ӘОЖ 821.133.1-3

КБЖ 84 (4Фра)-4

В 34

Жюль Верн

В34 Капитан Немо – Алматы: «Самға» баспасы, 2024. – 472 бет.

ISBN 978-601-81104-4-3

Жюль Верннің капитан Немо жайлы романы қиял-ғажайып әдебиет жанрының классикасына айналған. Капитан Немо мен оның кемесі жайлы оқиғаны кеменің кездейсоқ жолаушысы профессор Пьер Аронакс баяндайды. Бұл роман ғылым дамуына да серпін берген.

Кітап авторы ғалым болған соң, шығармада ғылыми дерек көп. Тіпті су асты кемелері болмай тұрған шақта автор «Наутилус» кемесімен теңіз тұңғиығына сапар шеккен.

Ғасыр классикасына айналған шығарма сізге де ұнары сөзсіз.

Кітап барша оқырман қауымға арналған.

ӘОЖ 821.133.1-3

КБЖ 84 (4Фра)-4

ISBN 978-601-81104-4-3

© «Самға» баспасы, 2024

Бірінші бөлім

Көшпелі риф

1866 жыл, таңғажайып оқиғалар болып өткен жыл болды, бұл оқиғалар, сірә, күні бүгінге дейін де көп адамдардың есінде шығар. Бұл жайындағы хабар құрлықтағы халықтардың да көңілін аударды, портты қалалардың адамдарын да дүрліктірді, бірақ бұл бәрінен де теңізшілерді қатты қобалжытты. Купецтер, кеме иелері, капитандар, сауда кемелерінің капитандары, әскери теңізшілер, тіпті керек десең, Ескі Дүние мен Жаңа Дүниенің бірсыпыра мемлекеттерінің үкіметтері де осы бір феноменге1 мейлінше назар аударды.

Сол жылы, бірнеше кеме теңізде ұршық тәрізді ұп-ұзын әлденедей бір нәрсеге кезікті, бұл жүрісінің жылдамдығы, үлкендігі жағынан киттен анағұрлым асып түсетін еді, кейде жарқырап сәуле шашатын.

Әртүрлі кемелердің журналдарындағы әлгі нәрсені сипаттап жазған жазулардың айырмасы жоққа тән еді. Жұрт оны кит деп жорамалдады. Бірақ ғылымға белгілі киттердің қай түрін алып қараса да, үлкендігі жағынан әлгі нәрсеге маңайлай алмас еді. Кювье де, Ласепед те, Дюмериль де, Катрфаж да2 өз көздерімен көрмейінше, суда мұндай керемет жүр дегенге сенбес еді. Бұл мақұлықты көрген кейбір адамдар оның ұзындығы 200 фут3 деп шамалады, бірақ бұл көріне-көзге кемітіп айтқандық еді; ал екінші біреулер, оның ұзындығы үш миль4 көлденеңі бір миль десті, бірақ бұл дау жоқ асырып айтқандық болатын. Бұл қайшы пікірлерге қарамай-ақ, егер осындай мақұлық бар болатын болса, көптеген хабарларды қорыта келіп, бұны зоологтарға белгілі жануарлардың бәрінен де анағұрлым үлкен деуге әбден болатын. Бірақ қалай дегенмен де, мұның бар екеніне күдіктенуге болмайтын, – бұл талассыз еді.

Жұмбақ нәрсені білгенше ынтығу адамзаттың үлесіне тиген ерекше бір қасиет қой, бұл хабар бүкіл дүние жүзін қатты қобалжытты.

1866 жылы 20 июльде Калькутта кеме коғамының «Губернатор Хигинсон» деген кемесі бұл көшпелі массаны Австралияның шығыс жағалауына таяу бір жерде кездестірді.

Капитан Беккер әлгі нәрсені көрген бойда, бұрын картаға түсірілмеген бір рифтің үстінен шыққан екенмін деп қалды, сөйтіп ол, оның тұрған жерінің географиялық координатын5 әбден анықтап, белгілеп алайын деп еді, бір уақытта әлгі ғажайып нәрседен биіктігі 150 фут, қатар тұрған қос бағанадай, болып ысқыра-мысқыра су атқылай бастады. Егер де бұл теңіз астының гейзері6 болмаса, онда, «Губернатор Хигинсон» тегі, екі танауынан бу аралас су атқылайтын, сүтқоректі, су жануарына кездескен болды.

1866 жылы 23 июльде Тынық мұхитта осы бір ғажап мақұлықты Вест-Индия және Тынық мұхит кемелері қоғамының «Христофор Колумб» деген кемесінің палубасындағылар да көрді. Осы ғажап киттің кереметтей шапшаңдықпен жылдам жүретіні жұрттың бәріне де белгілі болып қалып еді, өйткені «Губернатор Хигинсон» мен «Христофор Колумб» оны үш күннің ішінде жер шарының екі тарапында көрді, ал бұл екі араның қашықтығы 700 миль еді.

Осыдан 15 күн өткеннен кейін Ұлттық компанияның «Гельвеция» кемесі мен «Роял Мейл» компаниясының «Ханаан» кемесі Атлантика мұхитында, Америка мен Европаның аралығындағы, Гринвичтен бастап санағанда солтүстік 42°15’ ендікте, 60°15’ батыс бойлықта әлгі «кереметті» тағы кездестірді. Бұл екі кеменің екеуініңде капитандары әлгі сүтқоректінің ұзындығы ең кем дегенде 350 фут болар деп шамалады. Өйткені форштевінен бастап ахтерштевіне дейін өлшегенде әрқайсысының ұзындығы 325 фут «Ханаан» мен «Гельвеция» кемелері бұл кереметтен кіші еді. Ал Алеут аралдарының маңында кездесетін ең үлкен деген киттің ұзындығы 150 футтан асқан емес.

Осы айтылған хабарлар, трансатлантика кемесі «Перейда» да сол кереметті көріпті, «Этна» деген кеме онымен тіпті қақтығысып қалыпты деген сияқты бірінің үстіне бірі түсіп жатқан басқа да тың хабарлар, ақыр аяғында, Француздың «Нормандия» фрегаты офицерлері жасаған протокол, «Лорд Клайд» кемесінің командирі Фитц-Джемстің ағылшын адмиралитеттігіне жазған есепті баяндамасы, – осы сияқты мәліметтердің бәрі келіп қоғам пікірін ду көтеріп кетті. Кейбір елдер бұл оқиға жайындағы хабарларға қалай болса солай, күле қарады, бірақ теңіз арқылы қызу сауда қарым-қатынасын жасап отырған мемлекеттер бұған үлкен мән беріп, қатты көңіл аударып отырды.

Астаналардың бәрінде де әңгіме тақырыбы осы керемет болып алды. Ол туралы эстрадаларда өлең айтылып, журналдарда карикатура басылып жүрді, керек десең театрларда да көрсетілді. Барлық газеттердің беттерінде полюс маңының суларында жүретін қорқынышты ақ киттерден бастап, сезгіш тармақтарымен 500 тонна кемені іліп алып су түбіне әкете беретін сегізаяқ туралы өмірде бар және қиялдан туған түрлі су алыптарының суреттері басыла бастады. Теңіз кереметтері болуы ықтимал деп ерте замандағы – Аристотель7 мен Плинийдің жазып қалдырғандары, Норвегия теңізшілерінің әңгімелері, Пауль Геггеданың хабарлары, ең ақыр аяғында, Харингтонның айтқаны (бұл адамның 1857 жылы адам айтқысыз орасан зор теңіз жыланын көргені күмәнсіз болатын), осы сияқты ежелгі документтер архивтерден жедел іріктеліп алынды.

Осы кезде ғылыми қоғамдарда, ғылыми журналдарда сенушілер мен сенбеушілердің арасында бітіспес айтыс-тартыс жүріп жатты. Керемет жайындағы мәселе жұрттың бәрін де ойландырды. Қырқысқан айтыс кезінде сия дегеніңіз судай ағып бақты.

Алты ай бойына созылған осы айтыс-тартыста екі жақ бірін-бірі алма-кезек жеңіп отырды. «Бразилия географиялық институты хабарлары», «Берлин ғылым академиясының шежіресі», Вашингтондағы Смит институтының журналы сияқты бульварлық баспасөз орындары «Индиялық архипелаг» пен Петерманның «Хабарлары» сияқты беделді журналдарда басылған айтыс мақалаларды, Европаның ең таңдаулы журналдарында басылып жатқан ғылыми хроникалық хабарларды мазақтап, тәлкек етті. Әңгіме болып отырған кереметті бар деушілерге қарсы кейбіреулер, Линнейдің8 «Жаратылыс ешкімді ақымақ қып жаратпайды» деген белгілі сөзін келтірсе, мұны журналистер дереу қағып алып, өздерінше өңдеңкіреп: «Мас теңізшілердің ғана қиял өрісінде өмір сүре алатын пайдасыз алыптарды жаратылыс жемісі деп табиғатты қорламасаңдар екен» деп оқымыстыларды көндірмек болды. Ақыр аяғында, халық арасына көп тараған, жеті сайын шығатын сатиралық журналда әйгілі бір жазушының керемет туралы өте өткір сықағы жарияланды. Керемет енді ел аузындағы күлкіге айналады. Мұның өзі сол кереметті бар деушілерді, сөздерін қайтып алуға мәжбүр етті. Сонымен өткір сықақ ғылымды жеңіп кетті.

1867 жылдың алғашқы айларында, енді қайтып ауызға алынбастай болып, кереметтің аты да, заты да біржолата өшкен тәрізді болып еді. Бірақ осы екі арада оқушылар жұртшылығына тағы да бір жаңа факт мәлім болды. Бұл жолы әңгіме қайдағы бір дерексіз ғылыми мәселені шешу жайында емес, елеулі әрі нақты қауіпке қарсы күрес туралы болды. Мәселе әуелгіден басқаша баяндалды. Керемет енді арал, су астындағы құз, риф, риф болғанда, ұстатпайтын, көшпелі жұмбақ риф болып алды.

1867 жылы 25 наурызға қараған түнде Монреаль мұхит компаниясының «Моравия» кемесі 27°30’ ендікте, 72° 15’ бойлықта бұрын ешбір картада көрсетілмеген бір құзға соқтығысып қалады. Машинасының төрт жүздік күші бар «Моравия» кемесі жел артынан тұрып теңіздік есеп бойынша сағатына 13 миль шапшаңдықпен жүріп келе жатыр еді. Кеме корпусының ойдағыдай беріктігі болмағанда осынша жылдамдықпен жүріп келе жатқан кездегі бұл соқтығысу кемені де, 237 жолаушыны да, команданы да бір сұмдық апатқа ұшыратар еді.

Кеме таңертеңгі сағат бесте қақтығысып қалды. Бұл таң жаңа ғана атып келе жатқан кез еді. Күзеттегі офицерлер кеменің кенересіне тұра жүгірісті. Олар көлбеп жатқан көкпеңбек мұхит айдынына қадалып қанша қараса да, бейне бір өте қуатты қалақтан көтерілгендей бір километрге жуық жердей тулап жатқан толқындардан басқа күдіктенерлік ештеме көре алмады. Бұл жердің координатын дәл белгілеп алып, «Моравия» өз жөніне тарта берді. Кеменің ешқандай бұзылған-жарылған, бүлінген жері көрінбеді, кеме неменеге соқтықты екен, су астындағы жартасқа соқтықты ма немесе батып кеткен әлденендей бір кемеге соқтығысып қалды ма екен деген ойға шомып «Моравия» кемесінің командалық құрамының басы қатты.

Портқа келгеннен кейін құрғақ докта «Моравия» килінің бір бөлігі қирағандығы анықталды.

Егер осыдан үш жеті десін дәл әлгі жағдай тағы қайталанбаса басқа көп оқиғаның бірі сияқты, бұл ғажап оқиға да көп кешікпей-ақ ұмытылып кеткен болар еді. Бұл мінген кеме бүкіл әлемге белгілі кемелер коғамының кемесі болғандықтан, тек осы жолы ғана бұл оқиға кең өріс алып, бүкіл жер жүзінде әр алуан пікірлер туғызды.

Бәлкім, ағылшын кеме қожасы Кьюнардтың есімі жұрттың бәріне де белгілі шығар, өйткені Европа мен Америка арасында тұңғыш рет үздіксіз қатынас жасап тұрған осы адамның кемелері ғой. Кьюнардтың кемелері, өздері өмір сүрген 27 жылдың ішінде Атлантика мұхитын әрлі-берлі 2000 нан аса рет жүзіп өткенде, бірде-бір кемесі не уақытынан кеш шығып, не баратын жеріне уақытынан кеш келіп көрген емес, белгіленген мерзімінде сапарға шықпай да қалған емес, оларға сеніп тапсырылған почталардың бірде-бір хаты жоғалған да емес еді. Кьюнард кемелері туралы жұрттың пікірі өте жақсы болғандықтан, ол бәсекелесушілерден де қорыққан жоқ. Міне, сондықтан осы компанияның ең таңдаулы кемелерінің біріне тап болған бұл оқиға жұртқа көбірек тарады.

1867 жылы, 13 сәуірде жел тынық, теңіз беті айнадай жалтырап жатыр еді, 15° 12’ батыс бойлықта; 45° 37’ солтүстік ендікте «Шотландия» кемесі кетіп бара жатқан-ды. Кеменің сағатына 13 миль жарымдай шапшаңдықпен жүріп келе жатқаны бір мыңдық күші бар машинадан белгілі. «Шотландияның» дөңгелегі сағат маятнигіндей біркелкі айналып, теңізді қақ айырып, кескілеп келе жатты. Түс ауған шақ еді, сағат төрттен 17 минут кеткен болатын; жолаушылар үлкен залда шай ішіп отырған-ды. Дәл осы мезетте, дөңгелектен кейініректеу оң жақ бортқа тиген болмашы ғана бір соққыдан «Шотландия» сәл ғана дір ете түсті.

Алайда кемеге тиген соққы тым әлсіз еді, егер де: «Трюмді су алып кетті, батып барамыз» деген айқай шықпаса, жолаушылар бұл соққыны ескермеген де болар еді.

Жолаушылар, әрине, асып-сасып, абыржып қалды. Бірақ капитан Андерсон оларды тез-ақ тыныштандырды. Шынында, кеменің тек бір жерінің тесілуінен келер қауіп жоқ еді. Өйткені «Шотландия» кемесінің ішкі жағында су өткізбейтін жеті топсасы болатын.

Капитан Андерсон дереу трюмге түсті. Ол бесінші тоспаға су өткенін көрді, ал судың өте тез өтіп жатқанына қарағанда, борттың тесілген жерінің көлемі едәуір болуға тиіс еді. Әйтеуір бұл тоспада бу қазандарына от жағылмайтыны абұйыр болды.

Капитан Андерсон машинаны тоқтатты да, бір матросқа суға сүңгіп, кеменің тесілген жерін көріп келуге бұйрық берді. Матрос қайтып келіп кеменің корпусындағы тесілген жердің ені екі метрдей екенін айтты. Теңіз үстінде мұны жөндеу, әрине, мүмкін емес еді, сондықтан «Шотландия» дөңгелектерінің жарым-жартысы суға бата, ептеп-септеп жылжи берді.

Кеме бұл кезде Клир мүйісінен үш жүз миль жерде еді, сондықтан Ливерпуль портына келетін уақытынан үш күн кешігіп келіп, бүкіл Англияны қатты абыржытты.

«Шотландия» құрғақ докқа кіргізілді де, компания инженерлері оны қарап шықты. Олар өз көздеріне өздері сенгісі келмеді, өйткені кеменің корпусы ватерлиниядан екі метр жарымдай төменіректе дұрыс тең бүйірлі үш бұрыш түрінде тесілген екен. Тесілген жердің шеті әдейі ойып алғандай теп-тегіс кесіліпті. Тегі, корпусты тесіп өткен құрал ерекше өткір болса керек.

Көрушілерді бұдан да гөрі таң қалдырған бір мәселе кеменің, қалыңдығы төрт сантиметр металл тысын тесіп өткен құралдың, кеме ішінде қалып қоймай, қалай қайта шығып кеткендігі еді. Мұның себебін ашу мүлдем мүмкін болмады...

«Шотландия» ұшыраған осы оқиға көптен бері қызығы басылып, суып қалған мәселені қайта көтеріп тағы да бүкіл жұрттың көңілін өзіне аударып алды. Жұрт енді осы минуттан бастап теңіздің үстіндегі апаттың бәрін атышулы кереметтен көретін болды. Ал теңіздік санақ бойынша, жыл сайын үш мың кеме апатқа ұшырап, оның ішінен ең кем дегенде екі жүзі үшті-күйлі, із-түзсіз жоғалып кетіп отырса, мұның өзі фантастикалық кереметтің күнәсін күннен-күнге ауырлата беретіндігі табиғи нәрсе ғой.

Барлық елдердің де қоғамдық пікірлері, дұрыс болсын мейлі, теріс болсын, әйтеуір, теңізде осы кемелердің апатқа ұшырауын кереметтен көрді; сөйтіп олар мұндай жағдайда материк арасындағы қарым-қатынасты қатерлі деп тауып, теңізді осы бір қатерлі пәледен қалай да арылтуды талап етті.

Жақтаушылар мен қарсылар

Әлгі айтылған оқиғалар болып жатқан кезде, мен Солтүстік Америкада Небраска штатының жан баспаған, меңіреу түкпірлерін аралап жүр едім. Париждегі табиғат тарихы музейінің адъютант профессоры, әрі натуралисі болғандықтан Француз үкіметі мені Америкаға осы ғылыми экспедицияға жіберген болатын.

Небраскада болған алты айдың ішінде жиып-терген барлық асыл коллекциямды жинастырып, буып-түйіп алып, 1867 жылы наурыз айының аяқ кезінде Нью-Йоркке келгенмін. Францияға майдың бас кезіне таман қайтуым керек еді, сондықтан оған дейінгі уақытты өзімнің алып келген минералогиялық ботаникалық және зоологиялық коллекцияларымды жүйелеп, ретке келтіріп алу үшін пайдаланбақ едім.

Әрине, бүкіл коғам пікірін толғандырып отырған оқиға туралы мен де хабардар болатынмын. Барлық газет, журнал беттері теңіздегі керемет туралы хабарға толы болса, одан қалай хабарсыз қаларсың? Бұл жұмбақ мені де қатты толғандырды.

Осы жұмбақтың шешуін таба алмай, бірде олай, бірде бұлай ауытқумен болдым. Мұнда, қандай да болса, бір құпия барлығы күмәнсіз еді, ал бұның бар екеніне сенбеушілердің көздерін жеткізіп, көңілдерін сендіру үшін «Шотландия» кемесінің тесілген жерін көрсете қойса, жетіп жатыр.

Бүкіл Нью-Йорк сергелдеңге түсті. Мағлұматы аз адамдар таратқан жылжымалы арал, ұстатпайтын риф туралы жорамалдар да жалған лақап болып шықты. Шынында да, eгep қуатты машинасы болмаса, жылжымалы рифке осынша шапшаңдық қайдан келмекші. Сол сияқты бұл бір кезде суға батып кеткен зор кеменің қалқып жүрген корпусы болу керек деген жорамалды да кереметтің жүресінің шапшаңдығының өзі-ақ жоққа шығарған еді.

Сонымен, бұл мәселенің шындыққа жуық келетін екі-ақ шешімі қалған-ды: бұл екі шешім бойынша бұл керемет не орасан зор жануар болуы керек те, не өте қуатты двигателі бар сүңгуір кеме болуы керек.

Сайып келгенде, бұлардың шындыққа ең жанасымдысы сүңгуір кеме болу керек деген пікір де, жер бөлігінің екі бірдей жарты шарында жүргізілген тексерістен кейін, түкке аспай қалды.

Сүңгуір кемені жеке бір адамның кемесі деп топшылау мүмкін емес еді, өйткені ол кемені бір жерде жасау керек қой, ал мұндай орасан зор кеменің жасалып жатқанын жұрттың аңғармауы мүмкін емес еді.

Мұндай бүлдіргіш күші бар қатерлі механизмді қандай да болса тек бір мемлекет қана жасап шығара алар еді. Адамзатқа өлім себуші қару-құралдың не бір жаңа түрлерін тауып, сонымен шұғылданып отырған біздің сорлы заманымызда әлде бір мемлекет басқа мемлекеттерге білдірмей осындай соғыс кемесін жасап, оны тәжірибе жүзінде сыннан өткізіп отыр деп топшылауға әбден болатын.

Бірақ соғыс кемесі болар деген бұл жорамалдың да күлі көкке ұшты, өйткені үкімет атаулының бәрі де бұл іске ешқандай қатысымыз жоқ деп мәлімдеді. Керемет халықаралық мұхит жол қатынасына қауіп туғызып отырғандықтан, бұл мәлімдемелердің дұрыстығына күмәндануға болмады. Ал мұның үстіне, жеке адам құпия түрде жасап шығуы тіпті мүмкін емес-ті, өйткені бәсекелес мемлекеттердің үкіметтері бұл мемлекетті әрбір басқан қадамына шейін аңдып отырғаны даусыз еді.

Англияда, Францияда, Ресейде, Германияда, Италияда, Америкада, тіпті Түркияда да мұндай кеменің жасалмағаны анықталғаннан кейін, сүңгуір қайық жайындағы жорамал да үзілді-кесілді бекерге шықты.

Бульварлық баспасөз қаншама әжуа қылғанымен сол зор мақұлық су бетінде тағы да көрінді. Сөйтіп жұрттың алып-қашты дабыры қиялдан туған не бір жорамалдардың бірінен соң бірін туғызып жатты.

Нью-Йоркте көп адамдар жұрттың бәрін толғандырып отырған осы мәселе жөнінде менен өз пікірімді айтуды сұрады. Франциядан осы сапарға аттанғанымда, мен «Теңіз түбінің сыры» деп аталған екі томдық еңбегімді жарыққа шығарып кеткен едім. Ғылыми дүниеде жақсы бағамен қабылданған бұл кітабым, мені жаратылыс тарихының әлі де аз зерттелген осы тарауының маманы деген атаққа іліктірген болатын.

Пікіріңізді айтыңыз деп менің соңыма түсіп алысты. Мен әртүрлі себеп-сылтау айтып, қаншама жалтарсам да, «Нью-Йорк вестниктің» тілшілері қоярда-қоймай жүріп, газет оқушыларына мұхиттағы ғажап оқиға жөнінде өз пікірімді айтып беруге мәжбүр етті.

Сонымен, 30 сәуірде газетте профессор Пьер Аронакстың көлемді мақаласы басылып шықты. Бұл мақалада мақұлық туралы мәселе барлық жағынан толық қамтылып, барлық белгілі фактыларға ғылыми баға да берілді.

Осы мақалдан үзінді келтіремін.

«Сонымен, – деп жаздым мен, – барлық жорамалды бір-бірлеп, талдай келе, – сын көтерерлік дәйекті, басқа жорамал болмағандықтан, бұл кереметті ерекше қуатты теңіз жануары деп білуіміз керек.

Мұхиттың терең түбіндегі өмір бізге әлі белгісіз. Оны ешбір зонд әлі барлай алған жоқ. Сол түпсіз тереңде не болып жатыр? Қандай мақұлықтар бар онда, теңіздің бетінен он екі-он бес мың метр тереңдікте қандай мақұлық тіршілік етеді? Олардың дене құрылысы қандай? Бұл жөнінде тіпті топшылап та болса белгілі бір пікір айта қою қиын.

Біздің алдымызға қойылып отырған мәселенің: – не біз жер жүзінде тіршілік ететін мақұлықтардың бәрін де білеміз немесе біз олардың бәрін емес, – кейбір бөлшегін ғана білеміз, деген екі түрлі шешімі бар.

Егер де планетамыздағы тіршілік ететін жануарларды біз түгел білмейтін болсақ, табиғаттың біз білмейтін құпия сыры әлі бар болатын болса, бізге белгісіз балықтың немесе дене құрылысы «тереңдікке сай» мүлде өзгеше сүтқоректі жануарлардың бір түрі немесе бір тұқымының болуына шек келтіруге ешқандай негіз жоқ, мұхиттың зерттеуге болмайтын терең түбінде мұндай жануарлар тіршілік ете алады, ал сонымен бірге, белгісіз бір өзгерістер арқылы немесе ешбір себепсіз-ақ олардың оқта-текте су бетіне шығып тұруы да ықтимал.

Егер де, мұның керісінше, жанды мақұлықтардың бәрін де білетін болсақ, онда бұл кереметті аты-жөні, түрі-түсі өзімізге белгілі су жануарларының арасынан қарастырып көруіміз керек. Бұлай болғанда, мен орасан зор нарвал бар деп білер едім.

Кәдуілгі қарапайым нарвалдың ұзындығы көбінесе 30 футтай болады. Оның ұзындығын бес есе, он есе ұзартып көріңіз, үлкендігіне қарай күші де сай болсын, тісінің күшін де денесіне сай келтіріңіз, сонда сіз өзіңізді таңдандырып отырған құпия сырды біле аласыз. Бұл жануардың үлкендігі «Ханаан» офицерлері айтқан мөлшердей болып шығады, оның тісі де дәл «Шотландия» кемесінің тесілген жеріндей етіп тесіп түсе алатындай болады, күші де мұхит кемесін суға батырып жіберуге жетерліктей болады.

Шынында да, нарвалдың ерекше біткен ұзын сүйек тісі немесе кейбір натуралистер айтқандай айбалтасы бар. Бұл айбалтаның өзі құрыштай қатты болады. Мұндай айбалталар кит денелерінен де сан рет табылған, нарвалдар киттермен шайқасқанда оларды ұдайы жеңіп отырады; ағаш кемелердің бір жағынан кіріп, екінші жағынан бір-ақ шыққан осындай айбалталарды жұрт көп күш салып, зорға суырып алады.

Париждегі медицина факультетінің музейінде ұзындығы 2/4 метр айбалта бар, ал оның түп жағының жуандығы – 48 сантиметрге дейін барады.

Сонымен, бұны сағатына 20 миль жүре алатын әдеттегі нарвалдан он есе үлкен, орасан зор айбалтасы немесе тісі бар нарвал екен дейік, сонда оның зор денесіне жүрісінің шапшаңдығын қоссақ, бұған қақтығысып қалған кеменің қандай да болса бір апатқа ұшырауы таңырқарлық нәрсе емес қой.

Қорытындымда мынаны айтуым керек: әбден анықталған толық мәліметтер қолға түскенше, мен бұл мақұлықты әдеттегі қарапайым ғана ұзын тісті емес, кәдуілгі темір құрсаулы соғыс кемесінің тараны сияқты, қуаты да соның қуатынан кем түспейтін зор айбалтасы бар алып нарвал деп білемін.

Бұл феноменды осылай, тек қана осылай ұғынуымыз керек... Әрине, егер де осындай нәрсе бар болса, бірақ мұны әлі анықтау керек болады».

Соңғы сөздер сақтанғандықтың салдарынан жазылған болатын, мұным: өзімнің ғалым атағыма дақ түсіріп алмауды, американдықтарға күлкі болып қалмауды көздегендік еді. Сонымен, мен, өзіме шығыс та тауып, даярлап қойдым, бірақ кереметтің бар екенінде ешқандай күмәнім жоқ-ты.

Менің мақалам көпшіліктің игілігіне айналып, қызу талқыланып жатты. Мақаланың біраз жақтаушылары да болды. Жұмбақ мәселенің шешуі туралы менің айтқан пікірлерім ой-қиялым шарықтауына үлкен нәр болды. Табиғаттан тыс нәрсені жұрттың қиялдағышын-ай десеңші... Дегенмен теңіз ондай орасан зор алып жануарлардың өсіп-өнуіне өте қолайлы орта ғой, бұл жануарлардың қасында, құрлықтың пілдері мен мұрын-мүйіздері жұдырықтай-ақ болып көрінер еді. Теңізде сүтқоректілердің өте үлкен екілі кит сияқты жануарлар тіршілік етеді. Олай болса, теңізде орасан зор алып моллюскалар да, шаян тәріздес, ұзындығы жүз метрге дейін баратын, үрей ұшырарлық – омарлар да немесе салмағы екі жүз тоннаға дейін баратын крабтар да болады деп топшылауымызға неге болмайды? Бұрынғы геологиялық заманның төрт аяқтылары, төрт қолдылары, құстары мен бауырымен жорғалайтын жәндіктері де орасан үлкен болған ғой. Тек ондаған, жүздеген мың жылдар өткеннен кейін ғана олар осы күнгі дәрежесіне дейін кішірейген. Олай болса, жер беті ұдайы өзгеріп отырғанымен, қай заманда да зат құрамы ешбір өзгеріссіз келе жатқан теңізде, ежелгі геологиялық замандағы жануарлар дүниесінің өкілдері сол үлкен күйінде қалып қоюы ықтимал деуімізге неге болмайды? Жылдар ғана емес, ғасырлар бойы немесе мыңдаған жылдар бойы өмір сүретін ерте заманда пайда болған алып жануарлардың бүгінге дейін тіршілік етіп келген ең соңғы түрлерін теңіз өзінің бір құпия қоймасында неге сақтай алмасын?

Мен ұшқыр, тәтті қиялдың қызығына түсіп кетіппін, мұның өзі, сірә, тап мендей ешкімді де еліктіре алмаған шығар.

Қайталап айтамын, әңгіме болып отырған бұл таңғажайып көрініс осыдан былай талас-тартыс туғызған жоқ, қоғам енді ертегідегі теңіз жыландарына ешбір жуыспайтын, ұқсамайтын не де болса бір алып жануардың барлығын мойындаған еді.

Ал мұның өзі кейбіреулерге ғылыми тұрғыдан қарағанда ғана мәні бар, әншейін мәселе болып көрінсе, мұхит су жолы қатынасының қауіпсіздігін көздеп отырған ағылшындар мен американдар үшін теңізді осы қатерлі кереметтен жедел түрде арылту шараларын қолдану ең қажетті міндеттердің бірі еді.

Финанс және сауда-саттық орындардың баспасөздері керемет туралы тек осы тұрғыдан ғана пікір қозғап отырды. «Теңіздік шолу», «Ллойд газеті», «Пакетбот», «Теңіздік сауда қатынасы газеті» ірі зиянға ұшырау қаупінен қорқып отырған қауіпсіздендіру қоғамдарының барлық баспасөз орындары теңіздегі кереметті аяусыз түрде құртуды бір ауыздан талап етіп отырды.

Жұртшылық пікірі, ең алдымен, солтүстік-америка жұртшылығының пікірі, қауіпсіздендіру қоғамдарының пікірін жақтады. Нью-Йоркте нарвалды аулау үшін экспедиция даярланып жатты. Бұл үшін тез жүретін «Авраам Линкольн» фрегатын даярлап, жабдықтау ұйғарылды.

Сапарға қайткенде де тезірек шықпақшы болған кеме командирі капитан Фарагут үшін барлық керек-жарақ, құрал-жабдықтар қоймасының есігі кеңінен ашылды. Бірақ осындай кезде сөйтетін әдеті емес пе, кереметті құрту туралы бір тоқтамға келгеннен кейін-ақ, сол керемет ұшты-күйлі жоғалып кетті. Екі ай бойына ол жөнінде сыбыс болмады. Оны бірде -бір кеме де ұшырата алмады. Мұның өзі нарвал өзін әлдекімдердің құртпақ болып аттанғалы жатқанын тап бір біліп қойғандай болып көрінді. Бұл жөнінде трансатлантикалық су асты кабелінде неше түрлі әңгімелер айтылып жатты!.. Әзілқойлар, қу нарвал кептеген телеграммалардың біреуін қолына түсіріп алған шығар да, жөніне тайып берген болар десіп жүрді.

Сонымен, фрегат таңғажайып аңды аулауға әбден жабдықталып, сапарға шығуға дайын болғанда, капитан қалай қарай бет түзерін білмеді.

Сан-Франциско мен Шанхайдың арасында қатынас жасайтын бір кеме мақұлықты бұдан үш жұма шамасы бұрын Тынық мұхиттың солтүстік бөлігінде кездестіріпті деген хабар жеткен кезде жұрттың бәрі де шыдап тұра алмады. Әлгі хабар зор әсер етті. Капитан Фарагутқа бір тәулік кідіруге де ерік берілмеді. Азық-түлік те дереу тиеліп қалды, кеменің трюмі де көмірге сықай толтырылды, команда құрамы да толық болатын. Тек енді, отты жағып, буды жіберіп, якорьды судан алу ғана қалған еді.

Егер де сапарға шығу тіпті жарым күн кешіксе де, капитан Фарагуттың мұнысын жұрт кешпес еді. Бірақ оның өзі де қашан шыққанша асық болатын.

«Авраам Линкольн» сапарға шығардан үш сағат бұрын маған бір хат әкеліп берді, оның мазмұны мынадай болатын.

«Профессор Аронакс мырзаға.

«Бесінші авеню» қонақүйі, Нью-Йорк.

Мейірімді мырза!

Егер де сіз «Авраам Линкольн» кемесімен шығатын экспедицияға қосылуды қаласаңыз, онда Құрама Штаттар үкіметі сіз арқылы бұл іске Франция да қатысып отыр деп білер еді. Капитан Фрагут сізге жеке каюта береді.

Сізге шын жүрекпен берілген теңіз министрі Д.Б. Гобсон».

«Қожайынның еркі білсін»

Теңіз министрінен хат алардан үш секунд бұрын Солтүстік-батыс өткел9 арқылы мұзды бұзып-жарып өту жайында қаншалықты ойласам, нарвалды аулау жайында да нақ соншалықты ойлаған едім. Менің міндетім де, менің ендігі жердегі бар мақсатым да осы қатерлі кереметтің соңына түсу, оны қалайда құрту, сөйтіп адамзатты осы пәледен құтқару екенін мен әлгі хатты алғаннан соң үш секундтан кейін барып ұқтым.

Мұның үстіне ауыр сапардан аса қажып-шаршап жаңада ғана қайтқандықтан біраз тынығуым да керек еді. Менің бар арманым: туған елге, дос-жарандарға, ботаникалық баудың қасындағы кішкене пәтер үйіме, баға жетпес асыл коллекцияларыма қайту ғана болатын. Бірақ бұл жолда маған еш нәрсе бөгет бола алған жоқ. Мен енді шаршағандықты да, достарды да, коллекцияларды да – бәрін де ұмыттым, сөйтіп, ойланып-толғанып жатпастан-ақ, америка үкіметінің шақыруын қабыл алдым.

«Айтпақшы, Европаға апармайтын жол да жоқ қой деп ойладым мен, – тіпті нарвалдың өзі-ақ Франция жағалауына алып бармасына кім кепіл. Атына заты сай жануар емес пе, мүмкін ол өзін Европа теңіздерінің бірінде құрттырар, сөйтіп мен оның ұзын тісінің ең кем дегенде жарым метрін Париждегі табиғат тарихы музейіне алып та қайтармын!»

Бірақ әзірше нарвалды Тынық мұхиттың солтүстік бөлігінен іздестіруге тура келіп отыр; мұның өзі, Францияға қайту үшін маған бүкіл жер дүниені шыр айналып шығу керек деген сөз.

– Консель! – деп айғайладым мен дегбірсізденіп.

Консель барлық сапарларымда да, қасымда бірге жүрген қызметшім еді. Осы тамаша фламандықты, мен шын көңіліммен жақсы көруші едім, ол да мені сондай жақсы көретін. Ол өзі нені де болса ықыласпен беріле істейтін, айтқанды орындағыш, тұрмыста тосыннан кездесе кеткен көңілсіздікті елең де қылмайтын, қолынан келмейтіні жоқ, жұмысқұмар, өз есіміне10 қарамастан мынаны қайттік деп сұрап тұрса да ешкімге, еш уақытта кеңес те бермейтін, жаратылысынан салмақты, сабыр иесі адам болатын.

Менің кішкене пәтер үйіме келіп-кетіп жүретін ғалымдардың үйірмесіне ұдайы араласып жүргендіктен Консельдің өзі көп нәрсені үйреніп тіпті табиғи-ғылыми классификация жасау жөнінен маман болып алды, маман болғанда, бөлімдердің, топтардың, кластардың подкластардың, ортядтардың, семьялардың, родтардың, түрлердің және түр ішіндегі түрлердің сатысына акробатша – шапшаң жүгіріп шығатын, қабілеті бар маман болды. Бірақ оның бар білімі осы ғана еді. Классификация теориясына өте жетік, ал тәжірибе жүзіндегі білімнен құр алақан Консель, менің ойымша, түріне қарап, китті кашалоттан11 айыра алмас еді.

Дегенмен, өзі бір керемет жігіт!

Он жыл бойына, барлық ғылыми экспедицияларда да Консель менімен бірге болды. Осы уақыттың ішінде сапар ұзақ болды деп немесе шаршадым деп қынжылып көрген емес. Консель қай елге болса, ол елге болсын: мейлі Қытайға, мейлі Конгаға болсын, ешкімнен еш нәрсе сұрамай-ақ, көңіліне ешбір күдік алмай-ақ, сапар шегуге қашан да дайын тұратын. Өзінің денсаулығы өте жақсы еді, бұл жөнінде оған қандай ауру болса да қатерлі емес-ті, бұлшық еттері тастай қатты, нерві темірдей төзімді болатын.

Ол отыз жаста еді, ал оның бұл жасының қожасының жасына қатысы он бестің жиырмаға қатысындай болатын. Өзімнің қырыққа келгенімді осындай едәуір қиын тәсілмен мойындағандығыма кешірім сұраймын.

Бірақ Консельдің бір кемшілігі бар еді. Ол ем қонудан кеткен формалист болатын, ол менімен сөйлескенде үшінші адамша сөйлесетін, ал оның мұнысына мен талай рет бұлқан-талқан болып ашуланып та қалып жүрдім.

– Консель? – деп қалдым мен, тағы да жол жүруге қамданып, асығып үсігіп жүріп.

Консельдің маған шексіз берілген адам екендігінде шәгім жоқ. Әдетте, мен одан менімен бірге саяхат сапарына шығуға қалай қарайсың мақұл көресің бе, жоқ па деп сұрамаушы едім; бірақ бұл жолғы экспедиция белгісіз уақытқа дейін созылуы да мүмкін еді, мұның үстіне, қатерсіз де емес-ті. Кемені шаттауықтың қабығындай лезде суға батырып жібере алатын жануарды аулау ойыншық емес қой! Мұның өзі жүрегінің түгі бар деген адамның өзін де ойландырарлық нәрсе еді. Консель не айтар екен?

– Консель! – деп үшінші рет шақырдым.

Консель келді.

– Қожайын мені шақырды ма? – деп сұрады ол кірісімен.

– Иә, көгершінім. Жол жабдығыңның бәрін даярлай бер. Екі сағаттан кейін жүреміз.

– Қожайынның еркі білсін, – деп жауап қайырды Консель сабырлы шыраймен.

– Бір минут уақытты босқа өткізуге болмайды. Көйлек-көншекті, ұйықтарды, керек нәрсенің бәрін жинап, чемоданға салыңыз. Бәрін де сиғанынша нығарлай салыңыз, тек тезірек қимылдаңыз!

– Қожайынның коллекцияларын ше? – деп қалды Консель.

– Коллекциялармен кейін шұғылданамыз. Олар қонақ үйде сақтала тұрады.

– Ал бұғы қабан ше?

– Оны бізсіз-ақ асырай тұрады. Айтпақшы, біздің барлық хайуанаттарымызды Францияға жөнелтуге бұйрық бермеппін ғой!

– Демек, біздің баратын жеріміз Париж болмады ғой? – деп сұрады Консель.

– Қалай десем екен, – деп жалтарыңқырап жауап қайырдым мен, – тегі, бізге біраз жерді айналып қайтуға тура келетін шығар...

– Егер қожайын қаласа, несі бар, қанша жер болса да айналып қайтамыз.

– Түк емес! Рас, жолымыз – біраз ұзақтау... «Авраам Линкольн» кемесімен жүреміз.

– Қожайынның еркі білсін, – деді Консель міз бақпастан.

– Досым, сен оны білесің бе, жоқ па, әңгіме керемет туралы болып отыр... Кәдуілгі атақты нарвал туралы... Мұхитты сол кереметтен құтқару керек!.. «Теңіз түбінің құпиялары» атты екі томдықтың авторы, капитан Фарагутпен бірге сапарға шығудан бас тарта алмайды... Өте құрметті де міндет, сонымен бірге қатерлі де! Нарвалдың бізді қайда апаратыны мүлде белгісіз... Бұл жануардың өзі өте мінезсіз болып шығуы да ғажап емес. Әйткенмен біз бәрібір барамыз! Біздің капитанымыз да – іздегенге сұрағанның өзі – жігіт-ақ!

– Қожайын қайда барса, мен де сонда барамын, – деді Консель.

– Жақсылап ойлан! Менің сенен жасырар түгім де жоқ. Мұның өзі аман-есен қайта бермейтін сапарлардың бірі.

– Қожайынның еркі білсін!

Ширек сағаттан кейін керекті заттар чемоданға салынып та болды. Консель ештеңені де ұмыт қалдырмапты. Құстар мен сүтқоректілерді түр-түрге бөлгендей көйлек-көншек, сүлгілерді де түр-түрге бөліп реттеп салыпты. Коридор қызметкері біздің багаждарымызды бестибюлге шығарып қойды. Мен жұртқа ылғи лық толы болатын төменгі этаждағы үлкен конторға келдім де, жануарлармен кептірілген өсімдіктер қойылған бумаларды Парижге жөнелту жөнінде бұйрық бердім. Сөйттім де бұғы қабанның тамағы үшін жеткілікті қаржы қалдырып, қонақүйге бересімді түгел беріп, Консель отырған күймелі арбаға секіріп мініп алдым.

Біздің экипажымыз Бродвей арқылы Юнионскверіне дейін барды да, төртінші авеняға қарай бұрылды, сосын авеняның бойымен Катринстритке дейін келді, ең ақыр аяғында, жағалаудағы отыз төртіншіге келіп тоқтады. Бұл жерден бәрімізді де, адамдарымызды да аттарымызды да, экипажымызды да Нью-Йорктік іргесіндегі, Гудзон өзенінің сол жақ жағалауындағы Бруклинге паром арқылы әкеліп түсірді. Бірнеше минуттан кейін күймеміз бізді қос мұржасынан қою, қарақошқыл түтін будақтаған «Авраам Линкольн» кемесіне жеткізіп салды.

Біздің багажымыз дереу кеменің үстіне шығарылды. Мен жүгіре басып кеменің үстіне шықтым да, капитан Фарагутты қайдан табуға болар екен деп сұрадым. Матростардың біреуі мені мостикке дейін ертіп барды да, ашық жүзді бір теңізшіні көрсетті. Ол маған қол беріп:

– Пьер Аронакс мырза сіз бе? – деп сұрады.

– Дәл солай, – деп жауап қайырдым мен, – капитан Фарагут сізсіз ғой?

– Тап өзімін. Хош келдіңіз, профессор мырза! Каюта сізді күтіп тұр.

Мен иіліп тағзым еттім де, енді оның жүрер алдындағы тығыз жұмысына кедергі болмайын деп ойлап, бір матростан «маған арналған каюта қайсы» деп сұрадым.

«Авраам Линкольн» бұл экспедиция үшін ең қолайлы кеме еді. Мұның өзі ең жақсы машиналармен жабдықталған, сағатына 18 бүтін, үш ондық миль жер жүре алатын шапшаң кеме болатын. Әйткенмен, алып нарвалды қуу үшін бұл шапшаңдық та жеткіліксіз еді.

Кеменің ішкі жағы да теңізде жүзу сапарына сайма-сай жасалған екен. Маған каюта офицерлер тұратын бөлімнен берілген екен, бұл мені толық қанағаттандырды.

– Мұнда біз ойдағыдай-ақ тұра алсақ керек, – дедім Консельге.

– Несін айтасыз, қожайын қаласа айтайын: ұлудың мүйіз қабыршағының іші шаян-сопыға қандай жайлы болса, бұл каюта да бізге нақ сондай жайлы болады ғой деймін, – деп жауап қайырды ғалым қызметшім.

Чемодандардың бауларын шешіп, реттеп қой деп Консельді каютада қалдырдым да, өзім жүзуге жүргізіліп жатқан дайындықты көру үшін палубаға12 шықтым.

Дәл осы минутта капитан Фарагут «Авраам Линкольн» Бруклин жағасындағы тетіктен ағытылсын деп бұйрық берген еді. Енді ширек сағат кешіккенімде – «Авраам Линкольн» менсіз-ақ тарта береді екен де, мен осы бір тамаша экспедициядан қалып қояды екем, сірә, бұл экспедицияның ең шын деген хабарларына да нана қоймайтын талай скептиктер табылар-ау, әлі.

Капитан Фарагут, нарвалға қарсы бұл алғашқы жорықты бір күн түгіл бір сағат, тіпті керек десең бір минут те кідірткісі келмеді.

Ол кеменің инженерін шақырып алды да:

– Будың қысымы жеткілікті ме? – деп сұрады.

– Иә, капитан.

– Жылжы баяу, – деп команда берді капитан.

Ауа қысымы арқылы істейтін машина телеграфы арқылы бұйрық алған механик бу жіберетін тесікті бұрап қойды.

Бу ысқыра цилиндрлерге қарай зулады, осы кезде поршиндар қалақты валды шыр айналдырып жіберді, пиит қалақтары да барған сайын зырлай жөнелді, сөйтіп «Авраам Линкольн» маңғаздана, ырғала түсіп жүзіп бара жатты, оны қоштасушы жұрт толы жүздеген катерлер мен кішкене кемелер шығарып салды.

Бруклиннің жағалауында тамашалаушы жұрт лық толы еді. Мыңдаған адамдардың үш рет «уралаған» дауыстары бейне күннің күркірегеніндей боп кетті. «Авраам Линкольн», Нью-Йорк қаласы тұрған жарты аралды қапталдай ағып жатқан Гудзон өзеніне барып түскенше, жағалаудағы жұрттың қош айтып желпіп тұрған мыңдаған қол орамалдары көрініп тұрды.

Гудзонның төменгі ағысына түсіп алып, Нью-Джерсейдің ұзына бойына қатарластыра салынған әдемі виллаларды жанап жүріп отырып, «Авраам Линкольн» форттардың қасынан өтті, форттардың зеңбірек атқан салюттарына, ол отыз тоғыз жұлдызды туын үш рет көтеріп, үш рет төмен түсіріп жауап берді. Осыдан кейін, кеме жүрісін сәл баяулатып, жол белгілері қойылған теңіз каналына келіп түсіп, Сэнди-Гуктың құмды мүйісін орағытып өтті, бұл жерде де мыңдаған жұрт қошемет білдірді. Сөйтіп, «Авраам Линкольн» ашық мұхитқа шықты.

Көптеген катерлер мен буксирлер кемені жүзуші маяктарға дейін шығарып салды, бұл маяктардың оттары кемелерді Нью-Йорк портына апаратын кеме жолын көрсетіп тұратын.

Күндізгі сағат үш мезгілі еді. Лоцман мостиктен түсті де, қайық оны катерге тез жеткізіп салды, сонымен, «Авраам Линкольн» жүрісін шапшаңдатып, Лонг-Айленд жағалауын бойлап тарта берді.

Кешкі сағат сегізде, Файр-Айлендтың да оттары көзден таса болды, сөйтіп кеме Атлантика мұхитының қарауытып жатқан тұңғиық суының үстінде бар пәрменімен келе жатты.

Нед Ленд

Капитан Фарагут, өзінің басқаруындағы тамаша кемеге лайықты, жақсы теңізші болатын. Кеме мен ол бірдеңе сияқты еді, капитан осы дененің миының қызметін атқаратын. Нарвалдың бар екенінде оның ешқандай күдігі жоқ еді, ол өзі бар жерде, бұл жөнінде ешқандай айтыс-тартысқа жол бермейтін. Керемет бар, сол кереметтен теңізді ол құтқаруы керек – оның серті осы ғана болатын.

Нарвалды не капитан Фарагут өлтіреді де, не нарвал Фарагутты өлтіреді. Екінің бірі, үшінші жол жоқ-ты.

Кеме офицерлері өздерінің капитанының бұл сенімін дұрыс деп білетін. Көп кешікпей-ақ кереметке кездесетіндіктері туралы, оның жүрісінің шапшаңдығын есептеп шығарған жорамалдары туралы офицерлердің қызу айтыстарын тыңдаудың өзі өте көңілді еді. Әдеттегі жағдайда вахтада тұруды өте көңілсіз көретін офицерлер бұл сапарда вахтада өздерінің мерзімді уақытынан ұзағырақ тұруға да дайын еді.

Күн көк жүзін қалқып отырып, өзінің күндізгі жолын өтіп болғанша, мачталарда топ-топ болып тұрған матростар кереметті қараумен болды. Бірақ «Авраам Линкольн» Тынық мұхиттан әлі алыста келе жатыр еді!

Кемедегілердің бәрінің де есіл-дерті нарвалмен кездесу, ырғақты сүңгі атып, оны кеменің үстіне шығарып алып пәршелеу еді. Команданың жұмыстан қолы бос адамдары көлбеп жатқан көк теңізді көзімен шолып тұратын болды. Жұртты осынша ынталандырған капитан Фарагуттың өзі еді, өйткені ол кереметті бірінші көрген адамға 2000 доллар сыйлық беріледі деп жариялаған. Осы сыйлықтың өзі, сәті түсіп нарвалды басқалардан бұрын көріп қалармын деген кеме жұмысын жаңа үйреніп жүрген жасты да, матросты да, боцманды да, яғни офицерді де үміттендірген еді. Сондықтан да кемедегілердің теңізді қаншалықты ықыласпен тесіле қарағанын аңғару қиын емес-ті.

Мен де басқаларға есемді жібергем жоқ, кеменің үстінде тұрып алып, кірпік қақпастан қараушылардың бірі болдым. Жұрттың бәрін тегіс қызықтырған бұл мәселеге тек Консель ғана селсоқ қарады, ол жұрттың ынталануына еліккен жоқ.

Капитан Фарагуттың өз кемесін ең зор киттерді ұстауға сай құрал-жабдықтардың бәрімен қамтамасыз еткенін мен жоғарыда айтқанмын. Сірә, кит аулауға шығып жүрген кемелердің бірде-бірі тап осы кеме сияқты жабдықталмаған шығар.

Бізде заманымыздың ырғақты сүңгілерінен бастап арнаулы зеңбіректерден атылатын үшкір оқтар да барды. Кеменің тұмсық жағында тез ататын зеңбірек тұр, мұның оғы 16 километрге дейін баратын, снарядының салмағы төрт килограмм.

Сонымен, «Авраам Линкольн» командасы ажал қаруы аз деп шағына алмайтын еді. Бұл бұл ма, бұл кемеде ырғақты сүңгішілердің королі Нед Ленд те бар-ды.

Лед Ленд канадалық еді, ол бүкіл дүние жүзіндегі кит аулаушылардың ең шебері болатын, кит аулау сияқты қатерлі кәсіпте оған тең келетін адам жоқ-ты. Ол аса салқын қанды, өте икемді, жүрек жұтқан батыл және тапқыр адам болатын. Оның қатерлі сүңгісінен құтылып кету үшін кит өте қу кит, кашалот өте айлакер кашалот болуы керек.

Нед Ленд қырықты қусырып қалған адам еді. Мұның өзі бойы алты футтай, өте күшті, қатал адам болатын. Өзі онша үйіршек емес-ті, сәл де болса дегеніне қайшы келсе, бұлқан-талқан болып ашуланып қалатын.

Оның сырт кескінінің өзі, әсіресе, бет-ажарына ерекше өң беріп тұрған оның аса қырағы өткір көзі, бірден-ақ жұрттың назарын өзіне аударып әкететін.

Капитан Фарагуттың осы атақты кит аулаушыны экспедицияға алып шығуының өзі өте дұрыс болған деп білемін. Өйткені қуатты қол, қырағы көз керек болған кезде, оның бір өзінің қызметі кемедегілердің бәрінің қызметінен асып түсетіні сөзсіз. Нед Лендті, берік орнатылған аса қуатты телескобы бар атуға әрдайым дайын тұрған оқтаулы зеңбірекпен теңеуге болар еді.

Канадалық дегеніміздің өзі – француз болады, қанша тұйық адам болса да, Недтің көп кешікпей-ақ менімен үйір болып алғанын айта кетуім керек, француз тілінде сөйлесе алатын адамды тапқанына өзі де аса қуанса керек. Канаданың кейбір өлкелерінде сақталып келген, Рабле заманындағы ескі француз диалектілерін есту маған да өте көңілді болды.

Нед Ленд ерте заманнан келе жатып Кебевек семьясында туған адам екен, сонау бір заманда Францияның қаласы болып тұрған кезде Кебевектен талай ержүрек теңізшілер шыққан болатын.

Нед Лендпен екеуміздің әңгімеміз бірте-бірте жарасып, қызықты бола бастады. Оның поляр теңіздерінде басынан кешкен оқиғаларын мен ықылас қойып тыңдайтын болдым. Ол өзінің аң аулау жайындағы, әрқилы шайқастары туралы шынайы оқиғаның сырын шерткен жырдай қып әңгіме айтатын еді, кейде мен Поляр жақтарының «Илиадасын» жырлап отырған әлдеқандай бір канадалық Гомерді тыңдап отырған адамдай болатынмын.

Мен бұл ержүрек адамды қазіргі тап білген қалпымда суреттеп отырмын біз ежелгі достармыз, біздің бұл достығымыз екіталай, қатерлі сын күндерінде туған, кәдімгі мызғымайтын берік достық.

Нед Лендтің теңіздегі керемет туралы пікірі қандай еді? Мойындауым керек, бұл сондай нарвал бар дегенге сенбеуші еді, – керек десең кемедегілердің ішінде бұл жорамалға қосылмаған бірден-бір адам осы Нед Ленд болатын. Бір күні бұл жайында пікірін білгім келіп сөйлеспекші болғанда, ол бұл әңгімеден көріне-көзге жалтарып кетті.

Біз осы сапарға шыққаннан кейін үш аптадан соң кеме Бай-Блакке жақындап, Порогениге 30 мильдей қалып еді. Ешкімүйіз тропигінен де өтіп кеткенбіз, оңтүстік жағымыздағы Магеллан бұғазы қазір бізге 700 мильден де жақын қалды. Енді бір сегіз күн өтісімен-ақ «Авраам Линкольн» Тынық мұхитты шарлайтын болады.

Түбінде не бар екеніне адамның көзі жетпейтін құпия сырлы теңізге қарап, оны-мұны айтып, әңгімелесіп Нед Ленд екеуміз каютта отыр едік. Табиғи әдет бойынша, мен алып нарвал туралы әңгіме айта бастадым, бұдан кейін біздің экспедициямыздың сәтті я сәтсіз болуы осыған байланысты деген жағдайларды талдадым. Бірақ Нед Лендтің үнсіз отырғанын байқадым да, тұп-тура сұрау қойдым:

– Біз іздеп келе жатқан алып нарвалдың барлығына сіз қалай шек келтіре аласыз? Әлде, бұған сенбеуге қандай да болса, бір дәлеліңіз бар ма?

Сүңгіші бірнеше секундтай маған қарап үнсіз отырып қалды. Сөйтті де жауап қайырмас бұрын өзінің дағдылы әдеті бойынша, маңдайын алақанымен соғып қойып, ойлағандай көзін жұмды, тек содан кейін ғана:

– Бар болуы да мүмкін, Аронакс мырза, – деді.

– Тыңдаңыз, Нед, сіз сүңгішілікті кәсіп еткен адамсыз, сіз өз өміріңізде жүздеген зор теңіз сүтқоректілерін көрдіңіз, олай болса, кит тәрізді алыптың барлығына сену, басқалардан гөрі сізге оңайырақ қой!

– Міне, бұл жерде сіз қателесіп отырсыз, профессор мырза, – деп жауап қайырды Нед. Надан адам жер шарының бос түкпірін, қуысын мекендейтін керемет жануарлардың барлығына сөзге келмей-ақ сенеді. Бұл мүлдем табиғи нәрсе. Бірақ геолог бұл сияқты ертегілерге еш уақытта сенбейді. Кит аулаушы да сол сияқты. Менің соңына түскен, өлтірген киттерім мен нарвалдарым аз емес. Бірақ қаншама үлкен болғанымен, қаншама күшті болғанымен, олар ұзын тістерімен де, құйрықтарымен де кеменің металл тысын тесе алған емес!

– Алайда, Нед, нарвалдың тістері кемелердің қабырғаларын тесіп өткен оқиғалар болған ғой.

– Ағаш қабырғаларды, профессор, ағаш қабырғаларды! – деді Нед. – Бірақ, мойындауым керек, мен бұған сеніңкіремеймін, өйткені ондай оқиғаны мен тіпті көрген емеспін. Сондықтан кашалоттар, киттер немесе нарвалдар «Шотландия» корпусын ойсырата тескендей етіп кемелерді бүлдіре алады дегенге сене алмаймын.

– Тыңдаңыз, Нед...

– Жоқ, профессор, жоқ. Басқа не десеңіз де әлгі емес. Мүмкін бұл әйдік бір спрут шығар...

– Айта көрмеңіз, Нед! Спрут дегеніміз – былқылдаған, жұмсақ денелі алып моллюска. Ұзындығы тіпті бес жүз фут болса да омыртқасыз спруттың аты – омыртқасыз спрут, олай болса, «Шотландия» немесе «Авраам Линкольн» сияқты кемелер үшін одан келер түк қауіп жоқ. Спруттар кемеге қауіпті деген ертегіні айтуды қоятын уақыт жеткелі қашан.

– Сонымен, табиғат зерттеуші мырза, – деді Нед кекете сөйлеп, – алып нарвалдың барлығына сіз кәміл сенесіз ғой.

– Иә, Нед, мен кәміл сенемін, менің бұл сенімім толып жатқан даусыз фактыларға негізделген. Тісі, мүйізі немесе аса мықты айбалтасы бар кашалот, дельфин, кит тұқымдас омыртқалы алып жануардың барлығында менің ешқандай күмәнім жоқ.

– Е! – деп қалды сүңгіші, басын күдіктене шайқап.

– Біліп қойыңыз, қымбаттым, – дедім мен, – Мұхиттың терең тұңғиығында, пәлен миль су астында жүретін мұндай алып жануардың денесі де ерекше қуатты болуға тиіс.

– Неге? – деп сұрады Нед.

– Неге десеңіз, осынша тереңдіктегі судың қысым салмағына шыдап жүру үшін ондай жануар адам айтқысыз күшті болуы керек.

– Шынында да солай ма? – деді Нед, сеніңкіремеген шыраймен көзін сығырайтып.

– Иә, бұл солай! Мұны мен бірнеше цифрмен дәлелдей аламын.

– О, цифрлар дейсіз бе! – деді Нед даусын созып. – Цифрмен бәрін де дәлелдеп беруге болады...

– Жоқ, Нед, цифрмен бәрін бірдей дәлелдей беруге болмайды. Сөзіме құлақ асыңыз. Бір атмосфераның қысымы биіктігі отыз екі фут су бағанасының қысымындай екен дейік. Ал шынына келгенде, су бағанасының биіктігі бұдан кішірек болуы керек, өйткені теңіз суы, тұщы судан әлдеқайда тығыз болады. Сонымен, Нед, сіз суға сүңгігеніңізде денеңіз неше шаршы сантиметр болса, сонша атмосфералық қысымға тап боласыз, яғни судың бетінен төмен қарай есептегенде неше отыз екі фут су баған төмен түссеңіз, денеңіздің әрбір шаршы сантиметріне сонша килограмм салмақ түсіп отырады. Сонда, 320 фут тереңдіктегі қысым 10 атмосфера, 3200 фут тереңдіктегі қысым 100 атмосфера, 32000 фут тереңдіктегі қысым яғни шамамен айтқанда, екі жарым миль тереңдіктегі қысым бір мың атмосфера болады. Басқа сөзбен айтқанда, егер де сіз екі жарым миль тереңдікке сүңгіген болсаңыз, денеңіздің әрбір шаршы сантиметріне мың килограмм немесе бір тонна қысым-салмақ түскен болар еді. Айтпақшы, қымбаттым, сіз өзіңіздің денеңіздің беті неше шаршы сантиметр екенін білесіз бе?

– Бұл жөнінде түк білсем бұйырмасын.

– 17 мың шаршы сантиметр шамасындай болады.

– Соншалықты көп болғаны ма?!

– Шынында, атмосфералық салмақ, бір шаршы сантиметрге бір килограмм келеді деген менің мөлшерімнен артық келеді, олай болса, сіздің 17 мың шаршы сантиметр денеңізге сол сәтте 17 мың бес жүз алпыс сегіз килограмм қысым түседі.

– Бірақ мен мұны байқамаймын ғой?

– Иә, сіз оны байқамайсыз. Бұл орасан қысым-салмақ сізді жаншып тастай алмайды, өйткені сіздің денеңіздегі ауа ол қысымды тең күшпен тежеп тұрады. Сондықтан сіз оны байқамайсыз. Бірақ сіз суға батып кетсеңіз, бұл теңбе-теңдік бұзылады...

– Ұғып отырмын, – деді Нед менің сөзімді бөліп, тегі, мына түсіндіруіме қызығып кетсе керек. – Су мені жан-жағымнан қоршап алғаны болмаса, денеме өте алмайды екен ғой.

– Дәл айттыңыз, Нед! Сонымен, су бетінен 32 фут тереңдікте денеңізге он жеті мың бес жүз алпыс сегіз килограмм қысым түседі; үш жүз жиырма фут тереңдікте бұл қысым он есе артып жүз жетпіс бес мың алты жүз сексен килограмға жетеді, үш мың екі жүз фут тереңдікте қысым 100 есе артып, бір миллион жеті жүз елу алты мың сегіз жүз килограмға жетеді; ақыр аяғында, отыз екі мың фут тереңдікте қысым мың есе артады, яғни денеңізге он жеті миллион бес жүз алпыс сегіз мың килограмм қысым-салмақ түседі. Басқаша айтқанда, сіз әп-сәтте-ақ жұп-жұқа нанға, өте жұқа жапыраққа айналып кетесіз, бейне бір орасан зор су балғасының астынан шыққандай қаймы жақтай боласыз да қаласыз.

– Өй сайтан-ай! – деп қалды Нед.

– Сонымен, қымбаттым, егер де ұзындығы бірнеше жүз метр омыртқалы жануар әлгіндей тереңдікте өмір сүретін болса, онда оның миллиондаған шаршы сантиметр денесіне көптеген миллиард килограмм қысым-салмақ түседі ғой. Ал енді ойлап көріңізші, осындай қысымды елен қылмай жүре беру үшін бұл жануарлардың күш-қуаты қандай болуы керек, денесінің бұл қысымға қарсы төтеп беру қабілеті қандай болу керек!

– Мұның өзі болат сауытты соғыс кемесі сияқты қалыңдығы сегіз дюймдік шойын темір құрсанған бір керемет болды ғой, – деді канадалық.

– Дұрыс айтасыз, Нед! Егер де жүрісінің шапшаңдығы ең ұшқыр пойыздың шапшаңдығымен бірдей мұндай жануар, кемемен қақтығысып қалса, оны қандай бүліншілікке ұшыратқан болар еді, ойлап көріңізші, кәне.

– Иә... Шынында да... – деп күмілжіді канадалық, әлгі айтылған есептерден қысылыңқырап, бірақ сонда да райынан қайтқысы келмей.

– Қалай, көзіңізді жеткіздім бе, жоқ па?

– Менің көзімді бір-ақ нәрсеге жеткіздіңіз, профессор мырза: егер де шынында да мұхиттардың тұңғиық тереңінде сондай жануарлар болатын болса, олар өте күшті болуы керек.

– Өзіңіз де бір қыңыр адам екенсіз! Мұхиттардың тұңғиық тереңінде ондай жануарлар болмаса, онда «Шотландияға» қандай пәле келді деп білесіз?

– Мүмкін... – деп бастады Нед күмілжіп.

– Иә, айтыңыз, айтыңыз!

– Мүмкін... Ондай оқиға тіпті болмаған шығар! – деп қойып қалды канадалық.

Бірақ сүңгішінің бұл жауабы өзінің қыңырлығынан басқа түк те дәлелдей алмаған жауап болды. «Шотландия» кемесі ұшыраған оқиға талассыз шын болатын. Кеменің ойсырап тесілгені де рас-ты, тіпті ол жерді қайта бүтіндеуге тура келген; жануардың бар екеніне бұдан артық дәлел іздеп табудың өзі де қиын ғой деп ойлаймын. Кеменің өз-өзінен ойылмағандығында ешқандай күмән жоқ-ты, ал оның үстіне су астындағы тасқа, рифке соғылып ойылды деу мүлде қисынсыз болғандықтан, теңіз жануарының қатерлі тісі бар деп мойындау қажет болған-ды.

Мен өз басым, жоғарыда айтылған барлық пікірлерім бойынша бұл жануарды омыртқалылар типіне, сүтқоректілер класына, кит тәрізділер отрядіне жатқызам. Ал тұқымдастығы жағынан мұны кит, кашалот немесе дельфин тұқымдастарға жатқызуға тура келеді, ал енді оның қай түрге жататынына болашақ қана төреші.

Бұл мәселені шешу үшін белгісіз кереметті сою, көру керек болады; ал сою үшін, оны ең алдымен ұстау керек, ал ұстау үшін оған ырғақты сүңгі ату керек-ті, – бұл Нед Лендтің ісі болатын; ал сүңгі ату үшін, әуелі оны көру керек – бұл жалпы кемедегілердің міндеті еді; ал көру үшін онымен кездесу керек, – бұл істің сәті түсуіне байланысты еді.

Беталды қуу

«Авраам Линкольн» сапарға шыққан алғашқы күндерде ешқандай шытырман оқиға болған жоқ. Тек бір күні Нед Ленд өзінің тамаша өнерімен жұртты қайран қалдырған бір оқиға болды; сүңгіші бұл өнерімен өзіне сөзсіз сенуге болатынын да дәлелдеп шықты.

Фалькленд аралдарының маңында «Авраам Линкольн» Американың «Монроэ» дейтін кит аулаушы кемесімен кездесті. Оның командасы нарвал туралы түк естімеген екен. Бірақ «Монроэ»-ның капитаны «Авраам Линкольнда» атақты Нед Лендтің келе жатқанын біліп одан, өздері ізіне түскен китті ауласып жіберуді өтінді. Нед Лендтің өнерін көргісі келген капитан Фарагут сүңгішіге «Монроэ» кемесіне баруға рұқсат етті.

Канадалықтың жолы болды, ол ырғақты сүңгі атып бір түгіл екі кит ұстады: бірінші китті, жүрегіне сүңгіні дәл тигізіп бірден өлтірді де, екіншісін бірнеше минут қуғаннан кейін өлтірді.

О, Нед Лендтің сүңгісімен істес болған су кереметі еш уақытта тірі кеткен емес.

Кеме Американың оңтүстік-шығыс жағалауын бойлап өте шапшаң жүріп келе жатты.

3 июльде Магеллан бұғазының кіреберісіндегі Дев мүйісіне келіп жеттік. Бірақ капитан Фарагут бұл жырымдалған бұғазға соқпастан тура Горн мүйісіне тартты. Капитанның мұнысын кемедегілердің бәрі де бірауыздан мақұлдады.

Шынында да, нарвалды таптар бұғаздан кездестіру екіталай еді. Матростардың көбі: «мұндай үлкен керемет Магеллан бұғазына сыймайды», – деген сенімде еді.

6 июльде түстен кейінгі сағат үште, «Авраам Линкольн» Америка материгінің қиыр шетіндегі оқшау бір аралсымақ пен тауды орағытып өтті, бұл жерді голландық теңізшілер өздерінің туған қаласының құрметіне Горн мүйісі деп атаған екен. Кеме винті енді Тынық мұхиттың суын көбік атқызып, солтүстік-батысқа қарай бет алды.

«Авраам Линкольн» матростары:

– Мұқият қара! Мұқият қара! – десті де жүрді.

Олар шынында да мұқият қарауда еді! Екі мың доллар сыйлық дәмелендірген жұрт мұхиттан көз жазбай қарап тұр. Көздер мен бинокльдер күндіз-түні бір секунд тыным алмады.

Түнде күндізгідей қанық көретін никталоп-адамдардың әдеттегі адамдарға қарағанда, сыйлық алуға екі есе артық мүмкіндігі бар еді.

Сыйлыққа түк қызықпасам да, мен де табан аудармастан күні бойы теңізді шолумен болдым. Тәулігіне үш-төрт қана сағат ұйқы ұйықтап, тамақтанғанда да минут санап тамақтанып, қалған бар уақытымды палубада өткізіп жүрдім.

Біресе кеменің тұмсығына сүйеніп, біресе көнересіне сүйеніп айнала шалқып ақ көбік атып жатқан күміс жонды көк бұйра толқындарға қадала қараймын да тұрамын.

Көкжиегінде киттің қыр арқасы қарауытып көрінген шақтарда жалпы жұртпен бірге мен де қатты қобалжып абыржып қалатынмын! Кемедегілердің бәрі де палубаға дереу жүгіріп шығатын. Сол ентіккен күйлері бәрі де киттің әрбір қозғалысын бағып көздері талғанша қадалып қарайтын еді. Мен де әбден көзім бұлдырағанша қас қақпастан қараушы едім.

Мұндай кездерде Консель сабырмен ғана:

– Егер қожайын тым шұқшиып қарамаса, жақсы көрген болар еді, – дейтін.

Бірақ біздің әбігерленуіміз ұдайы бекер болып шығатын. «Авраам Линкольн» әлгі жануарға жақындап-ақ келетін де, жау дегенінің кәдуілгі кашалот немесе кит екенін білгеннен кейін қайтадан бұрынғы бағытымен тарта беретін, ал команда болса түк кінәсіз жануарға мың сан қарғыс жаудыратын.

Оңтүстік жарты шардың июль айы солтүстік жарты шардың қаңтар айымен сәйкес келетін де, әдетте бұл кез өте бір жауын-шашынды маусым болатын, соған қарамастан ауа райы үнемі жақсы болып тұрды. Теңіз де тыныш, айналамыз да алыстан анық көрінеді, сөйтіп біздің жүзу сапарымыз өте қолайлы жағдайда өтіп жатты.

Нед Ленд бұрынғысынша сенбей бақты. Вахтадан бос уақытында немесе кит көрінбеген кездерде ол теңізге қасақана қарамады.

Мұның өзі өте өкінішті де, өйткені оның қырағы көзінің экспедицияға көп пайдасы тиер еді.

Бірақ қайсар канадалық 24 сағат уақыттың 16 сағатын каютада өткізуді артық көрді.

Мен оның бұл немқұрайдылығын мін етіп жүз рет айттым.

– Босқа көзді талдырып қажеті қанша, профессор? – деп жауап қайыратын ол. – Біріншіден, нарвал дегеніңіз атымен жоқ, тіпті сондай бір жануар болған күнде де, оған ұшыраса аламыз дейтін бізде қандай мүмкіншілік бар? Біз болсақ тәуекелмен беталды қуып келе жатырмыз. Ал тіпті әлдеқандай бір кеме Тынық мұхитта сол ұстатпайтын жануарды кездестірген-ақ болсын. Бірақ одан бері екі айдың жүзі болды ғой, ал бұл нарвал, мінезіне қарағанда, бір орында көп кідіруді онша жақтырмайтын жануар.

Оның орасан жүйрік екенін өзіңіз мойындап отырсыз, егер табиғат мақсатсыз ештеңе істемейтін болса, онда бұл заты шабан жануардың желдей жүйрік боп жаралуы тегін емес, бұл пікіріме өзіңіз де келісерсіз деп ойлаймын. Демек, егер мұндай жануар бар болса, ол бұл арадан қазір тым алыста.

Бұл пікірге қарсы айтар түк дәлел жоқ еді. Біз, шынында да, тәуекелге бел байлап, беталды келе жатқанбыз. Бірақ басқа не амал бар? Нед Лендтің пікірі дұрыс-ты: кереметпен қалайда кездесеміз дерлік үміт бізде жоқтың қасы болатын. Бірақ әйткенмен, түбінде экспедицияның ісінің сәтті болып аяқталатынына ешкімнің күмәні жоқ-ты.

20 июльде 150° бойлықта біз Ешкімүйіз тропигін екінші рет кесіп өттік, ал 27 июльде 110° бойлықта экватордан өттік. Сол күні кеме батысқа, Тынық мұхиттың орта шеніне қарай беттеді. Капитан Фарагут нарвалды құрлық пен аралдардан қашықта, мұхиттың терең алабында кездестіру мүмкін деп санады, мұнысы орынды пікір еді. «Құрлық пен аралдардан бойын аулақ салуы тегі ол алаптардың суы нарвал үшін таяз болуы керек» деп түсіндірді біздің боцман.

Сонымен, кеме Боцмоту, Маркиз, Сандивичев аралдарына соқпастан, 132° бойлықтағы Рак тропигін кесіп өтіп, Қытай теңізіне қарай жүрді.

Ақыр аяғында біз кереметтің ең соңғы рет кездескен жеріне де келіп жеттік! Жүрек дегеніңіз алып ұшумен болды, кемеде жүрек ауруы асқына тарап кетуі де ғажап емес еді. Кемедегі адамдардың бәрін де жабысып айырылмайтын бір ғана идея билеп алған сияқты. Жұрт ұйқыны да, тамақты да қойды. Көз жұртты күніне жиырма рет алдап, қуанышты көңілдерін жиырма рет су сепкендей басып отырды, ал кемедегілер алданған сайын жүйкелері құрып қатты ашуланатын, мұның өзі жақсылықтың хабаршысы емес-ті.

Шынында да, реакция көп кешікпей-ақ білінді. Үш ай бойына – әрбір күні жүз жылдай болған үш ай бойына, «Авраам Линкольн» Тынық мұхиттың бүкіл солтүстік бөлігін ұзына бойына да, көлденең де шарлап өтті! Кеме көзге түскен киттерді де қуа жөнелді, галстан галсқа да талай бұрылыс жасады, кілт тоқтап та қалды, машинаны бұзып алу қаупіне қарамастан буды біресе көбейтіп, біресе азайтып отырған уақыттар да болды. Жапон жағалауынан Америка құрлығына дейін ол зерттемеген бірде-бір орын қалған жоқ. Бірақ осыншама орасан зор алқапта түк, түк табылмады. Алып, нарвал немесе су астындағы кішкене арал немесе бір апатқа ұшыраған кеме бөлшектері немесе көшпелі риф түгіл соған ұқсас басқа бірдеменің тым болмаса көлеңкесі де сезілмеді.

Түк, түк!

Реакция13 басталды. Күдер үзушілік сенбеушілікке жол ашты. Кемедегі адамдарды өте бір ауыр сезім биледі, бұл ауыр сезімнің оннан үші ұяттан, оннан жетісі жәбірден құралған еді.

Қисыны жоқ ертегіге нанып, ақымақ болып қалу әркімді де ұялтты; ұяттан гөрі жұрттың жанын жеген оның жәбірленуі еді. Бүкіл жыл бойына бірінің үстіне бірі қабаттасып кеп, таудай боп үйілген дәлелдердің бәрінің күлі бір-ақ күннің ішінде көкке ұшты, сөйтіп енді әркім босқа ақымақ болып өткізген уақытының орнын қалай толтыруды ойлаумен болды.

Адамның ақыл-ойына тән тұрақсыздық пен жұрт біресе олай, біресе бұлай ауытқып дәйек таппады. Осы экспедицияға шығуды қызу жақтаған адамдар, енді осы экспедицияға қаны қас адамдар болып алды. Трюмнен кают-компанияға дейін кемені сенбеушілік толқыны кеулеп кетті, егер де капитан Фарагуттың түсініксіз қарысуы болмаса «Авраам Линкольн» дереу оңтүстікке бет бұрған болар еді.

Бірақ бұл нәтижесіз іздеудің де бір шегі болмасқа мүмкін емес еді. «Авраам Линкольнның» өзіне-өзі кінә тағар орны жоқ – өйткені ол тапсырманы ойдағыдай орындау үшін қолынан келгенінің бәрін де істеді. Бұрын еш уақытта да америка кемесінің командасы мұндайын «ынта-жігер мұндай төзімділік көрсеткен емес-ті. Экспедицияның жолы болмауына ол айыпты емес. Сөйтіп енді тек қайту ғана қалған-ды...

Кемедегі жұрт бұл пікірді капитан Фарагутқа да білдірді, бірақ ол көнбеді.

Матростар наразылықтарын ашықтан-ашық білдіре бастады. Кемеде тәртіп нашарлап кетті. Мен кемеде бунт басталды дегелі отырғаным жоқ, әйткенмен, біраз қарсыласып көргеннен кейін капитан Фарагут, бір кездегі Колумб сияқты, кеме командасына тағы да бір үш күн төзе тұрыңдар деп өтінуге мәжбүр болды: егер де үш күннің ішінде керемет таптырмаса, онда «Авраам Линкольн» бағытын өзгертіп, қайту сапарына шығады.

Бұл уәде 2 қараша күні берілді. Мұның өзі бірден-ақ команданың рухын көтеріп жіберді. Жұрт жаңа ынтамен тағы да теңіз толқынын шола бастады. Бинокльдер, алыстан көретін дүрбілер қайтадан іске кірісті. Мұның өзі алып нарвалды ақырғы рет сайысқа шақырғандық еді.

Осылайша екі күн өтті. «Авраам Линкольн» баяу жүріп келе жатты. Команда егер жақын маңда болса, нарвалдың көңілін аудару үшін мың да бір тәсілдер ойлап тапты.

Кемеден қалмай шұбап еріп келе жатқан акулаларды көнелете теңізге кесек-кесек майлар да тасталып отырды. Кеменің қайықтары теңіздің әрбір шаршы метріне дейін зерттеп, жан-жақты шарлады.

4 қарашаның кеші де жетті, бірақ құпия сыр әлі әшкереленген жоқ еді.

Келесі күні, 5 қарашада, түс кезінде белгіленген мерзім бітеді. Сағаттың соғуы естілісімен-ақ, сөзіне берік капитан Фарагут кемені оңтүстік-шығысқа қарай бұрып, Тынық мұхиттың солтүстік бөлігінен кетуге тиіс.

Бұл кезде кеме 13° 15’ солтүстік ендікте, 136° 427, шығыс бойлықта еді. Жапония бізден екі мильдей жерде болатын. Түн де болды. Сағат сегізді соқты. Төртінші ширегіне жаңа ғана жеткен, қол орақтай жіңішке Айды қалың бұлт жауып кетті. Теңіз кемені баппен ғана шайқап тербетіп қояды.

Бұл кезде мен штрибортта палубаны кенересіне сүйеніп тұр едім. Коксель ілгері жаққа жайымен көз жіберіп менің жанымда тұрған. Матростар рейларға шығып алып, түн басқан сайын күңгірттеніп келе жатқан теңіз бетіне қарасып отыр. Офицерлер теңізді түнде көретін бинокльдермен қарай бастады. Анда-санда қалың бұлттың арасынан Ай да өзінің күміс сәулесін толқындарға түсіріп өтеді, бірақ сол сәтте-ақ бұлт Айды қайта қабаттайды да, тағы да қараңғылық басады.

Консельге қарап, көпшіліктің басындағы қобалжу аса сабырлы оны да бір абыржытқан екен деген ойға келдім.

– Немене, Консель, – дедім мен оған, – екі мың доллар табатын сәт соңғы рет туып тұр ма?

– Қожайынның рұқсаты бойынша айтайын, ол сыйлықты қалтама салады екем деп мен еш уақытта үміттенген емеспін, – деп жауап қайырды Консель. – Тап осы сияқты Құрама Штаттар үкіметі де жүз мың доллар сыйлық жариялар еді, одан ол кедей боп та қалмас еді.

– Дұрыс айтасыз, Консель. Сайып келгенде, мұның өзі ақымақтық болып шықты ғой, ал осы экспедицияға қатысам деп мен де ұшқалақтық жасағанмын. Қаншама нервімізді құрттық! Біз бұдан алты ай бұрын Францияға қайтқан болар едік...

– Қожайынның кішкене үйіне, – деп іліп әкетті Консель, – оның музейіне деңіз... Мен коллекциямыздағы қазып тауып алған нәрселерді класс-класқа бөліп қойған болар едім, қожайын алып қайтқан бұғы қабан зоологиялық баудағы торда тұрар еді, оны көрмек болып Париждің тұс-тұсынан жұрт ағылып келер еді!

– Бәрі де тап солай болар еді ғой. Консель. Ал оның үстіне осы сәтсіз сапарға шығамыз деп жұртқа күлкі болатын болдық-ау, әлі.

– Ол сөзсіз, – деді Консель жайымен ғана, – Қожайын күлкі болады, бұған ешқандай күмәнім жоқ. Айтсам ба екем, әлде...

– Айт, айт, Консель, – дедім мен.

– Қожайынның күлкі болуының өзі дұрыс, өйткені мұны өзі тілеп алды ғой.

– Шыны солай ма өзі?

– Ірі ғалым адам болғалы жүріп, қожайын мұндай іске көзді жұмып қойып кетуге тиіс емес еді.

Консель мадақтау сөзін аяқтағанша болған жоқ. Осынау жым-жырт төңіректен бір қатты дауыс шықты: Бұл Нед Лендтің даусы еді. Каналдық:

– Әй! Ол пәлен мұнда жүр ғой, ық жақта, қарсы алдымызда! – деп айғайлады.