Ебіней Бөкетов

Жас Қаныш

Алматы – 2024

ӘОЖ 821.512.122

КБЖ 84 (5Қаз)

Б 78

ОТБАСЫ ХРЕСТОМАТИЯСЫНЫҢ

ӘЛЕУМЕТТІК ЖОБАСЫ

Ғалым, қоғам қайраткері Ебіней Бөкетовтың рухына арналады Б 78 Е.Бөкетов. ЖАС ҚАНЫШ – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, – 2024. – 288 б.

Кітапта Қаныш Сәтбаевтың туғаннан бастап Том қаласына оқуға барғанға дейінгі өмір тарихы көркем әңгіме түрінде су-реттеледі. Әсіресе Қанышқа кішкентай кезінде әкесі Имантай-дың үйреткен тәрбиесі, әжесі Нұрымның тағылымы баяндалған.

Бұл кітап 1999 жылы аз тиражбен жарық көрген екен. Соны қайта баспаға әзірлеп отырмыз.

Қолыңыздағы бұл туынды Қаныш Сәтбаевтың өміріне қы-зығатын, оны идеал тұтатын, балаларын Қаныш сияқты өсіргісі келетін оқырманға арналады.

ISBN 978-601-81179-0-9

© «Отбасы» Баспа үйі © Абзал Құспан

Бұл кітаптың жазылуына
Әлкей Марғұланның
Ебіней Бөкетовке жазған
осы хаты себеп болды.

«Ардақты Ебіней! Сансыз сәлем. Қаныш жайында кітап жазу, әрине оңай емес. Бірақ жазу керек. Және оны жай кісі жазғаннан гөрі инженерлік өнерді жүйрік білетін, техника ғылымының иесі жазуы керек. Олай болмаса, көп нәрсенің үстінен өте шығып, негізгі мә-селелер қалып қоюы мүмкін. Сіз үшін Қаныштың ин-женерлік дәурені өте түсінікті, айқын көрініп тұратын болуға тиісті. Оны ешкімнен сұрамайсыз да, тек уақыт тауып еске түсіріп, шетінен кертіп жаза бересіз.

Сізге көмескілеуі – Қаныштың ауылдағы бала кезі. Қандай ортада өсіп, қандай тәрбие алғандығы. Тегінде Қаныш туралы жазу – бүкіл қазақ халқы туралы жазу деген сөз. Мұхтар жазған «Абай» – ақын Абайдың өз басының дәурені ғана емес, барлық қазақ халқының суреті, тіршілік жасауы, күнкөріс-тұрмыс, әлеуметтік, саяси жағдай, барлығы бар. Қаныш туралы да осының барлығын қамту керек деп айтпаймын, бірақ өлшемді түрде орын алуы қажет.

Қаныштың геолог жолдастары, оның аса білімді, мәдениетті елдің өзінде сирек кездесетін жарқын мі-незіне, сыпайылығына, ботадай елбіреп тұруына таң қалатын. Қанышты еске түсірудегі бір жиылыста про-фессор И.И.Бок: «Тағы, надан елден осындай кісі шығуы мүмкін бе?» – деп сұрақ қойды. Ол кісі Қаныш-тың әкесін, қазақ халқын түсінбей, әдебиетте жалпы қалыптасқан сарынмен айтып отыр. Ашық айтқанда, Қаныштың сыпайылығы, көп білуі әкесінен ауысқан қасиет. Қанышпен біз бала күнімізді кемеңгер әкенің бауырында өткізіп, күн сайын олардың ғажайып әңгіме-лерін естіп өстік. Олар қазақ халқының географиясын, тарихи легендасын терең білетін. Есім хан мен Тәуке хан заманынан бергі уақиғалар (XV-XVII) жазулы тұрған кітаптардан кем болмайтын.

Қаныштың әкесі Имантай осы күнгі университет профессорларының көбін оқыта алар еді. Ол кісі өзінің байтақ білімімен Г.Н.Потанинге де көп көмек көрсеткен. Имекеңнен студент күнімде әңгімелескенімді «Жарқын бейне» деген бір әңгімемде айтқанмын. Қаныштың жас күні де айтылған, толығын содан оқисыз.

...Қаныш туралы жазбас бұрын «Жизнь замечатель-ных людей» сериясынан бір тобын оқып алған дұрыс. Олардың ішінен Сізге ең пайдалысы – «Александр Гумбольд». Ол кісінің өмірі, ісі, дүниені қызықтауы Қанышқа өте жақын. Қаныш, Мұхтар, Шоқан туралы жазушылар өте көп, бірақ тереңінен алып дүниені көрсете жазған біреуін көргенім жоқ. Бар үміт – Сізде. Жақсы жазып шығуға тілек білдіремін. Керек мәселе болса сұрап тұрыңыз».

7 сәуір 1973 жыл, Алматы

І ТАРАУ

Құранға таңбаланған есім

«Доңыз жылында, яки, жаңа есеппен 1899 жылы, наурыздың 31-жұлдызында Жаратқан ием Имантай деген пендесіне ұл берді. Нәрестенің есімін Ғабдұлғани қойдық. Құдай тағалам бергеннен жазбасын. Аллаһу әкбар! Әумин! Имантай ақсақал бұл сөздерді жай қағазға емес, Құран кітабы мұқабасының астар бетіне жазып қойғанында мән бар. Ол кезде қыр сахарасында жаңа туған баласының туған күнін бір жерге түртіп қою қалыпта жоқ. Әрі киелі кітапқа жазылған сөз сол киелі кітаппен бірге сақталып, бірге жасамақ. Жарықтық әулие кісі екен, анығында солай болып шықты да қойды: Имекеңнің сол ықтияттылығының арқасында бүгін біз болашақ ұлы ғалымның нақ қай күні туғанын біліп отырмыз.

Нақ сол Қаныш дүниеге келген жылдары жарыққа шыққан, біздің өлкемізге арналған аз ғана кітаптың бірінде былай деп жазылыпты: «Байырғы қыр қазағының бүкіл өмірі мал шаруашылығымен байланысты... Жыл он екі ай бойғы тұрмыс қарекеті алдындағы малының қамына бейімделген: жазғытұрым, қар кетісімен, малын айдап, былтырғы қау оты қалыңдау өрістерге қарай қозғалады, шөбін тықырлағанша сол жерде отырады. Бұдан әрі жас шөбі жаңа көрін-ген жасыл өріс көктеуге көшіп барады, мұнда да мал талғажауы таусылғанша отырады. Одан шөптің өсіп, пісуіне қарай (маусымнан шілденің аяғына дейін) жазғы жайылым жайлауға дендеп кіре береді. Күздің басында қыстауға қарай қозғала бастайды, онда да қысқы өрістерін ерте жеп қоймас үшін күздеуде көбірек аялдауға тырысады. Көшпелілер қысқы жайылымдарын таптап, тақырлаудан өлердей қорғайды. Өйткені алда жылдың ең ауыр кезеңі қыс келе жатыр.

Осылайша қазақтар қыс қыстауын қоныс етіп, қалған уақытта мыңғырған малымен байтақ сахараны шарлап көшіп-қонып жүреді, сол үзіліссіз көшіп-қонумен бүкіл өмірі өтеді».

Дін мұсылманның киелі кітабы Құранның астар беті-не мұқияттап араб әрпімен есімі түсірілген сол күннен бастап, Ғабдұлғани аталған сол нәресте де ата-анасы, күллі зәузаты кешкен аттың жалы, түйенің қомында дейтін салқар тіршіліктің кішкентай бір бөлшегіне ай-налды. Кейін келе бұл есімнің Қанышқа айналуында да біздің халқымызға тән сыр бар. Жоғарыда үзіндісі келтірілген кітапта тағы да былай делінген: «Туғаннан кейін бесінші күні нәрестеге ат қойылады, атты көбінесе кейуана әже кейде ақсақалды қария қояды. Ондайда рудың ертеде өткен атақты азаматтарының есімі беріледі». Осы айтылған сөзде біраз жаңсақтық бар. Қазақ балаға ат қоюға ешқашан немқұрайды қарамаған. Керісінше, басқа бас қосылатын қуанышты күнге ерте бастан дайындалған. Балаға ат қою рәсімін ата-анасы әл-ауқатына қарай той-томалақ жасап өткізетін: дұға оқып, азан айтып ат қойған адамға жол-жоралғысымен сый-сияпат көрсетілетін. Әдетте осының бәрін молда атқаратын. Ондайда әрине, баланың аты арабтың сөздік қорынан таңдап алынады. Балаға атты сол үйдің немесе ауылдың ең үлкен кісісі де қоятын-ды. Ондайда нәрестеге деген әке-шеше үй-ішінің зар тілегі, күткен үміті көрініп тұратын батырлық, байлыққа, атақ-дәрежеге, бедел, білікке байланысты есімдер содан пайда болған. Ол да задында араб есімдері болып келетін, тек оған бай, төре, молда, бек, мырза деген қосымшалар тіркеледі. Жасамыс, яки қартайып жасы жеткен кісі болса, оның баласы әкесінің жасына орай Елубай, Алпысбай... Тоқсанбай деген есімдерге ие болатын. Балаға ертеде өткен әулие кісілердің есімдерін қою күпірлік саналған: Оларды қатын-қалаш, бала-шағаның аузына салып, кім көрінген былапыттап жүрмесін деген кеп ол...

Мұсылмандық парызын қаза қылмайтын әулеттер балаға міндетті түрде араб есімдерін беретін. Біздің Қанекеңе ат қою рәсімі қандай жағдайда өткенін біз біле бермейміз, бұл көнекөз, кәріқұлақ ауылдастарының жадында да сақталып қалмаған. Әйтсе де Ғабдұл-ғани есімі тап-таза араб сөздерінен құралғанын, оны Имантай ақсақалдың тікелей өзі қоймаса да, тап сол кісінің ақылымен қойылғаны белгілі. Неге десеңіз, ол оқыған-тоқығаны мол, ақылды да зерек мұсылман еді. Міне, осы орайда бала есімінің арабша аталуы ғана емес, әкенің әуелгі ізгі тілегі де айқын белгі беріп тұр: «Ғабдұл» сөзі арабшадан аударғанда «Құдайдың құлы», ал «Ғани» сөзі «бай, дәулетті» деген мағынаны білдіреді.

Сахара қазағы ежелден-ақ өте балажанды болған ғой. Тұқымымды сақтайды, ұрпағымды жалғастырады деп, әсіресе, ұлды жақсы көрген. Үй-іші, ағайынтуыс, өрен-жаран әлпештеп, алақанға салып, еркелетіп түрлі аттар тағып, бұла өсірген. Алғашқыда еркелетіп қойған ондай аттар баланың бастапқыда азан айтып қойған атынан шығады. Содан уақыт өте келе баланың мінез-құлқына лайықты ат қана сақталып, оған өзгенің де, баланың өзінің де құлағы үйреніп кетеді. Ақыры алғашқы атына мүлдем жанаспайтын жаңа ат қалыптасып кетеді. Осылайша Имантай ақсақалдың кенже ұлы Ғабдұлғани Қаныш аталып кетті. Кейін бұл есімнің әуелгі Ғани есімінен келіп шыққанын біреу білсе, біреу білмейтін болды. Сол сияқты бүгінде ұлы ақынымыз Абайдың шын аты Ибраһим, атақты ғалымымыз Шоқан Уәлихановтың бастапқы есімі Мұхаммед-Қанапия екенін де олардың өмір тарихынан бейхабар кісілер біле бермейді. Бұрынғы адамдардың ұғымынша, Құдайдың пәлен деген пендесі, Алланың тізіміне әуелгі азан айтып қойған есімімен кіреді, ал дүниеден өткенде молдалар марқұмның жаназасын бастапқы есімі бойынша шығарады. Кейде оған да мән беріп жатпайды, о дүниеде өздері реттей жатар деп ойлайды.

Болашақ ұлы ғалым бала күнінде қандай болдң екен? Өзі құралпы жасөспірімдер арасында қандай ерекшелігі болды? Қалай өсіп, қалай ер жеткен? Бұл жөнінде тәртіптеп сақталған ешбір дерек қалмаған. Балалық шағының кейбір қызықтарын академик кейде отбасында айтып отырады екен. Оның құлынтайдай тебісіп бірге өскен құрбы-құрдастарң Қаныш бөтен-бастақ мінезі жоқ, момын, мейірімді бала еді дегеннен әріге бармайды. Бүкіл ғұмырын туған ауылында өткізген немере ағасы Әкімтай ақсақал Қаныш ағаның балалық шағы туралы не айтың бере аласыз деген бір журналистің сұрағына баң айтқаны: «Қанышты бір білсе, нақ мен білетін шығаң деп отырсың ғой. Оның рас. Біз Сәтбай атамыздан тараймыз, екеуміздің әкелеріміз Жәмін мен Имантай бірге туған бауырлар. Інімді мақтан тұтамын, артықша жақсы көремін. Бірақ сондағы бала Қаныштың мынадай дана Қаныш болып шығатынын сол кезде білсем ғой, басқан ізін, аузынан шыққан сөзін аңдып, жадыма тоқи бермейтін бе едім. Есімде қалғаны сол, Қаныш ақылды, ұстамды, зерек бала болып өсті. Одан басқа дәнеңе де есімде жоқ. Енді менен гөрі Жұмашты айналдырыңдар, сол екеуі жалаңбұт күнінен бірге өсті, кейін бозбас боп қыздарға да бірге қырындап жүрді... О-оу, одан беріде қаншама заман өтті... балапан басымен, тұрымтай тұсымен дегендей... Мені қажай бермеңдер. Оданда алдыңдағы қымызыңды іш, менің намазым қаза болып барады...»

Шындығы да солай шығар, ауыл баласы өзіндей өзге қарасирақтардан қалай ерекшелене қойсын. Баланың алғаш былдырлап шыққан тілін, апыл-тапыл басқанын, талай қызық қылығын әкесі мен шешесінен артық кім айтып береді, бірақ олар ертеректе өліп кетті ғой. Сондықтан біз ғалымның қамсызмұңсыз сәби шағын көңілмен шарлап қана көз алдымызға елестете аламыз.

Құдайдың жарылқауы

Қаныш ағамыз Жәдігер тайпасының Қаржас аталығынан тарайтын Сәтбай ауылында туған. Ол заманда адамның кім екендігін, қайда туғандығын, қай руға жататынына қарап тауып алатын. Кейін кеңес өкіметі орнаған соң бұл ауыл Кереку уезінің Ақкелін болысына қарады да, №4 ауыл аталды. Одан беріде Баянауыл ауданының Сәтбаев атындағы совхозы боп өзгерді. Бұл жақта қыс ұзақ, әрі сұрапыл болады. Қанекең туғанда ауыл әлі қыстауда отырған. Соған қарап біз академик Сәтбаевтың нақ қай жерде туғанын анық білетін болдық. Ал көш үстінде туса ғой, оның қай жердің топырағынан жаралғанын да білу мүмкін болмас еді. Өйткені көштің қай жерде қонып, қай жерде ерулегені кімнің есінде қалған? Имантай ақсақал мен оның ағайын-туыстары әйгілі Баянауыл селенінен оңтүстік-батысқа қарай шамамен жетпіс шақырым жердегі Айырық аталатын қыратты кемерлей ағатын Ащысу өзенінің бойында қыстайтын...

Бала Қаныш бұрынғы өткен ата-бабаларының жыл бойына киіз үйде күнелткенін, қам кесектен, қыртыс шымнан қыстау салуды ойға да алмағанын үлкендерден талай естіген де шығар. Үлкендер сонда айтушы еді: қыстыгүні қар борап, киіз үйдің түндігіне дейін үйіп тастаған күндері түтін шығатын саңлау ғана қалдырып, ошақтың отын үзбей жағып жан сақтайды екен. Қалың киізді жерге қабаттап төсеп, іргені қымтап тастаса, үй іші ұядай болады да тұрады. Мынадай қапырық, иіс-қоңыс жоқ. Адамдар да шетінен шымыр, көнтерілі, төзімді келетін. Ендігі біздер ғой қапырық үйде тұншығып, әлжуаз, қауқарсыз, салбөксе боп өскен. Орыстардан үйреніп, қамкесек үйге қамалып алдық. Қыр қазағы қыстаудағы өмірді мәж-бүрлікке санайды, қыстың өзін қатерлі сират көпіріндей көреді. Қыс өтіп, жаз келгенде жадырап, шын тіршілік қызығына қайта жеткендей қуанады. Сондықтан да болар, қыстауды тұрмысқа қолайлап салуды, оның көрер көзге қораш болмауын ойлап бас қатырмайды.

«Қыстауда алдымен көңіл аударатыны адам жатағы мен мал қорасының жапсарласа салынып, ығыжығы, қиқы-жиқы болып жататыны. Жатын үйдің қабырғасын қалыңдығын бір кездей етіп қыртыс шымнан қалайды, төрт қабырғаның үстінен қатарлап бірнеше бөрене тартып, оған көлденең тізіп сырғауыл орнатады да, үстіне қурай, қамыс, шөп жайып, оның үстінен тағы да қыртыс шым төсеп төбені жабады. Қыстау үйде шатыр деген болмайды, қора жақ қабырғаның бір бүйірінен аласа ғана есік шығарады. Қарсы қабырғадан терезе ойып, оған қойдың қарнын кереді. Жатын үй екі бөлмеден тұрады: ауыз үй – мұнда пеш болады, аттың қайыс-әбзелі, басқа да шаруашылық мүліктері қойылады, жаңа туған қозы-лақ, бұзауын да осында ұстайды. Ішкі бөлмені түгелдей нар алып жатады, бұл ас ішетін, ұйықтайтын бөлме, қабырғада адалбақан – оған бір киер киім-кешектер ілінеді... Түнде май шам жағып отырады. Бұл айтылғандардан қыр халқы қысты қапырық, тар, лас үйде өткізетінін көреміз. Ағашы жоқ жерлердегі малды, ауқатты адамдардың қыстаулары да сәл тазалау демесең осы шамалас».

Имантай ақсақалдың қыстауы да нақ осы айтылғандарға ұқсас, сондықтан да, ұзақтығына қарамай, үзіндіні толық келтіріп отырмыз. Алайда біраз өзгешілігі де болған. Болашақ ғалымның әкесі өз заманының көзі ашық, көңілі ояу дейтін салауатты адамы болған. Ол жақын маңайдағы орыс қыстақтарымен жиі араласып тұрған. Кереку мен Омбыға да жолаушылап, жер аударылған орыс зиялыларымен қатысып, дүние жаңалықтарынан хабардар болып отырған. Қыстауын да Имекең жаңаша салған, баяғыша қазақы шымнан емес, құйған кірпіштен қалатқан. Ол кезде сахарада кездесе бермейтін бұл құрылыс материалынан қыстау үйін ғана емес, мал қорасын да тұрғызған. Шағын-шағын төрт бөлменің есігі бұрынғы қыстаудағыдай бірден мал қорасына шығарылған. Жатын бөлмелерінің еденіне сүргіленген тақтай төсеген, төбесін де сол тақтаймен көмкерген. Осының өзі-ақ айналадағы жұртқа айрықша бір астамшылықтай көрінген. Асып-тасып бара жатқан байлығы жоқ Имекеңді сыртынан күстаналап «көрпесіне қарай көсілмей ме екен» дегендер де табылған.

Міне, заманында осындай жаңаша тәртіппен салынған қыстауда Ғабдұлғани – болашақ Қаныш туған. Ежелгі ғұрып бойынша ол туа сала екінші анасын да тапты, ол кіндігін кескен Күлжан апай еді. Кіндік шешенің қадірі бала үшін де, баланың ата-анасы үшінде тіпті бөлек. Кіндік бала өсе келе мінез-құлқы жағынан кіндік шешеге ұқсап тұрады деген ұғым болған. Егер кімде-кімнің бойынан қандай да бір кемшілік немесе артықшылық көре қалса: «Ау, мұның кіндік шешесі пәленше ғой, соған тартқан ғой» деп отыратыны содан. Кіндік шеше де кіндік баласын немесе кіндік қызын туған перзентінен кем көрмеген. Ал Күлжан апай кішкентай Қаныш үшін шынында екінші анасы болды. Қаныш туғанда Әлима өкпе ауруы бұрынғыдан да меңдеп, баланы соның алдында өзі де жас нәрестелі болған Күлжан апай бір емшегін емізіп асыраған. Кейін, арада сан ықылым жылдар өткен соң, туған ауылына келе қалса, енді өзі де ауыр денелі, ақсақал жастағы атақты академик қураған қу бұтадай кішкентай кемпірдің қасына жантая кетіп, балаша еркелеп: «Ал апа, балаңа сақтаған нең бар, әкел кәне!» – деп қалжыңдауын қоймайды екен. Ғабдұлғани әкесінің елу алты жасында туған. Имантай ақсақалдың бірінші ұлы одан төрт жас үлкен. Қай қазақ базарлы үйім, берекелі ошағым болсын деп тілемеген, әсіресе бала санының көп болғанын Құдайдан жалбарынып тілейтін. Ондағы мақсаты тек тұқымым өрбісін, ұрпағым жалғассын дегендік емес. Әулеттің айдыны асып, ырысы тасысын десең, шаңырағыңнан өрбіген сайдың тасындай ер-азамат көп болсын. Қартайып бойыңнан қуатың кеткенде, тіренішің, сүйенішің болмаса, шын қу бас сонда болғаның. Жоғарыда айттық, Имантай ақсақал көзі қарақты кісі болған, оның үстіне ақылы кемел, ел-жұртқа қадірлі қария еді. Ол заман ауанын аңдап күнілгері болжап отырған. Енді бұрынғы қара күш қара сойылдың уағы өтіп, адам тағдырын уез бастықтарының кеңсесінде қалам мен қағаз шешетінін білді. Содан да өз тағдырына шүкіршілік ететін. Бәйбішесі Нұрым бір қыз тауып берді. Одан кейін бала болмаған соң немере інісі Әбсаламды асырап алды, оны үйлендіріп, жеке отау қылып шығарды. Ойлап қарасаң, бір ұл, бір қыз – тірі болса аздық етпес те. Бірақ ақсақал өз кіндігінен ұл жоқтығына назаланатын. Кімнің аузына қақпақ қоя алады, күндерде бір күн біреу: «Сені Құдай қарғаған, сені Құдайдың өзі қу бас қылған» демесіне кім кепіл? Сөйтіп ол жасы елуге келгенде тоқал алды. Алланың мейірімінде шек бар ма, мінекей, енді екінші ұлы дүниеге келді. Қазақ қуаныштың ерте-кеші жоқ демей ме, айнала төңіректегі күллі ағайын-туысқа, қатар қонған барлық Қаржас, Айдабол ауылдарына сүйінші сұрап, жігіт-желеңдер кетті шапқылап. Ол бір жуанның жіңішкеріп, жіңішкенің үзілген, қысқы соғымның еті таусылып, қаптың түбі қағылған қараөзек шақ еді.

Алдымен замандасын құттықтап өзі құралпы ақсақалдар келді. Баланың сәтті күні, пайғамбарымыз дүниеге келген дүйсенбі күні туғанын айтсаңшы! Жастар жағы шілдехана тойын дүрілдетіп, неше күн бойы ауылды қызықты ойын-күлкіге бөледі. Күмбірлеп күй, шарықтап ән даланы кернеді, белдеуде бәйге аттар шабыс тілеп, жер тарпып тықыршып тұрды. Сойысқа жарамды семіз мал іздеп, арықтұрағына айырбастап, той иелері төңіректегі ауылдарды шарлады, тайқазандар хош иісі бұрқырап, күні-түні оттан түспеді.

Бәлкім, Мұхтар Әуезовтің әйгілі романын оқығандар бәйбіше-тоқал күндестігін, сол күндестіктің кейінгі бала-шаға арасындағы жаулық, жауыздыққа ұласқан жексұрын сиқын көз алдына келтірер. Ал Құдай оңдағанда, Имантай ақсақалдың отбасында ондай сұмдық болған жоқ. Қаныштың анасы Әлима бұл екі жасқа толар-толмаста дүние салды да, екі ұл Нұрым бәйбішенің қолында қалды. Ол кісі де тас емшегі иігендей, бар жан жылуын осы екі шикі өкпеден аяған жоқ. Әйтсе де Әлима тірі болғанда бұлар ана құшағында, ана мейіріміне бөленіп, бұдан да бақытты болып өскендей ме еді. Бір таңқаларлығы, бәйбіше-тоқал дейтін емес, Нұрым бәйбіше мен Әлиманың арасы апалы-сіңлілердей айрықша бір жақындық, татулық сезіммен құп жараса қалыптасып еді.

Әрдайым біртоға, сабырлы, салқын мінезінен айнымай, ертелі-кеш үйдің ұсақ-түйек күйкі тірлігінен қол үзбейтін Нұрым бәйбішенің зар тілегі тек Сәтбай әулетінің үстінде еді. Бар күйініші, ішке бүккен өкініші ұл тауып бере алмады. Қазақ қызды «жатжұрттық» деп есепке алмайды. Атақты Шорман әулетінің бір ұлына атастырылған Әлимадай текті қыз болашақ күйеуі өліп, басы босағанда, Нұрым бәйбіше шалына өзі ақыл қосты. Нақ сол қызды тоқалдыққа алуын қалады. Имантай ақсақал Шорман әулетінің ең білікті азаматы, әрі өзінің үзеңгілес досы Сәдуақас мырзамен ақылдасып көргенде, ол да сөзге келмей құптады. Сөйтіп қыздай жесір қалған Әлима Имантай үйіне екінші әйел болып есік аттады. Той аса аста-төк бола қойған жоқ, атастырған күйеуі өлген қыз, сол сорлы қызды тоқалдыққа алған күйек сақал – дырдулы тойдың қай жарастығы бар?!

Анамның аты – Әлима

Күйеуі үйге жасы әлі жиырмаға да толмаған жапжас қызды екінші әйел етіп алып келгенде Нұрым бәйбіше не күйде болды екен? Міне, осы арада да оқырман «Абай жолы» романындағы ақынның ақылгөй, абзал жүректі анасы Ұлжанның алпыстағы шалының он жетідегі Нұрғанымды тоқалдыққа алғандағы қандай ой кешкенін есіне түсірер. «Ұлжанның өз басы байын қызғанайын деген ойда болмайтын. Ер жеткен төрт ұлы бар. Және немере сүйе бастаған тоқтамды ана Құнанбайды бұл күнде бай деп санамайтын. Ол – балаларының әкесі. Көп өмірі, көп азабы көп машық мұңы табыстырған жай ғана туысы сияқты. Содан басқа сезімдер суалған да еді». Нұрым бәйбіше тағдырына мойынсұнып, Құдайдың басқа салғанына көнген сыңай танытқан да шығар, әрі шалының тоқал алуына өзі түрткі болды емес пе? Сонда да болса, көргендер айтады: Әлиманы үйге алып кіргенде, Нұрым бәйбіше аяқ астынан жоғалып кетеді. Әйелдер улап-шулап, әрі іздеп, бері іздеп әрең тапқан: бәйбіше қораның түпкіріне тығылып алып жапа-жалғыз жылап отырыпты.

Үйге Әлима келгелі бұл отбасында бәйбіше мен тоқал арасында бұрын бола бермейтін өзгеше бір шуақты сезім орнаған. Әдетте ауқатты шалдар тоқалдыққа қолы қысқа кедей ауылдың қызын алған ғой. Ондай тоқал айналасын бір шыбықпен айдап, шырқ үйіріп отырған адуын бәйбішенің қол астында күң есебінде жүрген. Бәйбіше бар өшін сол сорлыдан алатын. Ал тоқалдың кәрі күйеуінің нақсүйері болып алып, теңдік бермей кететін кездері тым сирек ұшырасатын. Онда да бәйбіше бала таппаған бедеу болса немесе артында сүйенер сен тұр, мен атайын аға-інісі болмаса... Имантай ақсақалдың үйінде ондай ырғылжыңның бірі болған жоқ. Әлима тал шыбықтай бұралған сұлу келіншек еді. Қияқтай қара қастары қиылып, аққұба жүзінде әрдайым бір әдемі күлкі ойнап тұратын, өзі сондай әзілқой, жүрген жері ойын-күлкі еді. Қабағы ашыла қоймайтын, жоқтан өзгеге еміреніп, елжірей бермейтін күйеуінің өзінен тура отыз жас үлкендігін де, бұл шаңыраққа тоқал боп түскенін де еш қылығымен сездірмейтін. Сол жайдары, көпшіл мінезімен, кішіпейіл, мейірімді қылығымен жұрттың бәрін баурап алды. Нұрым бәйбішенің өзі де оған дегенде аналық сезімге ұқсас бір мерейлі сезімге бөленетін – бәйбіше-тоқал арасында кездесе бермейтін кеп.

Әлима марқұм бұл үйде бар-жоғы алты-ақ жыл өмір сүрді. Үш бала туды: Ғазиза деген қыз, одан соң екі ұл: Бөкеш пен Қаныш дүниеге келді. Әлиманың жайдары мінезін, жарқын күлкісін Имантай ауылы қайтіп ұмытсын?! Оның табан астында суырып салып айтып тастайтын әр өлеңі, тауып айтқан әр қалжың сөзі, тіпті бертінге дейін жұрттың аузында жүрді. Құрдас пен құрдастың, қайны мен жеңгенің, нағашы мен жиеннің, жезде мен балдыздың арасындағы небір қызық әзіл-қалжыңдары ауыздан-ауызға тарап, жатталып, кең жайылып кете барған ғой. Ауылда Имантай ақсақалдың жақын бір бауырларының баласы Сыздық деген жас бозбас болды. Сол әзіл жұмбақтар шығаруға әскере ұста еді. Бір күні бапты қымызына жиналған кәрі-жастың ортасында, Әлима Сыздыққа шеше алмасаң, сатып аласың деп кенет мына бір жұмбақты суырып салып айтқан:

Жалаңаш тас,
жалаңаш тас етегі қалың ағаш.
Қалыңында қос үңгір
жел гулеген бос үңгір.

Уағдалы уақытта Сыздық жұмбақты шеше алмай, сасқанынан көмек сұрап Имантайдың інісі Жәмінге келеді. Жәмін жұмбақты тыңдап алады да, қарқылдап кеп күледі: «Сен барып айнаға қарашы!» Шынында да Сыздықтың бет-аузын жапқан қалың қара сақалының арасынан екі тесік – екі танау үңірейіп көрініп тұр, ал басы аумаған жалтыр тас. Сыздық амалсыздан Баянауылға шапқылап, жұмбағын сатып алу үшін Әлимаға көйлектік мата әкеліп береді.

Тағы да сол Сыздық боғауыз сөзге келгенде алдына жан салмайды екен. Оның бұл оспадарсыздығын Әлима бетіне баспақ болып, мынадай бір ауыз өлең шығарыпты:

Қайным-ай
Қыз қызығар кейпің-ай.
Әттең, бірақ, бетім-ай
Ауызыңның бейпілі-ай.

Осы сөз құлағына тиген Сыздық Әлимаға келіп ке-шірім сұрап, бейпілауыздық әдетінен сап тиылыпты.

* * *

Ол кезде қыр елінде дәрігер деген некен-саяқ.

Дерттің алдын-алу шаралары атымен жоқ, содан да, әсіресе балалар түрлі жұқпалы ауруларға шалдығып, шешек, қызылша, іш сүзегінен шетінеп жатады. Баласы тіпті жасқа толмай шетінеп кетсе ата-анасы «Қайтейік, Алла тағалаға да бейкүнә, пәк жандар керек болғаны-ау» деп қана жұбаныш табатын. Ауылдың кәрі-жасы Ақ Әлима атап кеткен бұл әйел күн ұзақ тыным таппай, балалардың кір-қоңын жуып, жаңасын тігіп, ескісін жамап тыным көрмейді, өзі бойын таза ұстайды. Жұрт оның үй шаруасын дөңгелетіп әкеткен пысықтығына тәнті. Балаларын жанындай жақсы көреді. Сыртынан әрқилы ғайбат сөз өрбіткісі келетіндер де жоқ емес, бірақ бәрінің дымын бір сөзбен-ақ өшіретін өткір тілінен тайсалады. Нұрым бәйбіше болса оған кір жуытқысы жоқ. Кейін Әлима қайтыс болған соң, оның орнын жоқтатпауға тырысып, балалардың барлық қамын өз мойнына алды. Ара-тұра көзіне жас іркіліп, күндесінің жүрген-тұрғанын, айтқан сөздерін есіне алып егілетін. Құдайға шүкір, балалар, әйтеуір, ауырып-сырқаса да, соңынан құлан-таза жазылып, қамсыз-мұңсыз өсіп еді. «Әлима марқұм Имантай әулетінің барлық ауыртпалығын өзімен бірге ала кетті ғой, байғұстың ниеті түзу, пиғылы таза екен, о дүниеде де иманы кәміл, беті жарық болғай» десіп отыратын жұрт.

«Әке балаға сыншы» дегендей, Имантай ақсақал басқа балаларынан гөрі кенжесіне көбірек мейірімін төгіпті. Бір жағынан, ата-ананың қолында, қара шаңырақта қалып, қарттарын күтетін кенже бала ғой.

Үлкен балалар болса әрқайсысы өз алдына отау тігіп бөлініп кетеді. Әрқайсысының өз тіршілігі өзінде, артында қалған қарттарға да салқындап, көп қарайлай бермейді. Ал кенже бала ақылды, көнтерілі, мейірлі болып өссе, қарттардың құт берекесі. Имантай ақсақал үлкені Бөкешті де жақсы көретін. Ол өзіне аумай тартқан, қаралығы да, қас-қабағы да тап өзі. Ал мына кішісі Қаныш – кішкентайлығына қарамай маңғаз, жүріс-тұрысы, қимыл-қозғалысы баяулау, басы үлкен маңдайы кереғарыс, аққұба өңі, көзінің қиығында ойнаған қуақы ұшқын анасы Әлимаға тартқан. Тек денесінің ірілігі, қалың қабағы Сәтбай тұқымынан екенін айтпай танытады. Баланың басы, әсіресе көз тоқтатарлық – жазық маңдай, шығыңқы шеке. Ақсақалдың қатты үміт етіп, көңілін демдейтіні де – қазақтың ескі ұғымында «торсық шеке» бала түбінде я ел ұстаған көсем, я жау түсірген батыр болып шықпақ.

Бұрынғының адамдары, ер кісілер баланы аса еркелетіп, тым емірене бермейтін. Баланы сүйіп-құшып өбектеп жатқан әйелге ғана жарасатын қылық көрінетін. Ақсақал кісілер баланың басынан сипап, маңдайынан иіскеп қана мауқын басатын. Имантай қария кішкентай кенжесін қысқы кештерде түйежүн шекпенінің, я қалың күпісінің етегіне орап, жылы ұядай қымтап жауып отыратын. Ал жаздай бала әкесі атқа мініп ауылды аралап шықса, алдынан түспейтін.

Әке мен баланың бір-біріне деген ықыласы ерекше еді, бір-бірін іштей ұғынып, сезінетін. Бала мына алып денелі, қаба сақалды, салмақты да сабырлы адамды ауыл айырықша сыйлап, құрмет тұтатынын жас та болса көрмей қалмайды. Содан да болар, бала Қаныш өзгелерге жасаған еркелігін әке алдына келгенде сап тыя қояды. Тек кейінірек, есейе келе, әкесімен кең отырып әңгіме-дүкен құрғанда, ақылдасып, ой бөліскенде, өз пікірін, өз топшылауын жасырмай, бүкпей айта алатын болды. Ал әзірше ол әкесінің көлеңкесі, әкесіне ғана еліктеп, әкесінің ғана айтқанын құп алатын ерке-бұла бала ғана. Алғаш тілі шыққан кезден бастап әкесі оған ең әуелі «Бісміллә» деген сөзді айтқызып үйретті. Ал баласы сөз ұғар болған кезде: «Балам, «бісміллә» деген киелі сөз, сенің аузыңнан бірінші шыққан сөз. Не нәрсені ниет қып, қолға алсаң да бісміллә деп баста!» деп алғашқы ақылын айтып, аталық фәтихасын берген.

Әкесі бес уақыт намазын қаза қылып көрген емес.

Намаз алдында дәретін алады. Бөкеш әкесінің қолына құмғаннан су құйып тұрады. Кейін ағасының бұл міндетін кішкентай Қаныш атқаратын болады. Бөкеш құсап суды шашыратпай, жайымен сыздықтатып құяды. Әкесі одан соң терезе жақтауында ілулі тұратын өрнекті жұқа кілемше жайнамазын алып, құбыла бетке қаратып алдына жаяды да, басбармағымен құлағының сырғалығын басып: «Аллаһу әкбар! Аллаһу әкбар!» деп үн шығарып, басын солға бір, оңға бір бұрады. Одан кейін қос алақанын ішіне қойып, күбірлеп дұғасын қайыруға кіріседі. Соңсоң тізесін бүге отыра қалып, кілемшеге маңдайын тигізеді де, қайта түрегеледі. Намаз тізерлей отыра оқыған дұғамен тәмамдалады. Әжесі де бір бүйірде, алдына көнелеу ала матадан тіккен жайнамазын жайып, ақсақалының қимылын қалт жібермей қайталап тұрады, тек бірде-бір рет үн шығармайды, дұғасын күбірлеп қана оқиды: әйел адам Құдай сөзін дауыстап оқымайды. Әкесі намаз оқығанда екі көзін жартылай жұмып, дүниәуи бүкіл тірліктен баз кешкендей күйде тұрады. Алыс-алыста, көз көрмес, құлақ естімес бір шығандарда тұрған құдіреті күшті тәңірмен тіл қатысып, оған деген мұң-зарын шағып тұрғандай болады. Ал әжесінің жүзінен ондай егіліс білінбейді, жайбарақат қана ерні жыбырлап, ал құлағы сырттағы, көрші бөлмедегі үн-сыбыстарға елегізіп тұрғандай әсер қалдырады. Кейде бала әкесінің немесе әжесінің жанына барып отырады, бірақ аздан соң іші пысып, ұйқысы келе бастайды. Ал ораза айының қызығы айтса тауысқысыз болушы еді. Жаздың шыжыған ыстығында, күндерде бір күн ауылдың бүкіл ересек адамы кенет тамақ ішуден тиылады. Көбіне үйден шықпай, көлеңкеде отыруға тырысады, бұрынғыдай емес, қора маңы да, желі басы да жым-жырт, бөтен бастақ айқай-шу жоқ.

Аузы беріктер күннің батысынан таңсәрідегі алғашқы күн сәулесі білінгенге дейін тамақ іше алады. Ал күндіз ұрттам су ішпейді, түйір дәм татпайды, тіпті суға шомылудың өзі күнә саналады. Мұның өзі бір айға созылады. Қаныштай кішкентай балалардың да біразы ауыз бекітеді, бірақ олар үшін ораза бір күн, үш күннен әрі аспайды, бұл жасөспірімдер үшін ғана белгіленген тәртіп. Имантай ақсақалдың үйінде балаларды ораза тұтуға қыстап жатқан ешкім жоқ. Нұрым әженің өзі жылда ауыз бекітеді, ал балаларының көздері бозарып аш отыруын қаламайды. Қаныш талай рет көрді, қарны ашқан кейбір балалар ұрланып ауыздарына бұралып құрт, бауырсақ тығып, ұлыған қарын-дарын жұбататын.

Сөз атасы – сәлем

Жас баланың өмір бойы кие тұтуға тиісті тағы бір сөзі – «Ассалаумағалейкүм». Бұл – жасы үлкен кісілердің бәріне бірдей берілетін сәлем. Жасы үлкен адамға деген құрметің Құдайға деген құрметің болып есептеледі. Әрбір көргенді бала жасы үлкен кісіні ұшыратқанда оң қолын кеудесіне қойып, сәл басын иіп: «Ассалаумағалейкүм» деп сәлем беріп, қос қолын ұсынуы керек. Әлгі кісі сәлемшінің денсаулығын, үй іші, мал-жанының амандығын сұрап жатса, асықпай жауап беруі тиіс. Одан соң сұрақтарды сәлемшінің өзі қояды. Алғашқыда бала Қаныш әкесінің бұрын-соңды келмеген бейтаныс қонақтарына сәлем беруге ұялатын, ал ағасы Бөкеш болса сәлем берудің бар рәсімін қалтқысыз орындайды. Сәлем беруіне қарап-ақ үлкендер баланың көргенділігін, тәрбиелігін таниды. Имантай ақсақал бала-шағасының үлкендер алдында кішіпейіл, ілтипатты болуын қатаң қадағалайтын.

Тәрбие көрген әрбір қазақ баласы өзінің ата-баба ларын біліп өсуі шарт. Қаныш, оның әкесі – Имантай. Имантай – Сәтбайдың баласы, Сәтбай – Шөтіктің баласы. Шөтіктің әкесі – Баубек. Баубек – Жәдігерден туады. Жәдігер – бұл өңірдегі рудың бас иесі Қаржастың шөбересі. Сонымен қоса біздің қазақ әке жағынан кіммен, қай атадан барып туысатынын білуі керек.

Әкесі бұрынғы өткен аталардың қайсысының қандай қасиеті болғанын, қандай ісімен атағы шыққанын егжей-тегжейлі айтып отыратын. Ал іргелес отыратын Шорман әулеті, айталық, бұлармен жеті атадан барып қосылады. Өйткені Сәтбай тарайтын Жәдігер мен Шорман әулеті тарайтын Мырзағұл – бір кісінің, Анайдың балалары. Имантай ақсақал ұлдарын ұрпақтан ұрпаққа жалғасқан осындай рухта тәрбиелеп, Сәтбай әулетінің осал әулет еместігін кейінгінің миына құя беруден жалыққан емес. Ал шынтуайтына келгенде бұрынғы өткен ата-бабаларын мақтан тұтпайтын қазақ кемде-кем.

Мына бір көріністі көз алдыңызға келтіріп көріңіз. Жаз мезгілі. Қырда, елсізде жас бала бір егде кісімен ұшырасып қалды делік.

– Ассаламағалейкүм! – деп сәлем береді бала, астындағы аты да әбден сыралғы болып алған, қалт тоқтай қалады.

– Уағалейкүмассалам! – деп жауап береді үлкен кісі. – Жолың болсын, жігітім, қай ел, қай рудың баласысың?

– Сәтбай ауылынанмын, атым – Қаныш, Имантай деген кісінің баласымын.

– Ә, Имантайдың баласымын де. Әкең аман-есен бе? Нұрым бәйбіше де бақуат жүріп жатыр ма? Мен пәлен деген ауылданмын (атасының, өзінің есімін атайды). Нұрым бәйбішеден естіген шығарсың, ол кісі екеуміздің арғы әжелеріміз апалы-сіңлілі қыздар...

Әкең де айтқан шығар, Сәтбай атамыз бізге жиен боп келеді емес пе? Сен екеуміз де бір-бірімізге тым жат емеспіз, он екі атадан барып қосылады екенбіз. Несін айтасың, інішегім екеуміз туыс боп шықтық...

– Сізді жақсы білемін ғой. Әкем сіз жайында ылғи айтып отырады. Сіздің арғы атаңыз менің арғы атаммен қол бастап қалмақты бірге шапқан дейді. Сіздің әжеңіз, естуімше, сондағы тұтқын қыздардың бірі болса керек...

– Әй, қарағым-ай, әкең оны да қалдырмай айтқан екен-ау, сен де құлағыңа құйып ала қойыпсың, енді келіп менің түбімнің қалмақ екенін меңзеп тұрғаның мынау. Мен де қарап қалмай сенің арғы түбіңді қазбалар-ақ едім. Әттең, әкең жақсы кісі, қайтейін...

– Кешіре гөріңіз, ағатай, әншейін сөздің реті келіп қалған соң... әрі арғы атамның батыр болғанын айтқым кеп... сізді тіпті де ренжіткім жоқ еді, – деп бала қызарыңқырап қалады.

– Оқасы жоқ, оқасы жоқ, мен де сөздің орайына қарай айтып жатырмын. О-оу, қандай замандар өткен, қандай адамдар өткен! Жарайды, жігітім, сақалымды сыйлағаныңа рақмет, нұр жаусын! Енді, міне, заман да азды ғой, кей жігіт құйындай шапқылап жаныңнан өте шығады, жын ба, сайтан ба біліп болмайсың. Жө-өн, әкеңе сәлем айта бар, Нұрым бәйбішеге де сәлем де... Сөйтеді де әлгі жолаушы Сәтбай ауылының тағы біраз адамына атап-атап сәлем айтып, балаға тағы да алғысын жаудырып, жөнімен тарта береді. «Имантайдың мына кенжесі болғалы тұрған бала екен! Бар-жоғы он үш-он төрттерде шығар, ал кісілігі, көргенділігі кей естиярларыңнан артық» деп ішінен риза болып бара жатады. Содан ол кісі бұл түйгенін барған жерінде айта жүреді. Имантай ақсақалдың сондай бір ізетті, зерделі баласы жетіліп келеді екен деген сөзді елден-елге жаяды.

Көргенді бала үйге келген қонақты да қарсы ала білуі керек. Көз ұшынан бір салт атты көрінді делік. Бұл ауылдан алыс ұзап жолаушылап кеткен ешкім жоқ сияқты еді. Ендеше, жол шеккен біреу болғаны.

Ат үстінде маңғаз отырысына, желе шоқырақтаған атының басын іркіңкіреп, ауылға жақындай келе жай аяңға көшкеніне қарап, оның зиялы, білікті кісі екенін танисың. Енді Қаныш Бөкеш ағасынан көргенін істеп, жолаушының алдынан үріп шыққан иттерді әрмен жасқап, әсіресе өткен-кеткеннің атының құйрығына жармасып, қыр асқанша соңынан қалмай шабаланатын Алыпсоққа жекіп, үй сыртына қуып тастайды. Келген жолаушының алдынан жүгіріп шығуға болмайды. Ол үйдің алдына таяп келгенше бір орында тұрып күткен ләзім, содан соң ғана бірер қадам қарсы жүріп барып:

– Ассалаумағалейкүм! – деп оң қолын кеудесіне басып сәлем береді.

– Уағалайкүмассалам! – дейді жолаушы. – Имантай-дың үйі осы ма?

– Иә, ата, қош келіпсіз! – дейді бала. Сөйтеді де асықпай, аттының оң жағынан келіп, сол қолымен тізгіннен ұстап, оң қолымен жолаушыны сүйемелеп аттан түсіреді. Жолаушы үсті-басын қағып, ұйыған аяғын жазғанша, бала тізгінді босатып, шылбырды белдеуге байлап үлгереді. Сол мезет қонақ та баланың елгезектігін, шылбырды үлкендерше күрмеп байлаған ептілігін байқамай қалмайды. Қонақ үйге қарай жүргенде бала одан сәл артта келе жатады да, үйге таяғанда алға озып, есікті ашады. Қонақпен Имантай ақсақал құшақ жая көрісіп амандасады, бірақ тым дабырлап үйді басына көтеріп жатқан олар жоқ, ер адамдардың әйелдерше шуылдасып, шұрқырасып жатқаны жараспайды. Қонақ Нұрым бәйбішеге де арнайы сәлем береді, бірақ онымен қол алыспайды, демек, қонақтың әкесінен жас жағынан үлкендеу болғаны. Бала қонақтың күтімін өз мойнына алған. Қонақ етігін шешіп, мәсімен төрге озғанда бала оны көрпеше төсеген жұмсақ орынға жайғастырады. Қонақ пен әкесі енді қатар жайғаса отырып бір-бірінің ауыл-аймағының, мал жанының амандығын сұрап, әңгіме тиегін ағыта бастайды. Сөйткенше болмай үйге үлкен тегене қымыз келеді де, әжесі оны әдемі ағаш ожаумен баптап сапыруға кіріседі. Сапырғанда қымыз көпіршіп, иісі мұрын жарып, тәбетті арттыра түседі. Бұлар қымызға қанғанша намаздыгер де боп қалады. Бала жылы су толтырған жез құманды қолына алып, ақсақалдардың дәрет алуына көмектесуге ұмтылады. Ал мұның алдында Шәдет ағасына әкесінің тапсырмасын да жеткізіп үлгерген: қонаққа мал алдыру керек.

– Имеке, мына бала, шамасы, кенжең болар? – деп сұрайды қонақ.

– Иә, Құдайға шүкір, кенжеміз осы, – дейді әкесі мақтаныш сезімін жасыра алмай.

– Алла тағалам жүрімін берсін, болғалы тұрған бала көрінеді.

Әке үшін бұдан артық не керек. Бала қонақтын да көңілінен шығыпты, тек тіл-көзден сақтасын деңіз. Сонда да Имантай ақсақал ішкі сезімін сыртқа шығармай, жайбарақат қана:

– Қайдан білейін, әйтсе де осылардан бір көшелі кісі шығады дегенге сене бермейін, ендігінің адамдары тым ұсақтап барады ғой. Біздей болмақ қайда бұларға?! – деп қана қояды.

– Ол не дегенің, Имеке! Бұлар тіпті бізден оза туған шығар. Әйтеуір тең-құрбысының алды болсын дейік те...

Қонақтың бұл сөзі де әкесінің құлағына жағып барады, іштей айтқаның Құдайдың құлағына жетсін деп, тәубе жасап отыр. Сол екі ортада жайнамаздарын да жайып, екі қария намазға үйи бастаған.

Кішкентай Қаныш әкесінің ақылын, басқа үлкендердің өнегесін ес білгеннен көңіліне түйіп, ағасы Бөкешпен бірге ерте есейген деседі. Бөкеш ауылаймаққа сүйкімді, көргенді бала боп өскен. Алайда баланың аты бала емес пе, екеуінің талай тентектігі, балалықпен қия басқан кездері аз болмаған шығар. Имантай ақсақал мен Нұрым бәйбіше бұлар қашан оң-солын танып, есейіп, ер жетіп кеткенше небір қызық-шыжығын көрген де болар.

Көшпелі өмір... Кішкентай Қаныштың көрген көп қызықтары сол толассыз көші-қон үстінде өткен ғой.

Ал көшпелі өмірдің бүтін бір ұлы халықты көне тұрмыстың көң-қоқырында ғасырлар бойы омалатқанын ол кейін ұғады. Ал әзірше байтақ дала, айнала тіршілік оның жас жанын шуаққа бөлеп, қырдың нұр-шапағы шарпысқан таң-тамаша ертегі дүниесіне армансыз шомылдырып жатты.

Ауыл тіршілігі

Сәуір туды. Қар еріген, бірақ далада ызғар бар ексімдеп соққан жел бар. Әжесі Қанышты тоңып қалмасын деп, қабаттап киіндіріп, тонға орап әлек. Баланың оған көнгісі жоқ, жүгіргенде жеңіл киінген анау Жұмаштан қалып қойғысы келмейді. Қыстау маңы қыс бойы үйілген көң-қордадан көрінбейді, шірік иісі әлем атып, аяққа жабысып, аттап бастырмайды. Үйге кірерде етігіңді сүрткілеп әуреге түсесің, әйтпесе әжесі қайта қуып шығады. Мұнтаздай болып тап-таза жүргенге не жетсін, бірақ баланың тіршілігі таусылған ба? Бәрін қойып әуелі әдемі доп жасап алу керек, ол үшін өрістен қайтып, жаңа туған бұзауын жалап тұрған қызыл сиырдың өлі жүнін уқалап жиып, ортасына кішкентай тас салып домалақтап аласың. Доп жұп-жұмыр, жеп-жеңіл болуы үшін оны жалықпай ұзақ домалақтауың керек. Әрі жасаған добы Бөкештің добынан артық болмаса, кем болмаса екен дейді. Бөкеш қой өзін кәдімгідей естияр кісі санап, артынан ерген жалғыз інісіне мұрнын шүйіре қарайтынды шығарыпты. Қыс бойы қапырық үйге қамалып, сыртта кең дүниеде асыр салып ойнағанды сағынып қалған. Үйдің желке тұсында алақандай ғана бір алаңқай тақырланып қалыпты, асық ойнауға таптырмайтын жер. Оны қойып, немере ағасы Кәрім мұны қоярда-қоймай үгіттеп, құла тайыңды үйретіп, бас білдірейік деп, көптен басын айналдырып жүр. Құла тайды Қанышқа әжесінің бауыры мінгізген. Кәрім жоқтан өзгені ойлап таба қоятын, қулығы да жетерлік қызық бала.

...