автордың кітабын онлайн тегін оқу  Yanki va qirol Artur

Mark Tven

MUQADDIMA

Ushbu qissada tilga olinadigan qo‘pol qonun-qoi­dalar hamda urf-odatlar tariх haqiqatiga molik va ularni oydinlashtiruvchi voqealar tariх ko‘zgusida qay tarzda aks etgan bo‘lsa, shunday bayon ettirilgan. Muallif, bu qonun-qoidalar aynan oltinchi asrda Angliyada qabul qilingan edi, deb da’vo etmoqchi emas, yo‘q, u shuni qayd etmoqchiki, bu kabi qoidalar, keyinroq bo‘lsa ham, Angliya va boshqa mamlakatlarda mavjud bo‘lgan ekan, tuhmatchi, degan nom orttirishdan qo‘rqmay, ushbu qonun-qoidalar oltinchi asrda ham bo‘lgan, deb taхmin qilish mumkin. Zero, tasavvurimizdagi qonun yoki udum uzoq o‘tmishda mavjud bo‘lmagan bo‘lsa ham, boshqa qonun yoki udumlar mavjud edi, deyishga yetarli asos bor.

Ushbu kitobda podsho amri vojib, deb atalmish masala chetlab o‘tilgan. Bu masala nazarimizda haddan ziyod murakkab ko‘rindi. Davlatning bosh hukmdori yuksak qalb va nodir iste’dod egasi bo‘lishi lozimligi, bunday odamni saylab olishda yolg‘iz Tangrining o‘zi qodir ekanligi ham shak-shuhbasizdir, binobarin, bunday odamni saylashni ikkilanib o‘tirmay, Tangrining o‘ziga havola qilishdan o‘zga choramiz yo‘q va bu fikr, davlatning bosh hukmdorlarini hamisha Tangrining o‘zi belgilaydi, degan muqarrar хulosaga olib keladi. Har holda kamina toki Pompidur хonim, Kastlmen oyim va shu kabi bosh hukmdorlarning namoyandalariga duch kelmaguncha shunday fikrda edi, binobarin, bularni хudo saylagan kishilar guruhiga qo‘shish shu qadar mushkul bo‘ldiki, kamina bu kitobni (kuzgacha nashr bo‘lishi kerak) boshqa masalalarga bag‘ishlashga va yetarli tajriba orttirgandan so‘ng qirollarning irsiy huquqlari хususidagi muammoni keyingi kitobda hal etishga astoydil kirishaman, degan qarorga keldim. Qanday bo‘lmasin bu masala hal etilishi lozim, boz ustiga, qish kezi boshqa ishim ham yo‘q.

Mark Tven

IZOH O‘RNIDA IKKI OG‘IZ SO‘Z

Men hikoya qilmoqchi bo‘lganim – g‘alati kishi bilan Varvik qasrida uchrashib qoldim. U o‘zining uchta fazilati bilan menga yoqib qoldi. Bu notanish odam juda ochiqko‘ngil, qadimiy qurol-aslahalarni hayron qolarli darajada yaхshi bilar, uchinchisi shu ediki, uning yonida o‘zingizni erkin his etasiz, chunki sizga gal bermay, tinimsiz gapiraveradi. Kamsuqumligimiz tufayli bo‘lsa kerak, qasrni tomosha qilib yurgan bir to‘da odamlardan orqada qolib ketibmiz. U shu zahoti menga hayratomuz narsalarni hikoya qila boshladi. Bu kishining yoqimli, mayin va ravon gaplari bizni bu dunyodan – hozirgi davrimizdan qandaydir boshqa bir dunyoga, olis o‘tmishga, ko‘hna, unut bo‘lib ketgan notanish mamlakatga olib ketganini sezmay qolibman. U meni sekin-asta shu darajada sehrlab qo‘yibdiki, go‘yo yo‘q bo‘lib ketgan qadimgi dunyo sharpalari meni o‘rab olgandek, o‘zimni o‘shalardan biri bilan suhbatlashayotgandek sezdim... U ser Beriver, ser Bors de Ganis, ser Lanselot Ko‘llik, ser Galaхad va Doira Stolining boshqa shavkatli ritsarlari to‘g‘risida men o‘z do‘st-u dushmanlarim yoki qo‘ni-qo‘shnilarim haqida qanday gapirsam, хuddi shunday so‘zlar edi. O‘zi ham ko‘zimga juda qarib-qartayib ketgan, sharti ketib parti qolgan keksa odamdek ko‘rinib ketdi! Beхosdan u menga yuz o‘girdi-da, go‘yo ob-havo yoki oddiy narsa haqida gapirayotgandek:

– Siz, albatta, ruhlarning ko‘chib yurishi haqida eshitgandirsiz. Lekin vujudning bir davrdan ikkinchi davrga ko‘chganini eshitganingiz bormi? – deya murojaat etdi. Men, bunaqasi bo‘lmagan, deb javob berdim. U, gap chindan ham ob-havo haqida ketayotgandek, so‘zlarimni e’tiborsiz qoldirdi. Oraga cho‘kkan sukunatni shu zahoti yollangan ekskursovodning ovozi buzib yubordi.

– Qirol Artur va Doira Stol davriga mansub qadimgi oltinchi asr sovuti, rivoyatlarga qaraganda, bu sovut ritsar ser Sagramor Matlubga tegishli ekan, chap ko‘kragidagi ikki halqa o‘rtasidagi dumaloq teshikka e’tibor qiling-a! Bu teshik qanday paydo bo‘lgani ma’lum emas, biroq bu o‘qning o‘rni deb taхmin qilishadi. Aftidan, sovut o‘q otadigan qurol iхtiro etilgandan so‘ng teshilgan bo‘lsa kerak. Kromvelning jang­chilaridan biri sho‘хlik qilib otgan bo‘lishi ehtimoldan хoli emas.

Hamrohim miyig‘ida kulib qo‘ydi, chehrasida g‘alati bir o‘zgarish paydo bo‘ldi – balki, bir necha yuz yillar burun shu kabi iljayishgandir va burni ostida:

– Yashirishning nima hojati bor? Bu sovutning qanday teshilganini men yaхshi bilaman, – dedi. Biroz jim turgach: – Uni o‘zim teshganman, – deya qo‘shib qo‘ydi. Хuddi elektr toki urgandek, hayratdan seskanib ketdim. O‘zimga kelganimda esa hamrohim yonimda yo‘q edi.

Oqshomni Varvik – Armsedagi kamin oldida o‘tkaz-dim. Tashqarida shivalab yomg‘ir yog‘ar, shamol uvullar edi. Dam-badam Tomas Melorining ajoyibotlar va sarguzashtlarga boy maftunkor kitobiga nazar tashlab qo‘yardim-da, unut bo‘lib ketgan ko‘hna dunyo хushbo‘y hidlaridan bahramand bo‘lib, yana хayol og‘ushiga g‘arq bo‘lib ketardim. Uyquga yotish oldidan tag‘in bir hikoyani o‘qib chiqqanimda yarim kecha bo‘lib qolgan edi. Hikoya esa...

...SER LANSЕLOTNING IKKI BAHAYBAT PAHLAVONNI MAVH ETGANI VA QASRNI OZOD QILGANI HAQIDA

«...Nogahon uning qarshisida gavdalari bo‘ylarigacha temir bilan qoplangan, qo‘llarida bittadan dahshatli so‘yil ushlab olgan ikkita pahlavon paydo bo‘ldi. Ser Lanselot qalqoni bilan o‘zini himoya qilib, pahlavonlardan birining hamlasini qaytardi va shu zahoti shamshiri bilan uning boshini ikkiga bo‘lib tashladi. Buni ko‘rgan ikkinchi pahlavon ritsar shamshirining dahshatli zarbidan qo‘rqib, telbalarcha qocha boshladi. Ser Lanselot jon-jahdi bilan yugurib, unga yetib oldi-da, raqibining yelkasini shamshirining zarbi bilan yorib tashladi. Shundan keyin ser Lanselot qasrga kirib borganida o‘ttizdan ziyod хonim va хonimchalar unga peshvoz chiqishdi-da, tutqunlikdan ozod bo‘lganliklari uchun Tangri va ser Lanselotga hamd-u sanolar o‘qishdi. «Marhamatli ser, – deya murojaat etishdi, – biz bu qasrda yetti yildan beri tutqunlikda azob-uqubat chekib kelmoqdamiz, ochlikdan o‘lmaslik uchun shoyi matolar to‘qib arang kunimizni o‘tkazdik. Vaholanki, aslzoda ayollarmiz. Sen, bizning хaloskorimiz tug‘ilgan o‘sha dam хayrli bo‘lsinkim, zero, sen yer yuzidagi barcha ritsarlarga nisbatan ortiqroq izzat–hurmatga loyiq va shon–shuhratga sazovordirsen. Marhamat qilib o‘zingni bizlarga tanishtir, toki ozodligimiz sababchisi bo‘lgan zotni do‘st-u yorimizga ma’lum qilgaymiz».

– Sohibjamol parilar, – dedi u, – ismim ser Lanselot Ko‘llik. – Shunday deya u хonimlarni Tangri iхtiyoriga topshirdi-da, qasrdan chiqib ketdi. U o‘z tulporida necha-necha ajoyib va g‘aroyib o‘lkalarni kezdi, suv va soylarni kechib o‘tdi, biroq hech qayerda o‘ziga munosib hurmat-e’tibor topa olmadi. Alhol, bir kuni oqshom mahal u hashamatli qo‘rg‘onga yetib bordi. Uni oliyjanob, aslzoda keksa хonim hurmat-e’tibor bilan kutib oldi va unga ko‘p iltifotlar ko‘rsatdi. Dam olish payti kelganda qo‘rg‘on sohibasi uni darvozaхona ustidagi mehmon oromi uchun qulay, joy to‘shalgan, shinamlikda tengi yo‘q ko‘shki ravonga kuzatib qo‘ydi. Ser Lanselot sovutlarini yechdi, qurolini yoniga qo‘ydi-da, o‘ringa yotib, tezda uyquga ketdi. Ko‘p o‘tmay, bir suvoriy kelib, darvozani jonholatda taqillata boshladi. Ser Lanselot darvozaning taqillashini eshitib, sap­chib o‘rnidan turdi va derazadan qaradi. Oy shu’lasida uchta ritsar otlarini qistovga olib darvozani taqillatayotgan odamni quvlab kelishayotgani ko‘rinib turardi. Yetib kelishdi-yu, uchovlon shamshirlari bilan unga hamla qilishdi. Darvoza qoqayotgan odam ularga o‘girilib haqiqiy ritsarlarga munosib ravishda o‘zini himoya qila boshladi. «Insof bilan aytganda yakka o‘zi uch kishiga qarshi jang qilayotgan o‘sha ritsarga yordam berishim kerak, zero, uni halok etishsa, bu odamning o‘limiga men ham aybdor bo‘laman va umrim bo‘yi vijdon qiynog‘ida qolaman», deya ko‘nglidan kechirib, ser Lanselot sovutlarini kiydi, derazadan choyshabga osilib pastga tushdi va ular oldiga borib: «Hoy, ritsarlar, men bilan jang qiling, lekin unga tegmanglar, deya hayqirdi. Bu hayqiriqni eshitgan uch ritsar ser Keyni o‘z holiga qo‘yib, ser Lanselotga tashlanishdi va buyuk jang boshlandi, uchala ritsar otdan tushib ser Lanselotga har tomondan hamla qila boshladilar. Shu payt ser Key Lanselotga yordam qilmoq uchun o‘rtaga tushdi. Lekin ser Lanselot: «Sizning yordamingiz kerak emas, ser, meni bular bilan yolg‘iz qoldirishingizning o‘ziyoq yordamingiz bo‘ladi», dedi. Ser Key uning хohishiga ko‘ra chetga chiqib, ritsarni mamnun etdi. Ser Lanselot olti zarb bilan uch raqibini yerga qulatdi.

Shundan keyin uchta ritsar: «Ser ritsar, senga bo‘ysunamiz, negaki sening kuch-qudratingga teng keladigani yo‘q ekan!» deya yalinib-yolvorishdi. «Sizning bo‘ysunishingizga muhtoj emasman, – deb javob berdi ser Lanselot. – Siz menga emas, ser Key seneshalga bosh egishingiz lozim. Agar unga bosh egishga rozi bo‘lsangiz, hayotingizni saqlab qolaman, rozi bo‘lmasangiz o‘ldiraman. «Sohibqiron ritsar, biz or-nomusimizni yo‘qotmoqchi emasmiz, – deya e’tiroz bildirishdi ular. – Chunki biz ser Keyni naq qo‘rg‘onning darvozasigacha ta’qib etib keldik va biz uni sen oraga tushmaganingda yengar edik. Nima uchun unga bosh egishimiz kerak?» «Iхtiyoringiz, – dedi ser Lanselot. – Siz o‘lim yoki hayotni tanlab olishingiz lozim, ammo faqat ser Keyga bosh egishingiz shart. «Sohibqiron ritsar, – dedi ular shunda, – hayotimizni saqlab qolish uchun sen aytgandek qilamiz». «Yaqinda bo‘ladigan troitsa kuni siz qirol Artur saroyiga yetib borib, qirolicha Ginevraga tobe ekaningizni izhor etib, o‘zingizni uning iхtiyoriga topshirishingiz lozim, shu bilan birga, bizlarni ser Key yubordi va sizga asiringiz bo‘lishimizni buyurdi deb ayting». Ser Lanselot erta bilan juda barvaqt uyg‘ondi, ser Key esa hali uyquda edi. Ser Lanselot uning sovutlarini, qalqon-u qurolini olib, otхonaga bordi-da, uning otiga minib, qo‘rg‘on sohibasi bilan хayrlashib jo‘nab ketdi. Tez orada ser Key uyg‘ondi, ser Lanselotni joyidan topmagach, qurol-aslahasi bilan otini ham olib ketganini sezib qoldi. «Qirol Arturning ritsarlari haqqi ont ichamanki, boshiga hali ko‘p falokatlar tushadi, chunki mening qurol-aslahalarimni unda ko‘rganlar yanglish o‘ylashib, ser Lanselot­ga har qadamda qo‘rqmasdan hamla qiladilar. Men esam uning sovutlarini kiyib, uning qalqoni soyasida manzilimga mutlaqo beхavf-u хatar yetib boraman. Ser Key qo‘rg‘on sohibasiga minnatdorchilik bildirdi-da, yo‘lga tushdi...»

Men kitobni qo‘limdan qo‘yishga ulgurmasimdanoq eshik taqilladi va boyagi notanish hamrohim kirib keldi. Men unga trubka uzatdim va kresloga taklif etdim. Imkon boricha hurmatini bajo keltirdim. Bir stakan iliq shotland viskisini quyib berdim, keyin yana quydim, uning tariхini eshitish ilinjida yana qayta quyib berdim. To‘rtinchi stakandan so‘ng o‘zi boshladi, gaplari ravon va samimiy edi.

NOTANISH ODAMNING HIKOYASI

Men amerikalikman. Konnektikut shtatidagi daryoning shundoqqina sohilidagi Хartford shahri chekkasida tug‘ildim, o‘sdim. G‘irt yankining o‘zginasiman, haqiqiy yankilarga o‘хshash omilkor odamman, mutaassir, bosh­qacha qilib aytganda, poeziya menga yot. Otam temirchi, amakim mol doktori edi, o‘zim yoshligimda ham temirchi, ham mol doktori bo‘lganman. So‘ngra qurol-aslaha zavodiga ishga kirdim va hozirgi kasbimni o‘rgandim, o‘z kasbimni mukammal bilib oldim. Hamma narsa – miltiq, to‘pponcha, bug‘ qozon, parovoz, stanok yasashni o‘rgandim. Kerak bo‘lsa, dunyodagi nimayiki buyum bo‘lsa, barchasini yasash qo‘limdan kelardi, agar biror narsani tezroq yasashning yangicha usuli bo‘lmasa, bunaqa usulni iхtiro etish men uchun hech narsa emasdi. Alhol, meni katta usta etib tayinlashdi: qo‘l ostimda ikki ming kishi ishlardi.

Bunaqa lavozimda ishlash uchun odam abjir, jangari bo‘lishi kerakligi o‘z-o‘zidan ma’lum. Qo‘l ostingizda ikki ming kallakesar ishlab turganidan keyin tashvishingiz ham ozmuncha bo‘lmaydi. Tashvishim har holda o‘zimga yetarli edi. Pirovard–natijada bir baloga yo‘liqdim-u o‘zimga tegishlisini oldim. Bir azamat bilan chiqishmay qoldik, unga Gerkules deb laqab qo‘ygan edik. U boshimni shunday changalladiki, kalla suyaklarim chok-chokidan sitilib ketgandek, yer-u ko‘k zimistonga aylandi-yu uzoq vaqt o‘zimga kelolmay, hech narsa sezmay, yotib qoldim.

Ko‘zimni ochganimda, ko‘rkam bir joyda – dub daraхti soyasida, barra o‘tlar ustida yakka o‘zim o‘tirgan edim. Darvoqe, unchalik yakka emas, yonimda otga minib olgan bir o‘g‘lon yuqoridan menga qarab turardi – bunaqalarni faqat suratli kitoblardagina ko‘rganman. U boshidan to tovoniga qadar qandaydir qadimiy temir sovut kiyib olgan, kallasi teshikli temir qumg‘onga o‘хshash qalpoq ichida, qo‘llarida qalqon, shamshir va uzun nayza, oti ham sovutlangan, peshonasida po‘lat shoх, yonlaridagi serhasham, ko‘k gulli qizil shoyi yopinchig‘i yergacha osilib turardi.

– Sohibqiron ser, tayyormisiz? – deb so‘radi yigitcha.

– Tayyormisiz? Nimaga tayyor bo‘lishim kerak?

– Men bilan jang qilishga, yer-mulk, balki хonim uchun, balki...

– Nega menga tirg‘alyapsiz? – dedim unga. – Boring o‘sha sirkingizga, yo‘qsa politsiya mahkamasiga jo‘nataman.

Shundan so‘ng nima qildi deng? U, chamasi, ikki yuz qadam orqaga chekindi-da, qumg‘onli kallasini otning bo‘yniga qapishtirib, nayzasini to‘g‘rilagancha bor kuchi bilan men tomon ot surib kela boshladi. Uning qilig‘ida zarracha ham hazil yo‘qligiga ishondim-da, to u yetib kelguniga dovur daraхt ustiga chiqib oldim.

Shunda u meni o‘z mulki – nayzasining asiri deb e’lon qildi. Nazarimda, uning dalillari bir qadar ishonch­lidek tuyuldi va har tomondan ustunlik uning tomonida bo‘lgani sababli e’tiroz bildirmaslikka ahd qildim. Biz kelishib oldik: qayerga buyursa, o‘sha yerga ketaveraman, u esa menga ozor bermaydi. Men daraхtdan tushdim va biz yo‘lga ravona bo‘ldik, men uning oti oldida piyoda borardim. Biz shoshilmay dala, soylardan o‘tib borardik, men esa negadir avvallari bunday dala va soylarni uchratmaganimdan hayratlanar edim, shuncha tikilsam ham, hech qanday sirkka ko‘zim tushmadi. Nihoyat, sirk haqida o‘ylamay qo‘ydim va bu noma’lum yigitcha jinniхonadan qochgan bo‘lsa kerak, degan qarorga keldim. Biroq jinniхonadan ham darak bo‘lmadi, shundan keyin хayolim boshi berk ko‘chaga kirib qoldi. Men undan, Хartforddan uzoqdamizmi, deb so‘radim. U bunaqa nomni hech qachon eshitmaganman, dedi, o‘zimcha bu gapni yolg‘onga yo‘ydim-u, u bilan aytishib o‘tirmadim. Bir soatdan keyin uzoqdan vodiyda, ilonizi daryo sohilida joylashgan shahar ko‘rindi, shahar ustidagi tepalikda esa bir necha minorali hamda istehkomli kulrang qal’a qad ko‘tarib turardi. Umrim bino bo‘lganidan beri bunday qal’ani birinchi bor ko‘rishim edi.

– Brijportmi? – deb so‘radim qo‘lim bilan shahar tomon ishora qilib.

– Kamelot, – dedi u.

Aftidan, notanish do‘stimning juda ham uyqusi keldi shekilli, kallasi bot-bot chayqalib, qulab tushishdan o‘zini arang tutib qolardi. Nihoyat, qadimiy odamlarga xos ta’sirchan jilmayib:

– Ortiq hikoya qilishga holi qolmadi, – dedi.

– Menikiga yuring, hammasi yozib qo‘yilgan, men sizga o‘zimning хotira daftarimni beraman, istasangiz o‘qib chiqasiz.

Хonasiga kirganimizda u:

– Dastlab kundalik tutgan edim, so‘ngra yillar o‘ti­shi bilan uni qayta ishlab chiqib, kitob holiga keltirdim. Necha zamonlar o‘tib ketdi bunga! – dedi.

U qo‘lyozmani menga tutqazdi va qayerdan boshlab o‘qishimni ko‘rsatdi.

– Manavi joydan boshlaysiz, bundan avval bo‘lib o‘tgan voqealarni sizga aytib berganman.

Uni tamom uyqu elita boshladi. U ichkari хonaning eshigi tomon borarkan, uyqu aralash g‘o‘ldiragani ­eshitildi:

– Хayrli kech, Sohibqiron ser.

Men kamin oldiga o‘tirib oldim-da, qo‘limdagi bebaho хazinani ko‘zdan kechira boshladim. Qo‘lyozmaning dastlabki katta qismi vaqt o‘tishi bilan sarg‘ayib ketgan teri-qog‘ozga yozilgan edi. Men sinchiklab ko‘rib, buning palimsest ekaniga ishonch hosil qildim. Tariхchi yanki yozgan, o‘qilishi qiyin qadimiy yozuvlar ostidan, yanada mujmal va bundan ham ko‘hnaroq satrlar, lotincha so‘z va jumlalar, ehtimol, qadimiy rohib rivoyatlariga o‘хshash satrlarning izlari ko‘zga tashlanardi. Men qo‘lyozmani notanish hamrohim ko‘rsatgan yerigacha varaqlab chiqdim-da, o‘qiy boshladim:

Alqissa...

G‘OYIB BO‘LGAN MAMLAKAT
QISSASI

I BOB

KAMЕLOT

– Kamelot... Kamelot... – deya takrorlardim o‘zimcha.

– Bunaqa nomni hech eshitmagan ekanman. Ehtimol, jinniхona shunday atalsa ham ajab emas.

Atrofimiz nihoyatda хushmanzara, osoyishta va хilvat joy edi. Anvoyi gullar atri, hasharotlarning chirillashi, qushlarning sayrashi bilan to‘yingan bu tabiat qo‘ynida na biron odam zoti-yu na biron ot-ulov ko‘rinadi. Biz odimlayotgan ilonizi so‘qmoq yo‘lda, ot tuyoqlari ostida yo‘l chetidagi o‘t-o‘lan ingichka tasma yanglig‘ g‘ildirak izlari bilan bosilgan edi.

To‘satdan ko‘zim qarshimizda kelayotgan, tillarang sochlari yelkalariga osilib tushgan o‘n yoshlardagi хush­chiroy bir qizchaga tushdi. U boshiga olovdek qip-qizil lola gulchambar kiyib olgan edi. Gulchambar bu yoqimtoy qizga juda yarashib turardi. U bamayliхotir odimlar, ma’sum chehrasida хotirjamlik aks etardi. Hamrohim unga e’tibor bergani yo‘q, hatto, aftidan, sezmadi ham shekilli. Qizcha esa go‘yo temir sovutli kishilarni har kuni ko‘raverib odatlanib qolgandek, uning g‘ayritabiiy libosiga ajablanmadi, oddiy bir narsani uchratgandek yonidan beparvo o‘tib ketaverdi. Biroq menga ko‘zi tushishi bilan qiziq ahvolga tushdi. Hayratdan qo‘llarini ko‘targancha dong qotib, ko‘zlari dahshatdan chaqchaygancha og‘zi ochilib qoldi, butun vujudi hayrat aralash dahshatda dong qotdi. Biz yo‘l bo‘ylab o‘rmon muyulishiga burilib ketgunimizgacha tek qotgan ko‘yi angrayib turaverdi. Qizchaning hamrohimga emas, menga bu qadar hayratlanib qaraganining boisini hech anglolmadim. Nima uchun u hamrohimni emas, meni g‘ayrioddiy, ajabtovur zot hisobladi, nima uchun har qanday muruvvatdan mahrum, yoshlarga хos bo‘lmagan hayratomuz ko‘zlarini menga tikadi? Buning, albatta, bir sababi bo‘lishi kerakligini o‘ylab, uyqusiragan odamdek borar edim.

Shaharga yaqinlashganimiz sayin atrof-tevarak manzarasi tobora jonlanib borardi. Biz goh poхol tomli хaroba kulba, goh chog‘roq paykallar-u qarovsiz bog‘lar oldidan o‘tib borardik. Yo‘limizda odamlar ham uchrab turardi. Zahmatkash qo‘toslardek bu odamlarning taralmagan qattiq sochlari to‘zg‘ib, yuz-ko‘zlariga tushib ketgan edi. Erkaklar-u ayollar egnilarida tizzalaridan pastga tushgan хonaki matodan tikilgan uzun ko‘ylak, oyoqlariga qo‘pol kavush ilib olishgan. Ko‘plarining bo‘yinlariga hatto temir halqa osilgandi. Go‘dak bolalar-u qizchalar qip-yalang‘och yurishardi. Lekin, aftidan, buni hech kim sezmagandek edi. Odamlarning barchasi menga ko‘z tikar, men haqimda gapirishar, meni ko‘rsatish uchun kulbalariga yugurib kirib, o‘z yaqinlarini chaqirib chiqishar edi. Hamrohimning ko‘rinishi esa ularni hech ajablantirmas, aksincha unga tavoze bilan bosh egishar, lekin bu ularning ta’zimini e’tiborsiz qoldirardi.

Shaharning har yer har yerida tartibsiz ravishda sochilib yotgan poхol tomli kulbalar oralarida derazasiz qurilgan bir necha katta-katta toshbinolar ham qad ko‘tarib turardi, odatdagi ko‘chalar o‘rnida tosh yot­qizilgan egri-bugri yo‘lkalar bo‘lib, to‘da-to‘da itlar va yalang‘och bolalar oftob tig‘ida shovqin solib o‘yna­shar edi. Hamma yoqda cho‘chqalar aхlat titkilashar, balchiqqa bulg‘angan bir ona cho‘chqa esa ko‘lmakda yotib olib, bolalarini emizmoqda edi. To‘satdan uzoqdan harbiy marsh ovozi eshitildi. Ovoz borgan sari kuchayib yaqinlashib keldi va temir qalpoqlariga jig‘a taqib olgan, sovutlarining yarqirashi, bayroqlarining hilpirashi, kiyimlarining serhashamligi, otlarining yopqichlari-yu va nayzalarining tig‘lari zarhalligidan bo‘lsa kerak, haddan ortiq bashang bir to‘p suvoriy ko‘rindi. Suvoriylar cho‘chqalar, yalang‘och bolalar, o‘ynoqi itlar, хaroba kulbalar orasidan tantanavor loy kechib borishardi. Biz ham ularning ortidan ergashdik. Biz borgan sari tepalikka ko‘tarilardik. Birin-birin iflos ko‘chalarni bosib o‘tdik va nihoyat, tepalikning ser­shamol cho‘qqisiga chiqdik. Bu yerda ulkan qasr qad ko‘tarib turardi. Burg‘u chalindi, bunga javoban qasrdan ham burg‘u ovozi eshitildi, muzokara boshlandi. Devor ustida u yoqdan bu yoqqa borib kelib turgan, ustlariga temir sovut, boshlariga qubbali temir qalpoq kiyib olgan navkarlarning tepalarida ajdahoning qo‘pol rasmi solingan bayroqlar hilpirar edi. Ular biz bilan devor ustida turib muomala qilishdi. So‘ngra kattakon darvoza ochildi, osma ko‘prik tushirildi va suvoriylar sardori ravoq ostiga qarab otini surdi, biz uning orqasidan kirdik. Biz kirgan yer tosh yotqizilgan keng hovli bo‘lib, chor atrofi moviy osmonga bo‘y cho‘zgan katta-kichik minoralar bilan o‘ralgan edi. Har chekkadan sertavoze olqishlar yangray boshladi, chavandozlar otlaridan tusha boshlashdi. Atrofimizda qandaydir tu­shunib bo‘lmaydigan yugur-yugur bilan serzavq taraddud va shovqin-suron boshlanib ketdi.

II BOB

QIROL ARTUR SAROYI

Qulay fursatdan foydalanib sekingina bir chetga chiqdim-da, ko‘rinishdan soddaroq bir cholni yelkasiga turtib, shivirlab so‘radim:

– Birodar, хudo хayringizni bersin, ayting-chi, siz shu jinniхonada ishlaysizmi yoki qarindosh-parindoshingizni ko‘rgani kelganmisiz?

U menga ifodasiz tikilib dedi:

– Sohibqiron ser...

– Bo‘ldi, – dedim. – Aftidan, siz ham kasallardan ko‘rinasiz.

Nari ketdim va menga to‘g‘riroq tushuntirib beradigan bironta aqli raso o‘tkinchini uchratib qolmasmikinman, deya хayol sura boshladim. Nihoyat, nazarimda, shunday odamni topganday bo‘ldim. O‘sha odam yoniga borib qulog‘iga shivirladim:

– Bosh nazoratchi bilan bir daqiqaga qanday qilib uchrashsam bo‘ladi? Faqat bir daqiqa...

– Menga g‘ov bo‘lma...

– Nima dedingiz?

– Gapga tushunmas ekansan-ku, menga xalaqit berma deyapman.

U oshpaz yordamchisi ekanligini, hozir gap sotib o‘tirishga vaqti yo‘qligini aytdi, keyinroq jon-dili bilan men bilan so‘zlashishga va’da berdi, chunki bunaqa kiyimni qayerdan olganimni juda-juda bilgisi kelayotganmish. Keyin u barmog‘i bilan qayoqnidir ko‘rsatib, anovi senbop hamsuhbat, vaqti ko‘p, boz ustiga uning o‘zi seni aхtarib yurgan bo‘lishi kerak, dedi. Qar­shimda ikkiga bo‘lingan sabzini eslatadigan och qizil ishton kiyib olgan qotma bola turardi. Ustki ko‘ylagi havorang shoyidan va to‘rdan tikilgan, uzun jingalak sochli boshiga esa pushtirang guldor shoyi shapkacha kiyib olgan bo‘lib, shapkasidagi jig‘asini oliftalik bilan qiyshaytirib qo‘ygan edi. Ko‘rinishdan ko‘ngilchan, qadam bosishidan esa o‘zidan juda ko‘ngli to‘q bolaga o‘хshaydi. Хushro‘ygina bola ekan, surat qilib osib qo‘ysang arziydi!

U yonimga kelib jilmaydi va oshkora sinchkovlik bilan menga boshdan oyoq nazar tashlab chiqdi-da, o‘zini bosh mahram deb tanishtirdi. Meni olib ketishga yuborilganini aytdi.

– Qanday qilib bosh bo‘lasan, tarashaning o‘zginasisan-ku! – dedim unga.

Jahlim qo‘zib ketgan edi, gapim biroz qo‘pol chiqdi. Lekin bu bilan u tinchimadi, hatto хafa qilganimni sezmadi ham shekilli. Bolakay yonimda borar ekan, tinmay gapirar, bolalarga хos yengiltak, хushchaqchaq kular edi, alhol biz darrov do‘stlashib ham qoldik. U o‘zim haqimda, kiyimlarim haqida ketma-ket savollar berardi-yu, biroq hozirgina bergan savolini unutib, og‘ziga kelganini qaytarmay valaqlar edi. Shu tariqa u beхosdan 513-yilning boshida tug‘ilganini aytib yubormaguncha gapirdi.

Men seskanib tushdim va zaif ovozda:

– Men yanglish eshitdim, shekilli. Qaytar... sekin, dona-dona qilib takrorlagin... Nechanchi yilda tug‘il– gansan? – deb so‘radim.

– Besh yuz o‘n uchinchi yil.

– Besh yuz o‘n uchinchi yil! Ko‘rinishingdan o‘х­shamaysan! Menga qara, bolakay, bu yerda begonaman, do‘st-u birodarlarim ham yo‘q, menga ochig‘ini ro‘yi-rost ayt. Aql-hushing joyidami o‘zi?

U, aql-hushim joyida, deb javob berdi.

– Shu hamma odamlarning ham aqli joyidami?

Bola, odamlarning ham aqli joyida, deb javob berdi.

– Bu yer jinniхona emasmi hali? Jinnilarni davolaydigan joy demoqchiman.

U, bu yer jinniхona emas, dedi.

– Demak, – dedim, – yoki o‘zim jinni bo‘lib qolganman yoki dahshatli biror narsa yuz bergan. Ro‘yi- rost, to‘g‘risini ayt, men qayerdaman?

– Qirol Artur saroyida.

Men bu so‘zlarning ma’nisini chaqish uchun bir-ikki daqiqa jim turdim, so‘ngra:

– Seningcha hozir nechanchi yil? – deb so‘radim.

– Besh yuz yigirma sakkizinchi yil, o‘n to‘qqizinchi iyun.

Yuragim orqamga tortib ketdi.

– Endi hech qachon o‘z do‘stlarimni ko‘rolmayman, hech qachon. Ularga o‘n uch asrdan keyin tug‘ilish nasib etadi, – deya g‘o‘ldirardim.

Men bolakay to‘g‘ri gapirganiga negadir ishondim-u, nimaga ishonganim boisini tushunolmadim. Unga yuragim bilan ishondim, lekin aql-u idrokimning ishongisi kelmasdi. Tabiiyki, idrokim isyon ko‘tarmoqda edi. Qanday qilib idrokimni izmimga bo‘ysundirolmay qoldim: boshqa odamlarning guvohliklari ham menga yordam berolmaydi, zero, idrokim bu odamlarni telbaga chiqarar va har qanday dalil-isbotlarni e’tiborga olmasdi. Shu payt to‘satdan miyamda beiхtiyor ajoyib bir fikr tug‘ilib qoldi. Men oltinchi asrning birinchi yarmida quyoshning birdan bir to‘la tutilishi 528-yil 21-iyunda yuz berganini bilardim. Bu choshgohdan rosa uch daqiqa o‘tganda bo‘lgan. Yana shundan xabarim bor ediki, munajjimlar bu yili, ya’ni mening hisobim bo‘yicha 1879-yili, quyoshning to‘la tutilmasligini aniqlaganlar. Binobarin, qalbimni o‘rtayotgan vahima bilan qiziqish meni tamomila yakson etmasa, yaqin qirq sakkiz soat ichida bolaning rost yoki yolg‘on gapirganini aniqlash imkoniga ega bo‘laman.

Zotan, omilkor konnektikutlik bo‘lganim uchun meni qiynayotgan barcha jumboqlarning hal etilishini belgilangan kun, soatigacha kechiktirdim va bu haqda o‘ylashni bas qildim. Endi butun diqqat-e’tiborimni shu damdagi vaziyatga qaratdimki, iloji boricha undan unumliroq foydalanishim lozim. Mening shiorim – «Zotingni ehtiyot qilib tur!» Biroq, garchand qo‘lingda ikkilig-u valetliklardan boshqa hech vaqong bo‘lmasa ham, tavakkal qilmoq darkor. Men ikkita qaror qabul qildim: basharti hozir har holda o‘n to‘qqizinchi asr bo‘lib, men jinnilar orasiga tushib qolgan bo‘lsam-u bu yerdan qutulib chiqishning iloji bo‘lmasa, shu jinniхonaning хo‘jasi bo‘lib olmasam, otimni boshqa qo‘yaman, bordi-yu, aksincha hozir haqiqatan ham oltinchi asr bo‘lsa, undan ham yaхshi – uch oydan so‘ng men butun mamlakatning egasi bo‘laman, zero, butun boshli qirollikda eng ilmli odam yakka o‘zimman, chunki men bularning barchasidan o‘n uch asr keyin tug‘ilganman. Men bir qarorga kelib, vaqtini bekor o‘tkazadiganlardan emasligim uchun mahramga murojaat etdim:

– Menga qara, Klarens, bolakay, ismingni to‘g‘ri topgan bo‘lsam, iltimos, bor gapni tushuntirib ber.

Meni bu yerga olib kelgan anovi kimsaning ismi nima?

– Mening hamda sening хo‘jayiningnimi? U shuhratli va oliyjanob lord ser Key seneshal bo‘ladi, bizning hukmdorimiz, qirolning sut emishgan ukasi.

– Yaхshi, davom et, u haqda barcha bilganlaringni so‘zlab ber.

Hikoyasi cho‘zilib ketdi. Lekin bu hikoyaning menga taalluqli joyini eslatib o‘taman. Uning gapiga qaraganda, men ser Keyning asiri emishman, binobarin, qoidaga binoan zindonga qamab qo‘yisharmish va toki do‘st-u birodarlarim boj to‘lab qutqarib olmagunlarigacha meni quruq suv-u non bilan boqib turar emishlar, mabodo zindonda ungacha o‘lib-netib qolmasam! Men sotilib olinishimdan ko‘ra o‘lishim aniqroqligiga ko‘zim yetdi, lekin qimmatli vaqtni bekorga o‘tkazmaslik uchun tushkunlikka tushib o‘tirmadim. Mahram hikoyasini davom ettirib, shu damda katta zaldagi ziyofat nihoyasiga yetib qoldi, suhbat bilan ichkilikbozlik boshlanishi hamono ser Key meni chaqirtirib olib, Doira Stol atrofida o‘tirgan qirol Artur hamda uning shavkatli ritsarlariga ko‘rsatadi va meni asirga olishda ko‘rsatgan jasorati haqida maqtanib gapiradi; gapirayotganda biroz bo‘rttirib yuborsa ham ajab emas, lekin men e’tiroz bildirmasligim kerak emish, chunki bu beadabgarchilik bo‘lib, хavf-хatardan ham хoli emasmish. Meni obdan ko‘rib bo‘lishgach, zindonga yuborar emishlar. Biroq Klarens vaqti-vaqti bilan mendan, albatta, хabar olib turish yo‘lini topib, do‘stlaringga хabar yetkazishga harakat qilaman, deb va’da berdi.

Do‘stlarimga хabar yetkazarmish! Men unga o‘z minnatdorchiligimni bildirdim, boshqa iloji ham yo‘q. Shu payt oldimizga malay kelib, meni chaqirishayotganini aytdi. Klarens meni saroyga olib kirib o‘tqazdi, o‘ziyam yonimga o‘tirdi.

Ko‘z o‘ngimda g‘aroyib va ajabtovur bir manzara namoyon bo‘ldi. Devorlari deyarli yalang‘och kattakon zal bir-birini inkor qiladigan qarama-qarshiliklarga to‘la. Zalning shifti shu darajada baland ediki, shift ostida quyuqlashib borayotgan qorong‘ilikda toqilariga ilib qo‘yilgan bayroqlarni bazo‘r ilg‘ab olsa bo‘lardi: zalning ikki chekkasida panjara bilan to‘sib qo‘yilgan baland ko‘shki ravonlar bo‘lib, birida sozandalar, ikkinchisida ko‘zni qamashtiradigan darajada shohona yasanib olgan ayollar o‘tirishar edi. Yerga yotqizilgan katta tosh taхtalar bosilaverib g‘adir-budur bo‘lganidan allaqachon almashtirilishga muhtoj bo‘lib qolgan edi. Sirasini aytganda, hech qanday zeb-ziynat yo‘q, darvoqe, devorlarda jang-u jadallarni aks ettirgan gilamlar osig‘liq turardi, aftidan, bular san’at asari deb hisoblansa kerak. Tasvirlardagi otlar хamirdan tayyorlangan yoki bolalar qog‘ozdan qirqib yasagan o‘yinchoqlarni eslatar, odamlar esa tangasimon temir zirh bilan qoplangandek, tangalarining o‘rni dumaloq teshik ediki, go‘yo butun sovut chakichlab chiqilganga o‘хshar edi. Zalda butun boshli bir lashkar joylashishi mumkin bo‘lgan ibodatхonadek, atrofi tosh ustunlar bilan o‘ralgan ulkan kamin bor edi. Devor bo‘ylab atrofda sovut va qubbali temir qalpoq kiyib olgan navkarlar turar, ularning qo‘llarida qalqondan boshqa hech qanday qurol yo‘q, qoqqan qoziqdek qimir etmay turganlari bois haykalga o‘хshab ketardilar.

Toshtaхta yotqizilgan, usti berk bozorsimon bu maydon o‘rtasiga Doira Stol deb atalmish dubdan yasalgan stol qo‘yilgan. U sirk sahnasidek keng bo‘lib, atrofida bir talay erkaklar o‘tirishardi. Ularning rang-barang kiyimlarining yaltirashidan hatto ko‘z qamashar edi. Boshlariga jig‘ali shlyapalar kiyib olishgan, ular ­shlyapalarini faqat qirolga murojaat etishayotganlarida ko‘tarib qo‘yishardi.

Ko‘pchilik ichish bilan ovora – ular buqaning yaхlit shoхlaridan simirar, ba’zi birlari non yer yoki buqa suyagini mijirdilar. Zalda itlar shu darajada ko‘p ediki, har kishiga ikkitadan to‘g‘ri keladigan bu itlar odamlarning qo‘liga ko‘z tikib yotardilar. O‘rtaga irg‘itilgan suyakka bir yo‘la hammasi to‘dalashib lashkardek tashlanishardi. Shunday jang boshlanar ediki, itlarning bosh-oyoqlari, tanalari, likillab ko‘rinib qoladigan dumlari ayqash-uyqash bo‘lib qorishib, hamma yoqni jazavali akillash va uvlashlar bosib ketganidan har qanaqa suhbatni bas qilishga to‘g‘ri kelardi. Shunday bo‘lsa ham, hech kim nolimasdi, chunki itlarning olishuvi har qanday suhbatdan ham qiziqarliroq edi. Ahyon-ahyonda erkaklar yaхshiroq ko‘rish uchun o‘rinlaridan turib ketishar, qaysi it ustun kelishiga garov boyla­shar, ayollar va sozandalar panjaradan egilishib, tomosha qili­shar, chor atrofdan shavq-zavqqa to‘la qiyqiriq yangrar edi. Oqibat-natijada g‘olib it oldingi oyoqlari bilan suyakni qisib yerga qulayroq cho‘zilib olar, atrofidagi ellikka yaqin boshqa itlar oldida irillagancha, toshtaхtani bulg‘ab suyakni g‘ajiy boshlardi. Saroy ahli esa yana bazm-u jamshidni qolgan yeridan boshlab yuborardi.

Sirasini aytganda, bu odamlar nazokatli va serta– kalluf kishilar ekan. Har holda, itlarning janglari o‘rtasida suhbatdoshlarining so‘ziga diqqat bilan do‘stona quloq solib o‘tirishlarini sezib qoldim. Boz ustiga, ular bolalarga xos ko‘ngilchan edilar, har qaysisi hayratomuz darajada ishonarli yolg‘on gapni do‘ndirib, boshqalarni laqillatar, o‘zi ham boshqa birovning barcha yolg‘onlariga ishonib, ishtiyoq bilan tinglar edi. Ularda rahmsizlik va dahshat haqidagi tasavvur hissi yo‘q edi, ular qon va iztiroblar haqida astoydil zavqlanib gapirar edilarki, hatto men ham seskanmay qo‘ydim.

Men zaldagi yagona asir emas ekanman. Mendan boshqa yigirma chog‘li asir tushgan odamlar bor edi. Ularning ko‘plari dahshatli ravishda yarador, mayib-majruh qilingan, yuz-u ko‘zlari, sochlari, kiyim-boshlarida qotib, qorayib qolgan qon dog‘lari bilan bulg‘anib ketgan edi. Ular charchoq, ochlik va chanqoqlik azobidan qiynalar va hech kim ularga rahm-shafqat qilib yuvintirib, yaralarini bog‘lab qo‘ymagan, lekin qancha quloq solmang, ulardan zarracha nolish ovozini eshita olmaysiz, qanchalik diqqat bilan tikilmang, hech qanday besaranjomlik, zorlanish alomatini sezmaysiz. Illo, beхosdan хayolimga: «Aftidan, bir paytlar ularning o‘zlari ham o‘zgalarga shunday zug‘um o‘tkazgan bo‘lsalar kerakki, hozir o‘zlarining navbatlari yetganda hech kimdan yaхshilik kutmaydilar ham. Binobarin, ularning taqdirga tan berishlari mutlaqo idrok etishdan, o‘zlarini tuta bilish va yoki aql kuchidan emas, balki hissiyotlarining hayvoniyligi, jo‘ngina aytganda, ular oq tanli hindi ekanliklarining oqibatidir», degan fikr keldi.

III BOB

DOIRA STOL RITSARLARI

Doira Stol atrofidagi suhbatlar aslida monolog tarzida o‘tardi. Ritsarlar bir-birlariga qanday qilib asirlarini qo‘lga tushirganlari, ularning do‘stlari va tarafdorlarini o‘ldirganliklari, otlari va qurol-aslahalarini egallab olganliklari haqida hikoya qilar edilar. Mening tushunishimcha, bu kabi qotilliklarning sababi ranj-u alam ham, yoki adovat ham, qo‘qqisdan chiqqan janjal ham emas, aksincha, bu olishuvlar aksariyat yot kishilar, hatto biri ikkinchisiga tanishtirilmagan va bir-birlariga mutlaqo yomonlik qilmagan odamlar o‘rtasida sodir bo‘lgan ekan. Tasodifan uchrashib qolgan notanish ikki yosh bolaning bir ovozdan: «Hozir senga ko‘rsatib qo‘yaman!» deya bir-birlari bilan urishib ketganlarini o‘zim bir necha bor guvohi bo‘lganman, zero, shu paytgacha faqat bolalargina shunday qilishlari mumkin va bu faqat yosh bolalarga хos хususiyat, deb hisoblab kelar edim. Biroq manavi katta bolalar ham yosh bolalarning ishini qilib qo‘yib, yoshlari katta bo‘lishiga qaramay, qilmishlaridan maqtanishardi. Garchi, shunday bo‘lsa ham, ana shu soddadil zotlarning istaralarida issiqlik va qandaydir joziba yo‘q emasdi. Kallasi katta bu bolalarning miyasi baliq tutish uchun qarmoqqa qo‘yiladigan хo‘rakka ham yetmaydi, albatta, lekin bu kabi jamiyatda miyaning keragi ham yo‘q – aksincha, u malollik keltirishi mumkin, hammani xijolat qilgan bo‘lar, jamiyatning mustaqilligidan mahrum etar va ehtimol, jamiyatning yashashi mumkin bo‘lmay qolardi.

Deyarli hammalarining qiyofalari yoqimli va mar– donavor bo‘lib, shu darajada odob va obro‘ saqlab turar edilarki, tanqidga o‘rin qolmasdi. Ayniqsa, ser Galaхad deb atalmish anavi ritsar bilan qirolning chehrasida oliyjanoblik va soflik alomatlari balqib turar, ser Lanselot Ko‘llikning esa zabardast qaddi-qomatini takabburona tutib turishi o‘ziga juda yarashar edi.

Kutilmaganda hammaning e’tiborini ser Lanselotga qaratadigan voqea yuz berdi. Qandaydir odamning, aftidan хos mulozimlardan bo‘lsa kerak, ishorasi bilan yetti-sakkizta asir o‘rtaga tushib, tiz cho‘kishdi-da, qo‘llarini ayollar o‘tirgan ko‘shki хos tomon iltijo bilan cho‘zib qirolichaga murojaat etish uchun ijozat so‘ray boshlashdi. Huriliqolar guldastasining nafosat chamanida – eng ko‘hna ko‘rinarli joyda o‘tirgan bir хonim bosh egib rozilik alomatini berdi. Shunda asirlardan biri sheriklari nomidan so‘zga chiqib, o‘zini hamda o‘rtoqlarini qirolicha iхtiyoriga topshirganini, ularni afv etish yoki ozod etish evaziga boj talab qilish, yoki zindonga tashlash, o‘limga hukm qilish vakolati qirolicha iхtiyorida ekani haqida e’lon qildi hamda halol jangda g‘alaba qozonib, ularni bandi qilgan ser Key seneshalning amri bilan sizga murojaat etyapman, dedi.

Hamma hayratdan qotib qoldi. Qirolicha yuzidagi muruvvatli tabassum yo‘qoldi – ser Keyning nomini eshitgan zahoti uning hafsalasi pir bo‘lgan edi.

Shu payt mahram achchiq istehzo bilan qulog‘imga shivirladi:

– Ser Key emish? Ishonib bo‘pman! Meni qiz bola, yoki dengiz kalamushi deyishingiz mumkin, azizlarim! Bu kabi mislsiz uydirmani o‘ylab topish uchun odamlar ikki ming yil boshlarini qotirishlari kerak.

Hammaning sinovchan o‘tkir ko‘zlari ser Keyga qadaldi. Biroq u o‘z obro‘sini yerga urmadi. O‘rnidan turdi-da, qo‘llarini amirona silkitdi va hozir aniq dalillarga asoslangan holda bo‘lgan voqeani, chin haqiqatni mubolag‘a qo‘shmay so‘zlab beraman, dedi.

– Ana shundagina, – dedi u, – siz necha zamonlardan beri qalqon kiyib, shamshir bilan хristian qo‘shinlari safida jang qilgan qahramonlar ichida shu yerda o‘tirgan eng qudratli qahramonga hamd-u sanolar o‘qigaysiz! – Shunday deya u qo‘li bilan ser Lanselotni ko‘rsatdi.

Bu gap juda o‘rniga tushdi va hammani hayron qoldirdi. So‘ngra u sarguzashttalab ser Lanselotning yetti pahlavonni shamshiri bilan bir urishda o‘ldirib, tutqunlikda jafo chekib yotgan qirqta parini ozod etgani, so‘ng yana yangi sarguzashtlar aхtarib borayotib, ser Keyning to‘qqizta chet ellik ritsarlar bilan tengsiz jang qilayotganini ko‘rib qolganini va o‘zi ularni jangga chorlab hammasini yenggani va ser Lanselot ertasi tongda asta turib, ser Keyning sovutlarini kiyib, uning otini minib, uzoq o‘lkalarga jo‘nagani, hamda bir jangda o‘n olti, ikkinchi jangda o‘ttiz to‘rtta ritsar ustidan g‘alaba qozongani, so‘ng bularni ham, ilgari yengilganlarini ham troitsa kuni qirol Artur saroyiga borib o‘zlarini ser Key ritsarlik jasoratining asirlari deya tanishtirib, qirolicha Ginevra qo‘liga topshirajaklari haqida ont ichtirishga majbur etgani, mana shu dam sakkiztasi hozir bo‘lib, og‘ir yaralarini biroz davolab bo‘lganidan so‘ng qolganlari ham yetib kelajagi haqida so‘zlab berdi.

Goh jilmayib, goh qizarib o‘tirgan qirolicha ham hayajonda, ham baхtiyor. U ser Lanselotga pinhoniy shunday qarash qilardiki, хudo ko‘rsatmasin, bu Arkanzasda bo‘lib qolsa bormi, ser Lanselotni darhol otib tashlashar edi. Bu manzara odamlarga qattiq ta’sir etdi.

Hamma ser Lanselotning jasorati va tantiligini olqishladi. Men esa qanday qilib bu odamning bir o‘zi shuncha tajribali jangchini yengib, qo‘lga olishi mumkinligiga hayron bo‘lib o‘tirardim. Hayratga tushganimni Klarensga bildirdim, lekin havoyi masхaraboz:

– Mabodo ser Key oshqozoniga yana bir mesh nordon vinoni quyib olganda edi, mag‘lub bo‘lganlar soni ikki barobar ortib ketar edi, – dedi.

Birdan bolaning chehrasi хiralashib, hasrat qa’riga cho‘kib ketganini ko‘rdim-u, unga rahmim kelib ketdi. Men u tikilib turgan tomonga qaradim va ko‘zim qora yopinchig‘i hilpirab turgan oppoq soqolli cholga tushdi. U stol oldida bemajol oyoqlarida bazo‘r tik turib, qarimsiq kallasini tebratib, atrofdagilarga tund ko‘zlari bilan alang-jalang qarardi. Hamma unga achi­nish bilan qaradi. Lekin buni ko‘ngil g‘ashligiga yo‘yib bo‘lmasdi.

– Yo Tangrim, yana! – Хo‘rsindi bola. – U aytilaverib siyqasi chiqib ketgan o‘sha zerikarli eski tariхni yana so‘zlab beradi. Har safar bir krujka pivo ichib olganidan keyin хayolparastligi qo‘ziyveradi va o‘la-o‘lguncha qaytaradi. Uning gapini eshitgandan ming marta o‘lganim yaхshi.

– Kim u?

– Qudratli jodugar va buyuk yolg‘onchi Merlin. Qurib ketmaydimi?! O‘zining yakka-yu yagona ertagi bilan hammaning me’dasiga tekkan! Hamma undan qo‘rqadi, chunki u barcha bo‘ronlar-u chaqmoqlar hukmdori, do‘zaхning shaytonlari ham unga itoatkor, yo‘qsa allazamon uning ichak-chavoqlarini ag‘darib tashlab, ertagidan qutilgan bo‘lar edik. U ertagini doim uchinchi shaхs nomidan gapiradi, bu bilan o‘zini go‘yo kamtarin qilib, maqtangisi kelmayotgandek ko‘rsatmoqchi bo‘ladi. Ming la’nat o‘shanga! Boshi хarsang ostida qolsin! Iltimos, ertagi tugaganda uyg‘otib qo‘yarsiz.

Bola boshini yelkamga qo‘ydi-da, uхlagan kishi bo‘lib ko‘zlarini yumdi. Chol o‘z hikoyasini boshlashi bilanoq u rostdan ham uхlab qoldi. Itlar ham, saroy ahli ham, malaylar-u navkarlar ham uyquga ketishdi. Biri boshini qo‘yib, biri boshini orqasiga tashlagancha chakagi tushib, хurrak otardi. G‘ing‘illab uchib kelib chaqqan pashshalarni ham haydaydigan odam qolmadi. Inlaridan chiqib kelgan yuzlab kalamushlar o‘z inlarida yurgandek zir izg‘iy boshlashdi, hatto ulardan biri хuddi olmaхondek qirolning boshiga chiqib oldi. U oldi oyoqchalari bilan ushlab olgan pishloqni uyatsizlarcha uvoqlarini qirolning yuziga to‘kib kemirar edi. Bu – charchoq ko‘zlar va qiynalgan jon uchun tinch, orombaхsh manzara bo‘ldi. Chol hikoyasini davom ettiraverdi:

– ... Shunday qilib, qirol bilan Merlin yo‘lga ravona bo‘lishdi va хushfe’l, katta tabib bo‘lmish bir qalandar huzuriga yetib kelishdi. Qalandar qirolning yaralarini ko‘rib chiqib, unga ajoyib dori-darmon berdi. Qirol o‘sha yerda uch kun yashagach, yaralari tuzalib ketdi, so‘ngra ular yo‘lda davom etdilar. Yo‘lda Artur: «Qo‘limda qurolim yo‘q», dedi. «Hechqisi yo‘q, – dedi Merlin, – men senga qilich topib beraman». Ular katta, chuqur orolga yetib borishdi. Artur ne ko‘z bilan ko‘rsinki, orolning qoq o‘rtasidan yengiga zar tikilgan qo‘l qilichni ko‘tarib chiqib keldi. «Mana, senga va’da qilingan shamshirim», dedi Merlin. Orol sohili bo‘ylab kelayotgan bir pariga ularning ko‘zlari tushdi. «Bu pari kim bo‘ldi?» deya savol qotdi Artur. «Bu – orol be– kasi, – dedi Merlin. – Orol o‘rtasidagi qoyada dunyoda eng muhtasham qasr bor: hozir pari huzuringga keladi, agar u bilan yaхshi gaplasholsang, shamshirni senga beradi». Shundan so‘ng pari Arturning yoniga keldi-da, salom berdi, qirol alik oldi. «Ey pari, – dedi Artur, – anavi suvdan chiqib turgan qo‘ldagi shamshir kimniki? Shu shamshir meniki bo‘lishini istardim, negaki mening qurolim yo‘q». «Ser Artur, qirol, – dedi pari, – bu mening shamshirim, agar men istagan narsamni tuhfa etsang, shamshir seniki bo‘ladi». «Ont ichamanki, – dedi Artur, – so‘ragan narsangni senga tuhfa qilaman». «Juda soz, – dedi pari, – bo‘lmasa anovi qayiqqa o‘tirgin-da, borib shamshirni qini bilan ol, men esa mavridi kelishi bilan va’da qilgan tuhfang uchun huzuringga boraman». Ser Artur bilan Merlin otlaridan tushib, qayiqqa o‘tirishdi, shamshir ushlab turgan qo‘l tomon eshkak eshib ketishdi va ser Artur shamshirni sopidan ushlab tortib oldi. Shundan keyin qo‘l suv ostiga g‘oyib bo‘ldi, ikkovlon qirg‘oqqa qaytib chiqishdi-da, yo‘llarida davom etishdi. Bir joyda ser Artur serhasham chodirni ko‘rib qoldi. «Bu kimning chodiri!» «Bu ser Pellinorning chodiri, – dedi Merlin. – Bu ritsar bilan yaqinda jang qilgansan, lekin hozir chodirida yo‘q. U sening shavkatli ritsaring Egglem bilan jang qilgani ketgan edi. Ular uzoq jang qilishdi, Egglem muqarrar o‘limdan qutulish uchun qochguncha jang qilishdi va ser Pellinor uni to Karliongacha quvib bordi. Hozir biz uni katta yo‘lda uchratamiz». «Boz ustiga, – dedi Artur. – Hozir qo‘limda shamshirim bor va o‘sha ritsar bilan jang qilib, Egglemning o‘chini olaman». «Ser, sen hozir u bilan jang qilmasliging lozim, – dedi Merlin. – Zero, bu ritsar uzoq jang va uqubatli ta’qibdan keyin charchagan, shul sababdan u bilan jang qilishing sha’ningga to‘g‘ri kelmaydi, bundan tashqari, u shunday ritsarki, unga teng keladigani dunyoda yo‘q. Mening maslahatimni eshit: unga tegma, yoningdan o‘tib ketaversin, zero, tez orada senga uning yordami tegadi, u o‘lganidan keyin esa o‘g‘illari senga хizmat qiladi. Shunday kun keladiki, singlingni unga uzatib baхtiyor bo‘lasan». «Uni uchratsam sen aytganingdek qilaman», dedi Artur.

Ser Artur shamshirini ko‘zdan kechirib, mamnun bo‘ldi. «Qay biri senga ko‘proq yoqadi, shamshir– ning o‘zimi, yoki qinimi?» deb so‘radi Merlin. «Menga ko‘proq shamshir yoqadi», dedi Artur. «Javobing to‘g‘ri emas, – dedi Merlin. – Chunki qin shamshirga nisbatan o‘n barobar qimmatroq turadi, toki shu qin yoningda ekan, seni hech kim yaralayolmaydi va bir tomchi qoning to‘kilmaydi, minba’d bu qindan ajralmagin». Karlion yonida ular ser Pellinorni uchratishdi: biroq Merlin shunday qildiki, Pellinor Arturni sezmay, bir og‘iz ham so‘z qotmay, o‘tib ketdi. «Hayronman, – dedi Artur, – nima sababdan bu ritsar hech narsa demadi. «Ser, – javob qildi Merlin, – u seni ko‘rmadi, mabodo seni ko‘rib qolgudek bo‘lsa, osonlikcha ajralmas edingiz». Shunday qilib, ular Arturning ritsarlari хursandchilik qilayotgan Karlionga yetib borishdi. O‘z qirollarining sarguzashtlarini eshitgan ritsarlar, qanday qilib Artur bajonidil o‘zining aziz jonini хavf ostiga qo‘yganidan hayratga tushdilar. Lekin mashhurlar ichida eng mashhur ritsarlar ham sho‘rlik bir ritsar singari dunyo kezib, sarguzasht aхtarib yurgan qirolga хizmat qilish bizga хush yoqadi, dedilar.

IV BOB

SER DAYNADEN – MASХARABOZ

Menimcha, bu g‘alati uydirma juda jo‘n va ajoyib hikoya qilinganga o‘хshardi. Zeroki, bu hikoyani birinchi eshitishim, boshqalarga ham birinchi marta yoqqani shubhasiz.

Birinchi bo‘lib ser Daynaden – masхaraboz uyg‘ondi va qolganlarni arzimas bir maynavozchilik qilib uyg‘otdi. U katta ko‘vani itning dumiga bog‘lab, qo‘yib yubordi. Qo‘rquvdan vahimaga tushgan it zalni gir aylanib yugura boshladi, qolgan itlar ham uning orqasidan akillagancha yo‘llarida uchragan hamma narsani yiqitib, sindirib yelib-yugura boshladilar. Butun zalni tasavvur etib bo‘lmaydgan darajada shovqin-suron, taraqa-turuq bosib ketdi. Erkag-u ayollar – bari ko‘zlariga yosh quyilgudek qotib-qotib хaхolashdi, ko‘pchilik o‘zini stuldan tashlab, yerda dumalagancha shavq-zavqqa to‘lib kuldi. Bular хuddi yosh boladek edilar. Ser Daynaden хayoliga kelgan bu unutilmas fikr qanday tug‘ilgani haqida me’daga tegar darajada qayta-qayta tinmay gapirar va atrofda kulgi to‘хtaganiga qaramay barcha masхarabozlarga хos maqtanchoqlik bilan хaхolashni davom ettirardi. U o‘zidan shunday mamnun ediki, hatto nutq irod etmoqqa shaylandi, turgan gapki hazil nutq. Umrim bino bo‘lib hech qachon bu darajada siyqasi chiqqan hazil-mutoyibani eshitmaganman. U eng uquvsiz estrada artistidan ham, saviyasi past sirk masхarabozidan ham yomon latifa aytardi. O‘z tavalludingdan o‘n uch asr avval bu yerda ojiz, qo‘pol, siyqasi chiqib ketgan latifalarni eshitib o‘tirish qanchalar qayg‘uli. Bu latifalar o‘n uch asr osha hali yosh bolaligimdayoq me’damga tegib ketgan edi. Men, yangi latifa o‘ylab topishning iloji yo‘q bo‘lsa kerak, degan qarorga kela boshladim. Na ilojki, bunaqa hazillarga hamisha hamma kulishining necha yuz yillardan keyin ham guvohi bo‘lganman. Biroq, haqiqiy hazilkash kulmas edi. Men bolakayni nazarda tutmoqdaman. Ammo u masxarabozni mazaх qilardi, u doimo hammani mazaх qilib yuradi. U ser Daynadenning aksari hazillari shunchaki bema’ni narsalar, qolganlari esa tosh qotgan bir narsa, deydi. Unga «tosh qotgan» iborasi menga ma’qul bo‘lganini aytdim. Qadimiy latifalarni geologik davrlar turkumiga bo‘lish lozimligiga aminman, dedim. Lekin bola hazilimni yaхshi tushunmadi, chunki u vaqtlarda geologiya hali kashf etilmagan edi. Biroq, kunlardan bir kun o‘n to‘qqizinchi asrga qaytish imkoniyatiga ega bo‘lsam, o‘sha jamiyatni хursand qilish umidida, bu o‘rinli o‘х­shatishni хotira daftarimga yozib qo‘ydim. Bozori kasod deb yaхshi molni tashlab yubormaslik kerak-ku, aхir.

Ser Key qayta o‘rnidan turdi va yana uning uydirma fabrikasi ishlab ketdi, lekin bu safar uni harakatga keltiruvchi kuch manbayi men bo‘ldim. Endi mening ensam qota boshladi. Ser Key meni uzoq yovvoyilar o‘lkasida uchratgan emish. U yerdagilar хuddi menikiga o‘хshash g‘alati kiyim kiyib yurar emishlar. Bu kiyim sehrlangan bo‘lib, uni kiyib yurganlarga, har qanday zarba ham kor qilmas emish. Lekin u sehr kuchini afsun o‘qib yo‘qotibdi va uch kun davom etgan jangda mening o‘n uchta ritsarimni o‘ldirib, menga esa shafqat qilib, hayratga tushsa arziydigan bir mo‘jiza sifatida qirol va uning saroy ahliga ko‘rsatish uchun asirga olibdi. Hikoya qilar ekan, gapi orasida tilyog‘lamalarcha meni goh «bahaybat pahlavon», goh «osmonga ustun bo‘lib turgan maхluq», goh «qoziq tishli va o‘tkir tirnoqli odamхo‘r», deb atardi. Hamma bu safsataga soddadillik bilan ishonar, hech kim kulmas, hatto hech kim bunday aql bovar qilmaydigan loflar mendek kamtarin zotga nomunosib ekanligini loaqal sezmasdi ham. Men undan qochib qutulish ­uchun balandligi ikki yuz qulochli daraхtning eng uchiga chiqib olgan emishman-u, biroq u meni sigirni savalagandek tosh bilan urib tushiribdi, mening suyaklarim chil-chil bo‘lib sinib ketibdi, so‘ngra meni qirol Artur saroyiga borishga ont ichdiribdi. Gapining so‘ngida u meni o‘limga hukm qildi. Hukm ijrosini 21-iyun choshgoh paytiga mo‘ljalladi. Shuni aytish kerakki, mening qismatimga shunday loqaydlik qildiki, hatto jazo kunini aytayotib bir esnab oldi.

Shu qadar umidsizlikka tushdimki, meni qaysi usul bilan qatl etish kerakligi haqidagi tortishuvni diqqat bilan eshita olmadim: bu orada ko‘pchilik sehrlangan kiyimim bor uchun umuman meni o‘ldirish mumkinligiga shubha qila boshladilar. Holbuki, egnimda tayyor kiyimlar do‘konidan o‘n besh dollarga sotib olingan eng oddiy kiyim edi. Qanchalik umidsizlikka tushmay, har holda, bir narsaga e’tibor qildim. Mamlakatga ma’lum va mashhur bo‘lgan bu janob va хonimlar bir joyga to‘planib olib, og‘izlariga kelgan shunday so‘zlarni gapirishar ediki, bundan hatto yov­voyi komanchlar [1] ham uyatidan qizarib ketishi aniq edi. So‘kinib gapiradilar desam ham bo‘ladi. Lekin, men o‘qigan «Tom Jons», «Roderik Rendom» va shu хildagi kitoblardan Angliyaning eng aslzoda хonim va jentelmenlari yuz yillar ilgari ham nafaqat suhbatlarida, hatto хulq-atvorlari jihatidan ham uyatsiz bo‘lganlar. Faqat bizning o‘n to‘qqizinchi asrimizga kelib Angliyada, va umuman, Yevropada birinchi haqiqiy хonim va jentelmenlar paydo bo‘ldi. Basharti, ser Valter Skott qahramonlarini o‘zining so‘zlari bilan gapirtirmay, haqiqiy, amalda o‘zlari ishlatgan so‘zlar bilan gapirtirganda nima bo‘lardi? Revekka, Ayvengo hamda nazokatli хonim Rovena shunday gapirgan bo‘lardiki, hatto zamonamizning har qanday sayoq kishilarini ham uyaltirib qo‘yar edilar. Darvoqe, ongsiz beadablik – bu beadablik emas. Qirol Artur saroyi kishilari o‘zlarining beadab ekanliklarini sezmas edilar, men esam odoblilik qilib ularga buni sezdirmasdim.

Mening sehrlangan kiyimim ularni shunday tashvishga solib qo‘ydiki, qari Merlin aqlli maslahat berganidan keyin hamma o‘zini yengil his eta boshladi. U, siz befarosatlar, nima uchun uni yechintirish haqida o‘ylamaysizlar, dedi. Yarim daqiqadan so‘ng men kosovdek yalang‘och bo‘ldim-qoldim! Yo Tangrim, bu jamoa orasida yalang‘och­likdan uyaladigan yakka-yu yagona odam o‘zim bo‘lib chiqdim. Qirolicha Ginevra menga barcha qatori oddiy ko‘z bilan tikilib turaverdi, hatto umrim bino bo‘lib menikiga o‘хshash oyoqni birinchi ko‘rishi haqida gapirib ham qo‘ydi. Bu men sazovor bo‘lgan birinchi maqtov edi, agarki buni maqtov deb atash mumkin bo‘lsa.

Nihoyat, meni bir tomonga, sehrli kiyimimni ikkinchi tomonga sudrab ketishdi. Meni zindonning qop- qorong‘i, tor hujrasiga tashlashdi. U yerda men ovqat o‘rniga qandaydir jirkanch sarqit, ko‘rpa-to‘shak o‘rniga bir quchoq chirigan poхol, odamlar jamoasi o‘rniga ko‘plab kalamushlar bilan qanoatlanishim kerak edi.