автордың кітабын онлайн тегін оқу Suv ostida sakson ming kilometr
Jyul Vern

Кітап туралы Дәйексөздер1 Қазір оқып жатыр21 Тегін фрагмент

BIRINCHI QISM

Birinchi bob.
HARAKATDAGI SUV OSTI QOYaSI

1866-yil hanuz odamlar xotirasidan ko‘tarilmagan g‘aroyib voqealar bilan mashhur bo‘lib qoldi. Bu voqealar haqidagi mish-mishlar butun dunyo xalqlari o‘rtasida qiziqish uyg‘otdi va port shaharlar aholisini tashvishlantirib qo‘ydi, dengizchilarni esa hayajonga soldi. Savdogarlar, kema egalari, kapitanlar, shkiperlar [1], harbiy dengizchilar, hatto Eski va Yangi dunyodagi bir qancha davlatlar hukumatlarini ham kamdan-kam uchraydigan bu hodisa juda qiziqtirib qo‘ydi.

O‘sha yili bir necha kemalarda kishilar dengizda qandaydir uzun, duksimon bir narsani ko‘rishdi. U hajmi va tez harakat qilishi jihatidan kitdan ustun turar, ba’zan yorqin yog‘du taratardi.

Turli kemalarning bort jurnallaridagi yozuvlar bu narsa yoki mavjudotning tashqi qiyofasini ifoda etishda bir-biridan juda kam farq qilar edi. Uning misli ko‘rilmagan darajada tez harakat qilishini ham bir xilda qayd etar edilar. Boshda uni kit deb o‘ylashdi. Ammo fanga ma’lum turli xil kitlarning birortasi bu qadar katta bo‘lmagan. Kyuvye ham, Laseped ham, Dyumeril ham, Katrfaj [2] ham o‘z ko‘zlari bilan ko‘rmaguncha, shunday bahaybat maxluqning mavjudligiga ishonmagan bo‘lar edilar.

Bu mavjudotni o‘z ko‘zi bilan ko‘rgan ba’zi bir kishilar uning uzunligini ikki yuz ingliz futi [3] deb chamalashdi, lekin bu juda kichraytirib aytish edi, albatta. Boshqalar esa uning uzunligini uch mil, enini bir mil deb, shubhasiz, haddan tashqari mubolag‘a qilib yuborgan edilar. Bu bir-birini inkor qiladigan gaplarga qaramay, ko‘p sonli axborotlardan xulosa chiqarib, shuni dadil aytish mumkinki, bordi-yu, shunday bahaybat maxluq mavjud bo‘lgan taqdirda ham u hozirgacha zoologlarga ma’lum bo‘lgan hayvonlardan beqiyos darajada kattadir. Shuningdek, uning mavjudligi ham shubhasizdir, bu haqda so‘z bo‘lishi mumkin emas edi. Tabiiyki, insonga xos bo‘lgan sirli hodisalarga qiziqish ishtiyoqi natijasida, butun dunyo bu xabarlardan larzaga kelgan edi.

1866-yilning 20-iyulida Kalkuttadagi kemachilik shirkatiga qarashli «Gubernator Xiginson» kemasi suzib ketayotgan bu bahaybat maxluqni Avstraliyaning sharqiy qirg‘og‘iga yaqin bir yerda uchratib qoldi.

Boshda kapitan Bekker xaritaga tushmagan suv osti qoyasiga duch keldim, deb o‘yladi. Uning geografik koordinatlarini aniq belgilab olishga endi kirishmoqchi bo‘lib turganida, to‘satdan bu g‘alati narsaning ostidan ikkita suv ustuni yuz ellik fut balandlikka vashillab otilib chiqdi. Agar bu suv osti geyzeri [4] bo‘lmasa, unda «Gubernator Xiginson» kemasi burun kataklaridan bug‘ aralash suv otadigan allaqanday noma’lum dengiz maxluqiga duch kelgani aniq.

1866-yilning 23-iyulida bu g‘alati mavjudotni Tinch okeanida Vest-Indiya va Tinch okeani kemachilik shirkatiga qarashli «Xristofor Kolumb» kemasidagilar uchratib qolishdi. Bu g‘alati kit chindan ham juda katta tezlik bilan harakat qilar ekan. Chunki uch kun mobaynida «Gubernator Xiginson» va «Xristofor Kolumb»dagilar uni yer sharining oralig‘i yetti yuz dengiz miliga teng bo‘lgan masofadagi ikki nuqtasida ko‘rishdi.

O‘n besh kundan keyin Milliy kompaniyaning «Gelveniya» va «Royal Meyl» kompaniyasining «Xanaan» kemalari Atlantika okeanida – Amerika bilan Yevropaning o‘rtasida uchrashib, bu bahaybat maxluqni shimoliy kenglikning 42-daraja, 15-daqiqasida va g‘arbiy uzunlikning 60-daraja, 35-daqiqasida (Grinvich bo‘yicha) ko‘rdilar. Har ikkala kemaning kapitanlari bu maxluqning uzunligini kamida uch yuz ellik ingliz futi deb chamalashdi. Forshtevenidan [5] arxershtevenigacha [6] har birining uzunligi uch yuz yigirma besh fut keladigan «Xanaan» va «Gelvetsiya» kemalari undan kichik edi. Aleut orollari atrofida uchraydigan eng yirik kitlarning uzunligi esa hech qachon bir yuz o‘n besh futdan oshmagan.

Ketma-ket kelib turgan bu axborotlar, Atlantika okeani orqali qatnaydigan «Pereyra» kemasidagilarning ham bahaybat maxluqni ko‘rgani, «Etna» kemasi u bilan to‘qnashgani haqidagi xabarlar va nihoyat, uch machtali fransuz harbiy yelkan kemasi «Normandiya» ofitserlari tomonidan tuzilgan protokol va ingliz admiralligiga «Lord Klayd» kemasi komandiri Fits-Jems yuborgan batafsil hisobot – mana shularning hammasi jamoatchilik fikrini ostin-ustin qilib yubordi. Ba’zi mamlakatlarda bu favqulodda voqeani gapirib kulishardi. Ammo Angliya, Amerika va Germaniya singari davlatlarda bunga juda qiziqib qolgan edilar.

Barcha poytaxtlarda bahaybat maxluq haqidagi gaplar asosiy suhbat mavzusi bo‘lib qoldi. U haqida estradalarda qo‘shiq kuylashardi, jurnallarda karikaturalar bosilardi, hatto uni teatr tomoshalarida tasvirlab ko‘rsatishdi. Barcha gazetalarda o‘zi chindan ham mavjud bo‘lgan, ammo xayolan tasvirlangan bahaybat maxluqlar surati – qutb atrofidagi suvlarda yuradigan dahshatli oq kitdan tortib, go‘yo changaliga besh yuz tonnalik kemani olib, dengiz qa’riga g‘arq qila oladigan afsonaviy sakkizoyoqlargacha paydo bo‘la boshladi. Arxivlardan eski hujjatlar – Aristotel, Pliniylarning [7] bahaybat dengiz maxluqlari bo‘lishi mumkinligi haqidagi qadimiy guvohnomalari, Norvegiya dengizchilarining hikoyalari, Paul Geggedning axborotlari va nihoyat, rostgo‘yligiga hech kim shubha qilmaydigan Xaringtonning 1857-yilda juda katta bahaybat dengiz ilonini ko‘rgani to‘g‘risida aytganlari zudlik bilan qidirib topildi. O‘sha kezlarda olimlar jamoatchiligi orasida, ilmiy jurnallarda ishonuvchilar va ishonmaydiganlar o‘rtasida tinimsiz tortishuvlar qizg‘in tus olib ketdi. Bahaybat maxluq to‘g‘risidagi masala hammaning xayolini band qilib qo‘ydi. Ana shu tortishuvlar vaqtida qanchadan-qancha siyohlar daryo bo‘lib oqdi.

Olti oy davomida bu kurash goh u, goh bu tomon fikrini ifodalab, davom etib turdi. Tuturiqsiz matbuot, «Braziliya geografiya institutining axboroti»da, «Berlin Fanlar akademiyasining solnomasi»da, Vashingtondagi Smit institutining jurnalida bosilgan maqolalarni, «Hind arxipelagi» va Petermanning «Axborot»i singari nufuzli jurnallardagi munozaralarni va Yevropadagi eng yaxshi jurnallarning ilmiy xronikalarini masxaralab chiqdi. Jurnalistlar Linneyning [8] maxluh mavjudligini inkor etuvchilardan biri keltirgan: «Tabiat ovsarlarni yaratmaydi» degan mashhur iborasini pesh qilib, «mast-alast dengizchilar tasavvuridagina yaratiladigan bahaybat narsalarni tabiat yaratdi», deb unga til tekkizmaslikka zo‘r berib olimlarni ko‘ndirmoqchi bo‘lardilar. Nihoyat, ommalashgan satirik haftalikda maxluq eng taniqli yozuvchi qalami bilan shu qadar hajv qilindiki, ommaviy kulgidan so‘ng uning tarafdorlari chekinishga majbur bo‘ldilar. Shunday qilib, kuchli so‘z o‘yini fan ustidan g‘olib chiqdi.

1867-yilning dastlabki oylari davomida bahaybat maxluq masalasi qaytib qo‘zg‘almas qilib ko‘mib tashlanganday bo‘ldi. Ammo shu orada gazetxonlarga yangi ma’lumotlar kelib yetdi. Endi gap qandaydir mavhum bir ilmiy muammoni hal etish ustida emas, balki juda jiddiy va tamomila real xavfga qarshi kurash ustida borar edi. Bahaybat maxluq yana orolcha, cho‘qqi, suv osti qoyasi deb, ammo qoya bo‘lganda ham harakatdagi, tutqich bermas, jumboqli qoya tarzida tilga olina boshladi.

1867-yilning 25-martiga o‘tar kechasi Monreal okean kompaniyasiga qarashli «Moraviya» kemasi kenglikning 27-daraja 30-daqiqasida va uzunlikning 72-daraja, 15-daqiqasida hech qanday xaritaga tushmagan qoyaga urildi. «Moraviya» orqadan esayotgan shamol va to‘rt yuz quvvatli mashina yordamida o‘n uch uzel [9] tezlikda suzayotgan edi. Kema korpusi o‘ta mustahkam bo‘lmaganida, shunday katta tezlikda shiddat bilan kelib urilish kema uchun ham, undagi ikki yuz o‘ttiz yetti yo‘lovchi va guruh uchun ham halokatli tugashi turgan gap edi.

Bu to‘qnashuv ertalab soat beshda sodir bo‘ldi. Kun endi yorishayotgan edi. Qorovulda turgan ofitserlar bortga yugurib bordilar. Ular okean sathini sinchiklab ko‘zdan kechirishdi. Biroq qudratli paroxod parragi zarbidan hosil bo‘ladigani kabi uch kabelt [10] masofada ko‘tarilayotgan kuchli to‘lqindan bo‘lak hech qanday shubhali narsa sezishmadi. «Moraviya» bu yerning aniq koordinatlarini belgilab olgach, yo‘lida yana davom etdi. Bu to‘qnashuvda kemaning tashqi tomoni shikastlanmagan edi, binobarin, «Moraviya»ning guruh tarkibi kema suv osti qoyaga urildimi yoki cho‘kib qolgan biror kemagami, degan masala ustida rosa bosh qotirishdi.

Portga kelib quruq dokka chiqib olgach, «Moraviya»ning tag yog‘ochi shikastlangani aniqlandi.

Uch haftadan keyin xuddi shu tarzda yana o‘sha hol qaytarilmaganida, bu g‘alati voqea ham avvalgilari singari oradan ko‘p o‘tmay unutilib ketgan bo‘lar edi. Faqat bu gal shikastlangan kema mashhur kemachilik shirkatiga qarashli bo‘lgani uchun bu voqea bir zumda hamma yoqqa yoyilib, butun dunyoda shov-shuvga sabab bo‘ldi.

Kemalari Yevropa bilan Amerika orasida birinchi bo‘lib qatnay boshlagan ingliz kemachisi Kyunardning nomi hammaga ma’lum bo‘lsa kerak. Kyunard kemachiligining yigirma yetti yillik faoliyatida uning kemalari Atlantika okeanini ikki ming martadan ko‘proq kesib o‘tgan, shu vaqt ichida biror marta ham kech qolmagan, kema qatnovini biror marta bekor qilmagan, unga ishonib topshirilgan xat-xabarlardan birontasini yo‘qotmagan edi. Kyunard kemachiligining obro‘-e’tibori shu qadar zo‘r ediki, u raqobatdan ham cho‘chimasdi. Bu hodisa ana shu kompaniyaning eng yaxshi kemalaridan biri bilan sodir bo‘lgani uchun ham zudlik bilan hamma yoqqa tarqaldi.

1867-yilning 13-aprelida dengiz sathi oynaday silliq va sira shamol yo‘q edi. Shu kuni «Shotlandiya» g‘arbiy uzunlikning 15-darajasi, 12-daqiqasida va shimoliy kenglikning 45-darajasi, 37-daqiqasida suzib borar edi. Ming quvvatli mashina kemani o‘n uch-u yuzdan qirq uch uzel tezlikda olib ketayotgan edi «Shotlandiya» g‘ildiraklari soat tebratgichiday bir maromda aylanib, suvni yorib borardi.

Tushdan keyin choy ichib o‘tirishgandi, «Shotlandiya» kemasi o‘ng tomondagi g‘ildirakdan ancha narida bir narsaning xiyol urilishidan yengil tebranib oldi.

Bu zarb shu qadar kuchsiz bo‘ldiki, tryumdan: «Tryumga suv kirdi. Cho‘kyapmiz!» degan qichqiriqlar eshitilmaganda, bunga kema palubasidagilar e’tibor ham bermagan bo‘lardilar.

Yo‘lovchilarning sarosimaga tushishi tabiiy edi, albatta. Ammo kapitan Anderson ularni tinchlantirdi. Darhaqiqat, suv o‘tkazmaydigan devorlar bilan yetti hujra ajratilgan «Shotlandiya» kemasi uchun suv o‘tkazadigan bitta teshik uncha xavfli emas edi.

Kapitan Anderson zudlik bilan tryumga tushib, beshinchi hujraga suv kirganini aniqladi. Suv oqimining tezligiga qaraganda kema durustgina teshilganga o‘xshardi, yaxshiyamki, bu hujrada bug‘ qozonlari yoqilmas edi.

Kapitan Anderson mashinani to‘xtatishga farmoyish berib, matroslardan biriga suvga tushishni buyurdi. Matros kema korpusida eni ikki metr keladigan teshik borligini ma’lum qildi. Bunday teshikni dengizda turib tuzatish haqida so‘z bo‘lishi ham mumkin emas. Shuning uchun ham «Shotlandiya» g‘ildiraklari suvga yarim botgan holda bir amallab yo‘lida davom etdi.

O‘sha paytda kema Klir burnidan uch yuz mil narida bo‘lib, Liverpul portiga uch kun kechikib keldi. Bu hodisa butun Angliyani qattiq tashvishga solib qo‘ygan edi.

«Shotlandiya»ni quruq dokka olib chiqishib, kompaniya muhandislari uni ko‘zdan kechirishdi. Ular o‘z ko‘zlariga ishongilari kelmasdi: kemaning qayerigacha suvga cho‘kib turganini ko‘rsatadigan chiziqdan ikki yarim metr pastda kema korpusi teng yonli uchburchak shaklida teshilgan edi. Kema teshilgan joyning atrofi atayin silliqlanganday tep-tekis. Aftidan, kema korpusini teshgan asbob juda mustahkam bo‘lsa kerak.

Kemaning qalinligi to‘rt santimetr keladigan temir qoplamasini teshgan asbob qanday qilib undan chiqdi ekan, buni sira tushunib bo‘lmas edi...

«Shotlandiya» bilan sodir bo‘lgan hodisa kishilarning so‘nayotgan qiziqishini qayta avj oldirib yubordi. Shu daqiqadan boshlab noma’lum sabablar bilan dengizda sodir bo‘lgan butun halokatlarni bahaybat maxluqqa olib borib taqayveradigan bo‘lishdi. Dengiz statistikasi bo‘yicha har yili halokatga uchraydigan uch ming kemadan kamida ikki yuztasi «noma’lum yo‘qolganlar» qatoriga qo‘shilishini hisobga olganda, tabiiyki, afsonaviy bahaybat maxluqning gunohi kun sayin og‘irlashib boraverdi.

Adolatdanmi, yo‘qmi, ko‘ngilsizliklarning barchasi uchun javobgarlikni bahaybat maxluqqa yuklay boshlagan jahon jamoatchiligi qit’alararo xabarlarga ko‘ra, u tobora ko‘proq xavf tug‘dirayotganidan tashvishlanib, dengizni qaysi yo‘l bilan bo‘lmasin, bu dahshatli mavjudotdan xoli etishni talab etdi.

[10] Kabelt – uncha katta bo‘lmagan masofalarni o‘lchaydigan dengiz o‘lchovi (taxminan 200 metr).

[7] Aristotel – qadimgi Gretsiyaning buyuk olim va mutafakkirlaridan biri (eramizgacha 384 – 322 yillar). Kay Sekund Pliniy – rimlik yozuvchi va olim (eramizgacha 23–79 yillar).

[6] Arxershteven – tag to‘sinning kema quyrug‘iga kelib taqaladigan qismi.

[9] Ya’ni soatiga o‘n uch dengiz mili. Bir dengiz mili – 1852 m..

[8] Linney Karl – (1707 –1778) – shved naturalisti.

[2] Kyuve, Laseped, Dyumeril, Katrfaj – naturialist olimlar.

[1] Shkiper – harbiy kemada kema anjomlari mudiri.

[4] Geyzerlar – issiq suv manbalari bo‘lib, u ma’lum bir muddatgacha (25 daqiqadan 3 soatgacha) issiq suv va bug‘ o‘tib turadi.

[3] Fut – o‘lchov birligi; bir ingliz futi 30,4 santimetrga teng.

[5] Forshteven – kema tag to‘sinining kema burniga kelib taqaladigan uch qismi.

Ikkinchi bob
TARAFDOR VA QARShILAR

Yuqorida qayd etilgan voqealar sodir bo‘lib turgan kezlarda men Shimoliy Amerikaning Nebraska shtatining odamzod qadami yetmagan yerlarida kezib yurgan edim. Fransiya hukumati meni bu ilmiy ekspeditsiyaga naturalist hamda Parijdagi tabiat tarixi muzeyi qoshidagi adyunkt-professor sifatida yuborgan edi.

Nebraskada o‘tkazilgan olti oy mobaynida juda qimmatli kolleksiyalar to‘plab, 1867-yilning mart oyi oxirlarida Nyu-Yorkka qaytdim. Fransiyaga birinchi maylarda qaytishim kerak edi. Shuning uchun qolgan vaqt ichida o‘zimning mineralogik hamda botanik va zoologik kolleksiyalarimni tartibga solmoqchi bo‘ldim.

Men jamoatchilikni tashvishlantirayotgan bu voqealardan albatta xabardor edim. Axir butun gazeta va jurnallarning sahifalari dengizdagi bahaybat maxluq haqidagi xabarlar bilan to‘lib-toshgan bir paytda boshqacha bo‘lishi ham mumkinmidi? Bu jumboq menda ham qiziqish uyg‘otdi.

Hodisalarni qanday sharhlashni bilmay, o‘zimni har tomonga urardim. Bunda albatta bir sir bor: har bir narsaga shubha bilan qaraydigan odam ham «Shotlandiya»ning teshilgan bortini ko‘rgach, bunga ishonchi komil bo‘ladi. Butun Nyu-York hayajonda edi. Voqeadan uncha xabardor bo‘lmagan kishilarning suzar orolcha, tutqich bermas suv osti qoyasi degan farazlari e’tibordan tushib qoldi. Chindan ham o‘sha suzuvchi qoyaning qudratli mashinasi bo‘lmasa qanday qilib bunaqa tezlik bilan harakat qilishiga aql bovar qilmasdi.

Bir vaqtlar cho‘kkan ulkan kemalardan biri suv betiga chiqib qalqib yuribdi, degan taxmin ham qolib ketdi, chunki bunday kemalar katta tezlikda oqib yurolmas edi.

Shunday qilib, masalani hal etishning haqiqatga yaqin ikki yo‘li qoldi: bahaybat maxluq yo juda katta jonivor yoki favqulodda kuchli dvigatelli suv osti kemasi.

Bu so‘nggi, haqiqatga birmuncha yaqin taxmin ham har ikkala yarim sharda o‘tkazilgan tekshirishlardan keyin puchga chiqdi.

Suv osti kemasi bir shaxsniki deb taxmin qilish mumkin emas, chunki uni qayerdadir baribir yasash kerak edi. Bunday ulkan kemani yasayotganda esa u odamlar e’tiborini jalb etmay sira iloj yo‘q.

Shunday dahshatli vayron qiluvchi kuchga ega bo‘lgan mexanizmni qurishga faqat biror davlatninggina qurbi yetar edi. Insoniyatga o‘lim keltiruvchi qurollarning yangidan-yangi turlarini ixtiro qilishga zo‘r berilayotgan bizning ayanchli kunlarimizda biron davlatning boshqalardan yashirincha shunday jangovar kema qurib, uni amalda sinab ko‘rgan bo‘lishi ehtimoldan xoli emas.

Ammo harbiy kema haqidagi faraz ham yo‘q bo‘ldi. Chunki barcha hukumatlar o‘zlarining bu ishga aloqalari yo‘qligini ma’lum qildilar. Bahaybat maxluqning okeandagi xalqaro kemalar qatnoviga xavf solayotganidan bayonotlarning to‘g‘riligiga shubha qilmasa ham bo‘lardi. Buning ustiga, ma’lum bir shaxs ulkan suv osti kemasini maxfiy ravishda yasay olmagach, raqobatchi mamlakatlar har qadamini kuzatayotgan biror davlatning bunday ishni uddalay olishi to‘g‘risida gapirmasa ham bo‘ladi.

Shunday qilib, Angliya, Fransiya, Rossiya, Germaniya, Italiya, Amerika va hatto Turkiyadan ham ma’lumotlar olingach, suv osti kemasi, degan taxmin o‘z-o‘zidan yo‘q bo‘ldi. Tuturiqsiz matbuot kulgi ostiga olganiga qaramay, bahaybat maxluq yana suv yuzasiga qalqib chiqdi va hayajonlangan xayolot yana birin-ketin g‘oyat afsonaviy farazlarni to‘qiyverdi.

Nyu-Yorkda ko‘pgina kishilar mendan hammani hayajonlantirayotgan shu masala yuzasidan o‘z mulohazalarimni aytib berishimni so‘rashdi. Fransiyadan ketishimdan biroz oldin «Okean tubining sirlari» nomli ikki tomlik kitobimni chiqargan edim. Ilmiy jamoatchilik tomonidan yaxshi kutib olingan bu kitob menga birmuncha kam o‘rganilgan tabiat tarixi sohasida mutaxassis degan nom olish huquqini berdi.

Mendan o‘z fikrimni aytishimni qat’iy iltimos qila boshlashdi. Turli bahonalar bilan men bundan bosh tortib yurdim. Ammo «Nyu-York axboroti»ning qaysar reportyorlari hol-jonimga qo‘ymagach, gazetxonlarga okeandagi g‘aroyib voqealar haqidagi mulohazalarimni aytib berish uchun va’da berishga majbur bo‘ldim.

Mana, nihoyat 30-aprelda gazetada professor Per Aronaksning batafsil maqolasi chiqdi va unda bahaybat maxluq haqidagi masala har tomonlama yoritilib, ma’lum bo‘lgan barcha dalillar ilmiy nuqtayi nazardan baholandi.

Shu maqoladan parcha keltiraman.

«Shunday qilib, – deb yozdim men ilgari surilgan barcha taxminlarni birma-bir keltirib, – aqlga sig‘adigan boshqa biror taxminga asoslana olmasligimiz tufayli, bahaybat maxluqni juda kuchli dengiz hayvoni deyishdan bo‘lak ilojimiz yo‘q.

Juda chuqurlikdagi okean hayoti bilan biz mutlaqo tanishmasmiz. Hech qanaqa burgi hali u yerga yetgani yo‘q. Bu tubsiz chuqurlikda nimalar bo‘lyapti? U yerda qanday mavjudotlar yashayapti, dengiz sathidan o‘n ikki-o‘n besh ming metr chuqurlikda [11] qanaqa mavjudotlar yashay oladi». Bu mavjudotlarning tuzilishi qanaqa? Bu haqda hatto biror taxmin ham aytish qiyin.

Bu masalani ikki yo‘l bilan yechish mumkin: yo yer yuzidagi barcha mavjudotlar bizga ma’lum yoki ulardan faqat ayrimlari ma’lum.

Bordi-yu, sayyoramizda yashayotgan barcha mavjudotlarni bilmasak, tabiatning hali bizga noma’lum sirlari bo‘lsa, unda baliq yoki dengiz sut emizuvchilarining juda chuqurlikda o‘z qonun-qoidalari bilan yashayotgan va bizga ma’lum bo‘lmagan turlari va nasllari borligini inkor etishga asosimiz yo‘q. Bunday mavjudotlar okeanning tadqiqotchilar yeta olmaydigan quyi qatlamlarida yashashi va biror noma’lum ta’sir ostida yoki hech qanday sababsiz vaqt-vaqti bilan suv sathiga suzib chiqishi mumkin.

Aksincha, bordi-yu, tirik mavjudotlarning barcha turlari bizga ma’lum bo‘lsa, unda biz o‘rganayotgan bahaybat maxluqni turkumlarga ajratilgan dengiz hayvonlari qatoriga qo‘shmog‘imiz kerak. Bunday taqdirda men juda ulkan narval [12] mavjud degan fikrni ilgari surardim.

Oddiy narvalning bo‘yi ko‘pincha o‘ttiz futga yetadi. Ana shu uzunlikni beshga, o‘nga ko‘paytiring, uning kattaligiga qarab qoziq tishida qancha kuch bo‘lishi mumkinligini chamalang va shunda sizni tashvishlantirayotgan jumboqqa javob olasiz. Bu hayvon «Xanaan» ofitserlari aytgan hajmga teng keladi, qoziq tishlari «Shotlandiya» korpusidagiday shaklda tesha oladi, uning paroxodni okean tubiga cho‘ktirishga yetarli kuchi ham bo‘ladi.

Chindan ham narvalning o‘ziga xos qoziq tishi yoki ayrim naturalistlarning tili bilan aytganda, alebardasi bor. Bu alebarda po‘latdek qattiq bo‘ladi. Ana shunday alebardalarni narvallar bilan jangda ko‘pincha mag‘lubiyatga uchraydigan kitlarning tanasidan bir necha marta topib olishgan. Bir yonidan kirib, ikkinchi tomonidan teshib chiqqan ana shunday alebardalarni yog‘och kemalarning korpusidan mashaqqat bilan sug‘urib olishgan.

Parijdagi tibbiyot fakultetining muzeyida uzunligi ikki-yu chorak metr keladigan alebarda bor. Bu alebarda o‘zak tomonining yo‘g‘onligi qirq sakkiz santimetr.

Shunday qilib, oddiylaridan o‘n baravar katta va juda ulkan alebarda yoki qoziq tishli narvalni ko‘z oldimizga keltiramiz, soatiga yigirma dengiz mili tezligida yura oladi, deb faraz etamiz, uning jismini tezligiga ko‘paytiramiz, ana shunda u bilan to‘qnashgan har qanaqa kemaning ham halokatga uchrashi sizni taajjublantirmaydi!

Pirovardida shuni aytmoqchiman: hozircha boshqa batafsilroq ma’lumotlar yo‘q ekan, men bu bahaybat maxluqni oddiy alebardali emas, balki usti po‘lat bilan qoplangan, kemaday mustahkam va kuch-quvvatda ham undan qolishmaydigan haqiqiy taranli narval deb hisoblayman!

Bu kamdan-kam uchraydigan g‘aroyib voqeani... agar u darhaqiqat chin bo‘lsa, faqatgina shunday izohlash mumkin. Buning o‘zi hali tadqiq etishga muhtojdir».

Ana shu so‘nggi ibora qo‘rqoqlik orqasida yozilgan: men buni olimlik mavqeyimni saqlash va amerikaliklar oldida kulgi bo‘lishga turtki bermaslik uchun yozdim. Shunday qilib, men bu bilan o‘zimni oqlash chorasini topib qo‘ygan bo‘lsam ham, ammo bahaybat maxluqning mavjudligiga hech qanday shubham yo‘q edi.

Mening maqolam keng tarqalib, katta shov-shuvlarga sabab bo‘ldi. Hatto unga bir qancha tarafdorlar ham to‘plandi. Jumboqni hal etmoq uchun unda keltirilgan dalillar tasavvur qilib ko‘rishga katta imkoniyat berdi. Odamlar g‘ayritabiiy narsalarni o‘ylashni yaxshi ko‘rishadi. Dengiz esa, darhaqiqat, juda ulkan mavjudotlarning o‘sishi uchun sharoit yaratib bera oladigan birdan-bir qulay muhitdir. Yerdagi fil va karkidon singari yirik mavjudotlar ular oldida arzimagan gap. Sut emizuvchilarning kit singari eng yirik namunasi ham dengizda yashaydi. Nega endi o‘sha yerda gigant mollyuskalar, uzunligi yuz metr keladigan dahshatli qisqichbaqasimon omarlar yoki har birining vazni ikki yuz tonnagacha yetadigan qisqichbaqalar yashashi mumkin deb faraz qilmas ekanmiz. Oldingi geologiya davrlarida to‘rt oyoqlilar, to‘rt qo‘llilar, qushlar va o‘rmalovchilar juda ulkan bo‘lgan. O‘n yillar, yuz ming yillardan keyingina ular hozirgi hajmgacha kichrayganlar.

Yer qatlami doimiy o‘zgarishda bo‘lib tursa-yu, shu davr mobaynida dengiz tarkibi o‘zgarishsiz qolsa, nega endi unda hayvonot olamining oldingi geologik davrlardan namunalar saqlanib qolmas ekan?! Nega endi dengiz o‘z qa’rida umrlari yillar bilan emas, balki asrlar yoki ming yillar bilan o‘lchanadigan ana shu dastlabki bahaybat mavjudotlarning so‘nggi namunalarini saqlamagan bo‘lsin?

Sirasini aytsam, shirin xayolga berilib ketdim. Lekin bu haqda boshqalarga nisbatan kamroq o‘ylardim.

Yana qaytaraman, bu ajoyib hodisaning tabiati to‘g‘risida boshqa bahs-munozara bo‘lmadi. Jamiyat ertaklardagi dengiz ilonlariga sira aloqasi bo‘lmagan qandaydir juda katta hayvonning borligiga ishondi. Biroq ba’zilarga bu masala ilmiy nuqtayi nazardan qiziq bo‘lib ko‘rinsa, okean kemalarining xavfsizligidan manfaatdor inglizlar va amerikaliklar oldida dengizni bu xavfli maxluqdan tezda xoli etish uchun zarur choralar ko‘rish masalasi turar edi.

Moliya va savdo masalalari bilan shug‘ullanuvchi matbuot endi bahaybat maxluq bilan bog‘liq bo‘lgan masalaga faqat shu nuqtayi nazardan yondasha boshladi. «Dengiz sharhlovchisi», «Lloyd gazetasi», «Paketbot», «Dengiz savdosi gazetasi» kabi katta ziyon ko‘rish xavfi tug‘ilib turgan sug‘urta jamiyatlarining mana shu barcha matbuot organlari bahaybat maxluqqa qarshi shafqatsiz urush e’lon qilishni yakdillik bilan talab eta boshladilar.

Jamoatchilik, birinchi navbatda shimoliy amerikaliklar fikri sug‘urta jamiyatlari tomonida edi. Nyu-Yorkda narvalni ovlash uchun ekspeditsiya tayyorlay boshladilar. Bu ekspeditsiya uchun tezyurar «Avraam Linkoln» harbiy kemasini shaylashga qaror qilindi.

Harbiy qurol-yarog‘lar tayyorlanadigan barcha yerlarning eshiklari, qaysi yo‘l bilan bo‘lmasin, tezroq suzib ketishga harakat qilayotgan shu kema komandiri kapitan Faragut uchun keng ochib qo‘yildi. Ammo shunday paytlarda odatdagiday, maxluqni qidirib borishga qaror qilingan zahoti aksiga olib, u ko‘rinmay ketdi. Ikki oy davomida u haqda hech kim hech nima eshitmadi. Bironta kema uni uchratmadi. Go‘yo narval unga qarshi yurish boshlanishini sezganday edi. Atlantika okeani suv osti kabellari orqali shu qadar ko‘p gapirildiki!.. Hazilkashlar mug‘ombir narval juda ko‘p telegrammalardan birini olib, shosha-pisha iniga kirib ketdi, deb kulishdi.

Shunday qilib, harbiy kema safar hozirligini ko‘rib, g‘ayrioddiy ovga zarur anjomlar bilan jihozlanib bo‘lganda, kapitan qayoqqa qarab yurishni bilolmay hayron edi.

Hammaning sabr kosasi to‘lay deb turganda, San-Fransisko va Shanxay oralig‘ida qatnaydigan kema bundan qariyb uch hafta muqaddam maxluqni Tinch okeanining shimoliy qismida uchratgani haqida xabar tarqalib qoldi. Bu xabar juda katta taassurot qoldirdi. Kapitan Faragutga safarni loaqal bir kunga ham kechiktirishga ruxsat berishmadi. Oziq-ovqat kemaga ortilgan, tryumlar ko‘mir bilan liq to‘la, guruh tarkibi shay. O‘txonani yoqib, bur hosil qilish-u langarni ko‘tarib jo‘nab ketish qolgan edi, xolos.

Kapitan Faragut hatto yarim kungina kechikkanda ham uni hech kim kechirmas edi. Sirasini aytganda, uning o‘zi ham yo‘lga oshiqardi.

«Avraam Linkoln» kemasining jo‘nab ketishiga uch soat qolganda menga quyidagi mazmundagi maktubni topshirishdi:

«Janob professor Aronaksga.

«Beshinchi avenyu» mehmonxonasi, Nyu-York.

Muhtaram janoblari!

Agar siz «Avraam Linkoln»dagi ekspeditsiyaga qo‘shilishga rozi bo‘lsangiz, Qo‘shma Shtatlar hukumati Fransiya Siz orqali ushbu tashabbusga qo‘shildi, deb mamnun bo‘lar edi. Kapitan Faragut Sizga alohida kayuta ajratib beradi.

Sizga astoydil ixlosmand dengiz ministri

D.B.Gobson».

[11] Okeanning eng chuqur yeri 10000 metrdan ortiqroqdir (Tinch okeanida); 12000 – 15000 metr chuqurlik esa yo‘q.

[12] Narval – kitsimon sutemizuvchi yakka shox dengiz hayvoni. Urg‘ochi narvallarning chap jag‘ining yuqori qismida katta qoziq tishi bo‘ladi.

Uchinchi bob
«XO‘JAM ShUNI ISTASALAR»

Dengiz ministrining xatini olishimdan biroz oldin men Shimoli-g‘arbiy muzliklar [13] orqali o‘tish to‘g‘risida qanchalik o‘ylagan bo‘lsam, narvalni qidirib borish haqida ham shunchalik bosh qotirayotgan edim. Xatni olganimdan keyin oradan biroz vaqt o‘tgach, chinakam vazifam, hayotimning yagona maqsadi ana shu xavfli bahaybat maxluqni qidirib borish va insoniyatni undan xalos etish ekanligini tushunib yetdim.

Ayni vaqtda men endigina og‘ir safardan qaytib, juda charchagan, dam olishim zarur edi. Vatanimga, yor-do‘stlarim huzuriga, Botanika bog‘i yonidagi kichkina uyimga, o‘zimning qimmatli va bebaho kolleksiyalarimga qaytish orzusida edim. Biroq meni hech nima to‘xtata olmadi. Men hamma narsani – charchoqni ham, yor-do‘stlarimni ham, kolleksiyalarimni ham unutdim va hech ikkilanmay Amerika hukumatining taklifini qabul etdim.

«Buning ustiga, – deb o‘yladim men, – hamma yo‘llar Yevropaga olib boradi, binobarin, narval ham meni Fransiya sohillariga yetaklasa ajab emas. Bu katta o‘lja Yevropa dengizlarida qo‘lga tushib qolsa bormi?! O‘shanda uning qoziq tishidan loaqal yarim metrini Parijdagi tabiat tarixi muzeyiga olib borardim!»

Ammo hozircha narvalni Tinch okeanining shimoliy qismida qidirishga to‘g‘ri keldi. Bu Fransiyaga qaytish uchun butun dunyoni aylanib chiqishim kerak, degan gap.

– Konsel! – deya qichqirdim men sabrsizlik bilan.

Konsel – mening xizmatkorim. U safar vaqtida hamisha menga hamroh. Bu flamandiyalikka ixlosim juda baland. O‘z navbatida, u ham menga shunchalik ixlosmand. U tabiatan sovuqqon, beg‘amroq, xushfe’l, og‘ir-vazmin, mo‘min-ma’qul va tirishqoq; turmushda bo‘lib turadigan mayda-chuyda tasodiflarga ortiqcha e’tibor berib o‘zini diqqat qilavermaydigan, hamma ish qo‘lidan keladigan, hamisha ishga tashna odam. Ismi jismiga monand emas [14]. Iltimos qilishganda ham hech kimga maslahat bermaydi.

Konsel mening kichkina uyimga kelib turadigan olimlar davrasida muttasil bo‘lganidan talaygina narsalarni o‘rgandi, tabiat fani tasnifi sohasida mutaxassisga aylandi. Butun bo‘limlar, guruhlar, sinflar, sinfchalar, turkumlar, oilalar, nasllar, turlar va turchalar narvoniga akrobatlarcha chaqqonlik bilan chiqib tusha olardi. Biroq uning butun bilimi ana shuning o‘zidangina iborat edi. Turlarga bo‘lish nazariyasini yaxshi bilardi-yu, amaliy bilimdan juda uzoq edi. Nazarimda, u tashqi ko‘rinishdan kitni kashalotdan ajrata olmasdi.

Shunga qaramay u ajoyib odam!

O‘n yil davomida Konsel butun ilmiy ekspeditsiyalarda men bilan birga bo‘ldi. Men biron marta uning safar cho‘zilib ketdi yoki charchadim deb noliganini eshitmasdim. Konsel istagan daqiqada, qaysi mamlakat bo‘lmasin – Xitoymi yoki Kongomi surishtirmay, hech narsadan cho‘chimay ketaverardi.

Uning salomatligi juda yaxshi. Bundaylar hech qanaqa kasallikdan qo‘rqmaydi. U mushaklari baquvvat, asablari metin bir odam edi.

Konsel o‘ttiz yoshda edi. Uning yoshi xo‘jayinning yoshiga o‘n beshning yigirmaga nisbatiday gap. Qirq yoshimni shu qadar murakkab majoziy yo‘l bilan bildirganim uchun uzr. Konselning bir kamchiligi bor edi. U ashaddiy rasmiyatchi, men bilan doim uchinchi shaxsda gaplashardi. Shunday kezlarda ko‘pincha yuragim toshib ketardi.

– Konsel! – yana chaqirdim va ayni vaqtda shosha-pisha safar hozirligini ko‘ra boshladim.

Konselning menga haddan tashqari sodiqligiga imonim komil edi. Odatda, men safarga chiqish oldidan hech qachon uning roziligini so‘rab o‘tirmas edim, ammo bu gal ekspeditsiyaning qancha cho‘zilishi ham ma’lum emas, buning ustiga bu ish xavfli edi. Kemani pista po‘chog‘iday to‘ntarib tashlashga qurbi yetadigan maxluqning izidan borish hazilakam gap emas! Dunyodagi eng og‘ir-vazmin odam ham bir o‘ylab ko‘rardi. Ammo Konsel nima derkin?

– Konsel! – uchinchi marta chaqirdim men.

Konsel kirib keldi.

– Xo‘jam meni chaqirdilarmi? – so‘radi u kirgan zahoti.

– Ha, azizim. Safar jabdug‘ini hozirla. Ikki soatdan keyin jo‘naymiz.

– Xo‘jam shuni istasalar, tayyorman, – deya bamaylixotir javob berdi Konsel.

– Har bir daqiqa g‘animat. Butun kerakli narsalarni – ust-bosh, ko‘ylak, paypoqlarni jomadonga sol. Siqqancha joyla, ammo mumkin qadar tezroq bo‘l!

– Xo‘jamning kolleksiyalari-chi? – luqma tashladi Konsel.

– Ularni keyinga qoldiramiz. Mehmonxonada turib tursin.

– Bug‘u-to‘ng‘izni-chi?

– O‘zlari boqishaveradi. Aytganday, butun hayvonotxonamizni Fransiyaga jo‘natishlarini aytishim kerak.

– Demak, biz Parijga bormayotgan ekanmiz-da? – deb so‘radi Konsel.

– Nima desam bo‘ladi, – deya mujmal javob qaytardim men, – biroz aylanma yo‘l bilan borishga to‘g‘ri kelyapti, shekilli...

– Xo‘jam shuni istasalar, har qanday aylanma yo‘l bosh ustiga.

– Albatta bu hech gap emas! Faqat yo‘l biroz olisroq bo‘ladi... Biz «Avraam Linkoln»da jo‘naymiz.

– Xo‘jam shuni istasalar, – deya vazminlik bilan tasdiqladi Konsel.

– Konsel, bu yerda gap bahaybat maxluq, o‘sha mashhur maxluq haqida borayapti. Biz okeanlarni undan xoli etishimiz kerak. «Okean tubining sirlari» ikki tomligining muallifi kapitan Faragut bilan bo‘ladigan safardan bosh torta olmaydi... Bu sharafli vazifa, ammo shu bilan birga xatarli ham! Narval bizni orqasidan qayoqqa ergashtirib borishi noma’lum... Bu maxluq juda injiq bo‘lishi ham mumkin. Ammo nima bo‘lsa ham biz boramiz! Kapitanimiz – zo‘r odam.

– Xo‘jam qayoqqa borsalar, men ham o‘sha yoqqa boraveraman-da, – dedi Konsel.

– Yaxshilab o‘ylab ol! Sendan hech narsani yashirmoqchi emasman. Bu – borsa qaytish qiyin bo‘lgan safarlardan.

– Xo‘jam shuni istasalar...

Oradan chorak soat o‘tganda jomadonlar taxt qilib qo‘yilgan edi. Konsel hech narsani unutmadi. Bu ajoyib odam ko‘ylak va ust kiyimlarni ham qush va sut emizuvchilarni turlarga ajratgani kabi ko‘ngildagiday joyladi. Yo‘lak mulozimi yukimizni mehmonxonaning chiqaverishiga olib borib qo‘ydi. Men pastki qavatdagi hamisha odamlar bilan liq to‘la idoraga tushdim va jonivorlar hamda quritilgan o‘simliklar joylashtirilgan toylarni Parijga jo‘natish lozimligini aytdim. Bug‘u-to‘ng‘izga yetadigan miqdorda kredit ochdim va qarzlarimni to‘lab, nihoyat, aravaga sakrab chiqdim. Bu yerda Konsel o‘tirar edi.

Ekipaj Brodvey bo‘yidan Yunion xiyoboniga borib, so‘ngra To‘rtinchi avenyuga qayrildi va undan Katrinstritga yetib, nihoyat, O‘ttiz to‘rtinchi qirg‘oqda to‘xtadi. U yerdan parom hammamizni – odamlarni, otlar va ekipajni Bruklinga, Gudzon daryosining chap qirg‘og‘ida joylashgan Nyu-York shahar chekkasiga olib o‘tdi. Bir necha daqiqadan so‘ng arava to‘g‘ri ikkita mo‘risidan halqa-halqa qalin tutun chiqarayotgan «Avraam Linkoln»ning ko‘chma ko‘prikchasi oldiga kelib to‘xtadi.

Yukimiz bir zumda kemaga ortildi. Men trapdan yugurib bora turib, kapitan Faragutni qayerdan topsa bo‘ladi deb so‘radim. Matroslardan biri meni ko‘prikkacha boshlab borib, ochiq chehrali novcha dengizchini ko‘rsatdi. U menga qo‘lini uzatdi.

– Janob Per Aronaksmi? – so‘radi u.

– Xuddi shunday, – javob berdim men. – Kapitan Faragutmisiz?

– Shaxsan o‘zlari. Xush kelibsiz, janob professor! Kayuta sizga muntazir.

Men ta’zim qildim va ketish oldidagi dolzarb daqiqalarda kapitanga xalaqit bermaslik uchun matrosdan ajratilgan kayutani ko‘rsatishini so‘radim.

«Avraam Linkoln» nazarda tutilgan ekspeditsiya uchun juda mos edi. U tezlikni soatiga o‘n sakkiz-u o‘ndan uch milgacha yetkaza oladigan, eng takomillashgan mashinalar bilan jihozlangan tezyurar kema edi. Sirasini aytganda, shu katta tezlik ham gigant narvalni quvishga yetarli emasdi.

Kemaning ichki jihozlari ham uning dengizda suzish sifatlaridan qolishmas edi. Menga ajratilgan kayuta kemaning quyruq tomonidagi ofitserlar bo‘lmasida joylashgan bo‘lib, u menga juda ma’qul edi.

– Bu yerda yaxshilab joylashib olishimiz mumkin, – dedim men Konselga.

– Xo‘jamning ruxsatlari bilan aytmoqchimanki, bu yer makonidan ajralgan qisqichbaqa shilliqqurtning chig‘anog‘iga joylashib olganday gap bo‘lar ekan-da, – dedi mening olim xizmatkorim.

Men Konselni jomadondagi narsalarni chiqarib olish uchun kayutada qoldirib, o‘zim jo‘nashga tayyorgarlikni ko‘rish maqsadida kema sahniga chiqdim.

Xuddi shu daqiqada Faragut «Avraam Linkoln»ni Bruklin qirg‘og‘ida saqlab turgan arqonni yechishga buyruq berdi. Chorak soat kechikkanimda «Avraam Linkoln» mensiz suzib ketib, favqulodda qiziq ekspeditsiyaga ishtirok etolmas edim. Sirasini aytganda, har bir narsaga ishonchsizlik bilan qaraydigan odamlar bu ekspeditsiyaning eng haqqoniy tafsilotiga ham ishonmasalar ajab emas.

Kapitan Faragut narvalga qarshi yurishni bir kun emas, hatto bir soat, loaqal bir daqiqaga ham kechiktirgisi yo‘q edi.

U kema muhandisini chaqirdi.

– Bug‘ bosimi yetarlimi? – so‘radi u.

– Xuddi shunday, kapitan.

– Sekin yurilsin! – buyruq berdi kapitan.

Siqilgan havo harakatga keltirayotgan telegraf orqali bu buyruqni olgan mexanik kemani ishga tushiradigan richagini aylantirdi.

Bug‘ vishillab silindrlarga o‘tdi va porshenlar eshkakni aylantiradigan vallarni harakatga keltirdi. Vintning yassi parraklari borgan sari tezroq aylana boshladi va «Avraam Linkoln»ni kuzatuvchilar bilan liq to‘la yuzlab kema va shatakchi paroxodchalar hamrohligida salobat bilan suzib ketdi. Bruklin qirg‘oqlari tomoshaga kelganlar bilan to‘lib ketgan edi. Minglab tomoqlarni qirib chiqqan uch marta «ura» sadosi momaqaldiroqning gumburlashiday yangradi. «Avraam Linkoln» Nyu-York joylashgan yarim orol chetidan Gudzon daryosi suviga kirib olguncha minglab dastro‘mollar olomon boshi uzra havoda hilpirab, kemani tabriklab turdi. «Avraam Linkoln» Gudzon daryosi oqimiga qarab pastga suzib, hashamatli uylar zanjirday tizilishgan Nyu-Jersi yoqalab borib, qo‘rg‘onlar yonidan o‘tayotganida, ularning to‘pdan o‘q uzib berayotgan salyutlariga javoban quyruq tomondagi o‘ttiz to‘qqizta yulduz bilan bezatilgan bayroqni uch marta ko‘tarib tushirdi. Shundan so‘ng kema yurishini sekinlatib, dengiz kanalining kemalar yuradigan va bakenlar [15] bilan belgilab qo‘yilgan loyqa farva teriga kirib, yana minglab tomoshabinlar tabriklayotgan qumloq Sandi-Gukni ortda qoldirib, ochiq dengizga chiqib oldi.

Turnaqator bo‘lib kelayotgan kemachi va shatakchilar «Avraam Linkoln»ni chiroqlari Nyu-York portiga kiraverishni yog‘du bilan ko‘rsatib turgan suzgich mayaklargacha kuzatib kelishdi. Kunduz soat uch edi. Lotsman narvonchani tashladi, eshkakli qayiq uni tezda kemaga yetkazdi va «Avraam Linkoln» tezligini oshirib, Long-Aylend sohillari bo‘ylab suzib ketdi. Kechqurun soat sakkizlarda Fayr-Aylend chiroqlari ko‘rinmay qoldi va kema shitob bilan Atlantika okeanining qoramtir suvi bo‘ylab ilgarilab ketdi.

[13] Atlantika okeanidan Tinch okeaniga Amerika qit’asining shimoliy qirg‘oqlari yonidan o‘tadigan yo‘l.

[15] Baken – kemalar yuradigan suvlarda xavfli joylarni ko‘rsatish uchun langarga bog‘lab qo‘yilgan suzgich.

[14] So‘z o‘yini «Konsel» (consiel) – fransuzcha «maslahat» degani.

To‘rtinchi bob
NeD LeND

Kapitan Faragut yaxshi dengizchi, o‘zi komandirlik qilayotgan ajoyib kemaga munosib kishi edi. Kema bilan u go‘yo bir butun yaxlit tana-yu, kapitan miya vazifasini bajarardi. U narvalning mavjudligiga sira shubhalanmas, binobarin, o‘zi bor joyda bu boradagi bahsga mutlaqo yo‘l qo‘ymas edi. Bahaybat maxluq mavjud va kapitan dengizni undan xoli etadi. U shunga qasam ichgan edi.

Yo kapitan Faragut narvalni o‘ldiradi yoki narval kapitan Faragutni o‘ldiradi – boshqacha bo‘lishi mumkin emas!

Kema ofitserlari o‘z kapitanlarining ishonchiga qo‘shilar edilar. Ofitserlarning yaqin orada bahaybat maxluq bilan uchrashish va uning yurish tezligi haqidagi bahslarini eshitib huzur qilardi kishi. Hatto odatda qorovullikda turishni majburiyat ostidagi zerikarli bir narsa deb hisoblaydigan ofitserlar ham bu galgi reysda ortiqcha navbatchilik qilishga hamisha tayyor edilar.

Hali quyosh osmon gumbazida kunduzgi yo‘lini davom ettirar, kemada to‘da-to‘da bo‘lib turgan matroslar bahaybat maxluqni topish niyatida dengizni kuzatmoqda edilar. «Avraam Linkoln» esa hali Tinch okeanidan uzoqda edi!

Kema ekipaji narvalni uchratish, uni garpunga [16] ilintirib, kemaga tortib chiqarish va burdalab tashlash ishtiyoqida yonar edi. Komandaning bir qismi butun ishdan bo‘sh vaqtini dengiz sathiga diqqat bilan tikilib turish bilan o‘tkazar edi. Shuni ham aytish kerakki, kapitan Faragutning o‘zi buni ma’qullab, ikki ming dollar mukofot va’da qildi. Bu mukofot narvalni birinchi bo‘lib ko‘rish baxtiga muyassar bo‘lgan yunga, matros, botsman yoki ofitserni kutar edi. Shunday bo‘lgach, kema ekipaji qanchalik berilib dengizga tikilib turishini tasavvur qilish qiyin emas!

Menga kelganda, shuni aytishim kerakki, kema bortlarida kun bo‘yi astoydil turishda boshqalardan sira qolishmasdim. Yolg‘iz Konsel hammani qiziqtirayotgan masalaga befarq qarab, umum ishiga qo‘shilmas edi.

Kapitan Faragut o‘z kemasini juda ulkan kitlarni ovlash uchun zarur bo‘lgan barcha asbob-uskunalar bilan jihozlagan edi. Bironta kit ovlovchi kema dengizga bunchalik jihozlanib chiqmagan bo‘lsa kerak.

Bizda qo‘l garpunidan tortib, maxsus to‘pdan otiladigan arra tishli o‘qqacha – hozirgi zamonning kit ovlaydigan barcha uskunalari bor edi. Kema tumshug‘ida o‘zining to‘rt kilogrammli snaryadlarini o‘n olti kilometr masofaga ota oladigan takomillashgan tezotar qurol turar edi.

Xullas, «Avraam Linkoln» guruhining o‘lim keltiruvchi qurollari yetarli emas, deb nolishiga o‘rin yo‘q edi. Bular kamlik qilganday, kemada garpunchilar qiroli Ned Lendning o‘zi ham bor edi!

Ned Lend asli kanadalik bo‘lib, dunyodagi o‘ta epchil kit ovlovchi, bu xatarli hunarda unga teng keladigani yo‘q edi. U o‘taketgan darajada sovuqqon, chaqqon, shijoatli va farosatli odam edi. Uning dahshatli garpunidan qutulib ketish uchun juda makkor kit, g‘oyat mug‘ombir kashalot bo‘lishi kerak. Ned Lendning yoshi qariyb qirqqa borib qolgan. Buni salkam olti fut keladigan novcha, baquvvat, badjahl odam. U odamovi, tajang va sal narsaga tezda tutaqib ketardi. Uning tashqi qiyofasi kishi diqqatini beixtiyor o‘ziga jalb qilar, ayniqsa, uzoqni aniq ko‘ra oladigan ko‘zlari yuziga allaqanday o‘ziga xoslik baxsh etar edi. Menimcha, kapitan Faragut mashhur kit ovlovchini ekspeditsiyada qatnashishga jalb etib, juda to‘g‘ri ish qilgan. Baquvvat qo‘l va o‘tkir ko‘z kerak bo‘lib qolsa, uning yolg‘iz o‘zi butun ekspeditsiyadan ko‘ra ko‘proq ish qiladi. Ned Lendni kuchli teleskop, shu bilan birga hamisha shay turgan o‘qlog‘liq to‘p bilan tenglashtirish mumkin. Kanadalik ayni vaqtda, fransuz Ned qanchalik odamovi bo‘lmasin, ammo shuni aytishim kerakki, u men bilan tez orada tanishib oldi. Ehtimol, u fransuz tilida gaplashish imkoniyati tug‘ilganidan quvongandir. Kanadaning ayrim viloyatlarida Rable [17] vaqtlaridan saqlanib qolgan qadimiy fransuz shevasini men ham huzur qilib tinglar edim. Lend hali bu shahar Fransiyaga tobe bo‘lgan qadim zamonlarda juda ko‘p shijoatli dengizchilarni yetkazib bergan eski kvebeklar xonadoniga mansub edi. Bizning Ned bilan bo‘lgan suhbatlarimiz borgan sari jonlana boshladi. Men uning qutb dengizlaridagi sarguzashtlarini miriqib tinglar edim. Uning ov va olishuvlar to‘g‘risidagi hikoyalari shu qadar sodda va shoirona ediki, ba’zan qutb mamlakatlari «Iliada»sini ashula qilib aytayotgan allaqanday kanadalik Gomerni tinglayotganday tuyilardi menga.

Men bu jasur kishini hozir bilganimcha ta’riflayapman. Biz eski qadrdon do‘stlarmiz va dahshatli sinov kunlarida tug‘ilgan do‘stligimiz mustahkam va buzilmasdir.

Bahaybat dengiz maxluqi borasida Ned Lendning fikri qanday edi? E’tirof etishim kerakki, u narvalning mavjudligiga ishonmas edi va kemada ko‘pchilikning shu haqdagi farazlariga qo‘shilmaydigan yagona kishi edi. Bir gal men shu mavzuda gap ochib, uning fikrini bilmoqchi edim, indamay qo‘ya qoldi.

Yo‘lga chiqqanimizga uch hafta bo‘lganda, 30-iyulda, kemamiz Patagoniyadan o‘ttiz mil masofada Baya-Blank yaqinida borardi. Kozerog tropigidan o‘tdik va endi Magellan bo‘g‘ozi bizdan yetti yuz milga yetar-yetmas janubda edi. Yana sakkiz kundan keyin «Avraam Linkoln» Tinch okeani suvlarida suza boshlaydi!

Men Ned Lend bilan yutda [18] o‘tirar edim. Biz tubiga inson ko‘zi yetmagan sirli dengizga qarab, turli mavzularda gaplashib o‘tirar edik. Ittifoqo, sodir bo‘lgan qulay bir fursatdan foydalanib, men ulkan narval haqida gapirib, qaysi sharoitlarda ekspeditsiyamizning muvaffaqiyat qozonishi yoki muvaffaqiyatsizlikka uchrashi yuzasidan mulohazalarimni aytdim. Ammo Ned Lend churq etmay o‘tirganini ko‘rib, uning oldiga masalani ko‘ndalang qo‘ydim:

– Biz qidirib borayotgan bahaybat narvalning mavjudligiga qanday shubha qilishingiz mumkin? Ishonmasligingizga biror asos bormi?

Garpunchi bir lahza menga indamay qarab turdi. Savolimga javob berishdan oldin odaticha fikrini bir joyga to‘playotganday peshanasiga urib, ko‘zini yumib olgandan keyingina bunday dedi:

– Balki bordir, janob Aronaks.

– Menga qarang, Ned, sizning kasbingiz garpunchilik. O‘z davringizda yuzlab katta dengiz sut emizuvchilarini ko‘rgansiz, binobarin, kitsimon katta bir mavjudotning bo‘lishi mumkinligiga boshqalardan ko‘ra siz ko‘proq ishonishingiz kerak-ku, axir!

– Xuddi shu masalada xato qilasiz, janob professor, – deb javob berdi Ned. – Hech narsadan xabarsiz odamga yer sharining ichki pardasida bahaybat hayvonlar bor deyilsa, ishonishi turgan gap. Ammo bu safsataga geolog sira ishonmaydi. Kit ovlovchi ham xuddi shunday. Men ozmuncha kit va narvallarning ketidan quvib o‘ldirmadim. Ammo ular qanchalik katta va baquvvat bo‘lmasin, na dumlari, na shoxlari bilan po‘lat qoplangan paroxodni urib teshishga kuchlari yetadi.

– Ammo, Ned, narval tishi bilan paroxod bortini teshgan paytlar bo‘lgan.

– Yog‘ochdan yasalganlarni, professor, yog‘och paroxodlarni! – e’tiroz bildirdi Ned. – Ha, yana shuni e’tirof etishim kerakki, men bunga unchalik ishonmayman. Shaxsan men bunaqasini ko‘rmaganman. Binobarin, o‘z ko‘zim bilan ko‘rmagunimcha kashalotlar, kitlar yoki narvallar halokat keltirishiga, «Shotlandiya» korpusidagiday teshik ochishiga ishonmayman.

– Menga qarang, Ned...

– Yo‘q, professor, yo‘q. Nima desangiz deng-u, ammo bu haqda gapirmang. Ehtimol, juda katta sakkizoyoq...

– Aslo mumkin emas, Ned! Sakkizoyoq chig‘anoq bilan qoplangan, yumshoq tanli juda katta umurtqasiz jonivor. Uning bo‘yi besh yuz fut bo‘lganda ham sakkizoyoq umurtqasizligicha qoladi va binobarin, u «Shotlandiya» yoki «Avraam Linkoln» singari kemalar uchun mutlaqo xavfsizdir. Sakkizoyoqlar kemalar uchun xavfli degan mish-mishlarga chek qo‘yish payti keldi.

– Xullas, janob tabiatshunos, – dedi Ned kinoya bilan, – ulkan narvalning mavjudligiga ishonchingiz komil, shundaymi?

– Ha, Ned, bunga imonim komil va bu sira rad etib bo‘lmaydigan bir necha dalillarga asoslangan. Mening ulkan kitsimon hayvonlar borligiga, ular kitlar, kashalotlar va delfinlar singari umurtqalilar turkumiga kirishiga hamda juda baquvvat tishlari, shoxlari yoki qoziq tishlari mavjudligiga shubham yo‘q.

– Hm! – deya g‘o‘ldiradi garpunchi ishonqiramay boshini qimirlatib.

– Shuni ham bilib qo‘ying, azizim, – deya davom etdim men, – agar shunday maxluq okean qa’rida – suv sathidan bir necha mil pastda yashasa, uning organizmi juda baquvvat bo‘lishi kerak.

– Nega endi? – so‘radi Ned.

– Chunki bunday chuqurlikda g‘oyat katta suv bosimiga bardosh berib turish uchun benihoya baquvvat bo‘lishi kerak.

– Rostdanmi? – dedi Ned ishonchsizlik bilan ko‘zini qisib.

– Ha, xuddi shunday. Buning isboti uchun sizga ba’zi bir raqamlarni keltiraman.

– O, bu raqamlar! – dedi cho‘zib Ned. – Raqamlar bilan istagan narsani isbotlasa bo‘ladi...

– Hamisha va istagan narsani emas, Ned. Mana, quloq soling. Bir atmosfera bosimining balandligi o‘ttiz ikki futli bir suv ustuni bosimiga teng deb faraz qilaylik. Haqiqatda esa suv ustunining balandligi ancha past bo‘lishi ham mumkin, chunki dengiz suvi chuchuk suvga nisbatan zichroqdir. Shunday qilib, Ned, suvga sho‘ng‘iganingizda tanangiz dengiz sathidan necha o‘ttiz ikki futli suv ustuniga pastda bo‘lsa, har bir kvadrat santimetriga shuncha atmosfera bosim, ya’ni shuncha kilogramm og‘irlik tushadi. Demak, uch yuz yigirma fut chuqurlikda bu bosim o‘n atmosferaga, uch ming ikki yuz fut chuqurlikda yuz atmosferaga va o‘ttiz ikki ming futda, ya’ni taxminan ikki yarim mil chuqurlikda ming atmosferaga teng bo‘ladi. Boshqacha aytganda, agar siz shu chuqurlikda bo‘lsangiz, tanangizning har bir kvadrat santimetrini ming kilogramm yoki bir tonna bosim bosib turadi. Ha, aytganday, azizim, tanangiz necha kvadrat santimetrligini bilasizmi?

– Bundan mutlaqo bexabarman.

– Sal kam o‘n yetti ming.

– Shunchalik ko‘pmi?

– Aslida esa atmosfera bosimi har bir kvadrat santimetrga bir kilogrammdan ortiqroq kuch bilan ta’sir etadi. U holda tanangizdagi o‘n yetti ming kvadrat santimetrlik umumiy sathga o‘n yetti ming besh yuz oltmish sakkiz kilogramm kuch bilan ta’sir etadi.

– Shuncha og‘irlik tushganini sezmaymanmi?

– Ha, siz buni sezmaysiz. Bu katta og‘irlik sizni ezib qo‘ymasligining sababi shuki, ichingizdagi havo bu bosim bilan muvozanatlashadi. Shuning uchun siz hech narsani sezmaysiz. Ammo suvga tushguday bo‘lsangiz, bu muvozanat yo‘qoladi...

– Tushunyapman, – izohim qiziqtirayotganday so‘zimni bo‘ldi u. – Atrofimni suv o‘rab oladi, ammo tanamning ichiga kirmaydi!

– Ha, balli, Ned. Shunday qilib, o‘ttiz ikki fut chuqurlikda o‘n yetti ming besh yuz oltmish sakkiz kilogramm bosim ostida bo‘lasiz; uch yuz yigirma futda bosim o‘n baravar oshadi, ya’ni bir yuz yetmish besh ming olti yuz sakson kilogrammga teng bo‘ladi. Uch ming ikki yuz futda u yuz baravar oshadi va bir million yetti yuz ellik olti ming sakkiz yuz kilogrammga yetadi va nihoyat, o‘ttiz ikki ming futda ming baravar ko‘payadi va siz o‘n yetti million besh yuz oltmish sakkiz ming kilogrammlik bosim orasida bo‘lasiz. Boshqacha aytganda, birpasda pachog‘ingiz chiqib, ulkan gidravlik bolg‘a ostidan chiqqanday, yupqa yaproqqa aylanasiz.

– Yo tavba! – deya xitob qildi Ned.

– Shunday qilib, azizim, agar bunday chuqurlikda uzunligi bir necha yuz metrli umurtqali hayvon yashay olsa, uning millionlab kvadrat santimetr tanasi juda ko‘p milliard kilogramm bosimga bardosh bera olishi kerak. Ana endi bu hayvonlarning shunchalik katta bosimda yashashlari uchun mushaklari qanchalik baquvvat va organizmlari qanchalik chidamli bo‘lishi kerakligini bir o‘ylab ko‘ring-a!

– Bundan chiqdi, ularning tanasi zirhli kema singari sakkiz dyumli qalin temir bilan qoplangan ekan-a, – dedi kanadalik.

– Juda to‘g‘ri, Ned. Ana endi suvda eng tezyurar poezdlarimiz kabi tez harakat qila oladigan shunday hayvon kema bilan to‘qnashganda, qanchalik zarar yetkazishi mumkinligini tasavvur qilib ko‘ring.

– Ha... rost-a... – deya bu hisoblardan dovdirab g‘o‘ldiradi kanadalik hanuz taslim bo‘lgisi kelmay.

– Xo‘sh, sizni ishontira oldimmi?

– Siz meni, janob professor, bir narsaga – agar shunday hayvonlar haqiqatan ham okean qa’rida yashasa, ular juda kuchli bo‘lishlari kerakligiga ishontirdingiz.

– Oh, qanday qaysar odamsiz-a! Agar ular okean qa’rida bo‘lmasa, «Shotlandiya» bilan bo‘lgan voqeaga nima deysiz?

– Ehtimol... – dedi ishonqiramay Ned.

– Ha, gapira qoling!

– Ehtimol... bunday voqea bo‘lmagandir! – to‘ng‘illadi kanadalik.

Biroq bu javob garpunchining qaysarligidan dalolat berardi, xolos. O‘sha kuni men uni ishontirishga boshqa harakat qilmadim. «Shotlandiya» bilan shunday voqea bo‘lgani aniq edi. Kema chinakamiga teshilgan edi. Hatto tuzatib olishga to‘g‘ri keldi. O‘ylaymanki, shunday maxluqning mavjudligiga bundan ortiq dalil axtarishning hojati bo‘lmasa kerak. Bu teshik o‘z-o‘zidan paydo bo‘lmagani ham aniq. Ikkinchi tomondan esa, kemaning suv ostidagi tosh yoki qoyaga borib urilgani to‘g‘risida so‘z bo‘lishi ham mumkin emas. Modomiki shunday ekan, dengiz hayvonining dahshatli tishi borligini tan olishdan bo‘lak chora qolmaydi.

Shaxsan men yuqorida bayon etilgan fikrlarga asoslanib, bu hayvonni umurtqalilar turkumiga, sut emizuvchilar sinfi va kitsimonlar guruhiga mansub deb bilaman. Oilasi masalasiga kelganda, uni kitlar, kashalotlar va delfinlar oilasiga qo‘shish lozim. Nihoyat, qaysi turdanligiga faqat kelajak javob berishi mumkin.

Bu masalani hal etmoq uchun noma’lum maxluqni yorib ko‘rish kerak; yorish uchun esa avval uni tutish zarur; tutish uchun uni garpunlash lozim – bu Ned Lendga tegishli; garpunlash uchun uni ko‘rish kerak – bu butun ekipajning ishi; ko‘rish uchun uni uchratish kerak – mana bunisi endi tasodifga bog‘liq.

[18] Yut – kemada yuqori palubaning quyruq qismi.

[17] Rable Fransua (taxminan 1495–1553-yillar) – Uyg‘onish davridagi eng yirik fransuz yozuvchisi.

[16] Garpun – uzun arqonga bog‘lab dengiz hayvonlariga otiladigan nayza.

Beshinchi bob
KO‘R-KO‘RONA QUVISh

«Avraam Linkoln» suza boshlagan dastlabki kunlarda hech qanday voqea ro‘y bermadi. Faqat bir kuni Ned Lend hayratomuz san’atini namoyish qilishiga juda qulay fursat kelib qoldi. Garpunchi ana o‘shanda unga bemalol ishonaverish mumkinligini amalda ko‘rsatdi.

Falklend orollariga yaqinlashganda «Avraam Linkoln» Amerika kit ovlovchi kemasi «Monroe»ni uchratdi. Uning guruhi narval haqida hech narsa eshitmagandi. Ammo «Monroe»ning kapitani «Avraam Linkoln»da mashhur Ned Lend borligini eshitib, quvib kelinayotgan kitni ovlashda yordam berishini so‘radi. Ned Lendning qanday ishlashini ko‘rishga ishtiyoqmand bo‘lgan kapitan Faragut garpunchiga «Monroe»ga o‘tishga ruxsat berdi. Kanadalikning omadi keldi. Bitta kit o‘rniga u ikkitasini garpunladi. Birinchisini yuragiga garpun sanchib, o‘sha zahotiyoq o‘ldirdi, ikkinchisini esa bir necha daqiqa ta’qibdan keyin saranjomladi.

Vaqti-soati kelib bahaybat maxluq Ned Lendning garpuniga duchor bo‘lsa, undan tirik qutulishi amri mahol!

Kema juda katta tezlik bilan Amerikaning janubi-sharqiy sohillari bo‘ylab suzar edi. Uchinchi iyulda biz Magellan bo‘g‘ozining kiraverishidagi Dev burniga yetib keldik. Biroq kapitan Faragut bu ilonizi bo‘g‘ozni chetlab o‘tib, Gorn burni tomon yo‘l oldi. Ekipaj uning bu ishini yakdillik bilan ma’qulladi.

Darhaqiqat, narvalni bu tor bo‘g‘ozda uchratish ehtimoldan uzoq edi. Ko‘p matroslar bahaybat maxluq «Magellan bo‘g‘ozidan o‘tishga semizlik qilib qoladi» degan fikrda edilar.

Otinchi iyul kuni tushdan keyin soat uchga yaqin «Avraam Linkoln» Amerika qit’asi tugaydigan joyda tashlandiq bo‘lib qolgan va gollandiyalik dengizchilar o‘zlarining jonajon shaharlari sharafiga Gorn burni deb atashgan o‘sha yolg‘iz orolcha, o‘sha qoyani aylanib o‘tdi. Kema shimoli-g‘arb tomonga yo‘l oldi va uning vinti Tinch okeani suvlarini ko‘pirtira boshladi.

– Ko‘z-quloq bo‘lib tur! Ko‘z-quloq bo‘lib tur! – deyishardi «Avraam Linkoln» matroslari.

Ular chindan ham ko‘z-quloq bo‘lib turishar edi. Ikki ming dollar mukofotning daragini eshitib, qiziqib qolgan odamlar okean sathidan sira ko‘z uzmas edilar. Ko‘zlar va durbinlar kecha-yu kunduz bir soniya ham tinim bilmas edi.

Niktaloplar – kechasi ham kunduzdagidek aniq ko‘ra bilish qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilarning mukofotni olishga hamma qatori ko‘radiganlarga nisbatan ikki baravar ko‘proq imkoniyatlari bor edi.

Garchand mukofot meni qiziqtirmasa-da, kun bo‘yi dengizdan ko‘z uzmay qarab turar edim. Sutkasiga uch-to‘rt soatgina uxlab, naridan-beri ovqatlanib olib, qolgan vaqtimni qimir etmay palubada o‘tkazar edim.

Goh kemaning old tomonidagi panjaradan engashib, goh kema quyrug‘iga kelib, ko‘zim ilg‘agan joygacha eshkak vallaridan har tomonga sachrayotgan bir xildagi ko‘piklarga suqlanib boqar edim.

Ko‘pincha ufqda kitning qorasi ko‘zga chalinib qolar, bunday paytlarda butun ekipaj bilan birga men ham juda qattiq hayajonlanardim! Bunday kezlarda bir zumdayoq butun ekipaj kema sahniga yugurib chiqar edi. Hamma ham entika-entika ko‘zini katta ochib, kitning har bir harakatini diqqat bilan kuzatar edi. Men ham qarardim, ko‘z oldim xiralashguncha kuzatardim.

Bunday paytlarda tepsa tebranmas Konsel menga bamaylixotir murojaat qilar edi:

– Xo‘jam, ko‘zlarini yirmay qarasalar yaxshiroq ko‘rardilar.

Biroq har gal ham hayajonimiz bekor ketar edi. «Avraam Linkoln» taxmin qilingan dushmanga yaqinlashib, uning oddiy kashalot yoki kitligini ko‘rib, yana yo‘lida davom etar, guruh esa gunohsiz jonivor boshiga la’natlar yog‘dirar edi.

Havo hamisha yaxshi bo‘lib turdi. Janubiy yarim sharda iyul shimoldagi yanvarga to‘g‘ri kelib, odatda, bunday kezlarda ayni yog‘ingarchilik bo‘lishiga qaramay, safarimiz juda yaxshi sharoitda davom etdi. Dengiz sokin, atrof yaqqol ko‘rinar edi.

Ned Lend o‘sha ishonchsizligida qattiq turib olgan edi. Buni namoyish qilish uchun qorovullikdan bo‘shagan soatlarda kit ko‘rinmasa, dengizga ataylab qaramas edi.

Shunisi alam qilar edi. Chunki uning g‘oyat o‘tkir ko‘zlari ekspeditsiyaga juda katta foyda keltirishi mumkin edi-da. Ammo qaysar kanadalik yigirma to‘rt soatdan o‘n olti soatini kayutada o‘tkazishni ma’qul ko‘rardi.

Men uning beparvoligini yuz marta yuziga soldim.

– Bekordan bekorga ko‘zni toliqtirishning nima keragi bor, professor, – deb javob berar edi u menga. – Avvalo, hech qanaqa narvalning o‘zi yo‘q, bordi-yu, biror jonivor mavjud bo‘lganda ham, u bilan to‘qnashuvga bizda qanday asos bor? Axir biz uni ko‘r-ko‘rona, tavakkal qilib quvyapmiz. Allaqanday kema, darhaqiqat, bu tutqich bermas hayvonni Tinch okeanida uchratdik ham deylik. Ammo shundan buyon oradan qariyb ikki oy o‘tdi. O‘sha narvalning xarakteriga qaraganda, u bir joyda uzoq muddat qaqqayib turishni yoqtirmaydi. Siz o‘zingiz uni juda tez harakat qiladi, deb aytyapsiz. O‘ylaymanki, hech narsani maqsadsiz yaratmagan tabiat, shamol tezligida harakat qiladigan o‘sha mavjudotni tabiatan juda vazmin qilib ham yaratmagan bo‘lsa kerak desam, fikrimga qo‘shilarsiz. Binobarin, bordi-yu, bu hayvon mavjud bo‘lganda ham, u bu yerdan ancha uzoqda!

Bu fikrni bir nima deb rad etish qiyin edi. Darhaqiqat, biz ko‘r-ko‘rona suzar edik. Ammo boshqa nima ham qila olardik. Ned Lend – haq: bizning bahaybat maxluq bilan uchrashuvimizga deyarli umid yo‘q edi. Shunga qaramay, ekspeditsiyaning muvaffaqiyatli tugashiga hech kim shubhalanmasdi.

Yigirmanchi iyulda biz Kozerog tropigini uzunlikning darajasida ikkinchi marta kesib o‘tdik. O‘sha oyning 27-sanasida uzunlikning 110-darajasida ekvatordan o‘tdik. O‘sha kunning o‘zidayoq kema janubga, Tinch okeanining markaziy havzasi tomon yo‘l oldi. Kapitan narvalni quruqliklar va orollardan uzoqda, suvi chuqur zonalarda qidirish kerak, degan qat’iy fikrda edi. Botsmanimizning fikricha, bahaybat maxluq «aftidan, dengiz uni qanoatlantiradigan darajada chuqur bo‘lmaganidan» bu yerlarga kelmagan.

Shunday qilib, kema Paumotu, Markiz, Sandvichev orollari yonidan o‘tdi-da, Rak tropigini uzunlikning 132-darajasida kesib, Xitoy dengizi tomon yo‘l oldi.

Mana, nihoyat, biz bahaybat maxluq so‘nggi marta uchragan joyga yetib keldik! Hammaning yuragi shu qadar tez gupillab urardiki, bu ahvolda yurak kasalligining kemada keng tarqalishi hech gap emas edi. Miyadan ketmaydigan bu fikrdan butun ekipaj vasvasaga tushib qolgan edi. Odamlar uxlashmas, ovqat ham yemas edilar, kuniga yigirma martadan ko‘p aldanib, qattiq hayajonlanishar, lekin har gal kutilgan umid chippakka chiqqanda, ekipajdagilarning asablari buzilar, buning oqibati yaxshi bo‘lmasligi aniq edi.

Darhaqiqat, tez orada buning ta’siri sezila boshladi. Har bir kuni yuz yilday tuyilgan uch oy davomida «Avraam Linkoln» Tinch okeani shimoliy qismining hamma tomonini kezib chiqdi. Kema ko‘zga chalingan kitlar ortidan quvar, galsdan galsga [19] burilar, to‘satdan to‘xtar, mashinani boshqarishni xatarda qoldiradigan darajada bug‘ni goh oshirib, goh kamaytirib borardi. Yaponiya sohillaridan tortib Amerika qit’asigacha biron nuqtani ham e’tiboridan chetda qoldirmadi. Ammo bu juda katta masofada hech narsa, ha, hech narsa uchramadi, loaqal o‘sha gigant narvalgami yoki suv osti orolchasigami, halokatga uchragan kema sinig‘igami, harakatlanuvchi suv ostidagi qoyagami yoki boshqa biror baloga bo‘lsa ham o‘xshaydigan narsaga duch kelinmadi. Ha, hech narsaga!

Ola-g‘ovur boshlandi. Umidsizlik ishonchsizlikka yo‘l ochib berdi. Ekipajni og‘ir bir his qiynay boshladi. Buning o‘ndan uch qismi xijolat bo‘lsa, o‘ndan yettisi alam edi.

Har bir kishi bu bo‘lmag‘ur safsataga ishonib, ahmoq bo‘lganidan uyalar edi. Ammo alam hissi uyalishdan battarroq qiynardi. Buning isboti uchun bir yil davomida asta-sekin yig‘ilgan dalillar bir kuni o‘rtaga to‘kib solindi. Endi har bir kishi behuda sarflangan vaqtni qoplash yo‘lini axtarardi.

Odamzodning aqliga xos o‘zgaruvchanlik bilan kishilar o‘zlarini har tomonga urib ko‘rar edilar. Ekskursiyaning eng qizg‘in tarafdorlari uning ashaddiy dushmanlariga aylandilar. Ishonchsizlik to‘lqini butun kemani – tryumlardan tortib kayut-kampaniyalargacha zabt etdi. Agar kapitan Faragut nimagadir o‘jarlik bilan qattiq turib olmaganida, «Avraam Linkoln» o‘sha zahoti tumshug‘ini janub tomonga burib olgan bo‘lar edi.

Biroq bu befoyda izlashlar to‘xtovsiz davom etaverishi mumkin emas edi. «Avraam Linkoln»ga ta’na qilish o‘rinsiz edi. Kema topshiriqni bajarish uchun nimayiki undan lozim bo‘lsa, hammasini qildi. Amerika kema guruhi hech qachon shunchalik g‘ayrat va shijoat ko‘rsatmagandi. Ekspeditsiyaning muvaffaqiyatsizligi uchun deyarli unda ayb yo‘q edi. Aftidan, qaytishdan bo‘lak chora qolmaganga o‘xshaydi...

Kapitan Faragutga kema ekipaji tomonidan tegishli bayonot berildi. U rad etdi.

Matroslar o‘z noroziliklarini yashirmas edilar va kemada intizom bo‘shashdi. Men kemada g‘alayon bo‘ldi, deyolmayman. Ammo kapitan Faragut uzoq davom etmagan qarshilikdan so‘ng, o‘z vaqtida Kolumb qilganiday ekipajdan uch kun sabr qilishni so‘rashdan bo‘lak iloji qolmadi. Agar shu uch kun mobaynida bahaybat maxluq topilmasa, rulni boshqaruvchi kishi shturvalni aylantiradi va «Avraam Lnikoln» orqasiga qaytadi.

Bu va’da 2-noyabrda berilgan edi. Shundan keyin kemadagilar kayfiyati bir zumda ko‘tarilib ketdi. Odamlar yana diqqat bilan to‘lqinlarga qaray boshladilar. Durbinlar va kuzatuv trubalari yana ishga tushdi. Bu gigant narvalga qilinayotgan so‘nggi chaqiriq edi.

Shu zaylda ikki kun o‘tdi. «Avraam Linkoln» sekin yurib borar edi. Mabodo narval yaqin orada bo‘lsa, degan umidda guruh uni jalb etish uchun ming xil narsa o‘ylardi.

Kema ortidan to‘da-to‘da bo‘lib kelayotgan akulalarga parcha-parcha yog‘ tashlanar edi. Kemadagi eshkakli qayiqlar dengizning hamma tomonlarini, suv sathining har bir kvadrat metrigacha sinchkovlik bilan ko‘rib aylanishdi.

To‘rtinchi noyabrning kechki paytigacha ham sir sirligicha qolaverdi.

Keyingi kuni, 6-noyabr, peshindan keyin belgilangan muddat tugadi. Soat so‘nggi bor bong urishi bilan kapitan Faragut bergan so‘ziga binoan, kemani janubi-sharqqa burishi va Tinch okeanining shimoliy qismidan chiqib ketishi kerak edi.

Shu paytda kema shimoliy kenglikning 31-daraja, 15-daqiqasi va sharqiy uzunlikning 136-daraja, 42-daqiqasida edi. Yaponiya biz turgan joydan salkam ikki yuz mil masofada edi. Kech kira boshladi. Soat sakkizga zang urdi. Quyuq bulutlar bir haftalik oyning ingichka o‘rog‘ini o‘rab olishdi. Dengiz kemani bir maromda chayqab turar edi.

Shu daqiqada men shtirbortda [20] kema panjarasiga suyanib turardim. Konsel yonimda loqaydlik bilan oldinga tikilib turar edi. Reyga [21] chiqib olgan matroslar qorong‘i cho‘kishi bilan tobora kichrayib borayotgan ufqni ko‘zdan kechirar edilar. Ofitserlar tungi durbinlarini okean sathiga qaratdilar. Ahyon-ahyonda oy nuri bulutlarni yorib chiqib, to‘lqinlarga kumush rang jilo berar, biroq shu zahotiyoq bulutlar yog‘duni o‘z qa’riga olib, yana hamma yoqqa qorong‘ilik cho‘kar edi.

Men Konselga qaradim. Nazarimda, shu davr ichida u ham birinchi marta umum hayajoni ta’siri ostida qolganday bo‘lib ko‘rindi.

– Ha, Konsel, – so‘radim men, – ikki ming dollar ishlab olishning so‘nggi imkoniyatlaridan foydalanib qolay deyapsanmi?

– Xo‘jamning ruxsatlari bilan u kishiga shu narsani ma’lum qilmoqchimanki, men bu mukofotni olishni xayolimga ham keltirganim yo‘q, – deya javob qaytardi Konsel, – Qo‘shma Shtatlar hukumati xuddi shuningdek yuz ming dollar mukofot va’da qilganida ham davlati kamayib qolmas edi.

– To‘g‘ri aytasan, Konsel. U yog‘ini surishtirsang, buning o‘zi bir bema’nilik va men ham shu ekspeditsiyaga qo‘shilib, yengiltaklik qildim. Qancha vaqtlar bekor ketdi, asablar qanchalik buzildi! Bundan olti oy muqaddam Fransiyaga yetib olgan bo‘lar edik...

– Xo‘jamning kichkina uylariga, – gapimni ilib ketdi Konsel, – uning muzeyiga. Men kolleksiyamizning topilmalarini sinflarga ajratib o‘tirgan bo‘lardim, xo‘jam keltirgan bug‘u-to‘ng‘iz zoologiya bog‘idan o‘rin olib, butun Parijning qiziquvchi kishilari diqqatini o‘ziga jalb etgan bo‘lar edi!

– Ha, xuddi shunday bo‘lar edi, Konsel. Mana endi butun bu ko‘rgiliklar yetmagandek yana bizdan kuladilar ham.

– Shubhasiz, – bamaylixotir tasdiqladi Konsel. – Imonim komilki, xo‘jamdan kuladilar. Bilmadim, bu yog‘i gapirib o‘tirishga arzirmikin...

– Gapir, gapiraver, Konsel.

– Menimcha, xo‘jamning kulgi bo‘lishlariga o‘zlari sababchi bo‘ldilar.

– Rostdanmi?

– Odam shunchalik katta olim bo‘la turib, tavakkalchilik qilmasligi kerak...

Konsel o‘z maqtovini oxiriga yetkazgani ham yo‘q edi. Atrofda hukm surayotgan sokinlikni buzib jarangdor ovoz eshitildi.

Bu Ned Lendning ovozi edi. Kanadalik qichqirardi:

– Ho‘-o‘y! O‘sha narsa mana bu yerda, shamol esayotgan tomonda, qarshimizda!

[19] Gals – kemaning shamol yo‘nalishiga tomon yurishi.

[21] Rey – kema machtasining ko‘ndalang to‘sini.

[20] Shtirbort – kemaning o‘ng tomoni, chekkasi.

Oltinchi bob
ShITOB BILAN

Bu xitobni eshitgan butun ekipaj – kapitan, ofitserlar, matroslar, yungalar, hatto muhandis va mexaniklar o‘z mashinalarini, o‘tyoqarlar o‘txonalarini tashlab garpunchi tomon yugurishdi.

Kapitan kemani to‘xtatishni buyurdi.

Kecha qop-qorong‘i edi. Kanadalikning ko‘zi o‘tkirligini bilsam ham, shu zulmatda qanday qilib va nimani ko‘rdi ekan, deb o‘zimga o‘zim savol berardim.

Yuragim shu qadar qattiq tepa boshladiki, hatto yorilib ketishi ham hech gap emas edi.

Biroq Ned Lend yanglishmabdi. Ko‘p o‘tmay hammamiz u qo‘li bilan ko‘rsatayotgan narsani ko‘rdik.

«Avraam Linkoln»dan ikki kabelt uzoqlikda shtirbort tomondan dengiz ichidan yoritilganday edi. Bu oddiy fosfor yog‘dusi bo‘lishi mumkin emas. Bahaybat maxluq juda ko‘p kapitanlar o‘z hisobotlarida ko‘rsatganlariday suv ostida bir necha fut chuqurlikda turib yorqin, ayni vaqtda g‘alati bir yog‘du taratar edi. Bu yog‘duning allaqanday yorqin manbasi bo‘lishi kerak. Okeanning yoritilgan qismi – tuxum shaklida bo‘lib, uning markazida juda yorqin, chekkalariga qarab yorug‘lik kamaya borardi.

Bu yorug‘lik taratuvchi organizmlar to‘dasidan boshqa narsa emas! – deya xitob qildi ofitserlardan biri.

– Yo‘q, siz yanglishyapsiz! – deb keskin e’tiroz bildirdim men. – Bular tunda yog‘du sochadigan yaltiroq qurtlar va salplar bo‘lsa, hecham shu qadar yorqin nur tarata olmasdi. Bu yorug‘likning qandaydir elektr manbayi bor... Aytganday, qarang... Qarang! Surilyapti!.. Bizga qarab kelyapti!

Kema sahnida turganlarning hammasi birdan qichqirib yubordi.

– Ji-im! – Kapitan Faragut buyurdi. – Rul chapga! Orqaga yurilsin!

Hamma o‘z joyiga otildi. Buyruq bir zumda bajarildi va «Avraam Linkoln» yarim aylana shaklida burildi.

– Rul o‘ngga! Oldinga yurilsin! – buyurdi kapitan Faragut.

Vint yana ishlay boshladi va kema yorqin yog‘du sochayotgan manbadan tez chekina boshladi. Men yanglishdim: kema chekinmoqchi bo‘ldi, ammo o‘ta g‘ayritabiiy maxluq undan ikki baravar tezroq yurib, bosib kela boshladi.

Biz nafasimizni ichimizga yutib, churq etmay, qotib turardik. Bu qo‘rquv emas, balki ajablanish belgisi edi. Hayvon hazillashganday bizni quvib yetdi. U o‘n to‘rt uzel tezlikda yurib, o‘zining elektr nurlarini yorug‘lik chiqaruvchi chang singari taratib, kemadan o‘zib ketdi.

So‘ngra u uchib borayotgan ekspress lokomotivi ortidan qoldiradigan halqa-halqa tutunga o‘xshash yog‘du taratib ikki yoki uch mil masofaga suzib ketdi. Biroq bahaybat maxluq go‘yo hamla qilish uchun orqaga tisarilgandek to‘satdan qorong‘ilik ichidan chiqib, «Avraam Linkoln» tomon dahshatli tezlik bilan otildi. Xuddi o‘shanday yigirma futlar chamasi narida to‘satdan to‘xtadi va... o‘chdi. U suvga cho‘kkani yo‘q, u holda taralayotgan yog‘du asta-sekin so‘nardi; unga yorug‘lik berayotgan manba kuchi birdan tugab qolganday to‘satdan o‘chdi.

Birpasdan keyin bahaybat maxluq yana paydo bo‘ldi. Endi u «Avraam Linkoln»ni aylanib o‘tdimi, ostidan o‘tdimi, kemaning boshqa tomonidan chiqdi.

Har daqiqada biz uchun halokatli bo‘lgan to‘qnashuv yuz berishi mumkin edi.

Meni kemaning manyovrlari hayratga solardi. U bahaybat maxluq bilan jang boshlash o‘rniga chap berar, undan qochar edi. Bahaybat maxluqni quvish uchun yuborilgan kema o‘zi quvg‘in holatiga tushib qoldi.

Men bu mulohazamni kapitan Faragutga aytdim. Uning odatdagi vazmin chehrasida hozir o‘ta hayratlanish alomatlari ko‘rinardi.

– Bilasizmi, professor, – deya javob qaytardi u menga, – men qanaqa ulkan yirtqich bilan to‘qnashayotganimni bilmayman va binobarin, bu zulmatda o‘z kemamni tavakkal qilib, xavf ostida qoldirmoqchi emasman. Bu noma’lum maxluqqa qanday hujum qilish kerak, qaysi yo‘l bilan himoyaga o‘tish kerak? Yaxshisi, tong otguncha sabr qilaylik, ana o‘shanda o‘rnimiz almashinadi.

– Kapitan, bu mavjudotning tabiati haliyam sizni shubhalantiryaptimi?

– Yo‘q, professor. Bu juda ulkan narval bo‘lsa kerak, ammo elektr narval.

– Ehtimol, – deya davom ettirdim men, – unga yaqinlashish gimnot [22] yoki suzar minaga yaqinlashishday xavfli.

– Bo‘lishi mumkin, – fikrimga qo‘shildi kapitan. – Agar u buning ustiga elektr bilan zaryadlangan bo‘lsa, unda chindan ham dunyodagi eng xavfli hayvon bo‘lishi kerak. Shuning uchun ham ehtiyot bo‘lishga qaror qildim.

Kema ekipaji tun buyi mijja qoqmadi. Hech kim kema sahnidan jilmadi. «Avraam Linkoln» tezlikda narvalga bas kelolmasligiga qanoat hosil qilgach, yurishini sekinlatdi.

Narval ham o‘z navbatida kemaga taqlid qilib, to‘lqinda sekin chayqalib turardi, aftidan, jang maydonini tashlab ketgisi yo‘q edi.

Ammo negadir yarim kechada u g‘oyib bo‘ldi yoki aniqroq qilib aytganda – juda ulkan yaltiroq qurtga o‘xshab o‘chdi. Qochayotganmikin? Bunday bo‘lishini orzu qilishdan ko‘ra unga yo‘l qo‘ymaslik kerak edi. Ammo oradan bir soat o‘tgach, kichkina teshikdan kuchli bosim bilan o‘tayotgan suv tovushiga o‘xshagan quloqni bitiruvchi ovoz eshitildi.

Kapitan Faragut, Ned Lend va men shu payt kema sahnida edik. Biz atrofimizni o‘rab olgan tun zulmati qa’riga tikilganimizcha turardik.

– Ned Lend, – so‘radi kapitan, – kitlarning ovoz chiqarishini ko‘p eshitganmisiz?

– Ko‘p eshitganman, kapitan, ammo hozirgacha bir ko‘rinishi ikki ming dollar keltirgan kitni uchratmagan edim.

– Siz chindan ham mukofotga sazovor bo‘ldingiz. Biroq ayting-chi, hozir eshitganingiz kitlarning burun kataklaridan chiqadigan ovozga o‘xshaydimi?

– Ovozi o‘xshaydi-yu, ammo haddan tashqari kuchli. Qarshimizda qandaydir kitsimon hayvon turganiga shubha yo‘q va ruxsatingiz bilan, kapitan, ertaga ertalab uning qulog‘iga aytadigan ikki og‘iz so‘zim bor, – deb qo‘shib qo‘ydi garpunchi.

– Agar u sizni eshitishni istasa, Ned, – deb luqma tashladim men, – ammo negadir bunga unchalik ishongim kelmayapti.

– Agar men unga garpunimning to‘rt bo‘yicha keladigan masofada yaqinlasha olsam, – deya e’tiroz bildirdi kanadalik, – kimligimni ko‘rsatib qo‘yaman.

– Gapingiz to‘g‘ri-yu, ammo buning uchun sizga ekipajli qayiq berishga to‘g‘ri kelar? – so‘radi kapitan.

– Albatta.

– Eshkakchilarning hayotini xavf ostida qoldirib-a?

– Ha, mening hayotimdek, – deya loqaydlik bilan javob qaytardi garpunchi.

Kechasi soat ikkiga yaqinlashganda elektr shu’la shamol esayotgan tomonda, «Avraam Linkoln»dan besh mil narida yana paydo bo‘ldi. Oradagi shuncha masofa, shamol va dengiz shovqiniga qaramay maxluq dumini shaloplatayotgani va harsillab nafas olayotgani aniq eshitilib turardi. Narval nafas olish uchun suv sathiga chiqqanida, uning o‘pkasiga havo shu qadar kuch bilan o‘tar ediki, ikki ming kuchli mashina silindrlariga bug‘ kiryapti, deb o‘ylardi kishi.

– Obbo, butun boshli otliq askarlar polkining kuchiga teng keladigan kit, chakana kitlarga o‘xshamaydi.

Tun ehtiyot bo‘lib kutish va jangga hozirlik ko‘rish bilan o‘tdi. Kit ovlaydigan qurol-yaroqlar kema yonlariga qator tizib qo‘yildi. Kapitanning ikkinchi o‘rinbosari bir milga garpun ota oladigan garpun to‘plari, eng katta maxluqlarni ham portlaydigan o‘q otib o‘ldiradigan kalta beshotar miltiqlarni shaylab qo‘yishni buyurdi. Ned Lend garpunini charxlab olganidan xursand edi.

Soat oltida tong otdi. Kun g‘ira-shira yorishi bilanoq narval atrofidagi elektr yog‘du yo‘qoldi.

Soat yettida kun chiqdi. Ammo eng yaxshi durbinlar ham yorib o‘tolmaydigan qalin tuman atrofni ko‘rishni mushkullashtirgan edi. Odamlar qanchalik ranjib, g‘azablanganliklarini bir ko‘z oldingizga keltiring.

Men bizanning [23] birinchi to‘siniga chiqib oldim. Bir necha ofitserlar undan ham balandga ko‘tarildilar. Soat sakkizda tuman to‘lqinlar ustidan suzib o‘tdi va asta-sekin parcha-parcha bo‘lib yuqoriga ko‘tarila boshladi. Avvalgiday to‘satdan Ned Lendning ovozi eshitilib qoldi:

– O‘sha narsa – shamol esayotgan tomonda, kemaning quyruq tomonida! – deb qichqirdi garpunchi.

Hamma o‘sha tomonga qaradi.

Darhaqiqat, kemadan bir yarim mil narida uzun qora tanasining taxminan bir metrchasi suvdan chiqib turar edi. Tez harakat qilayotganidan bo‘lsa kerak, uning dum tomonida dengiz pishqirib to‘lqinlanardi. Menga ma’lum bo‘lgan birorta hayvon suvni shu qadar katta kuch bilan urmas edi. Orqasidan kattagina joyda ko‘zni qamashtiradigan darajada oppoq ko‘pik qoldirar edi.

Kema bahaybat maxluq tomon yurdi. Men ko‘zimni uzmay va nafasimni ichimga yutib unga tikilib turardim. «Xanaan» va «Gelvitsiya» o‘z bayonotlarida narvalning hajmini ancha kattalashtirib ko‘rsatgan ekanlar. Men uning uzunligini bor-yo‘g‘i ikki yuz ellik fut chamaladim. Uning yo‘g‘onligini aytish qiyin edi, ammo har uchala tomonga ham mutanosibday taassurot qoldirdi menda.

Men maxluqni kuzatayotganimda uning burun kataklaridan ikki o‘rim suv otilib, qirq metr balandlikka ko‘tarildi. Bundan uning qanday qilib nafas olishi to‘g‘risida ma’lum tasavvurga ega bo‘ldim.

Bu sirli mavjudot umurtqalilar to‘dasi, sut emizuvchilar sinfi, bir qorinlilar sinfchasi, kitsimonlar guruhiga kiradi, degan xulosaga keldim. Oilasiga kelganda... bunisini hali men bilmas edim.

Kitsimonlar guruhi kitlar, kashalotlar va delfinlar oilasini o‘z ichiga oladi. Narvallar ham shu so‘ngisiga kiradi. Bu har bir oila yana ko‘plab oilachalarga, oilachalar nasllarga, nasllar turlarga bo‘linadi. Turlar, nasllar, oilachalar va oilalar – bular haqida hozircha mulohaza yuritishim qiyin, ammo Ned Lendning san’ati va kapitan Faragutning tajribaliligi tufayli yaqin orada bu ma’lumotlarni ham olishimga sira shubhalanmas edim.

Guruhda boshlig‘ining buyruqlarini sabrsizlik bilan kutar edi. Kapitan bahaybat maxluqni diqqat bilan ko‘zdan kechirgach, kema muhandisini chaqirishni buyurdi. U ham tezda yetib keldi.

– Bug‘ga yaxshilab o‘t qalanganmi? – so‘radi kapitan.

– Xuddi shunday, kapitan, – javob berdi muhandis.

– Yaxshi. O‘txonaga yana ko‘mir tashlang!

Bu buyruq uch marta «ura» sadosi bilan qarshi olindi.

Jang soati keldi.

Bir necha daqiqadan keyin kemaning ikkala mo‘risidan buruqsib qop-qora tutun ko‘tarildi va kema asta zirillay boshladi.

«Avraam Linkoln»ning qudratli vinti kemani to‘ppa-to‘g‘ri bahaybat maxluq tomon surib ketdi. Maxluq kemaning o‘ziga yarim kabeltgina yaqinlashuviga yo‘l qo‘yib berdi. Shundan so‘ng suvga cho‘kmay, bizning kemamiz bilan oldingi oraliqni saqlab, sekin orqaga suza boshladi.

Ta’qib chorakam bir soat davom etdi, ammo shu vaqt ichida «Avraam Linkoln» unga bir fut ham yaqinlasholmadi. Bu tezlik bilan maxluqni quvib yetib bo‘lmasligi aniq edi.

Kapitan Faragut jahl bilan qalin soqolini tortqilar edi.

– Ned Lend! – qichqirdi u.

Kanadalik unga yaqinlashdi.

– Qani, janob kit ovlovchi, – unga murojaat qildi kapitan, – sizga eshkakli qayiq kerakmi?

– Yo‘q, – deb javob berdi garpunchi. – Bu dog‘ulini o‘zi qo‘lga tushmaguncha olib bo‘lmaydi.

– Xo‘sh, nima qilish kerak?

– Iloji bo‘lsa, bug‘ bosimini oshirish kerak. Ruxsatingiz bilan men kema tumshug‘iga o‘rnashib olaman va biz unga yetarli darajada yaqinlashgan zahoti garpun tashlayman.

– Juda soz, Ned, – dedi kapitan va so‘zlashuv trubasidan buyruq berdi:

– Bug‘ni oshiring!

Ned Lend o‘z o‘rniga qarab ketdi. O‘txonalarga yana ko‘mir qalandi va vint daqiqasiga qirq uch marta aylana boshladi. Suvga tashlangan lag [24] kemaning soatiga o‘n sakkiz yarim mil tezlikda suzayotganini ko‘rsatdi.

Ammo la’nati maxluq ham soatiga o‘n sakkiz yarim mil tezlikda suza boshladi.

Bir soat davomida kema shu tezlikda suzsa-da, lekin bu bilan u bir santimetr ham yutmadi. Bu Amerika flotining eng tezyurar kemasi uchun uyat edi.

Butun guruh qutura boshladi. G‘azablangan matroslar bahaybat maxluqni so‘kardi. Biroq u bu gaplardan hazar qilganday churq etmas edi. Kapitan Faragut tortqilayotgan soqolini endi tishlay boshladi.

Muhandis yana ko‘prikcha ustiga chaqirib kelindi.

– Bosimni so‘nggi nuqtasigacha yetkazdingizmi? – so‘radi kapitan.

– Ha, – javob berdi muhandis.

– Necha atmosferagacha?

– Olti yarimgacha.

– O‘nga yetkazing!

Bu haqiqiy amerikacha buyruq edi. Missisipida raqobatchisini quvib o‘tmoqchi bo‘lgan biror kompaniya paroxodining kapitani ham bundan oshirib bir nima deya olmas edi.

– Konsel – dedim men yonimda turgan ajoyib xizmatkorimga, – bu ahvolda osmoni falakka uchib ketishimizni bilasanmi?

– Xo‘jam shuni istasalar, – javob berdi Konsel.

To‘g‘risini aytsam, kapitanning haddan tashqari bu jasorati menga yoqdi.

O‘t qalovchilar o‘txonaga yana ko‘mir tashladilar. Ventilyatorlar o‘txona havosini yangilab turar edi. Bug‘ bosimi oshdi. «Avraam Linkoln» oldinga otildi. Kema ustunlari pastigacha zirillab titrar va tutun quyuni tor mo‘rilardan siqilib zo‘rg‘a chiqar edi.

Yana lag tashlandi.

– Qancha? – so‘radi kapitan.

– O‘n to‘qqiz-u o‘ndan uch mil.

– Bosim yana ko‘tarilsin!

Muhandis buyruqni bajardi. Monometr mili o‘n atmosferani ko‘rsatar edi. Aftidan, bahaybat maxluq ham «bug‘ga o‘t qalagan»ga o‘xshardi. Chunki sira kuchanmay endi u ham soatiga o‘n to‘qqiz-u o‘ndan uch mil tezlikda suzar edi...

– Bu qanaqa quvish? Yo‘q, men qanchalik hayajonlanganimni so‘z bilan ta’riflay olmayman.

Hayajondan a’zoyi badanim qaltirardi. Ned Lend qo‘lida garpuni bilan kema tumshug‘ida turar edi. Maxluq bir necha marta kemaning o‘ziga yaqinlashishiga yo‘l qo‘yib berdi.

– Yetyapmiz! Yetyapmiz! – qichqirdi kanadalik.

Biroq garpun tashlash uchun endi qo‘l uzatganda maxluq to‘satdan undan soatiga kamida o‘ttiz mil tezlikda uzoqlashdi. Bu kamlik qilganday eng so‘nggi tezlikda ketayotganimizda, u bizni masxaralaganday atrofimizni gir aylanib chiqdi. Kema ekipaji bunga qattiq qichqiriq bilangina javob bera oldi, xolos.

Kun peshindan oqqanda ham biz bilan narval o‘rtasidagi masofa ertalab soat sakkizdagiday edi. Shundan so‘ng kapitan Faragut boshqa vositalarni ishga solishga qaror qildi.

– Hali shunaqami! – xitob qildi u. – Bu maxluq «Avraam Linkoln»dan ham tezroq suzadimi? Mayli, qani ko‘ramiz, konussimon bombadan ham o‘zib ketarmikan. Botsman! To‘pchi tumshuqdagi qurol oldiga kelsin!

Qurol bir zumda o‘qlanib, mo‘ljalga to‘g‘rilandi. O‘q uzildi, ammo u yarim mil narida turgan narvaldan bir necha fut balandlikdan o‘tib ketdi.

– Boshqa abjirroq mo‘ljalga oluvchi o‘tsin, – deya qichqirdi kapitan. – Shu la’nati maxluqni nishonga olib urganga besh yuz dollar mukofot!

Oppoq soqolli keksa to‘pchi – hozir ham uning osoyishta qarashi va sovuqqon yuzi xuddi kechagiday ko‘z oldimda turibdi – qurolga yaqinlashdi va diqqat bilan mo‘ljalga oldi. Uning gumburlagan ovozi tinmasdanoq qattiq «ura» ovozi yangradi.

O‘q mo‘ljalga tekkan edi. U kutilgan natijani bermay, narvalning biqinidan sirg‘anib o‘tib, ancha yerga borib tushdi.

– Uh, jin ursin! – deya xitob qildi jahli chiqqan keksa to‘pchi. – Nahotki bu iblisning olti dyumli zirhi bo‘lsa?

– La’nati! – qichqirdi kapitan Faragut.

Quvish davom etardi. Kapitan menga yaqinlashib:

– Men narvalni kema titilib ketguncha quvaman.

– Juda to‘g‘ri, – deb javob berdim men. – Shunday qilish kerak!

Narval ertami-kechmi, charchoq bilmas bug‘ mashinasi bilan teng kelolmay charchaydi, deb umid qilish mumkin edi. Ammo soat ketidan soat o‘tardi-yu, lekin unda charchoq alomatlari sezilmas edi.

«Avraam Linkoln» sharafiga shuni aytish kerakki, u quvishni qattiq turib davom ettirardi. Mening hisobimcha, kema o‘sha mashum kun, 6-noyabrda, kamida besh yuz mil suzdi. Ammo yana kech kirib, toshqin dengiz bir zumda qorong‘i pardaga o‘raldi. Shu daqiqada men ekspeditsiyamiz tugadi, endi biz bu ajib hayvonni ko‘rolmaymiz, deb o‘ylagan edim. Xato qilgan ekanman.

Kechqurun soat 10 dan 50 daqiqa o‘tganda kemamizdan uch mil narida elektr yog‘du yana paydo bo‘ldi.

Narval qimirlamay turganday edi. Kun bo‘yi charchab, endi to‘lqinda chayqalib uxlardi. Bundan foydalanib qolish kerak edi. Kapitan baxtini sinab ko‘rmoqchi bo‘ldi. U tegishli buyruqlarni berdi. «Avraam Linkoln» hayvonni uyg‘otib yubormaslik uchun sekin suzib bordi. Okeanda qattiq uxlab qolgan kitlarni ko‘plab uchratish mumkin. Ned Lend xuddi ana shu uxlab yotgan vaqtlarida bir nechtasini garpunlagan. Kanadalik yana kema tumshug‘idagi o‘z o‘rnini egalladi. Kema osoyishtalik bilan hayvon tomon ikki kabelt yaqinlashdi. Shundan so‘ng mashina to‘xtatildi va kema o‘z oqimi bilangina ilgarilar edi.

Kemadagilarning hammsia nafasini ichiga yutib olgan edi. Kema sahni suv quyganday jimjit. Okean sathining tuxumsimon yoritilgan yeridan yuz qadamcha berida edik.

Men Ned Lendga qaradim. Shunda uning dahshatli qurolini qulochkashlab turganini ko‘rdim.

Kema harakatsiz yotgan hayvonga yanada yaqinroq bordi. Biz bilan uning orasida yigirma qadamcha qolgan edi.

Birdan Ned Lendning qo‘li kuch bilan havoda yarim aylana hosil etdi-yu, garpun uchib ketdi. Men bir narsa xuddi temirga urilganday jaranglagan tovush eshitdim.

Elektr yog‘du shu zahotiyoq o‘chdi va katta-katta ikkita suv ustuni to‘satdan kema ustiga tushib, odamlarni va boshqa duch kelgan narsani uloqtirib tashladi.

Qars etgan dahshatli ovoz eshitildi. Panjarani ushlab qolishga ham ulgurolmay, kemadan uchib ketdim.

[23] Bizan – kema ortidagi kichik machta.

[22] Gimnot – elektr ugol (ilonbaliq).

[24] 1 Lag – kemaning bosib o‘tgan yo‘lini yoki tezligini aniqlaydigan asbob.

Yettinchi bob
G‘ALATI KIT

To‘satdan yiqilib ketganimga qaramay, nima bo‘lgani aniq esimda. Oldin suvga cho‘ka boshladim. Suzishni yaxshi bilganim uchun bu tasodifiy cho‘kishdan esankirab qolmadim.

Okean sathiga suzib chiqib, birinchi navbatda kemani qidira boshladim. Mening yo‘q bo‘lib qolganimni sezishdimikin? Kapitan Faragut meni qidirish uchun qayiq tushirdimikin? Omon qolishga umid qilsam bo‘larmikin?

Qorong‘i bo‘lganiga qaramay, men sharq tomonda qandaydir qora bir narsani ko‘rdim. Turli belgilarni ifodalovchi chiroqlariga ko‘ra uzoqlashayotgan edi. Bu kema edi. Tamom bo‘lganimni tushundim.

– Bu yoqqa, bu yoqqa! – deb qichqirdim men kemani quvib yetishga harakat qilib.

Ust-boshimni siqa boshladim. Ho‘l kiyim badanimga yopishib, harakat qilishga yo‘l bermas edi. Nafasim tiqilib, cho‘ka boshladim...

– Yordam bering!

Bu mening so‘nggi bor qichqirishim edi. Cho‘kayotganimni sezib, jonholatda suvni shaloplata boshladim. To‘satdan kuchli bir qo‘l yoqamdan ushladi-yu, bir siltab meni suv yuziga tortib chiqardi.

Qulog‘im ostida aytilgan mana bu so‘zlarni eshitdim:

– Agar xo‘jam yelkamga tayanishni lozim topsalar, ancha yengil suza oladilar.

Men sadoqatli Konselning qo‘lidan ushladim.

– Bu senmisan? – xitob qildim men. – Senmisan?!

– Ha, bu men, – deb javob berdi Konsel. – Xo‘jamning xizmatlariga hamisha tayyorman.

– Demak, o‘sha silkinishda sen ham menga o‘xshab dengizga uchib ketgan ekansan-da?

– Yo‘q. Ammo janob professorning xizmatlarida bo‘lganim uchun, izlaridan borishni burchim deb bildim.

Bu ajoyib odam o‘z olijanobligini tabiiy bir hol deb tushunar edi!

– Kema-chi?

– Kema? – qayta so‘radi Konsel yelkasiga ag‘darilib. – Menimcha, xo‘jam uning yordamiga umid bog‘lamaganlari ma’qul.

– Nega?

– Shuning uchunki, men o‘zimni suvga tashlayotganimda qorovulda turgan matros: «