Все права защищены. Данная электронная книга предназначена исключительно для частного использования в личных (некоммерческих) целях. Электронная книга, ее части, фрагменты и элементы, включая текст, изображения и иное, не подлежат копированию и любому другому использованию без разрешения правообладателя. В частности, запрещено такое использование, в результате которого электронная книга, ее часть, фрагмент или элемент станут доступными ограниченному или неопределенному кругу лиц, в том числе посредством сети интернет, независимо от того, будет предоставляться доступ за плату или безвозмездно.

Копирование, воспроизведение и иное использование электронной книги, ее частей, фрагментов и элементов, выходящее за пределы частного использования в личных (некоммерческих) целях, без согласия правообладателя является незаконным и влечет уголовную, административную и гражданскую ответственность.

І БӨЛІМ

Лорна мен Наомиге арналады

 

 

Англия, 1990 жылдың соңы

 

1-тарау

Менің есімім Кэти Ш. Жасым отыз бірде. Донорларға көмектесіп, қолғабыс тигізіп жүргеніме де он бір жылдан асыпты. Әрине, аз уақыт емес, бірақ менің осында жыл соңына дейін қалып, әлі де сегіз ай жұмыс істеуім қажеттігі айтылды. Сонда орталықтағы жұмысымның жалпы мерзімі он екі жылды құрамақ. Мені мұнда ұзақ уақыт бойы керемет бір жетістіктерім үшін ұстап отырмағандарын түсіндім. Негізі жақсы ісімен көзге түсіп, бірақ көп бөгелмей, екі-үш жылдан кейін-ақ жұмыстан шығып кеткен көмекшілер де болды. Керісінше, істеген ісі түкке тұрғысыз, бірақ осында он төрт жылдан бері жүрген елеусіз біреуді білемін. Әрине, мұны мақтану үшін айтып отырғаным жоқ, дегенмен олардың бәрі менің жұмысыма риза екенін сеземін. Өзімнің де көңілім толады. Менің донорларымның жағдайы біз күткеннен де жақсы нәтиже беретін. Оңалту және сауықтыру шаралары жылдам жүріп жатты. Тіпті ағза мүшесін төртінші рет бергелі отырғандарға да халінің нашар екені жайында анықтама берілмеген. Енді осы жерде мені мақтанып отыр десеңіздер, келісемін. Донорларға көмектесіп, олардың денсаулығының қалыпқа келуіне жағдай жасайтын бөлімдегі міндетімді маңызды деп есептеймін. Оларға деген ішкі бір түйсігім қалыптасып, не қалайтынын жан дүниеммен сезінетіндеймін. Қай кезде менің көмегіме мұқтаж екендігін, қалай сергіту қажеттігін, тіпті оңаша қалғысы келетін сәттерін де жақсы білемін. Әңгімесін сабырмен тыңдаймын. Қай жерінде әңгіме бағытын өзгерту керектігін, тіпті қайталап тыңдаудан жалыққанымда қолымды бір сілтеп жүре беретін кездерім де болады.

Қалай десек те, өзімді ерекшемін деп есептеген емеспін. Өз міндеттерін менен кем атқармаса да, еңбегі еленбей жүрген көмекшілер де бар. Егер солардың бірі менің бір бөлмелі пәтерімді, астымдағы көлігімді, бәрінен бұрын қандай донорға қамқорлық жасау қажеттігін тек өзімнің ғана таңдай алатын мүмкіндігімді көре алмай, қызғанышын білдіріп жатса, әрине, түсінемін. Оның үстіне мен Хейлшем мектебінің шәкіртімін ғой. Осының өзі олардың маған қырын қарауына жетіп жатыр.

Сыртымнан: «Мынау Кэти Ш., қалаған адамын таңдайды, өз таңдауын Хейлшемнің шәкірттеріне, болмаса белгілі бір мекемеде қызмет істейтін басқа біреулерге жасар», — дейтінін де жақсы білемін. Жұрттан осы тектес пікірлерді аз естіп жүрген жоқпын, ал сіздердің мен туралы әңгімені одан әрі өрбітулеріңіз әбден мүмкін. Дегенмен айтылып жүрген әңгімелердің жай ғана жел сөз емес, шындық екенін де ескерген жөн. Әлбетте, таңдау мүмкіндігі берілген жалғыз көмекші емеспін және олардың алғашқысы да, соңғысы да бола алмайтыным анық. Қалай айтсақ та, басқа жердің донорларына жәрдемдесіп, бар мүмкіндігімді пайдаланбадым ба?! Оның үстіне менің он екі жылға созылған көмекшілік жұмысымның көп ұзамай тәмамдалатынын да ұмытпағайсыздар, соның тек соңғы алты жылында ғана өзімнің қалаған адамыма көмектесуге рұқсат берілді.

Меніңше, донорды таңдауға ерік бергені дұрыс. Тоқтаусыз жұмыс істейтін автомат емес, көмекшілер де адам. Әр донордың тілін тауып, күшіңді сарқа жұмыс істейсің, соңында әбден әлің құрып, қажып қалуың да ғажап емес. Төзімің мен қуатың да таусылады. Сондықтан таңдау мүмкіндігі берілгенде, өзің қалаған адамды іздеуің — заңдылық. Егер мен донорлармен тіл табыса алмай, олармен тығыз қарым-қатынаста болуды білмесем, жұмысымда осынша уақыт бөгелмес едім. Таңдау жасамағанымда араға жылдар салып қайтадан Томми, Рутпен де бұлай жақын араласуыма мүмкіндік тумас еді.

Алайда уақыт өткен сайын өзіме бұрыннан таныс донорлардың қатары азая бастады. Сол себепті, енді жұмыс барысында өзімнің таңдау құқымды тым жиі пайдалана алмайтыным анық. Сөзімнің арасында айтып өткенімдей, донорлармен қарым-қатынасың, әсіресе ішкі байланысың мықты болуы керек. Әйтпесе жұмысыңның жүруі қиын. Сонымен, жыл соңында бұл ісімді аяқтап, нүктесін қойғаным дұрыс шешім деп ойладым.

Айтпақшы, Рут менің таңдауыма рұқсат етілген үшінші, әлде төртінші донор болды. Әлі есімде, оны басқа көмекшінің қарауына берген-ді. Бірақ мен Рутты қалайда өзіме алу үшін барымды салып, күресіп бақтым. Түптің түбінде оған да қол жеткіздім. Осылайша Рутты Дуврдағы оңалту орталығында қайтадан көруге мүмкіндік алдым. Негізі екеумізді екі жаққа бөліп тұрған ешқандай кедергі болмаса да, бұрын біз үшін маңызды болған оқиғалар, мәселен, Хейлшемде бірге өскеніміз, тек бізге ғана белгілі, басқалары түсінбейтін кей жағдайлар да мәнін жоғалта бастады. Меніңше, донорларды өткен өмірімнен, әсіресе Хейлшемдегі көз таныстардан іздеуіме осы кездесу ықпал еткен сияқты.

Осы жылдар ішінде Хейлшемді ұмытуға тырысқан кездерім аз болмады. Артқа бұрылып кері қараудың қажеті жоқ екенін де үнемі есімнен шығармадым. Бірақ өткенді ұмыту оңай ма?! Қанша жерден ойламауға тырыссам да, түк шықпады. Иә, расында, көндігу оңай болмады, өз қарсылығыма төтеп бере алмаған сәттерім жиі болып тұратын. Жұмысымның үшінші жылында өткен өмірімді еске түсіруіме тура келді. Оған өзім көмекшілік еткен бір донордың қатысы бар еді. Нақтылап айтсам, менің Хейлшемнен екенімді білгендегі оның көңіл ауаны. Жуырда ғана үшінші мәрте ағза мүшесін алдырған донордың жағдайы тым ауыр болатын. Өзі әзер тыныстап жатса да, маған қарап: «Хейлшем. Ол жақта керемет болған шығар», — деді. Келесі күні таңертеңгілік оның көңілін бөлу үшін әңгімелесіп отырып қай жақта өскенін сұрап едім, Дорсет маңындағы бір жерді атады. Сол сәтте оның дақ басқан жүзі өзгеріп, жаңа бір кейіпке енді. Бет әлпетінен ол туралы есіне түсіргісі келмейтінін ұқтым. Оның орнына Хейлшем жайында тыңдағысы келді.

Осылайша бес-алты күндей оған естігісі келген әңгімелерін айтып, көңілін аулауға тырыстым. Қиналып жатса да, жүзіне сәл де болса күлкі үйірілді. Өзінің сұрамайтыны жоқ. Қамқоршылар жайында, футбол, раундерз, бас ғимаратты айналып өтетін соқпақ пен Хейлшемнің барлық оқшауланған жерін сұрады. Үйректерге арналған тоған жайлы, тіпті төсегіміздің астындағы коллекция салынған сандықшаларға дейін айтып беруіме тура келді. Тұманды күні шығармашылық бөлмесінің терезесінен қарағанда, ойын алаңы ерекше әдемі көрінетін. Сол алаңның көрінісін де сипаттап бердім.

Кейде айтқан нәрселерімді бірнеше рет айтуға мәжбүрлейтін. Күні кеше ғана айтып өткенімді мүлде естімеген адамша, бүгін қайталап сұрайтын. «Ал сіздерде павильон1 болды ма?.. Сенің сүйікті қамқоршың кім еді?» Басында осының бәрін дәрі-дәрмектің әсерінен шығар деп ойлағам, кейін оның ақыл-есінің дұрыстығына көзім жетті. Ол Хейлшем туралы айтылған естеліктерді жай ғана естіп қоймай, оны өзінің балалық шағы өткен жер есебінде есіне алуға тырысты. Әңгімемді аяқтап жатқанымды түсінгенде, менен бәрін сипаттап беруімді талап ететін. Әсіресе сырқаты жанына батқанда, ауырсынуды басатын дәрілер көмектеспеген ұйқысыз түндері естігісі келетін. Ондай кездері менімен өз естеліктерінің арасын бөліп тұрған шекара да жойылып кеткендей болатын. Томмидің, Руттың және бізбен бірге болған басқасының шын мәнінде жолы болғанын мен сол кезде ғана түсіндім.

Жолға шыққанымда орын алған кейбір оқиғалар есіме еріксіз Хейлшемді түсіретін. Мәселен, тұман басқан алқапты елестетем. Жотаға шыққанымда қиырдан үлкен ғимараттың қасбетін көрем. Немесе назарым тау етегіндегі терек тоғайына түседі. Осыларды көргенде: «Мүмкін емес! Осы жер ме? Таптым! Бұл, шынында да, Хейлшем ғой!» деп ойлайтынмын. Іле-шала ол ойымнан айнып қаламын, қателескенімді түсініп. Өйткені олай болуы мүмкін емес. Сөйтіп, алға қарай жүріп кетем, ойым басқаға бөлінеді. Бәрінен бұрын назарымды павильондар көбірек аударатын, себебі оларды кез келген жерден көремін. Спорт алаңының қиыр шетінде — шағын ғана ақ ғимарат тұр. Өзі өте биік, терезесі шатырына дейін жетеді. Мұндай құрылыстар елуінші, алпысыншы жылдары көп салынды — біздікі де сол кезде салынған тәрізді. Осындай павильонды кезіктірсем, одан көз алмай ұзақ қараймын, шамасы, бүйте берсем бір күні жағдайым жол апатымен аяқталатын сияқты ғой. Бірақ оларға қараудан жалыққан емеспін. Таяуда ғана Вустерширдегі құла түзбен зырлап келе жатқанымда крикет алқабының шетінде тұрған павильонды көзім шалып қалды. Біздің павильонға қатты ұқсайтыны соншалықты, қасынан өтіп бара жатып әлгіні қайтадан көру үшін еріксіз кері бұрылдым.

Біздің павильон балаларға арналған кітапшадағы сүп-сүйкімді шағын ғана отбасылық коттедждердің суретін еске түсіретін. Сондықтан болар, павильонды қатты жақсы көретін едік. Әлі есімде, төменгі сыныпта оқып жүргенімізде қамқоршылардан кезекті дәрісті күнделікті жерде емес, павильонда өткізуін өтінетінбіз. Ал жасымыз он екіні толтырып, он үшке қараған шақта, яғни екінші аға сыныпқа көшкенде бұл жер ең жақын достарымызбен оңаша отырып сырласатын сүйікті орынға айналды.

Павильонға екі топ емін-еркін сыятын, әрі бір-біріне кедергі де келтірмейтін, ал жазда кіреберіс бөлмеге үшінші топ та жайғаса алатын. Дегенмен тұтас павильонда тек қана өзіңнің достарыңмен отырғанға не жетсін. Бірақ мұның соңы түрлі келіспеушіліктерге, дау-дамайға ұласатын. Қамқоршыларымыз мұндай кезде мәселені шу шығармай-ақ, екі жақтың ортақ келісімге келіп, мәдениетті түрде шешуіне болатынын ескертетін. Алайда іс жүзінде бәрі басқаша болатын. Үзіліс кезінде немесе бос уақытымызда павильонға өзіміз жайғасу үшін біздің арамызда беделі мықты тұлғаның болуы маңызды еді. Әрине, мен де момындардың қатарынан емеспін, бірақ көбіне Руттың арқасында павильонды ешкіммен бөліспей, тек өзіміз ғана меншіктедік.

Біз бесеуміз әдетте орындықтарға жайғасамыз. Егер қатарымызға Дженни Б. қосылса, алтауымыз емен-жарқын әңгімеге кірісеміз. Толғантқан мәселелерімізді, жоспарларымызды, тек оңашада ғана айтылуы тиіс сырларымызды да ортаға саламыз. Көбіне мұндай әңгіменің соңы қыран-топан күлкімен немесе даумен аяқталатын. Меніңше, осындай оңаша отырыстар достардың бір-біріне ақтарылып сыр ашуы мен өзімсініп еркінсудің тәсілі еді.

Әлі есімде, сол күні біз орындыққа шығып терезеден сыртқа қарап тұрдық. Ол жерден солтүстіктегі ойын алаңы жақсы көрінетін. Онда үшінші сыныптың және біз секілді екінші аға сыныпта оқитын он шақты бала футбол ойнауға жиналатын. Күн шайдай ашық болатын. Таңертең жаңбыр жауған сияқты, шөптің беті жылтырап жатқаны есімде қалыпты.

Арамыздан біреудің: «Неменеге сонша үңіліп тұрмыз?!» дегені. Бірақ сонда да бәріміз терезеден бас алмай, қарап тұра бердік. Сосын Рут: «Ол ештеңеден күмәнданбайды ғой. Қарай гөр, тіпті ештеңеден де», — деді.

Мұны естіген мен Руттың жүзіне бажайлап қарадым, шын мәнінде ұлдардың Томмиге жасағалы тұрған әрекетіне көзқарасын білгім келді. Бірақ бірер секундтан соң Рут: «Нақұрыс!» — деді күлімсіреп.

Руттың және топтағы басқа да қыздардың түсінігінде ұлдардың мақсаты біздің ойымыздан мүлде бөлек екенін ұқтым. Олар бізді мақұлдай ма, жоқ па деген сауалға бас қатырмайтын. Томмиді тағы да қорлайтынын білгенде, терезе алдына бәріміз топырлап, соған бір қуанғаннан жиналған жоқпыз. Бүгінгі жағдай туралы естігінде, тек мұның ақыры немен аяқталатыны қызықтырған. Рутқа да, басқа қыздарға да, тіпті маған да ұлдардың осындай әрекеті мүлдем жат еді.

Әлде мен қателесіп тұрмын ба? Бәлкім, өзін ойынға қайта қосқанына толқып, осы жолы қайтсем де шеберлігімді көрсетем оларға дегендей қуаныштан алаңда ойқастап жүрген Томмиді көргенде бойымды болмашы алаңдаушылық шарпып өтті ме екен? Томмидің үстіндегі өзіне ұнайтын, өткен айда ғана дүкеннен арзандатылған бағамен сатып алған көгілдір теннис жейдесі есімде қалыпты. «Мына киіммен алаңға шыққаны несі? Шынында да ақымақ екен. Қайран, жейде! Ақыры не болар екен?» деп ойладым. Ештеңеге көңіл аудармай, тек ішімнен: «Томми өзіне ұнайтын теннис жейдесін киіп алыпты!» — дей бердім күбірлеп.

Менің бұл сөзімді ешкім естімеген сияқты. Томмидің ала допты ұршықша иіріп жүгірген кездегі түрін мазақтаған Лораға қарап бәрі де мәз-мәйрам боп тұрған. Басқа балалар алаңда жай ғана қимылдап, жаттығу жасап, ерсілі-қарсылы жүгіріп жүрсе, ал Томми ойынға бар ынтасымен берілген. «Алда-жалда үстіндегі теннис көйлегі бүлінсе, қиын болатын болды-ау» дедім дауысымды қаттырақ шығарып. Бұл жолы сөзімді Рут естіді. Бірақ ол мені Томмиді мазақ етіп тұр деп ойлаған сияқты, сәл жымиып алып, өзі де оны мысқылдап бірдеңе айтып қалды.

Бір кезде балалар доп тебуді тоқтатып, барлығы алаңға жиналып, батпақтан былғанған лас шөпті жапыра топ-тобымен тұра қалды — ойыншыларды командаға бөлуін күтіп тұр. Томмидің доп тебуде ешкімге дес бермейтіні белгілі болса да, команда капитаны болып үшінші аға сыныптың екі шәкірті ортаға шықты. Допты бірінші болып қай команданың тебетінін анықтау үшін жеребе ретінде тиын тастады. Жолы болған капитан өз ойыншыларына қарады.

— Анаған қараңдаршы, — деді менің артымда тұрған қыздардың бірі. — Өзін таңдайтынына бек сенімді ғой. Қараңдаршы өзіне!

Шынында да, оның сол кездегі түрі өте күлкілі еді. «Иә, ол тап осындай нақұрыс болса, онда өзін келемеждеуге лайық болғаны ғой» деген ойда болдым. Басқалары капитанның таңдауы әсер етпегендей кейіп танытты. Оларға есептің қалай аяқталатыны да бәрібір сияқты. Бірі батпақ жұққан бутсына қарап тұрса, бірі еңкейіп аяқ киімінің бауын байлап жатты, енді бірі қасындағы баламен сыбырлап сөйлесіп тұрды. Ал Томми болса, араларындағы ересектеу баладан көзін алмай қарап қалған.

Ойыншылар іріктеліп жатқанда, арамыздағы сайқымазақ Лора бет-жүзін әдейі құбылтып, Томмиді әжуалап тұрған. Басында Томмидің көңілді кейпін салды, ал капитан төрт ойыншыны таңдап алғанда оның шындап қобалжып, алаңдай бастаған түрін мазақ етті. Соңында мәселенің қиындап бара жатқанын түсінген Томмидің шарасыз жүзінен оларға деген өкпе-ренішін аңғардым. Лораның істеп тұрған қылықтарына мүлде көңіл бөлгем жоқ, тек Томмиді бақыладым. Соңында Томми ешкімге керексіз боп жалғыз қалғанда, ұлдар жағы оны келеке қылып, мырс-мырс күле бастады. Сол кезде:

— Басталды. Назар аударыңдар. Жеті секунд, алты, бес... — деген Руттың даусы естілді.

Ол санауды аяқтап үлгермеді, Томмидің айқайы бөліп жіберді. Ойыншылар енді оны ашықтан-ашық мазақ етіп, сөзін күлкіге айналдырып, алаңның оң жақ қапталына қарай жүгіре жөнелді. Абдырағаны ма, әлде өзін елеусіз тастап кеткеніне шамданғаны ма, Томми де соңдарынан жүгірді. Бірақ кілт тоқтай қалып, арттарынан қарап тұрды. Жүзі өрт сөндіргендей түтеп кеткен. Оларға әдепсіз сөздер айтып айғайлап жатты.

Томмидің мұндай әрекеттерін талай көргенбіз. Сөйтіп біз де төменге түсіп, павильон ішіне тарқастық. Әлдебір нәрселерді сөз етістік, бірақ Томмидің дауысы бәрібір естіліп тұрды. Әрине, оның айғайына көңіл бөлмеуге тырыстық. Дегенмен арада он минут өткеннен кейін манағы орындықтарымызға қайтадан мініп, терезеден сыртқа үңілдік.

Басқалардың қарасы көрінбейді. Тек Томми ғана бұрынғысынша байбалам салуда. Қаны басына шауып, жұдырығын түйіп алған. Аспанға, желге, тіпті жақын маңдағы қоршаудың діңгектеріне дейін тілдеп, қарғыс жаудырып жатыр. Бұл қылығын Лора да түйреп өтті:

— Шамасы, Шекспирге дайындалып, жаттығып жатыр-ау.

Қыздардың бірі ол айғайлаған кезде «зәр шығарған итке ұқсап бір аяғын жоғары көтеретінін» байқапты. Оның бұл қимылына мен де назар аударғам, айғайлағанда аяғын көкке көтеріп алып қатты сілкілейді, содан төңірегіне балшық шашырайды. Ойыма қайтадан оның теннис жейдесі оралды. Бірақ ол тым ұзақта болғандықтан, үстіндегі жейденің қандай жағдайда екенін анық көре алмадым.

— Оған жасағандары қатыгездік болды, — деді Рут. — Ызалануы да қисынды, бірақ бір жағынан өзі де кінәлі. Өзін қалай ұстауды үйреніп, ашуын жеңе білсе, бәрі де дұрыс болар еді.

— Жоқ, бәрібір оны жайына қалдырмайды, — деп қарсылық білдірді Ханна. — Грэм К. да Томми сияқты өкпешіл, сондықтан онымен басқалары байқап сөйлеседі. Ал Томмиді алаңғасар болғаны үшін мазақ қылады.

Қыздар Томмидің ешқашан өзін дұрыс жағынан көрсетпегенін, көктемгі жәрмеңкеге де ештеңе ұсынбағанын айтысып даурығып жатқанмен, іштей барлығы да ғимараттан қамқоршылардың бірі шығып, оны жетектеп алып кеткенін қалаған сияқты. Томмиге қарсы ұйымдастырылған бұл кезекті қастандыққа қатысымыз болмаса да, оны сыртынан бақылап тұрғанымызға аздап ұялған тәріздіміз. Бірақ қамқоршылардың ешқайсысы оның қасына барған жоқ. Ал біз болсақ, Томмидің қаншалықты кінәлі екенін айтысып, оны талқылауды әрі қарай жалғастыра бердік. Бір кезде Рут сағатына қарап бас ғимаратқа оралатын уақыттың болғанын айтты. Ешкім онымен дауласпады. Сөйтіп, Томмиді жазғыруды тоқтаттық.

Біз павильоннан шыққанда Томми әлі де ашулы еді. Ғимарат біздің сол жағымызда, ал Томми дәл қарсы алдымыздағы алаңда тұрған. Қасына жақындау қисынсыз болатын. Оның үстіне теріс қарап тұрған ол бізді байқаған да жоқ. Ал мен құрбыларымнан бөлініп, алаң шетіне шықтым да, оған қарай жүре бастадым. Бұл әрекетімнің оларды таңғалдырғанын білсем де, Томмиге жақындай түстім. Рут қайта-қайта сыбырлап мені кері шақырып әлек. Бірақ ешкімді тыңдамадым.

Мұндай кезде Томми қасына біреудің барғанын қаламаған сияқты. Жанына жақындап қалғанымда бір сәт тесіле қарап тұрды да, қайтадан жындана бастады. Сол сәтте ол Шекспирге дайындалып, жаттығып жатқандай көрінді. Ал мен болсам монологтың жартысына келгенде сахнаға көтерілген тәріздімін. «Томми, қарашы, тамаша теннис жейдеңді бүлдіріпсің ғой», — дедім. Бірақ менің сөзімді естімеген сыңайлы.

Мен оны шынтағынан демегім келіп, қолымды создым. Бірақ қолын ерсілі-қарсылы сермеп, айғайлап жатқан Томми оны сезген жоқ. Ақыры шынтағынан ұстап тұрған қолымды қағып жібергенде, бетіме сарт еткен соққысы тиді. Қатты соғып жіберді дей алмаймын, бірақ мен де, мұны көріп тұрған қыздар да шу ете қалдық. Бұл әрекетін басқалары қасақана жасады деп ойлады. Бірақ мен оның әдейі олай істемегенін жақсы білем. Қасына барғанымды ол тіпті байқамаған да еді.

Ақыры Томми алаңда не болып жатқанын түсінген тәрізді — мені, төңірегіндегі қыздарды көріп, өзінің осы дәрменсіз күйін мойындағандай болды. Сол кездегі оның маған қарағаны нағыз ақымақтың көзқарасы дерсің.

— Томми, — дедім қатқыл дауыспен, — жейдеңді батпаққа былғапсың ғой.

— Мейлі! — деді міңгірлеп. Бірақ жейдесіндегі баттасқан қоңырқай дақтарды көргенде жылап жіберуге шақ қалды. Өзіне бұл жейдесінің қатты ұнайтынын біліп қойғаныма таңғалып тұрған сияқты.

— Ештеңе етпес, — дедім мен. Бұл жерде үнсіз қалуым оның шамына тиюі мүмкін еді. — Жусаң кетеді ғой. Өзің кетіре алмасаң, Джоди ханымға бер.

Бірақ ол жейдесіне қарағыштап, әр жерін тексеріп көріп:

— Онда сенің не шаруаң бар? — деді міңгірлеп.

Артынша жүзінен осы сөзі үшін ұялып, өкінгенін байқадым. Менен сабырға шақыратын жылы сөз күткендей. Бірақ бұл кезде мен оның қылықтарына әбден тойып, тіпті жалыға бастаған едім. Оның үстіне жан-жағымыздан телміре қарап тұрған қыздар бар, оларға бас ғимараттың терезесінен сығалап тұрғандарды қосыңыз. Мен түк болмағандай құрбыларыма қарай бұрылып жүріп кеттім.

Тарқасар сәтте Рут мені иығымнан құшақтай алып:

— Оны сабасына түсіре алдың-ау, әйтеуір. Әйтпесе нағыз жыртқышқа айналып бара жатыр еді, — деді.

2-тарау

Мұның бәрі ертеректе өтіп кеткендіктен, кей сәттерін шатастырып алуым да мүмкін. Дегенмен сол күнгі Томмиге қатысты жайтты өткен өмірімнің бір бөлшегі болғандықтан есіме түсіріп отырмын. Арада бірнеше күн өткеннен кейін, тіпті бұл оқиға ұмытыла бастаған кезде қасыма Томми келді.

Сіздер жақта қалай екенін білмеймін, бірақ біздің Хейлшемде апта сайын медициналық тексеруден өтуге міндеттейді. Әдетте жоғары қабаттағы 18-кабинетте дәрігерлік бақылауды Триша медбике өткізетін. Оны тым қатал мінезі үшін Бізтұмсық атап кеткенбіз. Күннің нұры жарқырап сәулесін төгіп тұрған сол бір ертеңгілік таңда дәрігерге қаралуға бір топ ұл-қыз ортаңғы баспалдақпен жоғары көтеріліп келеміз. Бақылаудан өткендері топ-тобымен төмен түсіп бара жатты. Сондықтан баспалдақтың маңында у-шудан құлақ тұнады. Алдымдағы адамның өкшесін басып кетпейін деп аяғыма мұқият қарап келе жаттым. Бір кезде әлдекімнің «Кэт!» деген дауысын естідім.

Жұртпен бірге төменге түсіп келе жатқан Томмидің езуі екі құлағына жетердей мәз болып қарап тұрғаны ызамды келтірді. Бұдан бірнеше жыл бұрын, бала кезімізде сырттай ұнататын адамымызды кездестіріп қалғанда жөн-жосықсыз осылай ыржыңдай беруші едік. Ал қазір жасымыз он үшке толғанда, жұрттың көзінше қызға қарап орынсыз ыржия беретін жігіттерді өз басым ұнатпаймын. Оны ұялтпақ болып: «Томми, осы сенің жасың қаншада?» дегім келді де, бірақ сабыр сақтап: «Томми, сен де, мен де жолды бөгеп тұрмыз», — дедім, артына бұрылып қарап, шынында да, жиналып қалған жұртты көрді. Басында сәл абдырап тұрды да, артынша тез есін жиып, оларды өткізіп жіберу үшін менімен бірге қабырғаға тақалып тұра қалды да:

— Білесің бе, Кэт, сені іздемеген жерім жоқ. Кешірім сұрағым келген. Шын айтам. Кешірші мені. Әдейілеп саған қол көтергенім жоқ қой. Қызды ұру ойыма да кіріп-шықпаған. Ондай ойым болған күннің өзінде ешқашан саған қол көтермес едім. Кешірші, өтініп сұраймын, — деді.

— Жарайды, бәрі дұрыс. Кездейсоқтық қой. Оқасы жоқ, — деп оған басымды изей салып, алға қарай жүріп кеттім. Сол кезде Томми қуанышты дауыспен:

— Жейдем жап-жаңа! Балшығы кетті, — деді.

— Сен үшін қуаныштымын.

— Шапалағым тиген кезде ауырған жоқ па?

— Енді ше? Жақ сүйегім шытынаған. Миым шайқалды. Тіпті оны Бізтұмсық медбике де аңғарар еді. Әрине, егер оның бөлмесіне аман-есен жете алсам...

— Жоқ, шын сұрап тұрмын, Кэт. Расында ренжімейсің бе? Сол үшін қатты өкінем.

Кешірім сұрап қоймаған соң ақыры оған күлімсіреп:

— Томми, ол кездейсоқтық болды ғой, барлығы жүз пайызға ұмытылды. Саған ешқандай өкпем жоқ, — дедім.

Бірақ бұл айтқаныма сенбеген сияқты. Ересек тәрбиеленушілердің бірі оны арқасынан итеріп қалды да, алға жүруін талап етіп жатты. Ол жылы жымиып қойып, иығымнан жай ғана қағып өтті де, төменге түсіп бара жатқан адамдарға ілесіп кете барды. Жоғарғы қабатқа көтеріліп келе жатқан маған оның: «Бәрі жақсы болсын, Кэт!» деген дауысы анық естілді.

Томми мені аздап ыңғайсыз жағдайға қалдырды. Абырой болғанда, әйтеуір ешкім мазақтап, біз туралы өсек қылған жоқ. Шындығында, сол күні баспалдақта кездесіп қалмағанда, мен тіпті Томми жайында ойламаған да едім.

Оған қатысты біраз жайтты көзіммен көрдім, кейбір оқиғаларды басқалардан естідім. Алда-жалда осы тақырыпта әңгіме қозғала қалса, мән-жайды толық біліп алмайынша, сұрақтың астына ала беретінмін. Мәселен, Томми он төртінші сыныптағы үстелді үстіндегі заттарымен қоса төңкеріп тастаған екен. Отырғандар шуласып дәлізге қаша жөнелгенде, есікті іштен бекітіп алыпты. Тағы бірде футболдан жаттығу кезінде Реджи Д.-ға қарай ұмтылған Томмиді Кристофер мырза екі қолынан айқара қысып, біразға дейін жібермей ұстап тұруына тура келген. Екінші аға сыныптың ұлдары жұптасып жүгіруден жарысып жатқанда, Томмидің ешқандай жұпсыз, жалғыз өзінің жүгіріп бара жатқанын өз көзіммен көргем. Негізі ол нағыз желаяқтың өзі. Жүгіргенде бірден он-он бес қадам алға шығып, қасындағыларды шаңында қалдырып кететіні бар. Жұпсыз жүгіруіне, бәлкім, осыны себеп қылып, ақталуы да мүмкін. Бұдан бөлек, балалардың оны келемеждеп, мазақ еткені туралы түрлі қауесеттерді күнәра еститінбіз. Көбіне әдеттегі қалжыңдар — төсегіне бір нәрсені сүңгітіп жіберу, тәрелкесіне құрт тастау сияқты. Бірақ кейде әзілдері тым шектен шығып кететін кездер де болатын. Бірде оның тіс щеткасымен дәретхана тазалап, әбден былғанған щетканы түк болмағандай қайтадан орнына апарып қойған. Денесі ірі, қарулы әрі мінезі шатақ болғандықтан, оған ешкім батылы жетіп ашықтан-ашық тиісе алмайтын. Сол себепті осылай сыртынан мазақ ететін. Мұндай әзілдер айына кем дегенде екі рет қайталанатын. Ерте ме, кеш пе — мазақ еткендер сазайын тартып, Томмиге арашашы біреу табылар, сөйтіп бұл бассыздыққа тоқтау салынар деп ойлағам. Бірақ олай болмады, келемеждеу жалғаса берді.

Бірде жатын бөлмеде жарық сөнгеннен кейін осы тақырыпты қозғадым. Жоғары сыныпта оқитын бізге алты адамға арналған жатын бөлме тарлық қылатын. Қашан көзіміз ілініп кеткенше, түрлі тақырыпты талқылап, оны-мұны әңгіме ететінбіз. Негізі өзіміз қалғанда павильон болсын, басқа жерде ме, әйтеуір әңгімеміз бітпейтін. Қыздармен оңаша отырған бір сәтте Томмиді әңгімеледім. Себебі біздің арамызда айтылғандар бөгденің құлағына жетпейді, сол жерде қалатын. Мен Томмиге жасалып жүрген қысастыққа қатысты ойымды білдірдім, оны әділетсіздік деп бағаладым. Сөзімді аяқтағанда бөлмеде құлаққа ұрған тыныштық орнады. «Рут не дейді екен» дегендей қыздардың бәрі тым-тырыс. Оның пікірін мен де тағатсыздана күтіп отырмын. Бір кезде Рут күрсініп:

— Дұрыс айтасың, Кэти, мұның соңы жақсылық әкелмейді. Үнемі жұртқа мазақ болғысы келмесе, мінезін өзгертіп, жөнге келсін. Айтыңдаршы, көктемгі жәрмеңкеге не берді? Ештеңе де қосқан жоқ қой. Бір айдан кейін өтетін жәрмеңкеге де бірдеңе ұсынады деп ойламаймын. Жоқ, ештеңе бермейтін шығар, — деді.

Осы жерде мен Хейлшемдегі жәрмеңке туралы түсіндіре кетейін. Жылына төрт мәрте — көктем, жаз, күз бенен қыста біздің үш айғы жасаған жұмыстарымызға арналған үлкен жәрмеңке өтіп тұратын. Жәрмеңкеде көбіне қатырма қағазға жапсырылған консерві қалбырлары мен құты тығынынан құрастырылған, сол кезде сәнді деп есептелінетін картина, сурет, қыштан жасалынған әртүрлі мүсіншелер сатылатын. Әрбір ұсынған затқа жетонмен төлем жасалады (жұмыстың бағасын қамқоршылар белгілейтін). Ал жәрмеңке өткен күні тәрбиеленушілер қалаған затын сол жетонға сатып алатын. Дегенмен оның да өз заңдылығы бар. Ереже бойынша ұнатқан затыңды тек өзіңнің құрдастарыңнан ғана сатып алуға тиіссің. Бір жақсысы, не аламын деп бас қатырмайсың. Үш айда балалардың қалай еңбектенгенін жәрмеңкеге ұсынған заттардан көруге болады. Сөрені үйіп тастайды. Таңдау да жетерлік.

Сол жәрмеңкелердің біз үшін неліктен маңызды болғанын енді түсінгендеймін. Ең әуелі, оның арзандатылған бағасын (арзандатылған сауда туралы кейінірек айтам) айтпағанда, жеке заттардың коллекциясын жинауға мүмкіндік беретін. Мәселен, кереуетіңнің тұсындағы қабырғаны безендіргің келді делік немесе кейбір қыздарға сыныптан-сыныпқа көшіп жүргенде үстелінің үстіне түрлі бұйымдарды жарқыратып жайып қойған ұнайды, ал оның бәрін тек жәрмеңкеден табатынсың. Сондықтан оның бізге тигізген ықпалы аз болмады. Түптеп келгенде, жұрттың саған қарым-қатынасы да осы жәрмеңкемен байланысты еді. Томми — соның нақты мысалы. Жалпы Хейлшемде сенің беделің көп жағдайда шығармашылық жетістігіңмен бағаланатын.

Дуврдағы оңалту орталығында Рут екеуміз бұл туралы көп әңгімелестік.

— Хейлшем бізді біраз нәрсеге үйретті, — деген еді бірде ол. — Бастысы, бір-біріміздің жұмысымызды бағалауды білдік.

— Иә, — деп басымды изедім мен, — Бірақ қазір, сол Жәрмеңкелер туралы ойлансам, көп нәрсе жұмбақ болып көрінеді. Мәселен, өлеңдерді алайықшы. Бізге сол өлеңдерді суреттермен бірге ұсынуға рұқсат етілді, ал мені бір нәрсе таңғалдыратын: неге бәріміз оны бір керемет нәрсе көріп, зор абырой санадық.

— Оның несі қате? Поэзия — маңызды құбылыс.

— Ал сол өлеңдерді кім шығарды? Өлең деп әспеттегеніміз тоғыз жастағы баланың қағазға түсірген қатеге толы шимайы ғой. Біз төсегіміздің тұсындағы қабырғаны сәндеуге лайықты басқа зат таппағандай, қатесі өріп жүрген сол дәптерді қаншама жетонға сатып алдық. Егер мұндай өлеңді ұнататындар болса, неге сол ақынсымақтардан жазбаларын уақытша сұрап алып, өздеріне көшіріп алмаған? Олай болған жоқ, оны өзің де жақсы білесің. Жәрмеңке өтіп жатқанда, біз Сюзи К.-нің өлеңдері мен Джеки жасаған керіктердің айналасынан шыға алмай жататынбыз.

— Есімде, — деп күлді Рут. — Керіктер, шынында да, әдемі болатын. Мен біреуін сатып алғам.

Біз осы оқиғаларды жаздыгүні оңалту орталығындағы Рут жатқан палатадағы шағын балконда отырып еске түсірдік. Оның алғаш донор болып, ағза мүшесін алдырғанына бірнеше ай өткен-ді. Ауыр кезең артта қалғандықтан, мен күніне бір мезгіл, кешкілік уақытта Рутты жарты сағатқа балконға алып шығатынмын. Екеуміз алқызыл боп ұясына батып бара жатқан күнге қарап отырып уақыт өткізетінбіз. Қаптаған антенналар мен ұшып жүрген жер серігінің тәрелкелерін көреміз. Кейде алыстан теңіздің келбеті көзге шалынатын. Минералды су мен печенье ала шығатынмын. Сол жерде отырып бір-бірімізге есімізге түскеннің бәрін айтамыз. Рут екеуміз демалып отыратын бұл жер орталықтағы менің ең сүйікті орнымның бірі болатын. Тіпті онда күнұзаққа жалғыз өзім отыруға да қарсы емес едім. Оңалту палаталары шағын болғанмен, жақсы жабдықталған, ыңғайлы. Қабырғасы төбесіне дейін жабылған, еденіне жарқыраған ақ кафельдер орнатылған. Палаталарды орталықтың қызметкерлері де таза ұстайды, айнадай жарқырайды. Әлбетте, одан өз келбетің дәл айнадағыдай көрінбейді, бірақ тура солай әсер ететіні рас. Кафельге қарап-ақ кереуетте отырған донорды немесе біреудің қолын сермеп отырғандағы сұлбасын байқайсың. Оның үстіне Рут жатқан палатаның терезелері өте үлкен болатын, сол жерден ол айналасын түгел көретін. Басын жастықтан көтермей-ақ аспандағы бұлттарға қарап жататын. Ал ауа райы қолайлы кезде таза ауамен тыныстау үшін балконға шығады. Маған сол жерде уақыт өткізген ұнайтын, екеуміз балконда отырып Хейлшемдегі күндерімізді, ондағы коттедждерді, әйтеуір есімізге не түседі, соның бәрін сөз етісетінбіз.

— Айтайын дегенім, — деп жалғастырдым мен, — он бір жасымызда бізді шығарған өлеңдеріміз қызықтырмайтын. Бірақ Кристи есіңде ме? Ол жұртқа сол өлеңімен ақын ретінде танылды ғой. Барлығы оны сыйлады, тіпті сен де онымен байқап сөйлесетінсің. Бәріміз оны керемет ақын көріп, қадір тұттық. Бірақ поэзиядан түк хабарымыз жоқ болатын, оны түсінбегендіктен бағаламадық. Қызық жайт.

Бұл жолы Рут мені түсінбеді ме, әлде әдейі түсінгісі келмеді ме, қандай ойда отырғанын аңғара алмадым. Бәлкім, оның бұл тақырыптағы әңгімені одан әрі жалғастырғысы келмеуі де ықтимал. Бір кезде ол терең күрсініп алып былай деді:

— Иә, Кристидің өлеңдері бәрімізге де ұнайтын. Қызық, қазір сол өлеңді естісек, қалай бағалар едік? Мен сол өлеңдерді сенімен бірге оқып шығып, алған әсерімді бөлісуге қарсы болмас едім.

Сосын күліп тұрып:

— Питер Б.-ның өлеңдерін әлі сақтап жүрмін. Рас, ол өлеңдер сәл кейінірек — төртінші аға сыныпта жазылды. Кезінде көңілімнен шыққан-ды. Әлбетте, ұнамаса сатып алар ма ем? Бірақ қазір қарасам, есерлік пен топастыққа толы, автордың өзіне деген көзқарасы да қорқынышты. Ал Кристидің жағдайы басқаша, шын мәнінде, ол жақсы жазды. Қызық, сосын поэзиядан қол үзіп, суретшілікке ден қойды. Ондағы әрекеті сәтсіз болды.

Томмиге қайта оралсақ, Руттың сол кездегі жатын бөлмеде айтқан, бәріне Томмидің өзі ғана кінәлі деген пікірімен көпшіліктің келісетінін сезем. Дегенмен сол кезде естіген Томми туралы жағымсыз пікірлер мен келемеждеудің оған тым ерте, төменгі сыныптардан басталғанын ұққандаймын. Және оның бір күнде, бір айда емес, жылдар бойы жиналып, үдей түскенін білгенде денем еріксіз қалтырап кетті.

Таяуда ғана Томмимен әңгімелескенімде, ол өзінің сәтсіздіктері туралы айтқан-ды. Оның сөзі менің ойымды дөп басқандай. Барлығы Джеральдина ханымның бейнелеу өнері сабағында басталыпты. Томми оған дейін бейнелеу өнеріне қатты қызыққан екен. Бірде ол Джеральдина ханымның сабағында акварельге биік өскен шөптің арасында тұрған пілді бейнелейді, міне, келемеждеуге осы сурет себепші болған. Өзінің айтуынша, сурет әзіл-қалжың түрінде салынған. Яғни қиялындағыны қаз-қалпында жеткізуге тырысқан. Әрине, бұл жерде оның әрекетін бірден күлкіге айналдырмас бұрын, сол кездегі Томмидің жас шамасын ескергендері жөн еді. Бала болған соң біреулерді қызықтыру үшін кейбір нәрселерді әдейі жұрт назарын аудару мақсатында жасауы да мүмкін. Алайда іс насырға шапқанда, ақталуға себеп таппай, мазмұнын жоғалтады. Мұндай жағдайлар бәріміздің басымыздан өтті. Осы ойды Томми маған басқаша түсіндірді. Оның қалжың ретінде жасағанының сәтсіз аяқталғанына жүз пайыз сенімдімін.

Айтуынша, ол пілді үш жастағы баланың түсінігімен бейнелеген. Тапжылмай жиырма минут отырып, әзіл үшін салған суреті, шынында да, басқаларды қыран-топан күлкіге көмген. Негізі, сол жерде болып, артынша ұмытылып кететін оқиғалардың бірі еді. Бірақ оқиғаның от алып, одан әрі тұтануына Джеральдина ханым көп «еңбек сіңірген».

Бұл жерде бір жайтты ескерткеніміз жөн: сол кезде Джеральдина ханым бәріміздің сүйікті қамқоршымыз болды. Мінезі жайлы, қашанда сабырлы қалпынан танбай, бәріміздің көңілімізді табуға тырысатын. Ал өзге қамқоршылардан үнемі ұрыс естіп, олардың мейіріміне зәру болдық. Джеральдина ханыммен бәрі басқаша еді, егер ол абайсызда бірімізге дауыс көтере қалса, өзін кінәлі сезініп, бірнеше күн бойы оған ерекше көңіл бөлетін. Алайда оның сол күнгі сабағы Томми үшін сәтсіз болды. Бәлкім сабақты бұрынғыдай Роберт мырза немесе аға тәрбиеші Эмили ханым өткізгенде, Томмидің жағдайы мұншалықты қиындамаған болар. Ол кісілердің әзілге аса мән бермей, жай ғана күліп қоя салуы да ғажап емес. Бірақ Джеральдина ханым бәрін құртқан сыңайлы. Әдейілеп емес, әрине, Томмиді қорғау мақсатында. Суретті көрсе балалардың келемеждейтінін түсінген болар, сондықтан акварельді жер-көкке сыйғызбай мақтап, оны бүкіл сыныпқа көрсетеді. Өкінішке қарай, онысы кері нәтиже берген.

— Сыныптан шығып бара жатқанымда, — деп есіне алды Томми, — өзім туралы жағымсыз пікірлерді естідім. Тіпті менің көңіліме қараған бірі болмады, қайта маған естіртіп, ашықтан-ашық келемеждеуге кірісті.

Меніңше, әлгі дау тудырған туындыға дейін де Томми дұрыстап сурет сала алмаған сияқты. Суреттері сол кішкентай баланың шимайынан әріге аспаған. Сондықтан әдейі әзіл сурет салып, өзінің кемшілігін жасыруға тырысқан. Алайда пілдің суретінен кейін балаңдығы айқындала түскендей. Осы оқиғадан соң басқалары оның салған суреттеріне жіті көңіл бөле бастайды. Томми олардың мазағына бірден берілген жоқ, бірақ нені бейнелесе де балалар оны әжуаға айналдыруын тоқтатпады. Көп ұзамай Томми өзін қорғау үшін бұрынғы тәсіліне қайта көшеді — суреттерді әдейі балаларға тән ыңғайда салады. Осылай мәселені өз қолымен күрделендіре түседі.

Басында ол үшін тек сурет сабағы ғана сәтсіз болған. Бірақ соның өзі-ақ балалардың мазағына жеткілікті болды. Өйткені төменгі сыныптарда бейнелеу өнері жиі өтетін. Мәселе біртіндеп қиындай түсті. Бара-бара оны ойындарға қатыстырмайтынды шығарды, түскі ас кезінде қасына ешкім отырмайтын, әңгімелеспекші болып бірін сөзге тартса, ол да естімеген сыңай танытатын жағдайға жетті. Әдепкіде мұндай жағдай сирек болып жүрді. Балалар бір ай тынышталып қалғанда, Томми қуанып, осымен бәрі ұмытылды деп те ойлаған. Ерте қуанған екен, ешкім де ұмытпапты. Бірде мұның өзі бастап, әлде Артур Х. секілді дұшпандарының бірі ме, әйтеуір бір нәрсеге келіспей қалады. Бәрі содан қайтып басталып кетеді.

Оның өрескел ашушаңдығы қай кезден басталғанын нақты айта алмаймын. Бірақ бір нәрсе есімде, Томми бала күнінде мектепке дейін-ақ қияңқылығымен ерекшеленіпті. Ал мұндай күйге түсуі балалардың қатты шамдандырған мазағынан кейін басталған екен. Қандай жағдай себеп болса да, ол осы қылығымен басқаларды өзіне қарсы қойды. Жасымыз он үшке толғанда оны мұқатып, кемсіту әрекеттері шырқау шегіне жеткен еді.

Содан кейін сап тыйылды. Бірден емес, әрине, біртіндеп басылды. Оны бәрінен бұрын мен байқадым. Балалар бірер ай бұрынғысынша келемеждеуді жалғастырып жүрді, бірақ Томми ашуға бой алдырмай, өзін ұстай білді. Кейде оның қатты ашуланғанын сезетінмін, алайда жұрттың сөзіне көңіл бөлмей, ешкімді естімеген түр танытатын. Бастапқыда балалар Томмидің елемегеніне кәдімгідей шамданып, ызадан жарылардай боп жүрді. Біртіндеп өздері де саябырси бастады.

Мен оның бойынан басқа да өзгерістерді байқадым. Бірде Александр Дж. мен Питер Н. үшеуінің ойын алаңына қарай емен-жарқын әңгімелесіп бара жатқанын көрдім. Енді оның аты аталған кезде ешкім мырсылдап күлмейтін болды. Үлкен үзілістен кейін біздің топ футбол алаңының оңтүстік жағындағы көк майсаның үстіне жапа-тармағай жайғасқан-ды. Қыздардың әңгімесіне белсене араласып отырсам да, көзім ойын алаңындағы Томмиде. Бір кезде оны біреу шалып құлатты. Оған айып добын тебу тапсырылды. Ойыншылар оның тепкен добын кері тебуге дайындалып, бір қатардың бойында тізіліп тұр. Араларында ата жауы — Артур Х. бар. Артур оны әжуалай бастады. Қос қолын бүйіріне тіреп, доптың қасында тұрған тұрысын мазақ қып, айналасындағыларды күлдіруге тырысқанмен, оны ешкім қолдамады. Барлығының көзі айып добын соққалы тұрған Томмиде. Сондықтан Артурдың әрекетіне ұлдар көңіл бөлмеді. Томмидің соққысынан кейін ойын қайта жалғасты. Бұдан соң Артур да сап тыйылды, Томмиге тиіскен жоқ.

Осы аралықта мені қуантқан, бір жағынан қызықтырған оқиға орын алды. Томмидің шығармашылығы бәлендей дамып кетті дей алмаймын. Оның шығармашылық жұмысының шет жағасын білесіздер. Айтпағым, ол бұрынғыдай ашушаң емес, сабасына түсіп біршама басылған. Әйтеуір бір өзгеріс бар — өзін басқаша ұстап, басқаша сөйлесетін болған. Әңгімелескен адамына жылышырай танытып, мейіріммен қарайды. Оның бұлай өзгеруі айналасындағыларға да әсер еткендей. Бұрынғыдай ешкім де оны шеттетпейді, кекетіп-мұқатпайды. Өзгеруіне не себеп болғанын біле алмай-ақ қойдым.

Ондағы өзгеріске не әсер еткенін білгім кеп, қызығушылығым артып, егер оңаша сөйлесетін сәт туса, біраз нәрсені сұрамақ болдым. Ондай мүмкіндік те туды. Ланчтың кезегінде тұрғанымда, алдыңғы қатардағы Томмиді байқап қалдым. Бір жақсысы, Хейлшемдегі ланч кезегі — әңгімелесуге ең қолайлы жер. Мәселе Үлкен залдың акустикасында: кезекте тұрғандарға ғимараттың биіктігінен дауыс жаңғырып естіледі де, ал бір-біріне жақын тұрғандар сыбырласып сөйлессе де анық ести алады. Сондықтан бұл жерде қасыңдағы адаммен сыр ақтарысып, құпияңды бөлісу қауіпті.

Томмиді көрісімен оған қолымды бұлғап, қасыма шақырдым. Күлімсіреген қалпы жаныма жақындады, кезектегілердің абыр-дабыры басылғанша, жақ ашпай біраз тұрдық. Сосын мен оған:

— Соңғы кезде көңілді жүрсің. Шаруаң дұрыс сияқты ғой, — дедім.

— Бәрі өзің байқағандай, Кэт, — ол бұл сөзді еш қалжыңсыз айтты. — Иә, жағдайым бірқалыпты. Бәрі жақсы.

— Не болды сонда? Құдай жолына түстің бе?

— Құдай дейсің бе? — Томми сәл кідіріп күлімсіреді. — Ә, түсіндім, менің бұрынғыдай ашу шақырмайтынымды меңзеп тұрсың ғой.

— Ол ғана емес, жалпы сен қатты өзгердің. Соны байқадым.

— Есейгенімнен шығар. Басқалар да мені келемеждеп тойған сияқты, — деді.

Мен оны үнсіз тыңдап бақылап тұрдым.

— Осы сенің бәрін білгің кеп тұрады, Кэт. Білгің келсе айтайын, расында да, бір оқиға әсер етті.

— Айта бер, құлағым сенде.

— Жақсы, тек екеуміздің арамызда қалсын, жарай ма? Екі ай бұрын Люси бикешпен сөйлестім. Содан кейін көңілім орнықты. Оны түсіндіру оңай емес. Люси бір сөз айтып еді, кәдімгідей көңілім көтеріліп қалды.

— Не деді сонда?

— Енді... саған біртүрлі көрінуі де мүмкін. Басында өзім де солай ойлағам. Ол егер шығармашылықпен айналысқың келмесе, менен дәріс алуға құлықсыз болсаң, онда тұрған ештеңе жоқ, бәрі қалыпты жағдай, — деді.

— Тура солай деді ме?

Томми басын изеді, бірақ мен одан теріс айналып, күрт бұрылып кеттім.

— Ақымақ болма, Томми. Мен біреудің өтірігіне сеніп, алданатын адам емеспін.

Шынында да ашуым келді. Өзімді сыр сақтайтын, сенімді адамдардың қатарынанмын деп жүрсем, ал ол маған өтірік айтып тұр деп ойладым. Кезектің соңында тұрған таныс қызды (ұмытпасам Матильда болуы керек) көріп қалдым да, Томмиге қолымды бір сілтеп, соған қарай жақындадым. Көңіл күйін түсінем, әрине, бірақ өткен жайттардан кейін менің оған деген достық көңілімді, шын жанашырлығымды неге сезбеген?! Алайда оның сол кездегі көңіл күйі мен үшін маңызды емес еді. Ланч кезегінде кездейсоқ көріп қалған құрбыммен әңгімені соғып, Томми тұрған жаққа қарамауға тырыстым.

Тәрелкемді үстелге қоя бергенім сол еді, сырт жағымнан келген Томми:

— Кэт, егер мені өтірік айтты деп ойласаң, оның қате. Шынында да, солай болған. Қажет етсең, бәрін айтып берейін, — деді асығыс.

— Қайдағыны айтпашы, Томми.

— Кэт, саған бәрін айтам. Ланчтан соң тоған маңында күтем. Келсең — бәрін естисің.

Мен оған жауап қатқаным жоқ. Шақырған жерге бармасам, Люси бикештің не айтқаны туралы еститін мүмкіндіктен айырылғалы тұрмын. Құрбыларым үстел басында дабырласып отыр. Бірақ мен сөзге араласпай, олардың көзіне түспей тоғанға қалай жылдам жетуді ойлап отырмын.

3-тарау

Тоған ғимараттың оң қапталында болатын. Оған жету үшін сыртқы есік арқылы шығып, ерте күздің өзінде адам жүретін жолды түгел бітеп тастайтын тығыз өскен папоротник арасымен, тар соқпақпен жүруге тура келеді. Немесе қамқоршылардың көзіне түспей, өсімдіктерді отап, кесуге де болады. Тоған жиегі құлаққа ұрған танадай тыныш еді: үйректер, қамыс, өсімдіктер. Бірақ бұл жер оңаша әңгімеге қолайсыз — бұдан гөрі ланч кезегі жүз есе артық. Біріншіден, ғимаратқа тоған жақ анық көрінетін, оған қоса айтқан сөзің ағып жатқан су арқылы жаңғыруы мүмкін. Алда-жалда құпияңды білгісі келетін біреу болса, соқпақпен келіп, бұталардың арасына жасырынып отырып тыңдай алатын. Ланч кезегінде тұрғанда Томмиді бірінші болып шақырған өзім ғой, сондықтан кездесуден бас тартуға болмайды. Қазан айының басы болса да күн жарқырап тұрды, жай сейілдеп жүргендей боп Томмимен кездейсоқ кездесіп қалғандай кейіп танытсам жетіп жатыр.

Өзімді осыған іштей дайындағанымнан болар, сырттан бақылап тұрған ешкім жоғын білсем де, су жиегіндегі үлкен тастың үстінде отырған Томмиді көргенде, бірден оның қасына барып отыра салмадым. Үстіме кигенім Хейлшем шәкірттеріне арналған киім. Томмидің не кигені есімде қалмапты — сірә, ауа райы салқын кезде де үстінен тастамайтын футбол жейдесі болуы керек. Ал менің үстімде сырғытпалы жаттығу күртесі болды. Оны бірінші аға сыныпта арзандатылған дүкеннен алғам. Терезеден біреулердің бақылап отырғанын көру үшін бетімді ғимаратқа қаратып тасқа жайғастым. Басында бірер минуттай ланч кезегіндегі түсініспестік арамызда мүлде болмағандай, әлденелерді сөз етіп отырдық. Оған ренішім басылмағандай кейіп таныттым. Тіпті сейілдеуімді одан әрі жалғастыратынымды да сездірдім. Әрине, ондай ойым болмаса да, оны әдейі шамдандырғым келген. Сол кездегі Томмидің бет әлпетін көріп, райымнан тез қайттым. Ланч кезегіндегі әңгімені есіме түсіріп:

— Айтпақшы, маған Люси бикеш туралы не айтпақшы едің? — дедім.

— Ә, иә... — деп қойып, көзін тоған айдынынан айырмаған Томми ол әңгімені мүлдем есінен шығарған кейіп аңғартты.

— Люси бикеш... не ғой... былай болған.

Бір қарағанда, дене тұрқы келіспесе де, Люси бикешті Хейлшемдегі спортсүйер қамқоршылардың қатарына қосатын бәрі. Оның тығыршықтай денесі есіңе еріксіз бульдог итті түсіретін. Қашан көрсең де үрпиіп тұратын қара шашы ешқашан құлағын да, жуан мойнын да жапқан емес.

Өте қайратты, шыныққан әйел еді. Жүгіргенде оған бәсекелес адам табылмайтын. Тіпті жоғары сыныптың ұлдарының өзі онымен жарысудан қашқақтайтын. Ол шөп үстіндегі хоккейді де тамаша ойнайтын, ал футбол алаңында ешкімнен қалысқан емес. Бірде Джеймс Б. доп қуалап келе жатқан оны шалып құлатам деп өзі мұрттай ұшқан-ды. Төменгі сыныпта оқып жүргенімізде ол бізді Джеральдина бикеш сияқты жұбатып, айрықша ілтипат танытқан жоқ. Тіпті бізбен мүлдем сөйлеспейтін, тек есейе келе оның аса көп сөйлемейтін ер мінезді қайсарлығын бағалай бастадық.

— Сен Люси бикештің не дегенін айтпақшы болғансың, — дедім Томмиге. — Шығармашылықпен айналысқың келмесе, онда тұрған түк жоқ деді дегенсің.

— Иә, сондай бірдеңе айтқан. Маған жұрттың сөзіне бола алаңдама деді. Осыдан екі ай бұрын айтты. Әлде одан да ертерек пе еді...

Оқу ғимаратының терезесінен бізге қарап тұрған төменгі сыныптың балаларын байқасам да, Томмидің а