ЖОҒАЛҒАНДАРДЫҢ ЖАН СЫРЫ

Күн күйдірген сары дала мен ыстық құмда жыбырлап келе жатқан екі нүкте – ол ағам екеуіміз. Кіп-кішкене, аш-арық, осы өңірге бөтен болсақ та еңсеміз тік екеуіміз тағдыр айдап алыс аймаққа келгенбіз, немесе дәлірек айтқанда, соры қайнаған анамыздың қалауымен Қарақұм мен Қызылқұмның шөлінен бірақ шыққанбыз. Қураған кеңістікте, түйе тікені – жабайы жантақ басқан жердегі адасқан екі бейбақтың ауыр тағдыры.

Біз он жыл бойы жат жерде тентіреп жүрдік. Он жыл бойы шөл даланың оттай ыстық күні күйдірген жанымыз солтүстіктің желін, басқан кезде сықырлаған ақ қарын, туған якут халқының байтақ даласын аңсады...

* * *

Майя басындағы ойларымен алысып, ұйықтай алмай ұзақ жатты. Дұрыс шешім табу үшін, сөйтіп жанды қинаған күдіктен арылу үшін күңгірт төбеге қадалып қарап жатыр: бару керек пе – бармау керек пе, кету керек пе – кетпеу керек пе... Қабысқан кірпіктерінің ар жағынан Сабдулланың жанары көрініп, бақытын тапқандай болған әйел түпсіз қараңғы шыңырауға құлап кетті. Бітпейтін лабиринтті айналып жүре беру оның жанын үрей мен қорқыныштың тұманына тап қылғандай.

Жайсыз ұйқыдан Майяны кішкене қол оятты. «Бұл түс ненің белгісі? Айтал, ұлым, не істеймін?.. Сендерсіз қайда барам?.. Егер өзіммен бірге алсам, ол жақта мен сендерге не істей алам, асырап-сақтай алам ба?! Сүйіспеншіліктен басқа ішкі жан дүниемде ештеңе жоқ! Адамдар мен жайлы не айтатынын білем. Бірақ сендер, менің махаббатымнан туылғандар, жүрегімде мәңгі сақталасыңдар», – ыстық моншақтар жанарының бір шетіне қарай жиналды да, алаңсыз ұйықтап жатқан балақайдың алақанына ағып түсті.

– Болды! Жетер! – көз жасын сүртті де, сергек қимылдап, сенімді түрде, үміттене шыт перде арқылы түсіп тұрған сәулеге ұмтылды. Бүгін оны ауыр күн күтіп тұр.

Таңғы шықтың үстімен әпкесінің үйіне жүгірді. Саргылаана түсінеді... кешіреді... жібереді... Жүрегінде түннің өлең жолдары дүрсілдеп тұр:

«Бұл көздер керісінше, ұшқындаған, ыстық...

Бар еркімді алды ғой, аспандадық, ұштық...».

Күнде жүріп жүрген жолмен ата-анасының қара шаңырағына қарай аяғы өздігінен бастап барады. Орманның шетіне жеткен соң Майя тағы да күдіктеніп тоқтай қалды. Жүріп өткен жолдан кеңес пен қолдау күткендей артына қарады. Бұл жолмен ауылдастарының жақтырмай қарағандарына мән берместен Таас Олом деген туған ауылынан жаңа өмірге қаншама рет барып-келді. Ащы жас тамшылары термен араласып, шық тамшысындай болып құрғаған ерніне жиналып жатыр. Соқпақ жол қайың тоғайына қарай бастауда. Бейне бір ұзақ жолға шақырғандай. Бұл жолы беймәлім Өзбекстанға қарай бастап тұр.

Жас тұнған жанарымен Майя күн сәулесімен жарқыраған қарашаңырақ үйіне қарап тұрып алаңдап кетті. Осы сәтте көргенін есінде және жүрегінде мәңгілік сақтап қалу үшін уақытты тоқтатып қойғысы келді. Ол осы кезде бұл керемет көрініс шөлдегі сағымдай өмірінің соңына дейін бұлдырап тұратынын білмеп еді. Жазғы таңғы самал жел оны әрекетке баста дегендей шашын желбірете желпіп, алаңқайдағы түрлі-түсті гүлдердің күлтелерін шашуда. Жаман ойлардан сақтанғандай, көйлегінің етегін ұстаған Майя үйге қарай қадамын нық басты.

– Әпке, біз кететін болдық, – табалдырықтан аттай сөйледі. Жас әйелдің қолындағы ағаш құрал көбікті сүт толы ағаш кеседе тұрып қалды. Бері қараған Саргылаана сіңлісіне сұраулы жүзбен қарады:

– Қайда?

– Сабдулла өзімен бірге Ташкентке кетуге ұсыныс айтты. Ол кетіп барады... біржола, – әр демімен Майяның сенімі әлсіреп, қорқынышы күшейе түсті.

– Майя, балалар ше?! Сенде төрт бала бар ғой, бір-біріне едел-жедел. Қайдағы Ташкент? Ойлан! Сабдулла бүгін – бар, ертең – жоқ. Олардың қаншасы болды, енді бірі жоқ... Әне, сенің үлкен балаларың жетімдей күн кешуде. Әкелері мүлдем ұмытқан. Әрине, оның енді өз отбасы, басқа балалары бар. Ал сенің орыс күйеуің Николай қайда? Балаларыңның әкесі де белгісіз бағытта жоқ болып кетті. Енді оны қайдан табасың?! – ара шағып алғандай болып, айқайын әрең басқан Саргылаана ас үйде ары-бері қозғалып жүріп ескі ағаш өрнекті шкафтың алдына тоқтады. – Егер ата-анамыз тірі болғанда сен оларды тыңдар ма едің, Майя?

– Бұл жерде маған өмір жоқ, өзің білесің... Кінәлайды. Өсектейді. Бақытты болғым келеді! – әлі қалмай орындыққа отыра қалған Майя жылағаннан теңселіп кетті.

«Қайран сіңлім! Сенің бақытты болуыңды қалай қалаймын десеңші! Артық сөзді бекер айтыппын. Нюргуның тірі болғанда ғой, өмірің керемет болар ма еді? Сені сұмдық сүйді ғой ол! Керемет әке болар еді... Сен туғаннан бақыт жаныңнан өтіп кетіп жатыр. Анамыз сені бізге сыйлады да, өзі өмірден өтіп кетті. Сенің тағдырың солай болып тұрған шығар... Мен қолымнан келгенше сен үшін ананың орнына ана болып көрдім. Итмұрыннан моншақ жасап, әдеміледім. Өміріңнің итмұрынның гүлімен емес, тікенегімен толатынын білмедім ғой», – өкініш пен аяушылық оның жүрегін шаншып жіберді. Кішкене сіңлісі Майяның өмірде жолы болмай-ақ қойды.

– Жарайды, Сабдулла екеуің кешке үйге келіңдер. Ағамыз қалай қарайтынын білмеймін. Сэмэн өз адамдарын жатқа беріп қоймайды. Кететін болсаң өзің ғана бар. Балаларсыз... Балалар Таас Оломда, үйде қалады. Отанында болады, – әкесінің көзіндей болған шкафқа әлсіреп сүйеніп тұрған Саргылаана шарасыздан шыққан көз жасын көрсетпеу үшін терезеге қарай айналып кетті. – Үнемі бір жақтарға кеткің кеп тұрады... Қашан түсінесің, өзіңнен ешқайда қашып кете алмайсың, ешқандай Сабдулла саған көмектесе алмайды! Өткеннің көлеңкесі кетпейді, жоғалмайды, үнемі қалмай еріп жүреді. Тек қана тағдырыңды мойындап, соған көнуің керек.

– Мүмкін басқа өңірде барлығы да ұмытылар..., – деп сыбырлады Майя.

– Жалданып жұмыс істейтін адамға бола балаларыңды қалдырайын деп жатырсың. Ол бақыт іздеуге емес, мұнда ақша табу үшін келген. Тимка мен Аяна сенен әбден суынып кететін болды. Одан да балаларыңды ойласаңшы, оларды қалай өсіріп-жеткізбексің?

– Қиындықтар кетеді... Сабдулламен бірге қиындықтардың бәрін ұмытам, соны сеземін.

– Майка, Майка, сорлы сіңілім-ай! Сезеді ол... Сезім алдамшы болады, – Саргылаана сіңлісіне жақындап келіп, оның басын өзіне қарай тартып, құшақтады.

– Сендер сонда маған Нюргун туралы шындықты неге айтпадыңдар? Неге жасырдыңдар? – деп күбірледі әпкесінің жылы кеудесіне басын қойған Майя. – Онымен қоштасқанымда ұмытып, жеңілдеуіме оңай болар еді.

Саргылаана үндемеді. Міне, көп жылдан бері сіңлісі бір нәрсені сұрай береді, ал мұның тікелей жауабы жоқ – Майяның сыныптасы әрі алғашқы махаббаты жайлы өздері де түсінбейтін бірдеңелер болды әйтеуір. Нюргунды әскерден жабық табытпен алып келіп, әскери адамдар өздері жерледі. Жақындары үндемеді. Ауылдың басқа да жігіттерімен бірге бір жыл бұрын ғана әскерге кеткен жауынгердің өлімі жерлестерінің бәріне де беймәлім болатын. Ауған соғысының жалыны мен қайғысы Нюргунның өмірін әкету арқылы шалғайдағы ауылды да шарпыған. Ол кезде Ауған соғысы туралы айтылмады, ешкім ештеңе білмеді. Ал Нюргунның аруағы әлі күнге Майяның тағдырының төңірегінде шарқ ұруда.

Чугдаровтардың үйінде ерекше тыныштық тұр. Таңның атысымен ойнауға жүгіріп кеткен балалар әлі келмеді. Ұсақ балалар үлкен ағасымен бірге балық аулауға өзенге кеткен сияқты. Тыныштықта мүлгіген үйде жалғыз өзі қалған Саргылаана сіңлісін қалай көндірерін білмей ойлануда. «Дауыл алдындағы тыныштық сияқты», – басында осындай бір ой пайда болды. Алаңдаулы жүрегі бейне бір жүздеген отқа қыздырылған инемен түйреліп жатқандай ауырды.

* * *

Тағдыр жайлы жиі ойланамын... Адамның тағдыры өз қолында емес дейді. Біз, кішкене кезімізден түрлі қышлақ пен ауыл, қала мен Орта Азияның вокзалдарында жүріп, күйреген Кеңес одағының үйсіз-күйсіз балаларының арасында бар күш-жігерімізбен өз тағдырымызды қаладық, жасадық. Әрине, қолымыздан келгенше. Тірі қалып, өмір сүру үшін...

Біздің шөл далада жүрген адасуымыздың төркінін көп адам біле бермейді. Ағамыз екеуіміз ұзақ жылдар бойы өмір сүрген емес, тірі қалу үшін күрескен өміріміз туралы ашық сөйлесіп, әңгімелесуден қашып жүрдік. Менің ағымнан жарылып айтқан әңгімем анама арналады. Құлаған кезінде сынса да, тағдырына бой бермей, біздегі өмірге деген сенім мен үмітті сақтай білген анамызға арнаймын. Оның якут тілінде айтқан әндері мен ертегілерінің арқасында біз ана тілімізді ұмытпадық. Туыстарымыз жайлы айтқан нұрлы естеліктері бізге үйіміздің барын сезіндіріп, қорғанымыз, тамырымыз барын еске салып отырды.

Қиын күндерден бірге өтуде біз оны ешқашан жазғырып, кінәлаған жоқпыз. Анамыздың жанында, бәрі жақсы болған кезде де, өткен жылдардың үстінен қарап отырған қазіргі кезде де түсіне білдік. Оның жанында тіршіліктің ең төменгі сатысында қалған кезде де мұң-қайғыны тең бөліп ала білдік. Сондықтан да әлсіз болған анамыз емес, заманның қиын болғанын бір кісідей түсінеміз. Қандай жан болса да, қандай ауыр қателіктер жасаса да, ол бізді қолынан келгенше жақсы көрді.

Ташкентке ұшып келе жатқанымыздағы анамыздың қуанышты, көңілді қалпы әлі есімде. Содан кейін анамның шынында да бақытты кезін көрмедім.

Ақша табу үшін солтүстік жаққа Өзбекстаннан келген Сабдулла мен анамның махаббаты үлкен, күшті елдің тағдырымен астасып кеткені біз үшін қатер болды. Оны біз аға деп атадық. Ал қалғандары үшін ол ақша табуға келген келімсек еді. Біз Ташкентке келген соң Кеңес одағы тарқап кетті. Біз, ешкімдікі емес ешкімдер, ешкімге керек емес жандар, тәуелсіз Өзбекстанда қалдық. Екі әлемнің қиылысында қалған біз түпсіз шыңырауға түсіп кеттік.

Бәрі басқаша болатын да еді ғой. Егер мен сол кезде газик көлігінің соңынан жүгірмегенімде... Сол пешенеге жазылған шілдеде енді ғана төрт жасқа толған болатынмын. Анамның жанында болғым келді.

* * *

– Анашым!.. Анам менің! – Айтал қолын ербеңдетіп газик көлігінің соңынан жүгіріп барады. Оның айқайы ұйқыдан ояна бастаған ауыл тұрғындарын елең еткізе көгілдір тұман арасынан жаңғыра шықты. Якут жерінде маймақ аяғымен жүгіре басқан сәби анасының соңынан: «Кетпе! Мен тыңдайтын боламын сені... төбелеспеймін...» – деп келеді.

Балалардан жасырынып көліктің ішіне отырып алған Майя екі қолынан жан кеткенше Сабдулланы ұстап алған. Өсіп қалған қызы мен ұлдарын қимаған аналық сезімі мен өзінің әйелдік бақытын қолдан жіберіп алғысы келмеген ойы тайталасып жатыр. Ескі газиктің өкірген дауысы мен жүрегінің аттай тулағанының арасынан баласының жылағаны, «Анашы-ым!» – деп ышқынған үні естілді.

Айтал!

– Көлікті тоқтат! Тоқтат деймін!.. – асыға есікті ашып, көлік әлі тоқтап үлгермей-ақ секіріп түсті. Ұлына жүгіріп барды да, топыраққа бетімен құлаған баласын көтеріп алып үйге жүгірді. Жолдан ұйқысын аша алмай жүрелеп отырған бес жасар ұлы Алғысты бір қолымен ұстап алды.

– Жиналыңдар, балапандарым! Бірге кетеміз. Ол жақта күн жылы, алма көп...

– Майя, өзің ғана бар! Балалардың жанын жаралама... Ұлдарды бермеймін! Қарай алмайсың сен...

– Саргылаана, әпкешім, жаңа өмірге аттануымызға тілектес болып, ризалығыңды білдірші. Өтінемін! – Майя дір-дір етіп әпкесін құшақтады да, тізерлеп отырды. – Тимка мен Аянаны сақта...

Жағдайдың аяқ астынан өзгергеніне қуанған екі ұл еденде жатқан ойыншықтарын жинауға кірісті. Жинайтындай да ештеңе жоқ негізі. Бұлар ылғи қарапайым өмір сүретін.

– Темір аға, Аяна әпке, біз сіздерге үлкен қызыл алма әкелеміз. Сабдулла аға айтқан, оның бағында алма көп өседі. Біз түйеге мінеміз, – Алғыс пен Айтал қуана сөйлеп жүр.

Әдетте көңілді, күлімдеп жүретін Темірдің қабағы түсіп кеткен, үндемейді. Туысқандардың қамқорлығында өсіп келе жатқан Темір мен Аяна анасының үнемі көшіп жүретініне бір үйрене алмай-ақ қойды. Олар үнемі ана мейіріміне зәру еді. Енді міне, екі інісінен айырмақшы. Оларды өркешті түйелерге алып кетпекші. Қарындасын аяйды. Аянаның шешесін сағынып, ылғи сұрайтынын, қашан келетінін сұрап телміретінін Темір біледі. «Бізге алма керек емес», – деп бар дауысымен айқайлағысы келді, бірақ шарасыздықтан сөзі кеудесінен шықпай тұрып қалды. Оның қарақаттай мөлдір көздерінде әдеттегідей ұшқын емес, жас жылтырады. Темір ары қарай айналып кетті. Көзінің қиығымен ұзын перденің артында тығылып тұрған кішкене жалаң аяқты байқады.

Майя пердені мұқият ашып еді, Күннің сәулесімен жарқыраған қызының алдында үнсіз тұрып қалды. Саусақтарының ұшымен ұйқыдан тұрғаннан кейінгі ұйпа-тұйпа шашынан сипады. Қызының жып-жылы басынан бір сүйіп алды. Қызы болса үндемей төменнен анасына қарап тұр.

– Орналасып алған соң мен сендерді де алып кетем..., – деп көзін тайдырып әкетті. Санаулы секундтан соң кіреберістің есігі қатты жабылды да, терезеден асыға кетіп бара жатқан Майяның түп-түзу арқасы жылт ете қалды. Бетін жас жуған қыз терезенің алдында тұрған Саргылаананы барып құшақтай алды. Өзіне таныс иісті жұтып тұрып сыбырлады:

– Әпке, неге сен менің анам емессің? Сен бізді ешқашан тастамайсың. Анам болса... анам...

– Аяна, жылама. Бізде, якуттарда алыс жолға жылап шығарып салмайды. Жаман болады әйтпесе! Күзде мектепке барасың. Саған мектепке арналған киім, ақ бантик сатып аламыз. Біздің сұлу ханшайымымыз боласың, – Саргылаана ауыр күрсінісін басу үшін жиенін өзіне қыса түсті.

Майя өзіне жабысып алған екі ұлымен қанат біткендей көлікке асықты. Асығыс-үсігіс жиналған сөмкесі бар күтпеген жолаушыларды мінгізген газик жылдамдатып жолға шықты. Шаңның сұр бұлты жолдың үстінде тарқамай тұрып қалды. Дөң үстінде тұрған үй тыныштықта. Алыстап бара жатқан көліктің дыбысын тыңдап, ғасырлық тамырынан ажырап бара жатқан жандарға тілектес болып қалды.

Сол бір ыстық шілденің күнінен бастап Чугдаровтар хат-хабарды көп күтті. Ташкентке жете салысымен жеделхат жолдаймын деген Майядан ешқандай хат-хабар болмады. Белгісіздікке толы күндер ештеңенің мән-жайын ұқтыра алмады.

Тамыздың аспаны Таас Оломның үстінде ілініп тұр. Шөп шабыс аяқталды, мал шөбі шабылған жерлерге жайылуға жіберілген. Жұмыскерлер жеңіл тыныстап алып тайганың ұзақ қысына дәрумендер дайындауға кірісті. Қарттар мен қыт-қыттаған тауықтар ғана қалып, ауланың қожайыны солар болып қалғандай. Ауылда өлі тыныштық орнаған.

– Аяна, қарашы! Аулада жүрген кім? Сэмэн ағаң емес пе екен? Ол Дэлимге балық аулауға кетіп еді ғой, қайдан жүр? – Саргылаана күн сәулесіне тура қарай алмай