, balki o‘n yillik mehnatni bir haftada bajargan odamni tanballikda ayblashdan uyalmagan bu razil kimsaga nafrat ila qarardi. Ustaning ko‘ksini yana alam tilar, asabi qaqshardi. U butun tanasiga yoyilgan qahru g‘azabni so‘ndirish uchun bir on ko‘zlarini yumdi. Titroqlar bosilgandek bo‘ldi. Hoji qassob tamakisini tashlab, xizmatchisining og‘ir nigohlaridan qutulish uchun ming‘irladi:
— Qo‘ling badalini berganimni unutding, chog‘i. Men bo‘lmaganimda hozir hech ishga yaramaydigan nogiron bo‘lib qolarding...
Xo‘ja Ali achchiq kulimsiradi. U qassobning xayoliga ham kelmagan qarorni qabul qilib bo‘lgandi. Ortiga o‘girildi. Hozirgina o‘tkirlagan pichoqlarining eng kattasini oldi. Qo‘lini go‘sht nimtalanadigan katta to‘nka ustiga qo‘ydi. Ko‘zini chirt yumganicha pichoqni qo‘liga shunday tushirdiki... Xo‘ja Ali qat’iyat va sovuqqonlik bilan kesilgan qo‘lini tutdi. Ko‘rganlaridan dahshatga tushib qaltirayotgan Hoji qassobning oldiga bordi:
— Sen mana shu uchun badal berganmiding?! Ol, mana senga badalini to‘lagan narsang!..
Xo‘ja Ali choponining qo‘lsiz qolgan yengini bog‘lab, tugun qilib oldi. Shaxt bilan do‘kondan chiqdi...
Ustaning bir zamonlar kelgan joyi kabi ketgan yerini ham hech kim bilolmadi.
1910
Turk tilidan Davronbek Tojialiyev tarjimasi
______________
* Yanichar — usmonli turklarning saralangan harbiy bo‘linmasi askari
** Sakbon — chegara qo‘shinlari jangchisi
*** Suvboshi — Usmonli turk davlatida shahar mudofaasiga mas’ul bo‘lgan amaldor.
Umar Sayfiddin
QIZIL DURLI KO’YLAK
(hikoya)
Katta gumbazli devonxona binosi har kungidan sokin, har kungidan salqin edi. Derazalardan kirgan bahorning moviy nurlari koshinlarning yashillikka burkangan teranligida singib, ko’zni olardi. Charchoqdan holsizlanib, ipak to’shaklarga tiz cho’kkan vazirlar ostlariga solingan gilamning rangin naqshu nigorlariga qarashar, uzun oppoq soqolini zaif qo’li bilan tutgan qari vaziri a’zamning nursiz ko‘zlari esa uzoq va qorong’u o’tmish qatiga sayr qilgan kabi bir nuqtaga qadalgan edi.
- Yurakli bir odam kerak, poshsholar – dedi vaziri a’zam. – Biz uning oltinu kumushlarga burkangan elchisiga hukmdorimizning qo’lini o’ptirmadik. Faqatgina tizzasini o’pishiga izn berdik. Ularning ham bizga qarshi chora qo’llashi aniq.
- Shubhasiz.
- Hech shubhasiz.
- Albatta.
Hissiyotga berilgan vazirlarning hayajonlanganini ko’rgan bosh vazir fikrini ochiq so’zladi:
- U yoqqa bizdan elchi bo’lib boradigan odam judayam dovyurak bo’lishi kerak! Shunday odam bo’lsinki, o’limdan qo’rqmasin. Davlatning sha’niga qarshi qaratilgan har qanday harakatni bartaraf etsin. O’lim qo’rquvi g’olib kelib, bosh egib qolmasin.
- Albatta!
- Haq gapni aytdingiz!
- Judayam to’g’ri…
Vaziri a’zam soqolini silab, qo’lini tizzasiga qo’ydi. Boshini ko’tarib, kulohi yunglari hurpayib qolgan vazirlarga alohida-alohida qarab:
- Xullasi kalom… Menga shunday sheryurak odamni toping, - dedi. – Aslzodalardan, saroy va devon ahlidan bunday jasur odamni eslolmayapman. Sizlar qidirib ko’ringlar…
- …
- …
- …
Taqvodor, sulhparvar va indamas podshohning devoni o’sha qo’rqmas odamni qidira boshladi.
Bu elchi “yovuz” laqabli, har ish, har jinoyatni shu ondayoq shafqatsiz jazolaydigan Ismoil Safaviyga jo’natilishi lozim edi. Safaviydan farqli o’laroq, shahzodalik paytidayoq chavandozlik, kamon va qurol ishlatishdan ko’ra, ilmni, kitoblarni ustun ko’rgan Boyazid judayam muloyim edi. Faqatgina she’r, ilm va tasavvufni sevar, urush, muhorabalardan nafratlanardi. Vazirlar esa sevikli podshohlarining rohatini buzmaslikni eng buyuk vazifa deb bilardilar… Shu bilan birga chegaralardagi kurash va janjallarning oldi olinmayotgandi. Bosniya, Eflak, Karaman, Belgrad, Transilvaniya, Xorvatiya yurishlari qolib ketgan, Modon, Koron, Zonkiyo, Santamarvo qo’ldan ketgan edi. Boyazid xuddi Istanbul fotihining jasorati bilan endigina taxtga kelib, otasining haykalini “soyasi yerga tushadi” deb buzib tashlagan kabi yashar edi. Endi rohatdaman deganda yangi dard chiqardi. Qon, otash ichida qovurilardi.
Shoh Ismoil mag’lubiyatga uchragan oqqo’yinlilar sulolasi ustiga saltanat qurgan edi. Bosib olgan joylarida bir niholni ham qoldirmagan, otasi bilan bobosi Junaydning o’chini olish uchun hamma yozuvsizlikdan toymaydigan bu darg’azab shoh aql bovar qilmas zulm otiga mingan edi. O‘zbek xoni Shayboniyxonni yenggandan so’ng, uning boshidan qadah yasab, sharob ichgan bu shafqatsiz shoh dunyoda tengi topilmaydigan kallakesarlardan edi. Boyazid devonining taqvodor, kamgap, yuvosh vazirlari shoh Ismoilning bu kirdikorlarini xalifaga yetkazmasdilar. Bu kallakesar bir kun albatta shu yerlarga ham bostirib kelish, butun Sharq xalqlarini bo’ysundirishga harakat boshlagandi. Buni hamma bilar edi.
U o’tgan yili Zulqodiriya hukmdori Alouddavlaning qiziga sovchi jo’natgan edi. Alouddavla qizini bermadi, bu Ismoilning izzat-nafsiga tegdi. O’ch olish uchun podshohning tuprog’iga hujum boshladi. Mudofaasiz Zulqodiriya yerlariga kirdi. Diyorbakir, Harput shaharlarini egalladi. Toqqa qochib ulgurgan Alouddavlaning o’g’li bilan ikki nabirasi unga asir tushdilar. Shoh Ismoil bu bechoralarni o’tda yoqib, kabob qildirdi. Go’shtlarini qo’zi qo’shti kabi yedi. Bunday vahshiyona ish Sharqda hali kuzatilmagan edi.
Urush istamagan Boyazid Anqaradagi Yahyo poshsho bo’linmasiga askar jo’natishdan boshqa ish qilmadi. Ismoil kallakesar bo’lishi bilan bir qatorda judayam ayyor kishi edi. Usmonli tuprog’iga kirgani uchun uzr so’rab, qayta-qayta elchilarini jo’natardi. O’sha paytda Trabzon voliysi bo’lgan Shahzoda Yovuz Tabriz chegarasidan o’tib, Boyburt, Erzinjonga qadar bosib olgan, hatto shohning akasi Ibrohimni ham asir olgandi. Ismoilning elchisi Usmonli davlatiga hujumini Alouddavlaning ta’zirini berib qo’yish maqsadi bilan niqoblardi.
Devonxonada esa bu ayyor, kallakesar va vahshiy shohga qarshi tik boqa oladigan elchi topilmasdi. Chunki o’zini Usmonli hoqoni bilan teng bilgan, hatto butun Sharqda hukmronlik qilishni istagan bu yovuz shoh uning huzuriga borgan odamga tarbiyasizlik bilan muomala qilar, bunga qarshi bo’lganlarni qoziqqa o’tkazar, terisini shilar, aql bovar qilmas qiynoq bilan o’ldirardi.
Vaziri a’zamning o’ng tomonidagi vazirlardan biri bosh kiyimining yunglarini silar ekan, chapga o’girilib:
- Men bu elchilikka munosib odamni bilaman – dedi. – Otasi mening do’stim edi. Ammo davlat xizmatini qabul etmaydiganlardan.
- Kim ekan u?
- Muhsin Chalabiy.
Vaziri a’zam bu odamni tanimas edi.
- Shu yerda yashaydimi?
- Ha.
- Nima ish qiladi?
- Ozroq davlati bor. Vaqtini ilm olish bilan o’tkazadi. Siz tanimaysiz, afandim. Kattalar bilan muomala qilmaydi. Mavqe-mansabga qiziqmaydi.
- Nega?
- Bilmayman. Balki buni manfaatsiz deb bilar…
- Qiziq…
- Ammo judayam dovyurak odam. Haqiqatga tik qaraydiganlardan. O’limdan qo’rqmaydi. Ko’p yillar urushda qatnashgan. Yuzida qilich yaralari bor.
- Bizga elchi bo’lmasmikan?
- Bilmadim.
- Bir o’zi bilan ko’rishsak.
- Qaydam, chaqirsangiz kelarmikan?
- Nega kelmaydi?
- Kelmasa kerak. Aytdim-ku, dunyoga rag’bati yo’q. Shoh bilan gado uning uchun bir.
- Mamlakatini sevmaydimi?
- Sevadi deb o’ylayman.
- U holda biz ham o’zimiz uchun emas, mamlakat xizmati uchun uni chaqiramiz.
- Bir sinab ko’ramiz, afandim.
Vaziri a’zam kechqurun yordamchisini Muhsin Chalabiyning Uskudardagi uyiga jo’natdi. Mamlakat, xalq uchun amalga oshiriladigan bir ish haqida gaplashmoq uchun ertaga albatta kelishi kerakligini yozib yubordi.
Bomdod namozidan so’ng qabulxonada kotib qoldirgan qog’ozlarni o’qib o’tirgan vaziri a’zamga Muhsin Chalabiyning kelganini bildirdilar.
- Buyoqqa olib kiringlar.
Ikki daqiqadan keyin xonaning sadaf naqshli eshigidan mo’ylovdor, baquvvat, tik jussali, quvnoq bir odam kirib keldi. Ingichka qora qoshlarining ostida katta-katta ko’zlari porlar edi. Belidagi xanjar qini bo’sh edi. Huzuriga kelganlarning etagini o’pib, ta’zim qilishiga o’rganib qolgan vaziri a’zam bu odamning ham unga mulozamat ko’rsatishini kutdi. Biroq kutilgan mulozimat ko`rsatilmadi. Vaziri a’zam bunaqa mag’rur, boshi yuqori ko’tarilgan odamni umrida birinchi marta ko’rib turishi edi. Saroy a’yonlari esa uning huzurida ikki bukilib turardilar. Muhsin Chalabiy qat’iyatli ovozi bilan so’radi:
- Meni chaqirtirgan ekansiz, afandim. Nima gapingiz bor edi?
- Bir ish bor…
- Buyuring, afandim.
- Marhamat, o’tir, og’lim…
Muhsin Chalabiy tortinmasdan, istihola qilmasdan, o’zini erkin his qilgan holda ko’rsatilgan joyga o’tirdi. Bosh vazir qo’lidagi buklangan qog’ozlarga qararkan, ichida “Bu qanaqa odam? Telba emasmi?” deb o`ylardi.
Ammo Chalabiy unday emasdi. U xudojo’y, g’oyatda aqlli inson edi. Insonga ta’sir etguvdek salobati va siri bor edi. Qarag’ay o’rmonining orqasidagi katta xo’jalikni boshqarar, peshona teri bilan mehnat qilar, hech kimga g’ayirligi yo’q edi. Yo’qsil va g’ariblarning ko’nglini olar, dasturxonidan mehmon arimasdi. Dinni mahkam ushlardi. Ammo mutaassib emasdi. Din, ulus, vatan ishqini, mamlakatining buyukligi, muqaddasligini yurakdan his qilardi. “Tangridan boshqasiga sajda etmay, qulga qul bo’lmaslik” uning hayotdagi maqsadi edi. Ilmi to`kisligi har bir ishida sezilardi. Ibn Kamol u haqda: “Menga ta’lim berdan edi”, deb eslagandi. U shoir ham edi. Ammo umrida birorta ham qasida yozmagan edi. Hatto shunaqa maqtov she’rlarni o’qimasdi ham. Yoshi qirqdan oshayotgandi. Mansab-martabaga qiziqmas, bu oltin qoplangan, zar gulli, jannatmonand nurli yo’lning so’nggida kirlangan mehrob ham bo’lishini bilardi. Insoniylik uning uchun juda yuksak martaba edi. Uningcha inson - yerning ustidagi Tangrining xizmatkori. Yaratgan insonga axloqni ta’lim bergan. Inson esa u yaratgan borliqning ustida. Yaltoqlanish dumini qimirlatib egasining oyoq kiyimini yalaydigan ko’ppakka yarashadi, insonga emas… Muhsin Chalabiy amaldorlar oldida ikki bukilib, ularga mulozamat ko’rsatgan, o’z g’ururini bilmaydigan, zaiflardek yerga sudralib yuradigan isqirt insonlardan nafratlanardi. Hatto bundaylarni ko’rmaslik uchun odamlardan uzoqda yurar edi. Faqatgina urush bo’lgan paytda qismlarga sardorlik qilish uchun ularga qo’shilardi.
Huzurida o’zini juda erkin qo’yib o’tirgan bu qahramon vaziri a’zamni ajablantirdi. Qizishmasdan maqsadga o`tdi:
- Tabrizga elchi jo’natishimiz kerak. Bizning nomimizdan bora olasanmi, o’g’lim?
- Menmi?
- Ha.
- Menga nima aloqasi bor?
- Bu ishni bajara oladigan munosib odam topolmayapmiz-da…
- Men shu vaqtga qadar davlar xizmatini bajarmaganman.
- Nega?
- Chunki men bosh egmayman, etak o’pmayman. O’zidan katta a’yonlarning mavqelariga bo’yin egib, qo’l, etak, hatto oyoq o’pib ikkiyuzlamachilik, laganbardorlik qilganlar atroflariga ham shunaqa chirkin insonlarni top’laydilar. Arzandalari, xizmatkorlari, hatto qo’riqchilari ham shunday olchoq, ikki yuzli, axloqsiz yaltoqilar, nomussiz masxarabozlardir. Mard, to’g’ri, o’ziga ishonadigan, vijdonli odamni ko’rdilarmi, undan nafratlanadilar, uni yo’q qilishga chiranadilar. Ahmad Poshshoni nima uchun o`ldirdilar…
Vaziri a’zam tishini tishiga qo’ydi. Ko’zlarini majolsiz ochib-yopdi. Qo’lidagi qog’ozni g’ijimladi. Achchiqlanmas, ammo avvallari jahli chiqqanidek yanoqlari titrar edi. Vazirlaru katta beklar ham, hatto o’z tengqurlari ham unga bunday achchiq muomala qilmagan edilar. Yana “rostdanam telbamikan” deb o’yladi. Agar ahmoq bo’lmasa, nega bunday gustohlik qiladi? Bu qadar betgachoparlikga nima jur’arlantirmoqda o`zi? Yana qovoq o’ydi. Ichida “uning boshini oldirsammikan” deb o’yladi. Eshikbonlarga baqirish uchun og’iz juftlagan edi, vijdonining allaqaysi yeridan kelgan sadoni eshitdi: “Ikkiyuzli, sullohlar kabi haq gapni eshitmaslikka harakat qilyapsan. Sen ham qarshingda mard bir insonni emas, oyoqlaringni yalagan ko’ppak va yo senga ikki bukilgan razil insonni istayapsan!” Yumilgan ko’zlarini ochdi. G’ijimlangan qog’ozlarini yoniga qo’ydi. Yana Muhsin Chalabiyga boqdi. Yuzida qilich tig’idan qolgan dog’i, uzun bo’yni, biroz katta, egilgan burni, o’ziga yarashib turgan sallasi xuddi “Shohnoma” qahramonlarini eslatardi. Insofli vaziri a’zam izzat-nafsiga tekkan so`zlarni unutishga urinib, oniy g`azabini engishga harakat qildi. “Biz qidirgan odam aynan shu”, - dedi. Hattoki o`limdan ham qo’rqdigan bu kabi odam mamlakati, xalqi xizmatidan chekinmas edi. Sallasi yungini silab, dedi:
- Seni Tabrizga elchi qilib jo’natamiz.
- Huzuringizda qancha merganlar, kotiblar va oqsuyaklar bor. Nega ulardan birini tanlamadingiz? - so’radi Muhsin Chalabiy.
- Sen shoh Ismoil degan yaramas odamni bilasanmi?
- Bilaman.
- Vataningni sevasanmi?
- Sevaman.
Vaziri a’zam orqasiga o’girilib:
- Yaxshi, unday bo’lsa… - dedi. - Bu pastkash inson “elchiga o’lim yo’q” aqidasini qabul qilmaydiganlardan. Biz bilan urushish da’vosida yuribdi. Yuboradigan elchimizga o’zining kim ekanligini ko’rsatib qo’yishni xohlayapti. Hatto seni qatl etishi mumkin. Chunki Allohdan qo’rqmaydi. Elchimizga qilingan tahdid davlatimizga amalga oshirilgan jinoyatdir. Bizga shunday odam kerakki, o’limdan qo’rqib, bo’yin egmasin. Pastkash insonga munosib javob bersin… Agar Vataningni sevsang, buni fidokorlik o’laroq qabul qilasan!
Muhsin Chalabiy o’ylab ham o’tirmasdan:
- Qabul qildim, afandim, - dedi. – Ammo bir shartim bor.
- Qanaqa shart?
- Modomiki, bu fidokorlik ekan, uni pul bilan o’lchanmaydi. Beg’araz bo’ladi. Davlat uchun pulli fidokorlik, qanday bo’lmasin, shaxsiy daromaddan boshqa narsa emas. Men maosh, maqom, martabani istamayman. Hech qanday haq olmay bu xizmatni zimmamga olaman. Mening shartim shu.
- Ammo, o’g’lim, bu qanday bo’ladi? Uning elchisi juda qimmatbaho kiyimlarda edi. Ulovi, xizmatkorlari ham qusursiz edi. Bizning elchimizning ulovi, xizmatkorlari, liboslari undan-da ko’rkam, qimmatbaho bo’lmog’i lozim. Bular uchun senga albatta xazinadan oltin ajratamiz…
Muhsin Chalabiy norizo qiyofada boshini qimirlatdi:
- Yo’q, xazinadan hech narsa olmayman. Ko’zni oluvchi muhtasham ulovlarni, bashang kiyingan xizmatkorlarni o’z pulim bilan tayyorlayman. Hatto…
Vaziri a’zam taajjub bilan boqdi.
- …
- Hatto egnimga shoh Ismoil umrida ko’rmagan qimmatbaho libos kiyaman.
- Nima kiyasan?
- Toro’g’li zardo’zdan “qizil durli ko’ylak”ni sotib olaman.
- Nima? Buncha pulni qayerdan olasan, o’g’lim?
Vaziri a’zamning ajablanganicha bor edi. Bir oy oldin tayyorlangan, juda kamyob durdan ishlangan bu ko’ylakning ovozasi butun Istanbulga yoyilgan edi. Vazirlar, elchilar bu ko’ylakni podshohga sovg’a qilish uchun Toro’g’lining oldiga borishar, u esa bahosini oshirar edi. Muhsin Chalabiy bu mashhur ko’ylakni qanday olmoqchi ekanligini tushuntirdi:
- Xo’jaligimdagi otarni, uyimni garovga qo’yaman: tujjorlardan o’n ming oltin qarz olaman. Ikki mingini ulov bilan xizmatkorlarga sarflayman. Qolgan sakkiz ming oltinga bu ko’ylakni sotib olaman.
Vaziri a’zam bu ishni ma’qul ko’rmadi:
- Kelganingdan so’ng bu ko’ylak senga kerak bo’lmaydi. Uni faqat bir marta kiyasan. Mollaringni qo’ldan chiqarib, yo’qsil bo’lib qolasan-ku.
- Yo’q, sakkiz ming oltinga oladigan ko’ylakni olti oydan so’ng Toro’g’li mendan yetti mingga qayta sotib oladi. Yetti ming oltin bilan men xo’jaligimni tiklab olaman. Qolgan qarzlarimni uzolmasam, otamdan qolgan bu xo’jalik davlat uchun fido bo’lsin.
Muhsin Chalabiy bilan gaplasharkan, vaziri a’zamning hayrati orta boshladi. Yuragi rohatlandi. Haqiqatan ham gustoh, mahmadona bir hukmdorga munosib javob bera oladigan odam topilgan edi. Devonning nozik, qo’rqoq a’yonlari esa jonlari bilan mollarini juda sevardilar. Agar ulardan birini elchi qilib jo’natilsa, davlatining muhabbati qolib, oladigan moli haqida o’ylar edi.
Vaziri a’zam Muhsin Chalabiyni taomga taklif qilmoqchi bo’ldi. Uddasidan chiqmadi. Xayrlasharkan, dahlizgacha kuzatib qo’ydi.
Muhsin Chalabiy mol-qo’ylari bilan katta xo’jaligini, uyini, do’kon va bog’larini garovga qo’yib, tujjorlardan qarz oldi. Ulov hozirladi. Bu haqiqatan ko’zni qamashtiradigan darajada go’zal va mukammal karvon edi. Torog’lidan keyin yetti mingga qaytib olish sharti bilan qizil durli ko’ylakni ham sotib oldi. Yosh xotini va ikki farzandini yaqinlarining uyida qoldirdi. Olti oylik nafaqalarini qo’llariga berdi. So’ngra xalifaning maktubini olib, yo’lga tushdi. Elchining boyligi, xususan, qizil durli ko’ylagining shuhrati butun Onado’lidan o’tib, shoh Ismoilning diyoriga ham yetib borgan edi. Muhsin Chalabiy Tabriz shahriga shavkatli qiyofada kirib keldi. Bu kichik shaharning zeb-ziynatga, boylikka o’ch xalqi Istambul elchisining ko’ylagini ko’rib hayratdan yoqa ushladi. Barcha anjumanlarda ko’ylakning ta’rifi ko’klarga ko’tarildi. Shoh Ismoil esa qizil durni faqat ertaklarda eshitgan, qanday narsa ekanligini umrida ko’rmagan edi. O’zi hali tasavvur ham qilolmagan narsaning sohibi bo’lgan bu badavlat elchiga nisbatan ichida kin paydo bo’ldi. Uni huzurida tahqirlab, yer bilan bitta qilishga qaror qildi. Qabuldan avval taxti orqasiga jallodlarni hozirlatdi. Taxti oldidagi ipak to’shaklar va joynamozlarni ham qoldirmadi. O’ng tomonida vazirlar, chap tomonida sarbozlar turardilar.
Muhsin Chalabiy ochiq eshikdan mag’rur qadam bilan kirdi. Boshi har doimgidek baland ko`tarilgandi. Qo’ynidan xalifaning maktubini chiqarib o’pdi. So’ng oltin taxt ustida ipak kiyimlarga burkanib yirtqich qush kabi o’tirgan shohga uzatdi. Oyog’i o’pilmagan shohning jahli chiqib qizara boshlagandi. Ko’zining oqlari ko`rimnay qolgan shoh maktubni oldi. Muhsin Chalabiy taxt yonidan chekinib, atrofga nazar soldi. Hech kim o’tirmagan edi. Kulimsiradi. Ichida: “Meni zo’rlab oyoqda turib, ularga ta’zim etishimni xohlayaptilar shekilli” dedi. Biroz o’ylandi. Bu haqoratga qanday javob berish kerak? Shartta ustidagi qizil durli ko’ylakni yechib, taxtning yoniga tashladi. Shoh Ismoil, vazirlari, qo’mondonlar taajjubga tushgan, sarosima ichida unga qarardilar. So’ng u qimmat ko’ylakning ustiga chordona qurib o’tirib oldi. Dev, ajdaho suratlari tushirilgan, oltin suvi yuritilgan ravoqlarda jarang sochgan dabdabali ovoz bilan:
- Maktubini berganim buyuk podshohim O’g’uz Qoraxonning avlodidandir – deb hayqirdi. – Dunyo yaratilganidan beri uning ajdodlaridan hech kimsa qul bo’lgan emas. Hammasi podshoh, hammasi hoqon o’tgan. Otalari tug’ilgandan beri hukmdor bo’lgan bir podshohning elchisi boshqa podshoh oldida egilib-bukilmaydi. Chunki…
Muhsin Chalabiy turkcha gapirib, hayqirar, turkcha bilmaydigan shohning jahli chiqib, qizarar, hali ochib ulgurmagan maktubni tutgan qo’li hayajondan dir-dir titrardi… Taxtining orqasidagi jallodlar esa allaqachon qilichlarini chiqargandilar.
Muhsin Chalabiy hamon baland ovozda nutq irod qilardi. Donishmandlar, vazirlar, jallodlar, sarbozlar hukmdorlarining nega sabr qilayotganiga, nega unga jazo bermayotganiga ajablanardilar. Hatto ichlaridan ba’zilari ovozlarini ko’tarib ming’irlay boshladilar. Muhsin Chalabiy so’zini tugatib, chiqishga izn ham so’ramadi va o’rnidan turdi. Eshik tomon to’g’ri yurdi. Shoh Ismoil hayratdan tosh qotgandi. Sinmas g’ururi bugun bir turkning otash nigohlari ostida chilparchin bo’lgan edi. Muhsin Chalabiy tashqariga chiqarkan, shoh Ismoil o’zi kabi sarosimada qolgan xizmatkorlariga:
- Uning ko’ylagini olib chiqib beringlar! – dedi.
Sarbozlardan biri yugurdi. Taxt oldidagi ko’ylakni olib, turk elchisiga olib bordi:
- Marhamat, taqsir, ko’ylagingizni unutdingiz.
Muhsin Chalabiy to’xtadi. Kuldi. Saroy tomonga o’girilib, shoh eshitadigan tovush bilan:
- Yo’q, unutmadim. Uni sizlarga qoldirdim. Saroyingizda buyuk podshoh eschisini o’tkazishga loaqal bitta to’shagingiz yo’q ekan. Turk yerga solgan narsasini hech qachon ustiga kiymaydi. Buni bilmaysizlarmi? – dedi.
… Muhsin Chalabiy kecha-kunduz yo’l yurib, Vatan sarhadlariga yetib keldi. Uskudarga kirganida, uning kissasida bir aqcha ham qolmagan edi. Bashang kiyingan xizmatkorlariga:
- Bolalarim! Mingan otlaringiz, ustingizdagi kiyimlar, belingizga qadalgan qimmatbaho qilichlaringiz sizga bo’lsin. Mendan rozi bo’lasizlarmi?
- Rozimiz, - deyishdi jo`r ovozdan.
Rizolik bilan xayrlashdilar. Muhsin Chalabiy chuqur nafas olib, uyiga uchramasdan dastlab vaziri a’zamning huzuriga bordi. Maktubni shohga berganini, hech bir haqoratga uchramaganini, shohdan izn ham so’ramay Istanbulga qaytganini so’zladi. Bosh vazir uning bu vazifani a’lo darajada o’tashiga ishonardi. Yo’ldagi holatlar, qabilalarga oid ba’zi narsalarni so’radi. Chalabiy ketishga hozirlanayotgan payt:
- Sotib olmoqchiman, o’g’lim, ko’ylaging shu yerdami? – dedi.
- Yo’q, olib kelmadim.
- Ajamistonda sotdingmi?
- Yo’q, sotmadim.
- O’girlatdingmi?
- Yo’q.
- Unda nima qilding?
Bosh vazir takror-takror so’radi. Ko’ylakning nima bo’lganini baribir bilolmadi. Muhsin Chalabiy qilgan ishidan faxrlanadigan odam emasdi. U kechasi Uskudarga qaytdi. Ertasi kuni yetti ming oltinga ko’ylakni qayta sotib olmoqchi bo’lib kelgan Torog’liga ham bor gapni aytmadi. Istanbulda ham hech kimsa “qizil durli ko’ylak”ning qanday, qayerda, nima uchun g’oyib bo’lganini bilolmadi. Tabriz saroyidagi sarguzasht tarix qatlarida g’oyib bo’ldi, sir bo’lib qoldi. Ammo eski davlatmand Muhsin Chalabiy shu ko’ylak tufayli qarzlarini to`lay olmadi, molini garovdan qutqarolmadi. Elchilikdan yodgor qolgan ulov va qimmatbaho toshlar bilan bezatilgan taqimini sotdib. Shu aqchaga Kuzgunchukdan kichkinagina bog’ sotib oldi. Ekin-tekin qilib hosil oldi. Umrining oxirigacha Uskudar bozorida ko’kat sotib tirikchilik o`tkazdi, bolalarini boqdi. Ga’riblikda, yo’qsillikda hayot kechirdi. Shunda ham na biron kimsaga bo’yin egdi, na butun boyligini bir onda yo’qotish bilan erishgan fidokorligi haqida gapirib faxrlandi.
Davronbek Tojialiyev tarjimasi
Umar Sayfiddin
QURBAQA DUOSI
(hikoya)
Rashot Nuri Guntekinga
Shahar tashqarisi… Istambulning tashqarisida o’tgan hayot, qanchalar hush! Buni faqat boshidan o’tgan kishi biladi. Bir tarafda nomdor kishilar, ziyolilar! Narigi tarafda esa davlat xizmatchilari, zobitlar, muallimlar…So’ngra qasabaning yer-mulk egasi, shu yerlik insonlar… Har tabaqaning, har toifaning ayri-ayri qahvaxonasi, farqli ko’ngilxushligi, bir-biridan farqli zavqlanishlari bor. “Hamma bilan bir xil tabaqada” deya olishimiz mumkin bo’lgan yagona kishi, nohiyaning davlatda ishlaydigan doktori edi. U har doim hamma bilan suhbat qurar, ularning har turli ishlariga qatnashardi. Muallimlarning, ishchilarning, zobitlarning o’tirgan qahvaxonasiga kirardi. Dorixona esa “nomdor kishilarning klubidir”. Yuksak unvonli davlat xizmatchilari ham u yerni ziyorat qilardilar. Advokatlarning idoralari ham bir navi dorixonlarga o’xshardi.
Xullas, shahar tashqarisi o’ziga yarasha g’oyat yoqimli olam sanaladi. Yetti, sakkiz, balki to’qqiz sana bo’lgandir, men ham Istambulga unchalik uzoq bo’lmagan bir qasabada tayyorlov maktabida muallim edim. O’ziga yarasha ayri dunyo bo’lgan shaharchaning maktabi ham ayri olam sanalardi. Go’yo olam ichidagi olamday edi! Dasturlari, g’oyalari bir biriga zid, to’rt-besh maktabning yetishtirgan keksa, yosh, aqilli, ahmoq, safsataboz, kamgap hammasi bo’lib yigirma xildan ortiq odam: Mudir, uning muovini, muallimlar, yordamchi o’qituvchilari… Idora xizmatchilari… Eski zamonlardan qolgan, haligi bir tarafidan quyosh botar ekan, narigi tarafidan quyosh chiqqan eski buyuk sulolamizning eng uzoq burchaklaridan kelgan yotoqxonada qolib o’qiydigan talaba… Har irqdan, har jinsdan. Tillaridan boshqa hech narsalari turklashmagan bir to’da bola…Faqat, bunchalik ochiq-oydin qarama-qarshiliklar orasida bu qanchalar samimiy ohang edi! Diniga bog’liq kishilar, yangiliklarga qarshi bo’lgan kishilar, liberallar, so’ngra esa hech bir aniq maslak sohibi bo’lmagan kishilar aka-ukaday yashar edilar. Bir riyoziyot muallimi juda ochiq fikirli edi. Tabiat muallimi hammamizga o’qimagan johil nazari bilan qarab, ichidan bizga juda achingan jiddiy, yoshgina yigit edi. Men adabiyot muallimi edim. Fransuzcha muallimi esa Yahudiy millatidan edi. Maktabda kecha navbatchisi bo’lgan vaqtlarida, kechqurun bolalar bilan qilgan suhbatlarida talabalarning undan so’ragan so’zlarini lotin harflari bilan yon daftariga yozar, ertasi kuni ma’nolarini mendan so’rar edi. Bir kuni “Jezbeyi Rahmon”*ning nimaligini bechoradan so’rashibdi. Domla yaxshi tushinmabdi, daftariga “Jezveyi Rahman”* deb qayd qilibdi. O’qituvchilar xonasida meni to’xtatib:
- “Jevzei Rahmon” nima degani?, deb so’radi.
- Unaqa narsa yo’q, deb kuldim. U esa bor, deb oyoq tirab oldi. O’zidan bu so’zni so’ragan bolani topib keltirdi. Kitobni ochdik. Noto’g’ri tushungani ma’lum bo’lgandan keyin esa bu mavzu oramizda masxaraga sabab bo’ldi. Bechoraning laqabi “Jazvai Rahmon” bo’ldi-qoldi.
Eng qiziq kishilardan biri mudir edi… Bu dunyoda uning qadar intizomparvar, qonunparvar, usulparvar bir odam ko’rmadim. Birinchidan qo’l ostida ihslagan kishilarning hech biri bilan shaxsiy munosabatda bo’lmas; maktab hay’atining tashqarisida xuddi afsonalardagi ma’bud kabi yashardi. Oramizda laqabi “shu sababdan” edi. O’ta ahamiyat bergan narsasi - majlis kunlari, xonasida to’plangan vaqtimiz hech birimizni gapirtirmas, hammamizga “shu sababdan, shu sababdan” deb ayri-ayri rasmiy yozuvlar yozdirardi. Har qanaqangi masala bo’lsa, ayni so’zlar bilan ayni jumlalarning oxiriga yuqoridagi “shu sababdan”ni qo’shib yozdrirgandan keyin, masalani hal qildim deb o’ylardi.
O’rtoqlarimning orasida eng yaxshi ko’rganim din ilimlari fani domlasi Bahir Afandi edi. Madrasadan keyin dorulfununni ham tamomlagan edi. Yoshi ellikka yaqinlashayotgandi. O’z fikrida qat’iy turadigan, insonlar bilan tez kirishadigan, biroz makkor, g’alatiroq va hushchaqchaq odam edi. Men bilan do’st bo’lishining sababi tarbiya haqidagi fikrlarimizning bir xil bo’lishi edi. Chunki men har qancha milliyatparvar bir liberal bo’lsamda “tarbiya”ning doimo “muhofazakorona” bo’lishi lozimligiga” ishongan kishi edim. Ijtimoiy inqilobning joyi maktab emas, hayotdir. Muallimlarning vazifasi bolalarga eski hayotning tarbiyasini majburan o’rgatishdir. U ham menday o’ylagani uchun majlislarda ikkalamiz tarafdorlarimiz bilan birga quvvat tashkil qilar, liberallarga, yangi asrning tarbiya tarafdorlariga kun bermasdik. Bahir domlaning eng maftun bo’lgan taraflari kirishuvchanligi bilan “mebni aleyh, mebni bih, mebni leh”* kabi ta’birlari edi. Xuddi urishayotganday gapirar, so’zlariga xuddi musht shakli vujudlar bermoqchi bo’lganday o’ng qo’lini bir Qorako’z* qulayligi bilan chayqardi. Kamchiligi faqat nargilasi* edi. Unga shunchalar mubtalo ediki, qahvaxonada, maktabda kunda o’nta chekmasdan turolmasdi. Nargila bu… sigaret kabi narsa emas. Shishaning yonida qo’shimcha shlangi bo’lgani uchun mudirdan, taftishchidan saqlamoq lozim… Bir kuni qahvaxonada o’tirib, sayyor va qulay nargila shakli o’ylay boshladik. Masalan, nargilani chekib bo’lgandan keyin ust qismi chiqarilsin, keyin grafinga o’xshab qolsin, ust qismini esa cho’ntakka yashira olsin. Bahir Domla :
- Shlangni nima qilaman, dedi.
- To’n ostiga, belinga o’rab olasan.
- Qayrilib sinadi.
- Bo’lmasa o’rab shapkangning ichiga sol.
- Sig’maydi…
Biz bularni gaplashar ekanmiz shahar hokimligi doktori ichkariga kirib keldi. Doktor yonimizga keldi, biz bilan salomlashib yonimizga o’tirdi. Juma kuni Bektoshiy* Takyasiga ketar emishlar. Qo’zi go’shti, soz, biroz may bor emish. Bizni ham davat etdi. Men:
- Borolmaymiz!, dedim. Biz muallim edik. Unaqa sozli, ashulali, ichkili bazmlarga borolmasdik. Doktor majbur qildi:
- Sizlar ichmaysizlar. Quloqlaringga paxta tiqib, ko’zlaringizni yumasizlar, dedi. Zotan o’rtoqlardan bazilari rozi bo’lipdi… Bahir domla:
- Agar nargilamni ham olsak kelaman, dedi. Doktor:
- Olamiz. Hamda rostanam men o’zim olib boraman, domla!, deb qasam ichdi.
Juda nash’ali, sodda odam edi. Go’yo qasabaning jonli nash’asiydi. Kasallari dorisidan ko’ra ko’proq uning so’zlaridan shifo topishardi.
Juma kuni ko’pchilik bo’lib Bektoshiy Takyasiga qarab yo’l oldik. Bu yer eski zamonlardan top-toza qolgan bir jannatning hayoliga o’hshardi. Tarih deb atalmish bo’ron bu asirlik chinorlarning orasidan, oppoq yakka binoning sokin tomi ustidan hech esmagandaydi go’yo. Atrofida devorlari bo’lmasa tabiiy bir ko’l deb hisoblanarlik darajada buyuk hovuz, zumrad rangidagi ko’lankalar ichida nilufarlar gullar ochgan holda uxlar edi. Darvishlarning yoygan, qamishdan qilingan to’shaklariga cho’zildik. Telegrammachi udini, ko’chmas mulk birjasi xodimi qonunini qo’liga oldi. Bazmga skripka ustasi Aleko ham kelgandi. Musiqa boshladi. Doktor:
- Soqiy menman, deb hammaga ichki ikrom etar, Bahir domlaning yoniga kelganda esa to’htab qolardi.
- Mana mening nargilam bor…
- Bir qultum bersam?...
- Umrimda bir tomchi ham og’zimga olmaganman.
- Bir qultum og’zingga ol, g’arg’ara qilib keyin tupirib tashla.
- Nima foydasi bor?
- Xudo haqqi muzadd-i taaffun, ya’ni yomon hidlarga qarshi keladi.
Bahir Domla bu kabi mavzularda o’jar ko’rinishni xohlamasdi. Og’ziga bir qadah aroq oldi. Faqat doktor domlani qitiqlab bir necha tomchi yuttirdi. Domla yutganini inkor etsada bu bir necha tomchi unga bir nechta ko’zaning nashasini berdi. Kula boshladik. Bazmimiz davom etardi. Lekin kallamiz qozon kabi edi! Bu yashil jannatda oxiri yo’q bir jahannam shovqini bor edi: buyuk hovuzning ichida balki bir milliyonta qurbaqa ovozlarini boricha hayqirardilar. Shu darajada ediki hatto bir birimizning nima deganimizni ham eshitmasdik.
Doktor:
- Obbo!.. - dedi, bularni ovozini qanday qilib o’chiramiz? Qulog’imiz portlab ketadiku endi.
Darvishlar:
- Nima qilsalaring qilinglar lekin ovozini o’chirolmaysizlar, deyishardi.
Bahir dolmadan boshqa hammamiz stoldan turdik. Chunki ortiq chidab bo’lmaydigan shovqin boshlangandi. Tosh, kesak nima topsak hovuzga ota boshladik. Qurbaqalar bizning bu hujumlarimizdan g’azablanganday yana ham battar qurullay boshladilar. Doktor gazetalarni yoqib ularning ustiga qo’rqib qochishsin, deb ota boshladi. Yo’q, yo’q…Nima qilsak qilaylik ovozlari tinmas, yana ziyoda qurillay boshladilar. Musiqani eshitish also mumkin emasdi. Ichimizdagilardan bittasi:
- Bu yerdan qochishdan boshqa choramiz yo’q!, - dedi.
- Qayerga ketaylik?
- Hovuzdan uzoq bir yerga…
- Biz buning kabi ko’chish muzokarasi qilar ekanmiz nargilasining yonida esimizdan chiqqan Bahir domlaning:
- Hohlasam ularni bir onda jim-jit qilaman, deganini eshittik.
- Qanday qilib?...
- Suflayman.
- E qanday qilib? …
- Darrov jim bo’lishadi. Shovqindan nashamiz qochgandi, birdaniga yana kula boshladik. Doktor:
- Bu qurbaqalar yarim bosh og’risi emaski bir nafasda to’xtasin, derdi, bular bosh balosi.
Faqat Bahir domla yana g’azablangan Qorako’z kabi shijoatlandi. Mushtini cho’zib hammamizni e’tiqodsizligimiz uchun so’kardi. Uning baqirishi bir tarafdan, bir milyon qurbaqaning chiqargan shovqini bir tarafdan…Valhosil qorishiq bir ur-to’polon davom etardi. O’tirishimizning nashasi qolmagandi. Bahir domla:
- Hamma joyiga o’tirsin, dedi, men hovuzning bo’yiga borib dam uray. Jim bo’lishmasa yuzimga tupiringlar….
- Ha mayli mayli bo’lmasa domla…
Ishonmayotgandik, lekin bir masxara bo’lar, deb joyimizga o’tirdik. Domla o’rnidan turdi. Nargilasini qo’liga oldi. Bizga orqasini o’girib olgandi. Suvga qarab suflaganini ko’rdik. Oradan bir daqiqa o’tmadi. Qurbaqalar birdaniga jim bo’lishdi. Kattakon hovuzdan tiq degan ovoz chiqmasdi. Hayron bo’lib qoldik. U esa mushtini ko’tarib zafar qozongan kishiday qaytib keldi.
- Nima qilding, xudo haqqi!, - deb so’raganlarga esa:
- Ko’rmadilaringmi. Ko’zlaringga ham ishonchlaring yo’qmi, dam urdim, - deb javob berdi.
Yarim soatdan keyin qurbaqalar yana sayray boshladilar. Ortiq qo’rmasdik. Bahir domla o’rnidan turib hovuzning bo’yiga borar, bir nafasda qurbaqalarni tinch qilardi. Hovuz tarafga ketarkan, sevimli nargilasini “mastsizlar, sindirib qo’yasizlar”, deb yonimizda qoldirmasdi. Oqshomgacha ko’ngilhushlik qildik. Bahir domlaning dam urishiga Aleko ham ishondi. Doktor bunga ishonmas, lekin ko’zi bilan ko’rgan natijani ham inkor qilishga jasorat etolmasdi. Shu yerlik xizmatchilar hayratga tushib qolishganindan boshqa aroq ichishga jur’at etolmadilar. Bektoshiy darvishlari o’ychan-o’ychan nafas egasiga qarashar, kim biladi ichlaridan nimalar deyishardi.
Ertasi kuni qahvaxonada Bahir domla bilan yonma-yon o’tirib Istambuldan kelgan gazetalarini o’qirdik. Men o’qiganlarimni tushunmas, uning Bektoshiy Takyasidagi qurbaqalarni buyruq berganday jim qilganini o’ylardim. To’g’ridan-to’g’ri so’rasam aminmanki yana “Ko’zlaringga ishonmaysanmi, dam urdim, ko’rmiding?” deb meni ham qurbaqalarday jim qilishi aniq edi. Faqat men ovsar emasdim. Unga zehniy, ilmiy bir tuzoq qurdim. Avvalambor gazetalarni stolga qo’ydirdim. G’oyat totli, ruhlar haqidagi suhbatga boshladim. Bunaqa mavzularga juda qiziqardi. Hayvonlarda ruh bo’lmaganligini, maxluqotlarning ma’naviyat tashqarisida xuddi o’simliklar kabi yashashlarini anglatardim.
- Men ham bu fikrdaman, - dedi.
- Yo’q, yolg’on aytyapsan, - dedim.
- Xudo haqqi…
- Yo’q yolg’on….
- Qayerdan bilasan?
- Chunki sen qurbaqalarga dam urding. Demakki hayvonlarning ma’naviyat tashqarisida yashashlarini bilmaysan. Qo’llarini stolning ustidan tortdi. Orqasiga suyandi, o’ylandi. Ko’zlarimga tikka qaradi. Pastga tupirsa soqoli, yuqori tupirsa mo’ylovi edi. Shunaqangi vaziyatga solgan edimki….Qalin qoshlarini chimirdi:
- Men qurbaqalarga dam urmadim!, - dedi.
- E bo’lmasa qanday qilib jim qilding ularni?
Bahir domla og’zini ocholmasdi, chunki tuzoqqa tushgandi. O’z aqliga qarab, yo johilligini qabul qilishi, yoki haqiqatni so’ylashi kerak edi.
- Ayt bo’lmasa, nima qilganing uchun qurbaqalar jim bo’lib qolishdi?
- Hm, haligi azizim…..Ovsarmisan? Dam degan narsa bo’ladimi?... Haligi nima qilgandim a….
- Nima qilding?
- Nargilaning shlangini ko’lga tashladim…
- Haa?
- Qurbaqalar uni ilon deb o’ylashdi. Tezda ko’l tubiga qochdilar.
…Faqat qasaba hayotining bir xususiyatlaridan biri ham sir saqlamoqdir.
Bahir domla: “Sof kishilarning e’tiqodlarini buzmaslik kerak. Ularga ilmiy haqiqatlarning keragi yo’q. Zinhor, shlangni qurbaqalarga ko’rsatganimni hech kimga aytma. Mayli qo’yaver dam urdi, deb o’ylasinlar. Men bu sirni hech fosh etmadim. Butun qasaba xalqi domlaning nafas karomatini eshitdi. Hatto Bektashiylar ham bunga shohid edilar. Doktorning ham shubhalari sekin-sekin yumshadi, yo’qoldi. Bahir domlaning bir suflash bilan qurbaqalarni jim qilganligidan gap ketgani zamon bechora bo’ynini bukib:
- Dunyoda qanchalar majhul narsalar bor. Ilmimiz esa bu majhullarning yuz milliyonda biri ham emas!..., - der va u har paytdagi sho’x qahqahasini otolmasdi…
Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi
__________
* Jezbeyi Rahmon - Ollohning ishqidan hushdan ketish
* Jezveyi Rahman - Qahva qaynatadigan idish.
* Mebni aleyh, mebni bih, mebni leh - Unga qarshi qilingan, O’ziga qarshi qilingan. Uning foydasi uchun, foydasiga.
* Qorako’z - Turk folklorida qo’g’irchoq o’ynatishning ismi.
* Nargila - Asil vatani Osyo bo’lib, “to’mbeki” nomli tamaki turining suvda suzib chekilishida ishlatiladigan, shishadan qilingan idish.
* Bektoshiy - Hoji Bektoshi Valiy tariqati.
Umar Sayfiddin
ONT
(hikoya)
Men Go’nanda* tug’ildim. Yigirma yildan beri ko’rmagan bu qasabam xayolimda sarobday tuyulardi. Tug’ilgan joyimning xayoli ancha avval ko’rgan tushimday tuyulardi. O’sha paytlar yuzboshi* bo’lgan dadam bilan birga har doim yonidan o’tgan bozor oldidagi masjidni, uning qarshisidagi kichkina, harob shodirvonni,* ichida minglab yog’och bo’laklari suzadigan daryochani, bazan yuvinishga borgan issiq suvli xammomning chuqur hovuzini eslashga harakat qilyapman. Faqat ko’p narsalarni aniq eslay olmasdim, oppoq tuman ko’z oldimga yig’ilardi. Bu tuman yodimdagi ranglarni o’chirar, shakllarni yo’q qilardi. Uzoq davom etgan g’urbatdan so’ng, Vataniga qaytgan kishi tug’ilgan yerining ufqini quyuq tuman ostida topib, sevgan narsalarini uzoqdan ko’rolmagani uchun qanday mahzun bo’layotgan bo’lsa men ham xuddi shunday qiziqishga, sabrsizlikka o’xshash alamni his qilardim. Har oqshom sigir va qo’toslardan iborat podaning o’tgan changli, toshsiz yo’llar, yo’sinli, qora keramitli tomlar, yiqiladiganday turgan buyuk devorlar, kichkina taxta ko’priklaru oxiri bo’lmagan dalalar, pastak taxta devorlar, hamma hammasi afsuski doimo bu tuman ichida erib ketardi.
Faqatgina uyimiz bilan maktabimni ko’z oldimga keltira olaman.
Buyuk bir hovli…O’rtasida ko’shk tarzida qurilgan oppoq bir uy….O’ng tarafida esa har doim o’tiradigan oq pardali xonamiz…Ertalablari onam meni chaqaloq kabi derazaning chekkasiga o’tirg’izib darsimni takrorlattirar, sutimni ichirarardi. Bu derazadan ko’ringan hovlining narigi tarafida tuproq rangidagi binoning oynasiz, romsiz bir dona derazasi bor edi. Bu qora teshik meni juda qo’rqitardi. Ovqatlarimizni pishirgan, kirlarimizni yuvgan, otamning otiga yem bergan, ov itlariga qaragan hizmatchimiz Abil Onaning har kecha anglatgan qo’rqinchli, bitmas-tuganmas hikoyalaridagi ayiqni qorong’u derazada ko’rganday bo’lardim. Bu vahima bilan ro’yo tinglash, uning ta’birini aytish qiziqishida bo’lgan bechora onamga har kuni ertalab ayiqli tushlar to’qir, yirik, quzg’un ayiqning meni ushlab toqqa olib ketganini, o’rmondagi iniga yashirib, qo’llarimni bog’laganini, burnimni, dudoqlarimni yeganini, so’ngra Bayramich* yo’lidagi suv tegirmonining charxiga otganini aytib unga bir necha marotaba “Yahshilikka bo’lsin insholloh” degizardim. Onam tushimning ta’birini aytar ekan, mening kelajakda ulug’ kishi, buyuk bek, mashhur olim bo’lishimni, menga hech kimning yomonlik qila olmasligi aytib tasalli bergani zamon yolg’on to’qiganimni unutar, qanchalar sevinardim!
Qanday ko’chalardan, kim bilan ketardim? Bilmadim…Maktabimiz bir qavatli, devorlari suvalmagan edi. Eshikdan kirishda usti yopiq hovli joylashgan edi. Biroz ilgarida kichkina, daraxtsiz bir bog’, bogning orqasida esa hojatxona, tahorat olish uchun kattakon suv to’ldirilgan, jo’mrakli bochka turardi…
Sinfda o’g’il bolalar bilan qizlar aralash o’tirishar, birgalikda o’ynashardi. “Katta muallima” deb ataganimiz o’qituvchimiz esa qo’llariga xina surilgan, sochi to’kilgan, bukri, bo’yi uzun, qari va telbanamo xotin edi. Moviy ko’zlari juda keskin porlar, tumshuq kabi egri, sariq burni bilan tuki to’kilgan xoin kalxatni eslatardi. Kichkina muallim erkak kishi bo’lib katta muallimaning o’g’li edi. Bolalar undan hech qo’rqishmasdi. Ehtimol biroz telbaroq edi. Men orqadagi qatorlarda, katta muallimaning hatto eng uzun tayog’ini yetkiza olmaydigan yerda o’tirardim. Qizlar balki sochlarimning ochiq sariq bo’lganidanmi meni doim ”Oq Bek” deb atashardi. O’g’il bolalarning kattaroqlari ismimni aytishar, yoki “Yuzboshining o’g’li” deb chaqirishardi. Sinf eshigining ochilmagan tarafida osilgan “keldi-ketdi” lavhasi yapaloq, jonsiz yuzday bizga boqardi. Qalin devorlarning shipga yaqin tor derazalaridan kirgan so’nik oydinlik to’xtamasdan baqirgan, hayqirib kitob o’qigan bolalarning hech tinmas, keskin hayqiriqlari bilan aralashib yana ham og’irlashar, loyqalanardi.
Maktabda faqat bir tur jazo bor edi: Kaltak...Katta nojo’ya ish qilganlar, hatto qizlar ham falaqaga yotardi. Falaqadan hamma qo’rqar, titrardi. Kichik ayblarning jazosi esa bir-biriga o’xshamasdi. Kichik muallimning og’ir mushti…Katta muallimning uzun tayog’i tekkan boshni mutlaqo shishirardi. Men hech kaltak yemagan edim. Balki menga yon bosishardi. Faqat bir marta katta muallima yolg’on gapirganim uchun quruq suyak qo’llari bilan chap qulog’imni cho’zgandi. Shunangi qattiq cho’zgandiki, ertasi kun ham qip-qizil bo’lib lov-lov yonardi. Holbuki aybim yo’q edi. Yolg’on gapirmagandim. Hovlidagi tahorat bochkasining jo’mragi sindirilgan edi. Katta muallim bu ishni qilgan kishini qidirayotgandi. Bu ishni qilgan moviy nimchali, qizil belbog’li, kasalmand ozg’in bola edi. Muallimaga xabar berdim. Aybdor falaqaga yotqiziladigan edi, lekin u aybini inkor etdi. So’ngra boshqa bir bola chiqdi. Jo’mrakni men sindirdim, uning aybi yo’q, dedi. Yerga yotib, baqira-baqira kaltak yedi. O’sha payt katta muallima: “Nimaga yolg’on gapirib, bu bechoraga bo’xton qilyapsan?” deb qulog’imga yopishdi. Yuzini burishtirib menga achchiq qildi. Rosa yig’ladim. Chunki yolg’on gapirmayotgandim. Ha, jo’mragni sindirayotganini o’z ko’zim bilan ko’rgandim. Kechki payt dars tugagandan keyin kaltak yegan bolani to’xtatdim va unga:
- Nima uchun meni yolg’onchiga chiqarding, - dedim, - jo’mrakni sen sindirmading-ku?
- Men sindirdim…
- Yo’q sen sindirmading. Narigi bolaning sindirganini o’z ko’zim bilan ko’rdim.
U oyoq tirab olmadi. Yuzimga qaradi, biroz shunday tikilib turdi. Agar muallimaga aytmaslikga ont ichsam, sirini aytadigan bo’ldi. Men darrov ont ichdim, chunki buning sababini o’rganishga qiziqayotgandim:
- Jo’mrakni Ali sindirgan edi, - dedi, - men ham bilaman. Ammo u zaif, ham kasal. Sen ham ko’rding, falaqaga chidayolmasdi. Balki o’lib qolardi, yotoqdan endi turdi o’zi.
- Ammo sen nima uchun uning o’rniga kaltak yeding?
- Nimaga bo’lsin. Biz u bilan ont ichganmiz. U bugun kasal, men yaxshiman, quvvatim bor. Uning yeriga kaltak yeyish bilan uni o’limdan qutqardim.
Aytganlarini unchalik tushunmaganligim uchun takror so’radim:
- Ont nima?
- Bilmaysanmi?
- Bilmayman!
U “men bilmayman” deyishim bilan kuldi, mendan uzoqlashar ekan javob berdi:
- Bir-birimizning qonlarimizni ichamiz. Ana unga “Ont ichish” deydilar. Ont ichganlar qondosh aka-uka bo’ladi. Bir-birlariga o’lguncha yordam beradi, har tahlikada yoniga chopadi.
So’ngra diqqat qildim, maktabda bir qancha bola bir-biri bilan ont ichib qondosh aka-uka bo’lishgan ekan. Hatto ba’zi qizlar ham oralarida ont ichishibdi. Bir kuni yangi o’rgangan odatimni qanday qilishlarini ko’zim bilan ko’rdim. Yana orqa qatorlarda o’tirgandim. Kichik muallim tahorat olish uchun tashqariga chiqqandi. Katta muallima esa bizga orqasini o’girib, shilliqqurt misoli sekin-sekin namoz o’qirdi. Ikkita bola taxta sopli bir pichoq bilan qo’llarini chizishdi. Chiqqan qizil tomchi qonlarni qo’llariga chizgan chiziqning ustida surtib aralashtirdilar. So’ngra bir-birlarining qo’llarini shimdilar.
Ont ichib qondosh aka-uka bo’lmoq…Bu fikr meni o’ylantira boshladi. Agar mening ham qondoshim bo’lsa, muallimaga qulog’imdan torttirmas, ehtimol falaqaga yotadigan paytim meni qutqarardi. Kattakon maktabning ichida o’zimni yolg’iz, o’rtoqsiz, himoyasiz his qilardim, onamga fikrimni har bola kabi ont ichmoqchi ekanligimni aytdim. Ontning nima ekanligini ta’rif etdim. Rozi bo’lmadi. Onam: “Unaqa munosib bo’lmagan ishlarni xohlamayman. Aslo qilma bu ishni haa…” deb koyidi. Lekin men uni tinglamadim. Ont ichishga ahd qilgandim. Faqat kim bilan? Bir tasodif, kutilmagan voqea menga qon qardoshimni belgiladi. Juma kunlari hovlidagi qo’shni bolalar to’planishardi. Kechga qadar birga o’ynardik. Orqamizdagi uylarning egasi Hoji Budaklarning men bilan tengqur o’g’illari bor edi, eng ko’p uning ismi menga yoqardi: Mistiq…Bu so’zni aytar ekanman rosa lazzat olar, ismini doimo takrorlardim. Shunchalar ohangli va jarangdor ediki... Qizlar bu go’zal ismga to’qigan qofiyalarni Mistiqni bog’da, ko’chada ko’rishlari bilan birvarakayiga aytishar edi, haliyam esimda:
Mustafo Mistiq
Arobaya qistik,
Uch mum yoqtik,
Sayriga boqtik!,
deya baqirishar, qo’llarini musht qilib unga qarshi turar edilar. Lekin Mistiq hech jahl qilmasdi, aksiga kulardi. Biz ham uni ko’rishimiz bilan bu she’rni baqirib aytar, maza qilardik.
Bu mittigina she’r xayolimga ham ta’sir etgandi. Tushimda ko’pgina orsiz qizlarning Mustafani buyuk muhojir mashinasida siqishtirib olib, atrofida uchta mum yoqqandan keyin uni tomosha qilishganini ko’rdim. Nima uchun Mistiq shunchalik odobli o’tirardi. Nimaga birdan sakrab qizlarni kaltaklamas, siqilib o’tirgan qatron hidli mashinadan qochmasdi. Chunki u hammamizdan quvvatli edi. Xuddi ismiday har tarafi yumaloq edi: boshi, bilaklari, oyoqlari, vujudi…Hatto qo’llari…Butun bolalarni kurashda yengardi. Yozda har juma kuni ertalab bir quchoq tol shoxi olib kelardi. Bu shoxlardan o’zimizga ot yasar, chavgon o’ynab musobaqa qilardik. Mustafo musobaqada ham hammamizni yengardi. Uni hech birimiz tutolmasdik. Yana bir juma kuni Mistiq tol shoxlari bilan keldi. Men eng uzunini o’zimga ayirdim. Qolganlarini bolalarga tarqatdim. Bir pichoq bilan shoxlarning uchlarini kesar, qobiqlaridan ikki quloq, bir burun chiqarar, xuddi otga o’xshatardik. Bu ishni eng yaxshi men bajarardim.
O’z otimni yasarkanman, Mistiq bilan boshqa bolalar navbat kutishardi. Qanday bo’lganini sezmay qoldim, tolning qobig’i birdan yorildi. Orqasidan sirg’algan pichoq chap qo’limning ko’rsatkich barmog’ini kesti. Birdan suvli, qizil qon oqa boshladi. Shu payt kallamga bir fikr keldi: Ont ichmoq…Barmog’imning achishini unutdim. Mistiqqa:
- Qani, nima bo’lsa ham barmog’im tayyor kesildi. Qondosh aka-uka tutinaylik. Sen ham kes…
Mustafo ikkilandi. Qora ko’zlarini yerga qadab buyuk, yumaloq boshini chayqadi:
- Bunaqasi bo’lmaydi….Ont ichish uchun qo’l kesish lozim…
- Nima zarari bor, deb uni majbur qildim, qon emasmi? Hammasi bir. Xoh qo’ldan, xoh barmoqdan…Qani tezroq bo’l…
U rozi bo’ldi. Qo’limdan olgan pichoq bilan o’z qo’lini ancha chuqur qilib kesdi. Qoni shunchalar quyuq ediki, oqmas, bir tomchi shaklida qavarib, yiriklashardi. Barmog’imning qoni bilan aralashtirdik. Avvalo men shimdim. Qon tuzli, issiq narsa edi. So’ngra u mening barmog’imni shimdi.
Bilmadim, oradan qancha vaqt o’tdi. Balki olti oy…Balki bir yil…Mistiq bilan qondosh bo’lganimizni deyarli unutgandim. U bilan yana o’ynar, maktabdan uyga birga qaytardik. Bir kuni havo juda issiq edi. Katta muallima bizni yarim kundan keyin ozod qildi. Xuddi payshanba kuni kabi… Mistiq bilan ko’chaning changlari ichida sekin-asta yurardik. Men fesimning* ichiga ro’molchamni qo’ygandim….Terimni artmaganim uchun yuzim jiqqa ho’l edi. Katta yo’ldan o’tayotgandik. Burchakda yiqilgan devorning qoldiqlari bor edi. Birdaniga qarshimizdan yirik, qora it chiqdi. U bizga qarab yugurib kelardi. Orqadan ko’ringan bir necha odam qo’llarida qalin tayoqlar bilan itni quvalashardi. Bizga: “Qochinglar, qochinglar, tishlaydi!”, deb baqirishdi. Qo’rqib ketganimizdan nima qilishimizni bilolmay joyimizda qotib qoldik. Men biroz o’zimga kelib: “Voydod, qochaylik…” dedim. Ko’zlari olovday yongan it bizga yetib olgandi. Xuddi shu payt Mistiq: “Sen mening orqamga yashirin!”, deb hayqirdi, o’zi esa oldimga o’tdi. It uning ustiga tashlandi. Dastlab tezlik bilan bir-birlariga urilishdi. So’ngra xuddi kurashayotganday tikkama-tikka kelishdi. It ham orqa oyog’ida tikka turardi.
Biroz shunday kurashgandan so’ng ikkalasi ham yerga yumaladi. Mistiqning kichkina fesi, moviy ro’molchasi yerga tushdi. Bu jang menga juda uzun tuyuldi. Titrardim. Tayoqli amakilar yetib kelishdi. Itga qo’llaridagi tayoqning bor kuchi bilan bir necha marotaba urishdi. Mistiq itdan qutildi. Bechoraning qo’llaridan, burnidan qon oqardi. It dumini chotiga qisib og’zi yerda xalloslab qochdi. Mistiq esa: “Hech narsa bo’lgani yo’q… Achimayapti… Birozgina chizildi…” derdi. Uni, uyiga olib ketdilar. Men ham darrov uyimizga qarab chopdim. Onamga boshimga kelganlarni aytib berdim. Abil Ona meni darrov yerga yotqizib uzoq muddat qovug’imga, “qo’rquv” tomirlarimga bosdi. Shunday duo o’qib yuzimga puhladiki sarimsoq hididan aksirib yubordim.
Ertasi kuni Mistiq maktabga kelmadi. Uning ertasi kuni yana kelmadi….Onamga Hoji Budaklarning uyiga borib Mistiqni ko’raylik, dedim. “Kasal ekan bolam, insholloh tuzalgandan keyin yana birga o’ynaysizlar, hozir ularni bezovta qilsak uyat bo’ladi”, dedi. Undan keyin men har kuni ertalab Mistiqni tuzalgan holda ko’raman, degan umid bilan maktabga borardim. Faqat hayhot…. U hech kelmadi…It quturgan ekan. Qaratish uchun Mistiqni Bandirmaga* olib ketishibdi. U yerdan Istambulga jo’natar emishlar.
Nihoyat bir kuni eshitdikki, Mistiq o’libdi….
Saharlab turganimda ochiq, bulutsiz havolar hammada bo’lgani kabi menga ham bolaligimni eslatadi. Yodimda azaliy va safsar tongning qizg’ish mamlakatiday qolgan tug’ilgan joylarimni, ko’z oldiga keltirgim keladi. Doimo farqiga bormasdan chap qo’limning ko’rsatgich barmog’iga qarayman. Birinchi bo’g’imning ustida haliyam oq chiziq shaklida turgan bu kichkina yara izi men uchun juda muqaddasdir. Onti uchun o’lgan, hayotini mahv etgan qahramon qon-qardoshimning issiq lablarini takror barmog’imning uchida his qilar, meni qutqarish uchun o’zidan katta quturgan cho’pon iti bilan kurashgan arslon va bahodirning hayolini ko’rganday bo’laman.
O’z qavmimizdan, durust Turklikdan uzoqlashgan paytimiz, battar chirigan chuqurlarga yumalagan qorong’u jarlikning, bu axloqsiz va buzuqilik, vafosizlik, faqatgina o’z dardini o’ylashlik, pastkashlik, miskinlik jahannamining eng tubida ma’yus va shartlangan, to’lg’onarkan sof va nurdan paydo bo’lgan moziy, yo’qolgan bir jannatning haqiqatdan uzoq bir sarobi shaklida qarshimda ochilar, meni ovutib baxtli qilardi. Soatlab Mistiqning hotirasi bilan bu muhtaram va jo’mard motamning eskirib unutilgani sayin yana ham ziyoda qiymati ortgan totli va mahzun achinishi bilan lazzatlanaman…
Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi
_____________
* Go'nan - Turkiyadagi Balikesir viloyatining nohiyalarindan biri.
* Yuzboshi - Leytenant
* Shodirvon - Masjidlarda tahorat olinadigan, atrofidagi jo’mraklardan su oqadigan usti ochiq, kichik hovuz.
* Bayramich - Umar Sayfuddin yashagan joydagi yo’lning nomi.
* Fesim - Qizil duxobadan tikilgan, tepasida popuklari bo’lgan, silindr shaklidagi shapka.
* Bandirma - Turkiyadagi Balikesir viloyatinig nohiyasi.
Umar Sayfiddin
YAKKAMA-YAKKA
(hikoya)
“…Turklar oz so’zlab, ko’p ish qiladilar.”
Maqtul Ibrahim Pasha*.
Bosniya begi bilan Semendire* begining askarlari mana necha haftadir “Yaycha”ni* o’rab olgan, qo’mondonlarining kelishini kutardilar. Tinmas yomg’irlarning, bo’ronlarning ura-ura yo’sinlatgan kulrang devori buyuk qal’a quvvatiga ishonardi. Na eshigida, na ustida birov ko’rinardi. Burchaklarida hilpiragan bayroqlar bo’lmasa bo’m-bosh bir qoya deb sanalishi mumkin edi.
Ikki otim narida qurilgan oq chodirlarning oldidagi yerga to’shalgan qora teri yopinchiqlarda o’tirgan yosh voyvodalar, keksa bir askarning gapirib berayotlarini tinglashardi. Havo xuddi yoz tongiday go’zal edi. Atrofda navbatchi guruhlar uzun nayzalari bilan chavgon o’ynayotganday yugirishar, yorug’likdan asablangan otlar ko’kka sapchib to’rt oyoqlab oldinga chopishardi. Go’yo, butun harbiy lagerda to’rt kundir quyoshni ko’rsatmagan ho’l tutunning hibsga olgan nash’asi birikib, jonlanganday edi. Moshguruch qalin mo’ylovlarini burnining uchiga qarab, ikki qo’li bilan bukkan keksa zobit:
- Mening katta otam bu yerda shahid bo’ldi, dedi.
- O’tgan safar o’rab olingani mahalmi?
- Qanaqasiga o’tgan safar bo’lsin?
- Yosh bolamisizlar-ey? Men oltmishga kirdim. Katta otam necha yoshda bo’lishi kerak?
Suhbatni tinglaganlar kulishdi:
- Harholda sendan katta bo’lishi kerak, dedilar.
- Tabiiyki ancha katta. Hammaga ma’lumki askar kech uylanadi. Ehtimol menga o’xshab qirqidan keyin uylangandir. Men yuzini ko’rmadim. Faqat hikoyasini eshitdim. Bu qal’aning qo’mondoni emish…
- “Yaychaningmi”?, deb hayron bo’ldilar.
- Ha, albatta?
O’ng tarafida o’tirgan yirik, qoramag’iz yigit so’radi:
- Bo’lmasa nimaga shahid bo’ldi, deyapsan?
- Boshqa nima deyay?
- “Otildi, o’ldi’ de.
- Nima uchun?..
Qoramag’iz yigit tilining uchiga kelgan so’zni aytmadi. Yutindi. Quroldoshlarining yonida sovuq bir gap aytgisi kelmadi. Nasroniy bo’lib o’lgan kishiga “Shahid bo’ldi” deyiladimi? Keksa zobitning atrofida oyoqlarini qovushtirib o’tirgan yo’ldoshlari, narigi voyvodalar, “nima uchun, nima uchun?” deb yuziga boqar edilar. Jim tursa bu sukunat yanada og’irlashar, o’zi yana ham mushkul vaziyatda qolishi mumkin edi. Qizardi. O’ylamasdan og’zidan chiqarib yuborgan e’tiroziga pushaymon bo’ldi. Ammo ortiq hech bir qochish yo’li yo’q edi. Siqilgan holda:
- Otangning oti nima edi, dedi.
- Sungur…
- Voy.. Turkmiydi?
- Ha, butun sulolasi bilan…
- Nasroniylarning go’shinida askarmidi?
- Yo’q, bizning qo’shinimizda.
- U holda qanday qilib “Yaycha”da qo’mondon bo’libdi?
- “Yaycha” bizning qalamiz edi axir.
Yosh, jasur, qahramon voyvodalar hayron bo’lib qoldilar. Bular tom ma’noda harb odamlari edi. Faqat olgan buyruqlari bilan qiladigan ishlarini bilar edilar. San’atlari ichida shunchalar g’arq bo’lgan edilarki, sodir bo’layotgan voqealarga hech ahammiyat bermasdilar. Uzoq, yaqin tarixni emas, hatto o’zlarining qilgan ishlarini bilmas, vayron etgan qasabalarning, yag’mo qilgan shaharlarning ismlarini ham unutardilar. Unutmagan narsalari istiqbolga oid bo’lib: “Qizil olmaga”* borilajak edi. Bu hujumlar, bu muhosaralarning hammasi u yerga yo’l oshi uchun edi. U yer dunyodagi jannat edi! Butun dunyoning zafari, shoni, saodati, g’animati u yerda edi. Keksa zobit qalin mo’ylovlariga qaradi. Biroz o’ylanib turib keyin boshini chayqadi. Qalin tomirlari ko’ringan qilli, bug’doyrang qo’lini qal’aga qarab uzatdi:
- Bu yer ikki yil bizda qoldi.
- Qachon?, - deb so’radilar.
- Fotih G’oziy* zamonida…
Keksa zobit yosh jangchilarga bu ikki sanalik hokimiyat haqida gapira boshladi. Bobosi bilan kelgan Turkmanlar qal’a ichidagi insonlarning jonlarini bag’ishlagan edilar. Na jonlariga, na mollariga tegilgan edi. Hatto ular asir olinmagan edilar. Mahalliy kishining hokimlardan farqi yo’q edi. Shu darajadaki bir yortu kuni* bozor maydonida to’polon qilgan sarho’sh nasroniyni urganlari uchun ikki sarsari kishining kallasi kesilgan edi. Dalalarida, tijoratlarida ishlagan Yaychaliklarni xuddi “adolat” qutirtirgan edi. Xalqidan amin bo’lgan Usmonlilarning hammasi juma kuni jome’ga to’planib namoz o’qir edilar. Ko’rgan yaxshiliklarining intiqomini olmoqchi bo’lgan mahalliylar to’planib jome’ni bosishadi. Sungur Alp bilan odamlarini bir onda o’ldiradilar. Burchaklarda qolganlarni esa asir etadilar. Ana shunaqa….
- Mana yetmish yil bo’libtiki “Yaycha” yana ularda…, - deb hikoyasini bitirgan qariya qaddini tikladi. Q’ollarini tizzasiga tirab birdan hayqirdi:
- Ammo bu safar qal’ani mutlaqo olamiz.
- Mutlaqo…
- Avvalo beklar kelishsin bir.
- Fursat kelib qolsa beklarni ham kutmaymiz.
-…
- Bir hujum.
- Ammo hali askar keladi…
- …
Qariya bundan oldingi qurshovda ham qatnashgan edi. U safargisi qanchalar qo’rqinch falokat edi. Farhod Beyni tuzoqqa tushirib qirq bayroq bilan birga boshini olgan jangchi popni topish uchun Vuryuzen*, Manastir*, Semendire beklari maydonga otilgan edilar. Husrav Bey, Sinan Bey, Bali Bey-Fran Triyban kontu mashhur jangchi Kristof o’n olti ming kishi bilan yordamga kelguncha Yaychani qurshovga olgan edilar. Qariya birdan jim qoldi. Yuzini burishtirdi:
- Oh bechora Jem…, - dedi. Ko’zlari yoshga to’ldi.
- …
- Dunyoda bu Jemning tushgan ahvoli qadar yuragimni parchalagan boshqa bir alam yo’q. Qanchalar jasur, qanchalar quvvatli, qanchalar bahodir yigit edi! Zobit yig’lardi. O’tirganlar so’rashdi:
- Hozir qayerda?
- ….
- O’ldimi?
- Koshki o’lsa edi…
- Nima bo’ldi bo’lmasa?
- Yarim o’lik bo’lib qoldi.
- ?
- Ha yarim o’lik. Bir askar uchun hayotda bo’lib turib urisholmaslik “yarim o’lik” deganidir. Jem urush uchun yaratilgan edi. O’tgan safargi qurshovda bir kuni yana xuddi shu yerda o’rtoqlarimiz bilan suhbatlashib o’tirgandik. Jem dediki: “Mening yuragim siqilyapdi. Urishmoqchiman.” So’ngra “Qani kelinglar, dushmanning bosh jangchisini yakkama-yakka urishga chaqiray. Qabul qilsa ko’ngilxushlik qilamiz.”, dedi. Men, maqsadimiz o’z kuchimizni, quvvatimizni ko’rsatish emasligini aytdim. Maqsadimiz hammamiz birga bo’lib qal’ani olish edi. Fikridan qaytarishga harakat qildim. Gapimga quloq solmadi. O’rnimizdan turib orqasidan bordik. Qal’aga yaqinlashganda Jem otini o’ynatib ”Ichlaringdan o’ziga ishongan bor bo’lsa mana maydon…Yakkama-yakka urishamiz.”, deb hayqirdi. Qal’adan “bor, bor” deb baqirdilar. Biroz keyin qal’aning eshigi ochilib, bir otliq chiqdi. Bu mudofaachilarning boshlig’i “Blas Sheri” edi. Boshdan oyog zirh kiygan edi. Oti ham zirhli edi. Jem qilichini chiqarmagan, qo’lida ayzasini tebratardi. Bir-birlariga hujum qila boshladilar.
- Blas Sheri nima bilan hujum qilardi?
- Qilich..
- Nayzaga qarshi qilich bo’ladimi?
- U payt biz ham bunga hayron bo’ldik. Bu odam g’oyat yirik, g’oyat quvvatli bir jangchi edi. Ammo Jem undan ham yirik, yanada yosh va chaqqon edi.
- Jemning zirhi yo’qmidi?
- Bor edi ammo faqat ko’krak qismida. Ikki soatgacha bir-birlarini yaralayolmadilar. Otlari charchadi. Qal’aning to’siqlari tomoshabinlar bilan to’lgan edi. Bizning askarlar ham tizilib uzoqdan bu hayajonli kurashni tomosha qilardilar. Barobarga qolishadigandi. Su payt qanday sodir bo’ldi, ko’rolmay qoldik. “Qars” degan ovoz eshitildi va Jemning nayzasi sindi. Qlichini qinidan sug’urishga fursat topolmadi. Blas Sheri tizzasiga qilichini shunday aylantirib soldi-ki…
- Oh qanday so’zlayin. Shu onda chap oyog’i etigi bilan birga yerga tushdi. Biz unga qarab yugirdik. Otining boshini ushlab uni pastga tushirdik. Blas Sheri ”Urra, urra” deb uni olqishlagan qal’aga kirdi. Jem bechoraning yuzi sap-sariq edi. Yerdagi uzilgan oyog’iga qarar: ”Xudo haqqi meni o’ldiringlar!”, - derdi. Quchog’imizda chodirga olib keldik… Jarroh shovillab oqqan qonni to’xtatdi.
Qariya yig’lab Jemning eski qahramonliklarini aytib berdi. Bunaqa mard zobitni hali go’shin ko’rmagan edi. Endi esa bechora kim biladi Onado’lining* qaysi shaharida, qo’ltiq tayoqlari bilan kezib, chegaraning hayoli bilan oh chekayotgandir. Bir jangchi uchun jangdan uzoq yashash qadar achchiq alam yo’q. O’lmoq,yosh chog’ida nogiron qolishidan yaxshi edi. O’lgan jangchi shon-sharaf ichida abadiy istirohatga o’tar, qo’lsiz, oyoqsiz qolgan qahramon esa harb hasrati ichida hayoti bo’yicha bir jahannam azobi bilan to’lg’onardi. Keksa zobit jasur Jemning nogiron qolganidan keyingi umidsizligini, hirsini, ololmagan intiqomining ruhida ochgan yarani achchiq-achchiq anglatdi. Tinglaganlarning ichidan biri tezlda o’rnidan turdi. Chodirning orqasida turgan askarlarga:
- Mening otim bilan nayzamni olib kelinglar…, - deb hayqirdi.
Bu Qosim Voyvoda edi!...
O’tirganlar:
- Nima qilasan?, - deb so’rashdi.
“Hech narsa” deganday yelkasini uchirdi. Qo’llari orqasida, oldinga qarab yura boshladi. Har jangda, har hujumda qo’shinning boshlarida bo’lgan bu qisqa bo’yli, ozg’in yosh yigit juda kam gapirar, faqat eshitardi. Kiyimidan quvvati unchalik bilinmasdi. Zaif bo’lgani uchun zirhi vujudiga katta kelar, baland dovulg’asidan ingichka mo’ylovli nozik yuzi kichkinagina ko’rinardi. Oti kelishi bilan ustiga sakrab, nayzasini qo’liga oldi. Jiyakli qora yopinchiqlarda o’tirganlar ham o’rinlaridan turdilar. Qariya yo’ldoshlariga:
- Yakkama-yakka urishishga ketyapdi, - dedi. Zirhini kiysaydi koshki…
O’rtoqlari: “Qosim, zirhingni kiy!”, - dedilar. U hech javob bermay yana yelkasini siltadi. Maydonga qarab otini choptirdi. Qal’aning eshigiga borganda yakkama-yakka kurashish uchun bir jangchi istadi.
Qal’adan hech kim javob bermadi.
Voyvodalar, zobitlar, yayov holda tomosha uchun orqasidan yugurgan edilar. Qosim belidan qilichini chiqarib uzoqqa otdi. Otidan sakrab tushdi, otining soniga nayzasi bilan urdi. Ot qarorgohga qarab chopdi.
- Hay, o’sha sizni qo’rqoqlar!, - deb hayqirdi. Mana otimdan tushdim. Qilichimni otdim. Orqamda zirhim, qo’limda qalqonim yo’q. Ichingizda men bilan yakkama-yakka kurashadigan erkak yo’qmi?
Qal’aning to’siqlaridan qarab turganlar:
- Kimni hohlaysan?, - dedilar.
- Blas Sherini…
- U bu yerda yo’q….
- Undan ham ustun birontasini xohlayman!...
- Unday bo’lsa kut!
- …
Qal’aning oldida Qosim Voyvoda og’ir temir nayzasini yerga qadadi. Yumaloq soyasini ezib kutar, sabrsizlanardi. Yo’ldoshlari uzoqdan unga boqardilar. Qilgan ishi ham ahmoqlik edi. Chunki, qilichsiz, qalqonsiz, otsiz, zirhsiz hech jang qilib bo’ladimi? Ammo unga gap uqtirishning imkoni yo’q, chunki juda qaysar edi. Qaror bergan narsasidan qarshisida o’lim ko’rsa ham qaytmasdi. Qal’a eshigining g’ijirlashi eshitildi. Qora zirhli ot ustida qora zirhli bir dev ko’rindi. Yonida og’ir bir qilich osilgan, qo’lida qalin bir nayza tutardi. Bu dev, Jan Hobordanskiy edi. Dushman qo’shinida uning qadar quvvatli, uning qadar haybatli, uning qadar yirik jangchi hali yo’q edi. Yakkama-yakka kurashlarda hech kimsa uning qarshisiga chiqa olmasdi. Otini jilovladi va uni Qosim Voyvodaning ustiga qarab soldi. Bu otsiz, qilichsiz, zirhsiz Turkni otiga ezdirmoqchi bo’ldi. Qosim birdan nayzasini sug’urib orqasiga tisarildi. Hobordanskiyning oti ustiga kelar ekan egildi. Ot esa uning ustidan sakradi. Hobordanskiy otini orqaga qaytarib ustiga qarab takror haydar ekan Qosim Voyvoda o’rnidan sakrab turdi va nayzasi bilan unig ko’kragiga shunday sanchdiki…bir onda bu harb devi zirhlarini shaqqillab yerga dumaladi. Qalqoni bir tarafga, nayzasi bir tarafga uchdi. Bu yiqilishning dahshatidan hurkkan ot shataloq otib qochdi. Qosim Voyvoda yerda yotgan qo’tosga tashlangan chaqqon qoplon bolasiday raqibining utsiga tashlandi. Dubulg’asini tepasidan ushladi. Uzoqdan:”Yasha, yasha!” deya baqirgan yo’ldoshlari:
- Kallasini kes, kallasini kes!.. - deyishardi.
Qosim javob bermadi yana yelkasini siltadi. Hobordanskiyning temir zirhli keng yelkasini o’ng tizzasi bilan bostirib, qalin qo’llarini orqaga bukdi… Jigarini mo’ljallab bir nechta musht tushirdi. Har musht tushishida nayza zarbasi bilan ko’krak suyaklari ezilgan behush Hobordanskiy “Ah, ah” deb ingrardi. Og’zidan tarnovdan kelganday quyuq qon otilardi. Ingrashi kesilishi bilan Qosim Voyvoda hech narsa qilmaganday sovuqqonlik bilan o’rnidan turdi. Yerdan qilichini, nayzasini oldi. O’rtoglariga qarab yura boshladi. Qal’adan chiqqanlar Hobordanskiyning jasadiga qarab yugurdilar. Keksa zobit:
- Hay Qosim! Nimaga bu odamning kallasini kesmading?, - deb yelkasini siladi.
Narigi Voyvodalar ham atrofini o’radilar:
- Nimaga kesmading-a, nimaga kesmading?, - der edilar.
Qosim kulimsiradi. Qariyaga qaradi. Tambal lablarini zo’rg’a qimirlatib:
- Yigit maydonida o’lishga u loyiqmiki… - dedi.
So’ngra o’rtoqlariga burilib ilova qildi:
- Ortiq yashagan muddaticha qo’li qurol tutolmaydi. Uni yotoqqa ko’mdim. Dunyoda yotoqdan yanada azobli bir mozor bormi?
Haqiqatan Jan Hobordanskiy boshqa jang qilolmadi. Yillab yotoqda to’lg’ondi….O’rnidan turgan zamon u eski mudhish, quvvatli jangchi emas, hasta, mag’rur bir siyosatchi edi. Istambulga dushman tarafidan ilk marotaba u elchi bo’lib keldi. Vazirlarning anchagina yuragini siqdi. Nihoyat…yigit maydonida ham o’lmadi. Sulton Sulaymonning Vengriyaga qirol ta’yin qilgan Yanoshni o’ldirmoq uchun bir kun yashirincha Budapeshtga kirmoqchi bo’lganida ushlandi va qopga solinib Tuna daryosiga uloqtirildi…
Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi
____________
* Maqtul Ibrahim Pasha - Mashhur turk generali
* Semendire - Serbiyadagi shahar.
* Yaycha - Bosniyadagi mashhur qal’a.
* “Qizil olma” - Usmonlilar tarafidan Rim va Avstriyaga berilgan nom.
* Fotih G’oziy - Fotih Sulton Muhammad, VII. Usmonli podishohi.
* Yortu kuni - Nasroniylarning Haz. Iso bilan bog’liq bayramlari.
* Vuryuzen - Serbiyadagi tarixiy yer.
* Manastir - Makedonyadagi shahar.
* Onado’li - Turkiyaning Osiyo qit’asida joylashgan qismi.
Umar Sayfiddin
KAROMAT
(hikoya)
Yong’in yarim soatdan beri davom etardi. Mahalla aholisi yong’inning ikkita uydan nariga o’tmay so’nishiga ishonishardi. Chunki o’rtada bir ulug’ zotning maqbarasi bor edi. Bu yerning yonishi aslo mumkin emasdi! Shiddatli janub shamoli esar, olov va uchqunlarini sochgan taxta parchalari maqbaraning ustiga, pastdagi uylarning tomlariga uchib tushardi. Yong’in ochiruvchilar so’ng g’ayratlarini sarf qilardi. Politsiyachilar atrofni qurshab olishgan, buyumlarning o’g’irlanishini oldini olishardi. Ahmat tirriq atrofga nazar tashladi. Bu kishi mahallaning tajribali bezorisi edi. Uning fikricha yong’in - mollarni osongina qolga kiritish degani edi. Ammo mahalla xalqi faqir edi. Shu onda yongan kulbalar ichida ko’rpa-to’shakdan boshqa narsa yo’qligini u yaxshi bilardi. Holbuki, yong’inda uning odati “yuki yengil, bahosi qimmat” ashyolarni topish edi.
- Alloh balosini bersin! Foydasiz yong’in!, - deb boshini chayqadi.
Aholi maqbaraning oldiga to’plangan edi. Bu yerga kelguncha olov so’nadi, deyishardi. Ahmat tirriq yashil rangdagi maqbaraning derazasidan mo’raladi.
Xira yongan mumning yengilgina yoritayotgan mozor sag’anasiga qaradi. Bosh tarafida ikkita katta shamdon turardi. Sag’ananing ikki tarafiga ikkita joynamoz solingan edi. Ochiq lavhlarda buyuk Quroni Karimlar “yonboshlab yotardi”. Ozg’in Ahmat arzon molni ko’rganda porlaydigan yahudiy ko’zi bilan bularga qaradi. O’zicha ashyolarning eng arzon narxini hisobladi. Ichidan:
- Shamdonlar o’n liradan yigirma….Joynamozlar o’n besh liradan o’ttiz…Kitoblar aniq qo’l yozma bo’lsa kerak. Yigirma lira ularga …Jami yetmish”…, dedi.
Yashil rangga bo’yalgan eshikning yoniga bordi. Ozg’in suyakli yelkasi bilan eshikning qanchalik mustahkamligini tekshirib ko’rdi. So’ngra qulfiga qaradi. Sekin-sekin eshikni itara boshladi. Xalq yong’in bilan ovora edi.
Ahmat tirriq juda quvvatli edi. Bu mahalladagi urushqoq odamlargagina xos bo’lgan, kuchli mushagi bo’lmasa ham, sport bilan shug’ullanmasa ham o’zidan o’zi yuzaga keladigan telba kuch edi. U eshikni butun kuchi bilan itargani uchun eshik qirsillab, nihoyat “qars” etib ochildi. Tirriqning ichkariga kirgandan keyingi ilk ishi xira mumni puflab ochirish bo’ldi. Faqat oladigan narsalari har qancha qiymatli bo’lsa ham yuki unchalik yengil emas edi. O’g’irlik rejasi uning zehnida tartiblana boshladi. Bezorining rejasi tayyor bo’lguncha, “natija”ni kutmasdan, harakatni boshladi. Shamdonlarning mumlarini chiqarib yerga tashladi. Lavhlardagi kitoblarni olib belidan yechgan Trablus belbog’iga o’radi. So’ngra biroz tin olib, burnini qashidi. Asta-sekin joynamozlarni yig’ishtirib, bularni otning ustiga jul yopganday qilib sag’ananing ustini o’radi. Endi eshikdan chiqishi lozim edi. Ammo tashqari odam bilan to’la edi. Sag’anaga suyandi. Biroz o’yladi. Salla ham tashlab ketiladigan narsa emasdi, ustida kumush ip bilan tikilgan naqsh bor edi. Birdan sag’ana siljiy boshladi. Ahmat tirriq yiqilmaslik uchun o’zini zo’rg’a ushlab qoldi. “Ajabo, avliyo tirilyaptimikan?” – deb o’zicha o’yladi. Joyida turib qoldi. U yerga qaradi va kulimsiradi. “Uh seni, yerga mixlanmagan ekan-ku”,- dedi. Egildi, ostiga qarash uchun sag’ana qopqasini ko’tardi. Qopqa ancha yengil edi. Ingichka yog’ochdan yasalib, ustiga yashil mato qoplangan edi. Zehnidagi “chiqish rejasi” tamomlandi. Kitoblar bilan shamdonlarni quchoqlab sag’ana qopqasining ostiga kirdi. Sekin-asta yura boshladi. To’xtadi. Qopqa ostidan qo’lini chiqarib asta-sekin eshikni ochdi. Chap taraf ko’chaga chiqqani uchun ushlanib qolish ehtimoli bor edi. O’ng tarafdagi ko’chada hech kim yo’q, tanho edi. Ko’chada vayronalar ko’p edi. Ammo yong’in ham shu tarafda edi. Barcha o’sha tarafga yig’ilgandi. Ahmat tirriq qopqaning ostida ko’p o’ylab o’tirmadi. Patir-putur qilib eshikdan chiqdi.
Shovqinni eshitib qayrilib qaragan xalq hayron edi. Hamma joyida dong qotib qolgandi. Ana.. Avliyo o’rnidan turib yura boshlagan edi. Nasoslar to’xtadi. Shiddatli shamol ham birdaniga tindi. O’t o’chiruvchilar qo’rquvlaridan qo’llaridagi bolta, changak, shlanglarni tashlab yubordilar. Sag’ana qopqasi yong’inga qarab yura boshladi. Ikki yonga ochilib yo’l bergan aholi qo’rquvdan titrardi. Sag’ana qo’rquv to’la, ma’naviy haybat bilan silkina silkina-silkina oralaridan o’tib, qorong’ulikda ko’zdan yo’qoldi.
Maqbaradan oldingi ikki uy ham olovdan omonda qoldi.
Yonmasdan avliyosiz qolgan maqbara yana mahallaning aziz maskani bo’lib qolaverdi. Faqat duo qilganlar yuzlarini oldingiday bo’shab qolgan binoga emas, qiblaga qarab “Ko’zimning nuri, yong’in kechasi bu tarafga qarab ketdi” deyishardi.
Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi
Umar Sayfiddin
CHO’QMOR
(hikoya)
Karamanning* qo’yini,
So’ngra chiqar o’yini
Turk maqoli
Kichik poytaxtning qorishiq ko’chalari bugun gavjum edi. Xuddi bahordagi hayit bayramidagi kabi… Yoshi ulug’ xotinlar, keng oq yengli, kumush jiyakli bozor kiyimlarini kiyishgan, oq potur* shimli baquvvat erkaklarning to’la ko’zalarda taqdim etgan sharoblarini ichib jo’shar edilar. Yosh, qari, xotin va bolalardan iborat bo’lgan ohiri ko’rinmagan bir “Urra” zanjiri baqirib, chayqalib olomonning ichidan o’tar, girdob to’lqini holida aylana-aylana saroy oldida birikar edi. Cherkovlarning qo’ng’iroqlari g’uvullardi. Saroy darvozasining oldida jasur Boyarin otliqlari saf-saf bo’lib kutishardi. Ertalabdan beri ichgan sharoblarining ta’siri bilan anchagina boshi aylangan mashhur qo’mondon dubulg’asining qalqonini biroz orqaga surdi. Otining og’ir uzangilari ustida gavdasini biroz ko’tardi. Oldinga qaradi. Yonidagi birinchi zobitiga:
- Haliyam ko’rinishmadi, - dedi.
- Kech qolishdi.
- Ha..
- Ajabo, nima uchun?
- Ahmoq turklar, nima bo’lardi. Tashrif degan narsadan, marosimdan nima ham tushinishardi?
- Yana “Vizantiyaga loyiqmiz”, deyishadi.
- Qayerda u noziklik?
- Qayerda?..
- …
Oldilarida birdaniga kengaygan keng “Urra” halqasi ikkalasini ham jim qildi, otlarining jilovlarini tortib biroz orqaga tisarildilar. Qo’mondon istiqlolini qozongan xalqning bu telbanamo, sarho’sh sevinchiga boqar, kayf olardi. Yarim behush qizlar nash’ali yigitlarning quchoqlarida, gaydalarning* ohangiga sherik bo’lar, “Yashasin Shahzoda! Yashasin Shahzoda!” naqoratlarini hayqirishar, yangi hukmdorlarining sharafiga qadahlarni sindirishib o’ynarlar, sakrashardi. So’ng Eflak* tojini kiygan Popni Tergovichda* yenggan Mehmed Bey bir yildan beri o’zini sanjak begi* e’lon qilgan edi. Ammo Eflakliklar bu hokimga bo’ysinmasdan Zips* Konti* Zapolyadan* yordam so’ragan edilar. Bu tahlikali ittifoqdan hurkkan Mehmed Bey darrov ularning xaqlarini, imtiyozlarini, istiqlollarini bergan edi. Moviy, bulutsiz ufqda yuksalgan quyoshning oydinligi qahramon Boyarin otliqlarining uzun nayzalarini yaltiratardi. Qo’mondon zirhli ko’kragini ko’targan totli bir hayajon bilan bir xalqiga, bir navkariga boqar, etigidagi temir taqa bilan otini turtib ko’kka sapchitardi. Birinchi zobit uning kabi gavdali, kelishgan emasdi. Qora-qura, xunuk biri edi. Uzun sochlariga qirov tushgan, ko’sa yuzi ham zaif, ham burishiq edi. Nash’ali qo’mondon hora* o’ynaganlar o’tgandan keyin yana otini oldinga surdi.
- Qonsiz bir zafar qozondik, dedi. Qora otining yolini silayotgan zobit:
- Qonsiz zafar bo’lmas!, - deb boshini chayqadi.
- Nimaga bo’lmasin?
- Chunki men turklarga ishonmayman…
- Shubhalanishga hech o’rin yo’q! Biz hali rasmiy inqilobga harakat qilmasimizdan ular bizga habar jo’natdilar. “Boringlar, o’zingizga bir bosh tayinlagnlar” dedilar. Biz zotan shahzodamizni tahtga chiqargandik. Mana endi bizga hush keladigan, ko’nglimizni ko’taradigan harakatlar qilishyapti.
- Nishon yorlig’i, bayroq, dovul, cho’qmor yo’llash ko’ngilga hush keladigan harakatmi?
- Bo’lmasa nima?
- “Tobe’ bo’l”, degan alomatlar bular…
Jo’shqin qo’mondon ko’rinmagan bir yuzga musht uradiganday qo’lini yuqori ko’tardi. G’azabli bir shiddat bilan:
- Aslo! - deb baqirdi. Biz ortiq mustaqilmiz! Nishon yorlig’i istiqlolimizni tasdiqlaydi. Bayroq, dovul, sho’qmor ham podshohning shahzodamizga hadyalari…
- …
Zobit javob bermadi. Qo’mondon qadar ichmagani uchun turklarning haqiqatlarini haliyam xotirlay olardi. Qo’lini soniga tiradi. Otining qora yolini silay boshladi. Xalqning shovqini toshib, bir bo’ron kabi saroyning peshtoqlariga urilar, soqchi navkarlarning baland bo’yli otlarini hurkitib, tepindirar edi. O’ynaganlarning ichidan o’ziga zo’rg’a yo’l ochib chiqqan bir otliq qo’mondonga salom berdi:
- Elchi yonidagilar bilan birga manzilidan chiqdi…- dedi.
- Juda yaxshi… Yonida necha kishi bor?
- Uch yuz otliq!
Qo’mondonnig chap tarafidan navkarning gaplarini eshitgan zobit:
- Uch yuz otliqmi?, - deb birdaniga rangi o’chdi.
- Ha…
Bugungi tashrifdan mas’ul bo’lgan qo’mondon kuldi:
- Ha sizni turklar-ey… Chorasiz qolishganda qanchalik kamayishadi. Qani eski g’ururlari? Endi dunyo o’zgardi. Rumelida* quvvatlari yo’q. Mana endi shahzodamizga buyuk bir imperator muomalasi ko’rsatishyapti!
Birinchi zobit yana ham rangi oqarib so’radi:
- Qayerdan angladingiz?
- Elchilarning darajasi, barobarida kelgan kishilarning soni bilan o’lchiladi. Mana qara endi, podshohning hadyalarini, imtiyoz yorlig’ini uchyuz otliq bilan bir elchi olib kelyapti!
- Elchi bularni yolg’iz olib kelsa edi yana yaxshi bo’lardi.
- Nimaga?
- Yani aytdim qo’ydimda…
- Agar shunday qilsalardi biz ularni qabul qilmasdik.
- Nima uchun?
- Chunki sharaf-shonimizga loyiq bo’lmasdi. Bir buyruq, bir lutf-karam, bir ehson kabi…Holbuki mulozimlar bilan birga uchyuz otlig’i bo’lgan elchi nima degani bilasanmi?
- Nima degani?
- Podshoh bizning shahzodamizga: ”Men bilan ayni darajadasan” demoqchi.
- Koshki bir hil bo’lmasaydida, bu uchyuz otliq Eflakka kirmasa edi!
- Sen aqildan ozibsan Dimko….
Birinchi zobit acchiq acchiq kulimsiradi. Tuksiz yuzini burishtirdi. Xayolchan, so’nik ko’zlarini otining yolidan o’girib qo’mondoniga qaradi:
- Men aqildan ozdim demakki?, - dedi.
- Azim Eflakning ichida uchyuz otliqdan shuphalanyabsan. Bular elchining mulozimlari. Naqshli nayzalariga, bezakli kiyimlariga, jiyakli kimhob to’nlariga, kumush egarlariga aldanma… Yaltirog’ligi bilan ko’zga tashlanadi ammo, qo’llarindan bir ish kelmaydi.
- Bular turk emasmi?
- Turk bo’lsa nima qilibdi.?
- Qilichlari qancha bezakli bo’lsa ham yana keskindir!
- Sen qo’rqoqsan! Bir tutam otliq, uchyuz kishi, buyuk bir davlatning ichida nima qila olardiki?
- …
Qo’mondon saroyning oldidagi otliqlarga, ularning atrofida zich nizomda turgan yalang’och qilichli piyodalariga bir nazar tashladi. So’ngra otini o’ynatib zobit tarafga burildi:
- Faqatgina shu maydonda to’rt mingdan ortiq askarimiz bor!, - dedi. Turklar tashrifda bir qo’pollik qilishsa hammasini “puf” deb uchirib yuboramiz.
Gaydalar tindi. Maydonning shovqini birdaniga to’xtadi. Hora zanjirlari tarqaldi. O’rtadan keng bir yo’l ochildi. Podishohning yo’llagan elchi Turk, oq bir otning ustida, boshida yuksak sallasi chayqalib kelar, uzun to’nining etaklari esa ikki yonida silkinardi. Orqasidan otlarini tez-tez choptirayotgan jiyak kiyimli, naqshinkor qilichli mulozimlar bu yerlik xalqqa kulimsirab qarardilar. Saroyga ellik-oltmish qadam qolganda soqchilarning mashhur qo’mondoni otini ko’kka sapchitib oldinga intildi. Elchining oldigacha keldi. Salom berdi. Shu holatda to’xtab turdi. Yoniga kelgan tarjimoniga:
- Bu yerda otdan tushasizlar. Shahzodamizning saroyiga piyoda borasizlar, - degizdi.
Kamtarin Turk:
- Ho’p…- dedi.
Otidan tushdi. U keng yelkali, o’rta bo’yli, mo’ylovi pastga egilgan, qorachadan kelgan odam edi. Porloq ipak to’nining ostidan ko’ringan qo’yiq yashil rangdagi zarbop kiyimlarining, qimmatbaho toshlar bilan bezalgan qilichining hashamati, qo’polgina vujudiga unchalik uyg’un emas edi. Hatti-harakatlari nozik, kibor kishini emas, sokin askarni eslatardi. Gavjum maydon uch yuz turk bilan og’ziga qadar to’lganday edi. Kelganlarni qarshilashdan mas’ul qo’mondon gerdayib, tarjimonining yordami bilan yana bir taklif keltirdi:
- Mulozimlaring bu yerda qoladi. Shahzodamizning huzuriga yolg’iz kirasan.
Turk tarjimondan so’radi:
- Podshohimizdan olib kelgan hadyalarimni qanday qilib yolg’iz tashiyman?
Tarjimon qo’mondonga tushuntirdi. Olgan javobini Turkcha takrorladi:
- Yoningga uch kishi olasan. Ular ham yayov holda orqangdan podshohimizning huzurlariga hadyalarni olib kelishsin.
- Ho’p…
- Qani bo’lmasa.
Qo’mondon otini ko’kka sapchitib “Urra, urra!” deya o’zini olqishlagan xalqqa bo’ynini egib ko’pirardi. Bu qanday zafar edi! Mana bu yerda ulug’ turk elchisi orqasidan yayov kelardi. Saroyning eshigiga kelganda otdan sakradi. Tarjimon vositasiyla qanday qilib orqasidan huzurga kirishlarini, qanday salom berishlarini, qanday qilib hurmat bilan turishlari kerakligini elchiga va teri qoplamali bir dovul, qizil qopga solingan bir bayroq, og’ir bir cho’qmorni toshigan uch askarga anglatdi. Qilichini sug’irdi. Tosh zinalardan bir hamlada yuqori chiqdi. Katta dahlizdan o’tdi. Yangi shahzodaning mulozimlari turk elchisini ko’rish uchun eshiklarga to’planardilar. Elchi buyuk sallasini tebratib-tebratib qadam tashlardi. Qadamlari ham siyrak, ham og’ir edi. Atrofida unga qaraganlarga kulimsirar, salom berardi. Yirik, qora ko’zlari juda xursand, juda porloq boqardi. O’ng qoshini yuqori chimirib olgan, qo’li bilan sallasini tuzatardi. Qo’mondon toj zaliga kelganda to’htadi, orqaga qaytdi. Turklarning kiyimlarida tashrifga zid bir narsa bormi, deb diqqat bilan hammasiga bir-bir qarab chiqdi. So’ngra qo’li bilan elchining peshonasiga egilgan sallasini biroz orqaga itarib tuzatdi. Shahzodaning huzurida qanday egilajaklarini imo-ishorat bilan anglatdi. So’ngra ikki tarafida qinsiz qilich ushlab turgan navbatchilarning yonidagi baland eshikning pardasini ochdi. Eshikdan birinchi bo’lib kirdi. Taxtda o’tirgan shahzodaga to’g’ri yurdi. Yergacha egilib salom berdi. Keyin orqasiga tisarilib tashqariga chiqdi. Elchi bilan uch turk o’rtada qoldilar. Yuksak taxtning atrofiga butun Boyarin rayislari, mashhur qahramonlar, Voyvodalar tizilgan edilar. Hammasi tippa-tik turardi. Ochiq panjaralardan kirgan namli nur bu og’ir saroy sukunatiga qorishar, gavjum zalga kimsasiz ibodat yeri ko’rinishi berardi. Elchi qo’ynidan chiqargan maktubni o’pib boshiga qo’ydi. So’ngra yerga tikilgancha to’g’riga qarab yurdi. Maktubni taxtida toshlar bilan bezalgan haykalday qimirlamay o’tirgan shahzodaga uzatdi. Shahzodaning o’ng qo’lida oltin bir aso bor edi. Chap qo’li bilan olgan maktubiga g’oyat ahamiyatsiz bir narsaday mensimay qaradi. So’ngra chap tarafida turgan, sallasiga moviy pat qadalgan yosh yordamchisiga berdi. Elchi yana ko’zlarini yerga tikkanicha orqagasiga qarab yurdi va o’rtadagi askarining yelkasidan cho’qmorni oldi. Bu g’oyat og’ir, oltin bezakli, sariq sopli bir jihoz edi. Elchi takror yerga qarab yurar, kulimsirardi. Butun ko’zlar uning harakatini ta’qib qilardi. Elchi taxtning yoniga keldi. To’satdan….ko’z bilan ilg’ab bo’lmas tezlikda yuqoriga ko’targan bu qo’rqinch cho’qmor bilan shahzodaning olmosli tojiga bir tushirdi…
…Zaldagi hech kim qimirlay olmadi. Hammasi turgan yerida toshday qotib qoldi. Hamon to’nining ostidan buyuk bir qilich sug’urgan elchi rumiy tilida:
- Mana ko’rdingiz a….Istiqlol savdosiga tushgan osiy jazosini yedi! - deb hayqirdi. Elchining ko’zlari olovday yonar, go’yo bo’yi birdaniga devday uzaygan, sallasining uchi keskinlashgan, pastga osilgan mo’ylovlari tikkayganday edi. Boyarin rayislari, zirhli askarlar, qahramon voyvodalar jonsiz kabi qimirlasholmas, taxtida boshi ezilgan hukmdorlariga qarab titrardilar. Elchi zalning o’trasidagi askarlariga qarab:
- Hasan, sen eshikka borib dovul chal! Mustafa! Sen ham rumiycha na’ra ot. Maydondagi askarlar hamon qurollarini yerga tashlab taslim bo’lsinlar, deb buyruq berdi.
So’ngra bayroq tutgan askarga:
- Qani tezda yugir, maydonga bayroqni tik!, amrini berdi.
- Amringiz bosh ustiga…
- Amringiz bosh ustiga… - deb uchchalasi ham yugirib tashqariga chiqishdi.
Saroy xalqi qorong’u devorlarga yopishtirilgan porloq, muhtasham zarli rasmlarday ovoz chiqarmasdan, sokin, jonsizday turardilar. Haliyam ichlaridan hech kimsa qimirlamagandi.
Mum rangi chehralarning hayron boqishlari qarshisida to’nining uzun etaklarini yelkasiga otdi. Qilichini qiniga suqdi. Egilib ezgan boshining ustida turgan qonli cho’qmorni oldi. Yerga qo’ydi. So’ngra taxtdagi o’likni yerga tushirib uning yeriga o’tirdi. G’oyat aniq Rumiy tilida:
- Qani podshoh nomiga menga itoat qilinglarchi!, - dedi.
Sababi bilinmagan bir qo’rquvning ajablanarli hayajoni bilan tillari tutilgan bo’ri mo’ynali boy Boyar rayislari, ulkan qilichli jasur jangovarlar, po’lat zirhli voyvodalar , ikki daqiqa oldingi hukmdorlarining hali sovumagan jasadini ezib, bir zarba bilan Eflakni zabt etgan bu qo’rqinch turkning qo’lini o’par, yuziga qaray olmasdilar.
Saroy tashqarisidagi soqchilar ham, ichkaridagilarday dong qotib qolgan, qo’rquvdan qimirlay olmasdilar. Qurollarini yerga tashlab, taslim bo’ldilar. Faqat ikki kishining, ya’ni dovul cholgan askarga “Tashrifni buzyapsan” deb qilich ko’targan sarho’sh qo’mondon bilan, zudlik bilan qochmoqchi bo’lgan zobitning kallasi uchirildi. Faqat bu qadar….
Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi
____________
* Karaman - Turkiyadagi viloyatlardan biri.
* Potur - Oyoq qismi tor shim.
* Gayda - Skandinaviyaga xos cholg’u asbobi.
* Eflak - Ruminiyaning tarixiy joylaridan biri.
* Tergovich - Vengriyadagi shaharcha.
* Sanjak begi - Usmonli sulolasining so’ng paytlarida davlat tarafidan tayinlangan, bayroqlardan mas’ul bo’lgan shaxs.
* Zips - Vengriyadagi shahar.
* Konti - G’arbda asilzoda erkaklar uchun qo’llanilgan isim.
* Zapolya - Vengriyaning bosh qo’mondonlaridan biri.
* Hora - Bir qancha kishining qo’lma-qo’l ushlashib musiqaga hamohang shaklda o’ynaydigan G’arbga maxsus raqs turi.
* Rumeli - Vizantiya Davlatinin yerlari, ma’nosida aytilgan so’z.
* Voyvoda - Usmonlilarning Eflak va Bogdan beklariga bergan ismlari.
Umar Sayfiddin
BALAND POSHNALAR
(hikoya)
Hatija Honim juda vaqtli tul qolgan boy bir xonimafandi edi. O’n uch yoshdaligida oltmish olti yoshli qariyaga tekkani uchun “erga tegish” degan narsadan nafratlangan edi. O’n yilga yaqindirki, erkak desa uning xayoliga romatizm, balg’am, paxta, banka, yod yig’imlaridan iborat kir, siquvchi, la’nati o’ylar kelar edi.
- Yoshlar boshqachadir! - deganlarga esa:
- Voy, voy! Xudo saqlasiney, ular ham bir kun qarimaydimi? Keyin ularning dardini kim chekadi, - deb hayqirar edi.
Eng asosiy mashg’uloti tozalik bilan nomuslilik edi. Go’ztepadagi ko’shkini har kuni ertalab hizmatkori Eleni, boqindisi Gulter bilan birga tozalar, oshpazi Mehmedni har kun soch-soqolini kestirar, bechora Bolulik bolani boshdan oyog’ oppoq kiyishga majbur qilardi. Eleni ham, Gulter ham juda nomusli edilar. Omborni qulflamas, pullari ham ochiq yerda turar edi. Ayniqsa Mehmedning nomusi haqida shubha bo’lishi mumkin emas edi. Birov bilan gaplashayotganda hech ko’ziga tik qaramas edi. Hatija Honim uydan tashqariga chiqmagani uchun butun ishi hizmatkorlarini taftish qilishdan iborat edi. To’xtamay xonalarni aylanar, chordoqqa chiqar, oshxonaga tushardi. Derdiki:
- Menga o’xshanglar. Men hech birov bilan ko’rishyapmanmi? Siz ham aslo qo’shnilarning xizmatkorlari, yugurdaklari bilan gaplashmanglar. Begona kishilar insonni yo’ldan chiqaradi!
Hattoki Mehmed ham bu nasihatni qulog’iga quyib olgan edi. Orqa hovlidagi oshxonasiga mehmon, hamshahari tugul hatto bir mushuk ham kira olmas edi. Hatija Honim balki kunda oshxonaga o’n marta tushar, uni qozonining yonida yolg’iz turganini ko’rar edi. Hatija Honimning tozalikga moyilligi bilan birgalikda baland poshnalarga ishqibozligi ham bor edi. Go’zal, do’mboqqina va nash’ali bir ayol edi. Faqat bo’yi pastroq bo’lgani uchun, uy ichida ham bir qarichga yaqin baland poshnali tufli kiyar edi. Xuddi dorbozga aylangan edi.
Bu baland poshnalari bilan zinalardan taqir-tuqir qilib bir hamlada tushar, oyog’ini qayirmasdan bir pastga bir tepaga yugurar edi. Nihoyat bir kun boshi aylana boshladi. Chaqirgan doktori unga dori bermadi.
- Honim afandi, butun rohatsizliklaringizning sababi bu baland poshnalar, - dedi, - ularni yeching. Jundan to’qilgan, qulay, yumshoq bir shippak kiying. Ko’rmaganday bo’lib ketasiz.
Hatija Honim doktorning tavsiyasi bilan junli shippak oldirdi. Rostanam juda qulay edi. Ikki kun ichida boshining aylanishi to’xtadi. Tizzalarida, boldirida zirqirash qolmadi. Faqat vujudi huzurga qovushgan paytda ruhi chuqur bir azobni his etdi. To’qqiz yil unga xizmat qilgan odamlarining ikki kun ichida birdaniga axloqlari buzilgan edi. Elenini o’zining tish cho’tkasi bilan tishini yuvar ekan, Gulterni omborda murabboni oshalayotganini ko’rib qoldi. Mehmedni go’sht yeyiladigan kun bo’lmasligiga qaramay bir tovoq qovurmani paqqos tushirayotgan paytida ushlab oldi.
- Bularga nima bo’ldi, yo Rabbim! Nima bo’ldi, bularga? - derdi.
Bir hafta ichida odamlarining on beshdan ortiq xiyonatini, qing’irliklarini ushladi. Ayniqsa Mehmedni qo’shni generalning uyini qo’riqlayotgan askarlar bilan kattakon laganda palovni paqqos tushirayotganini ko’rganida jahli chiqqanidan nima qilishini bilmay qoldi. Shu kuni hamma tarafga qulf soldi.
- Mana endi ko’ramiz, nimani o’g’irlashar ekan? - dedi.
Rostdan ham o’g’irlanadigan hech narsa qolmagan edi. Ertasi kuni uyqudan biroz kech turdi. Pastga tushdi. Eleni bilan Gulter atrofda ko’rinmas edi. To’ppa-to’g’ri oshxonaga qarab yo’l oldi. Ochiq eshikka ko’zi tushishi bilan nafasi ichiga tushdi. Mehmed o’chog’ning boshidagi kichkina kursida yoyilib o’tirar, bir tizzasiga Elenini, bir tizzasiga Gulterni o’tirg’izib olgan edi. Baquvvat qo’llari bilan ikkalasining bellarini arqondan qilingan kamarday bog’lab olgan edi. Hatija Honim bu manzaraning razolatini ko’rmaslik uchun darrov ko’zlarini yumdi. Faqat quloqlarining qopqog’i bo’lmagani uchun ularning gaplarini eshitmay qolmasdi.
Mehmed: “Hey Gulter, sen ko’pdan beri shirinlik olib kelmayapsanku?”, dedi.
Gülter esa: Hamma joy qulf, nima qilay?”, dedi. Mehmed g’arip bir shapillagan ovozi bilan Eleniga:
- Hey sen, kechasi nimaga kelmayapsan? Senga holva qilip saqlayapman!, - deb so’rar, Eleni esa: Voy, qo’lga tushamiz. Keyin Honim bizni quvadi, deb uning quchog’ida to’lg’onar edi. Oralarida noz-karashmali dardlashuv boshlandi.
Hatija Honim ko’zlarini ochmas, yuragi hapqirib diqqat bilan tinglardi. Gulter:
- Voh bu shippaklar!, - dedi. - Hamma ishimizni buzdi. Honimning kelgani hech eshitilmaydi. Nima qilsak qo’lga tushyapmiz. Oldin qanday yaxshi edi. Baland poshnalarining taqir-tuqiridan uyning eng tepa qavatdagi ovozni ham eshitardik”.
Suhbat uzaygan sayin ko’zi bilan ko’rolmagan boshqa razolatlarning mufassal hikoyalarini eshita boshladi. Chidayolmadi. Ko’zlarini ochdi.
- Hay senimi olchoq, o’g’ri, nomussizlar. Qani uyimdan daf bo’linglar”, deb hayqirdi. Shu ondayoq to’qqiz yillik sodiq xizmatchilarini kavushini to’g’rilab qo’ydi.
Shundan so’ng qancha oshpaz, xizmatchi olgan bo’lsa hammasi orsiz, o’g’ri, yuzsiz, nomussiz chiqardi. Ikki yil odamga o’xshagan bir xizmatchiga yolchimadi. Mol-mulki ziyoda, hech bir dardi bo’lmasligiga qaramay bu xizmatchi dardidan ozib, sarg’ayib so’lar edi. Qaradi, bo’lmaydiganga o’xshaydi! Yana baland poshnali tuflilarini kiya boshladi. Xizmatchilarining o’g’riliklarini, nomussizliklarini ko’rolmaydigan bo’ldi.
Yuziga qon yugirdi. Voqea yana boshdan takrorlanib, boshi aylana boshladi. Endi ovozi eshitilmaydigan poshnasiz shippak kiydirishini o’ylab doktorga murojaat qilmas, “hech bo’lmasa yuragim huzurli-ku”, der edi.
Turk tilidan Zamira Hamidova tarjimasi
