автордың кітабын онлайн тегін оқу  Тарас Бульба

Николай Гоголь

TARAS BULBA

I

– Qani, o‘g‘lim, menga qara-chi! Juda g‘alatisan-ku! Bu nimasi, poplar kiyadigan ro‘dapo to‘nlarni kiyib olibsizlar? Yo akademiyadagilar­ning hammasi shunaqa kiyinishadimi?

Kiyevning ruhoniylar tayyorlaydigan akademiyasida o‘qib qaytgan ikki o‘g‘lini keksa Bulba shu so‘zlar bilan qarshi oldi.

O‘g‘illari endigina otdan tushishgan edi. Ikkovi ham yaqindagina maktabni bitirib chiqqan talabalar singari yovvoyiroq, azamat o‘spirinlar edi. Beg‘ubor tetik yuzlaridagi maysa mo‘ylariga hali ustara tekkani yo‘q. Ular otalarining bunday muo­malasidan juda xijolat bo‘lib, indamay yerga qarab turardilar.

Bulba o‘g‘illarini aylantirib ko‘rarkan:

– To‘xtanglar! To‘xtanglar! Yaxshiroq ko‘ray! To‘nlaring muncha uzun? Ana xolos! Dunyo bino bo‘lib bunaqasi ko‘rilmagan bo‘lsa kerak! Qani, birortang chopib ko‘r-chi! Ko‘ray-chi, etagingga o‘ralashib yiqilmasmikansan, – dedi.

Nihoyat kattasi:

– Ota, masxara qilmang, kulmang! – dedi.

– Savlatingni qara, axir! Kulmay bo‘ladimi?

– Masxara qiladigan bo‘lsangiz, azbaroyi Xudo otam bo‘lsangiz ham ayab o‘tirmayman!

– Ha-ha, hali shunaqami! Otangni-ya? – dedi Taras Bulba, taajjub bilan bir necha qadam orqasiga chekinib.

– Ha, otam bo‘lsangiz ham, masxara qiladigan bo‘lsangiz ayamayman.

– Hali men bilan urishmoqchimisan? Qanaqasiga? Mushtlashamizmi?

– Qanaqasiga desangiz ham mayli.

Bulba yengini shimarib:

– Kel, bo‘lmasa mushtlashamiz, ko‘ray-chi, mushtlashishga qalay ekansan! – dedi.

Anchadan beri bir-birini ko‘rmagan ota-bola quchoqlashib ko‘rishish o‘rniga bir-birining goh biqiniga, goh ko‘kragiga mushtlab, do‘pposlashdilar; xo‘b savalashib olishgach, orqaga tisa­rilib, bir-biriga qarab qo‘yishardi-da, yana do‘ppos­lashishardi.

Bolalarning nimjongina, ozg‘in mehribon onasi suygan bolalarini hali bag‘riga bosib ulgurmagan edi. U ostonada turib:

– Hoy yaxshilar, buni qaranglar; bu chol jinni bo‘libdi, miyasi aynib qolipti; bir yildan beri ko‘rmagan bolalari kelsa-yu, bu qurg‘ur, bilma­dim, nima xayolga tushibdiki, jigarporasini bag‘riga bosish o‘rniga mushtlashyapti-ya! – dedi.

– E, juda ajoyib so‘kisharkan! – dedi Bulba biroz to‘xtab. – Azbaroyi Xudo, mushtlashishni qo­yil qilarkan! – o‘zini rostlab olib, keyin yana: – Sinashga ham hojat yo‘q ekan. G‘aroyib kazak bo‘ladi! Barakalla, o‘g‘lim. Kel, o‘pishib olaylik, – dedi. Ota-bola o‘pishib ko‘rishdilar. – Barakalla, o‘g‘lim! Hammani ham meni urgandek do‘pposla, hech kimdan tap tortma! Lekin nima desang ham kiyim-boshing g‘alati: bu osilib turgan chilviring nimasi? Sen, lapashang, nega qo‘llaringni shalvillatib turibsan, – dedi kichik o‘g‘liga qarab. – Itvachcha, nega meni do‘pposlamading?

Kenjasini quchoqlab turgan ona:

– Tag‘in nima balo deyapsiz! O‘z otasini ura­dimi, bu nima jinnilik! Har narsa ham evi bilan-da; yosh bola shuncha yo‘l yurib kelgan bo‘lsa-yu (yosh bola yigirmadan oshgan, bo‘yi rosa bir sarjin kelar edi), damini olsin, ovqat ye­sin deyish o‘rniga, mushtlash deysiz-a! – dedi.

– Sen juda erka bo‘lib qolibsan! – dedi Bulba. – Onangning gapiga quloq solma, xotin kishining hech narsaga aqli yetmaydi. Sizlarga erkalikni kim qo‘yibdi? Arg‘umoq minib, jang maydonida hunarlaringni ko‘rsatlaring, bildinglarmi? Manavi qilichni ko‘rdinglarmi? Onangiz shu bo‘ladi! Siz­larning miyalaringga quyilgan gaplarning barisi behuda; akademiyangiz, alifbe kitoblaringiz, falsafa-yu safsatalaringiz hammasi bir pul, barisiga tupurdim! – Bulba kitobga yozib bo‘lmaydigan yana bir-ikki gap ham aytdi. – Yaxshisi, men siz­larni kelasi haftadayoq Zaporojyеga jo‘natay. Ilm degani ana o‘sha yerda! Asil maktab ham o‘shanda: aqlingiz ham o‘sha yerda to‘ladi.

Keksayib, ozib ketgan ona ko‘ziga yosh olib:

– Uyda atigi bir hafta turishar ekan-da; sho‘r­liklar yayrab, sayr-tomosha ham qilishmas ekan-da! O‘z uylarini ham tuzukkina ko‘rolmas, men ham ular­ning diydoriga to‘yolmas ekanman-da! – dedi.

– Kampir, bas qil, qo‘y yig‘ingni! Kazak xotinchalish bo‘lmaydi. Senga qolsa ikkovini eta­gingga qamab, tuxum bosgan tovuqdek bosib yotar eding. Bor, bor tezroq, dasturxonni tuzat, nima bo‘lsa qo‘y. Qandolatlaring bizga kerakmas. Bitta qo‘y, echki keltir, qirq yillik bol keltir! Ko‘proq araq kel­tir, shirin-shakar, jiyda-mayizlik emas, shishada o‘ynab turadiganidan, tozasidan bo‘lsin.

Bulba o‘g‘illarini mehmonxonaga boshlab kirdi. Ular kirganda uyni yig‘ishtirib yurgan, qip-qizil marjon taqqan ikki chiroyli cho‘ri qizlar yugurib, chiqib ketdi. Ular har kimga bir tegishmay qo‘ymaydigan boyvachchalarning kelganini eshi­tib, o‘zlaridan xavotir olib turgan bo‘lsalar ke­rak, o‘z odatlarini qildilar, odatda ular erkaklarni ko‘rishlari bilan qichqirib qochishardi, keyin qattiq uyalib, anchagacha yenglari bilan yuzlarini bekitib yuradilar. Uyning mehmonxonasi qadimgi zamon talabiga mos qilinib, shunday orastalangan ediki, hozir u davrdan nom-nishon ham qolmagan va uning tasvirini faqat qo‘shiqlarda hamda xalq dostonlarida uchratish mumkin, uning ta’rifini hozir Ukrainadagi uzun soqol keksa, so‘qir sozandalar to‘plangan xalqqa aytmay qo‘yganlar; bu mehmonxona xuddi Ukrainada uniya [1] uchun jang-u jadallar boshlagan og‘ir va notinch davr didiga monand orastalangan edi. Hamma yoq chinnidek toza, yarqirar edi. Devorlarga qilich-qalqon, baliq to‘r, qamchin, qafas, miltiq, dori solinadigan naqshdor qortiq, oltin yugan, kumush halqali tushovlar osilgan edi. Dera­zasida hozir faqat eski butxonalar­dagina qolgan va ko‘tarib qaralmasa hech narsa ko‘rinmaydigan kichkinagina xira dumaloq oynalar. Eshik va derazalari qizilga bo‘yalgan, jimjimador. Uyning burchaklaridagi ko‘zachalar, yashil va ko‘k shishalar, o‘ymakor kumush va oltin suvi yugurtirilgan qadahlar va tovoq­lar – Venetsiya, Turkiya va Cherkasda yasal­gan bu buyumlar qo‘ldan-qo‘lga o‘tib, har xil yo‘llar bilan Bulbaning mehmonxonasiga kelib qolgan, chunki alg‘ov-dalg‘ov urush zamonlarida bu xil ishlar ko‘p bo‘lardi. Uyni gir aylantirib qayin po‘stlog‘idan qilingan kursilar qo‘yilgan; uyning to‘ridagi burchakda, butlar tagida katta xontaxta; serhasham katta koshinkor pechka. Har yil ta’tilda uylariga kelib-ketib turgan ikki yigitga bular juda yaxshi tanish edi; ular otlari yo‘qligidan va maktab bolalariga otliq yu­rish rasm bo‘lmaganligidan piyoda kelib-ketishar edi. Ularning faqat uzun kokillari bo‘lib, yonida yarog‘i bor har bir kazak ularni kokilidan ushlab ura olardi. Bulba bolalari maktabni bitirganidan keyin ikkita ayg‘ir yubordi.

O‘g‘illari kelishi munosabati bilan Bulba hamma yuzboshilarni, barcha askarboshilarni cha­qirtirdi: qadrdon oshnasi yasovul Dmitro Tov­kach bilan yana ikki kishi kelganda, Bulba o‘g‘illarini ularga tanitib: «Qarang, qanday azamat yigit bo‘lish! Yaqinda ikkovini Sechga yuboraman», – dedi. Mehmonlar Bulba bilan o‘g‘illarini qutlab, so‘rashganlaridan keyin: «Juda yaxshi ish qilasiz, yosh yigitlarga Zaporojyе Sechdan yaxshi ilm-u hunar yo‘q», – dedilar.

– Qani, og‘aynilar, dasturxonga! Har kim xohla­gan joyiga o‘tiraversin! O‘g‘illarim, hamma­dan avval araqdan boshlaylik! – dedi Bulba. – Xudo yor bo‘lsin! O‘g‘illarim, salomat bo‘linglar. Ostap, sen ham, Andriy, sen ham omon bo‘l! Urushda hamisha qo‘lingiz baland bo‘lsin! G‘ayridinlar­ning dodini beringlar. Musulmonlarning ham, turklar­ning ham, tatarlarning ham dodini be­ringlar. Agar lyaxlar dinimizni oyoqosti qiladigan bo‘lsa, ular­ning ham dodini beringlar! Qani, kosangni tut; qalay, araq joyidami? Araqni lotinchada nima deydi? Ana shunaqa, o‘g‘lim, lotinlar ahmoq bo‘lishgan, ular araq nimaligini ham bilishmagan. Lotincha she’rlar yozgan bittasi bor-ku, oti nima edi? Savoddan no‘noqroqman, shu­ning uchun otini ham bilmayman. Goratsi­ymidi? [2]

Katta o‘g‘li ko‘ng‘lida: «Otam chakana odam emas. Juda tullak, cholning bilmagan narsasi yo‘q, tag‘in o‘zini bilmaslikka soladi!» – deb qo‘ydi.

Taras yana so‘z boshlab:

– Arximandrit sizlarga araq hidlashga ham yo‘l bermagandir. O‘g‘illarim, rostini aytinglar, tol, olcha novdalari bilan xo‘b savalarmidi yoki juda mulla bo‘lib ketganligingizda darra bilan urarmidilar? Shanba kungina emas, chorshanba-yu payshanbalarda ham xo‘b darra yegan bo‘lsangiz kerak? – dedi.

Ostap parvo qilmay:

– O‘tgan ishga salavot, ota, bo‘lgan ish o‘tdi-ketdi! – deb javob berdi.

– Qani, endi bittasi tegib ko‘rsin-chi, haddi sig‘adimi! Bitta-yarimta tatarvachcha qo‘limizga tusha ko‘rsin kazakning qilichi qanaqaligini bilib oladi! – dedi Andriy.

– Barakalla, o‘glim, balli, o‘g‘lim! Bunday bo‘lsa men ham sizlar bilan birga boraman, Xudo haqqi, boraman! Bu yerda nimani kutaman? Bu yerda menga pishirib qo‘yibdimi? Qo‘noq ekib, ro‘zg‘or qilib, qo‘y boqib o‘tiraymi? Nari tursin-ey, men kazakman, toqatim bormi bunga! Hozir urush bo‘lmay turibdi-da. Mayli, sizlar bilan birga Zaporojyеga ketaveraman, Xudo ursin, ketaman, tomosha qilib kelaman! – chol Bulba sekin-sekin avj qilib, bir mahal juda ko‘tarilib, jahl bilan o‘rnidan turdi-da, qaddini rostlab, o‘ziga oro bergach, qat’iy ishonch bilan: – ertagayoq jo‘naymiz, paysalga solib nima qilamiz! Bu yerda poylab yotgan bilan hech qanaqa dushmanni tutolmaymiz! Bu uy, bu ashqol-dashqolning bizga nima keragi bor? Bu xurmachalarni nima qilamiz? – dedi. Bu so‘zlarni aytgach, xurmacha bormi, boshqa idish bormi, hammasini urib-irg‘itib sindira boshladi.

Erining bu xil qiliqlarini ko‘p ko‘rib, ko‘nikib qolgan kampir kursida termilib o‘tirar, churq etib, bir gap aytishga holi yo‘q edi. Ammo uning uchun nihoyatda dahshatli bo‘lgan bu qarorni eshit­gach, ko‘z yoshini to‘xtata olmadi: bolala­ridan bunday tez judo bo‘lish vahimasiga tushib qoldi. Uning termilgan ko‘zlarida, qaltiragan lablarida zohir bo‘lgan qayg‘u va alamini hech qanday qalam egasi ta’rifga keltirolmas edi.

Bulba haddan tashqari o‘jar. Bu xil tabiatli odamlar sertashvish XV asrda, yarim ko‘chmanchi umr kechirgan Yevropaning bir burchagida paydo bo‘lishi mumkin edi; o‘sha davrda knyazlar janubiy Rossiyani tashlab qochgan va vahshiy mo‘g‘ullar uni poymol qilib, kulini ko‘kka sovurgan edi. U zamonlarda bu yerning odamlari xonavayron bo‘lib, hech narsadan tap tortmaydigan, jasur bo‘lib ketgandi. Dahshatli qo‘shinlar ko‘z oldida, doimiy xavf-xatar va olovlar ichida yashagani uchun dunyoda qo‘rquv degan tuyg‘u borli­gini unutgan, hech narsaga parvo qilmay qo‘ygan edi. Avvaliga yuvosh bo‘lgan slavyan qalbiga jangovarlik o‘ti tushib, kazaklar paydo bo‘lgan, ya’ni, serzavq, oliyhimmat rus tabiati qanot yozgan; daryo bo‘ylari, yaylovlar, darxon yerlar son-sanoqsiz kazaklar bilan to‘lgan zamonlar edi. Bular­ning sonini bilmoqchi bo‘lgan sultonga ular o‘rinli javob berib: «Kim bilsin! Butun dasht-biyo­bonni kazak bosib ketgan, qayerda bir tepacha bo‘lsa, o‘sha yerda kazak bor», – degan vaqtlar edi. Bu ruslardagi kuch-quvvatning misli ko‘rilmagan bir junbishi ediki, buni xalqning boshiga tushgan kulfatlar yuzaga chiqardi. Avvalgi hokimliklar, toziboz «ovchilar» bilan to‘lgan mayda-chuyda shaharlar, bir-biri bilan urishib-talashib yotgan mayda hokimlarning shaharlari o‘rniga, hammasiga bir xilda dahshat solib turgan xavf-xatar oldida birlashgan, g‘ayridin vahshiylarga qarshi dushmanlik hislari bilan bir-birlariga bog‘langan dahshatli harbiy qismlar paydo bo‘ldi. Ularning doimiy kurashlari va behalovat turmushlari Yevropani ag‘dar-to‘ntar qilib tashlamoqchi bo‘lgan boyagi vahshiylardan saqlab qolganligi tarixdan hammaga ma’lum. Mayda-chuyda hokim-knyaz­lar o‘rniga o‘tirgan va bu keng o‘lkalarni egallab olgan polyak podsholari, garchi andak bo‘lsa ham kazaklarning ahamiyatini tushundilar, bunday jangovarlik yaxshi posbon ekanini angladilar. Ularga iltifot ko‘rsatdilar, xushomad qildilar. Bu podsholarga tobe bo‘lgan kazaklar­ning o‘z ichlari­da saylangan getmanlar [3] qishloq va dahalardan polk va qismlar tuzdilar. Bu polklar muntazam askar polklari emas, ko‘zga ko‘rinmas, ammo urush chiqquday bo‘lsa yoki yurtda g‘alayon ko‘tarilsa, ko‘p emas, rosa sakkiz kunda hamma otlanib, aslahalanib chiqar edi. Polyak podshosi odam boshiga faqat bir oltindan pul to‘lardi. Ikki haftada shunday ko‘p askar yig‘ilar ediki, hech qanday buyruq va zo‘rlik bilan buncha askarni yig‘ib bo‘lmas edi. Urush tamom bo‘lgach, har bir askar dala va yaylovlarga, Dnepr bo‘ylariga qaytar, baliq ovlash, oldi-sotdi, araq tayyorlash bilan shug‘ullanar, o‘z ixtiyori o‘zida, dorilamon yuraverar edi. O‘sha zamondagi ajnabiylar bu kazaklarning iste’dodiga hayron qolardilar, ular­ning hayron qolishiga o‘rin ham bor edi. Kazak bilmagan hunar yo‘q; musallas solish, aravasoz­lik, miltiq dori qilish, temirchilik, misgarlik – xullas, har bir ish qo‘lidan kelar va buning ustiga aysh-ishrat, araqxo‘rlik, bo‘zaxo‘rlik ham qolmas edi. Urush chiqqanda otlanib chiqishga majbur bo‘lgan kazaklardan tashqari, agar lozim bo‘lsa, hamma vaqt talay ko‘ngillilar ham to‘planar edi. Yasovullar [4] barcha qishloq va dahalarning bozorlarida aravada turib: «Hoy, pivoxo‘r-bo‘zaxo‘rlar, eshitmadim demanglar, pivoni endi tashlang­lar, pechkalardan tushinglar, pashshaga ye­mish bo‘lmanglar! Maydonaro chiqinglar, mardi maydon bo‘linglar! Dalada yurgan dehqonlar, tariq-qo‘noq ekkanlar; qo‘y haydagan cho‘ponlar, xotinbozlik qilganlar, bu ishlarni tashlanglar, otlanishib chiqinglar, jangda shuhrat topinglar!» – deb chaqirishi bilan hamma otlanib chiqardi. Yasovullarning bu so‘zlari xuddi g‘aramga tushgan cho‘g‘dek ta’sir qilardi. Dehqon omochini yondirib, bo‘zaxo‘r, pivoxo‘rlar xum bochkalarini sindirib, kosiblar, do‘kondorlar ishlarini tashlab, do‘konlarini yopib, uylaridagi ko‘zalarini pachoq­lab otlanib chiqardilar. Xullas, bunday paytlarda rus tabiati yayrab, juda g‘ayratga minar, bor kuch-quvvatini maydonga chiqarib ko‘rsatar edi.

Taras shu yerning o‘zida tug‘ilgan lashkarboshilardan edi. U faqat jang uchun yaratilgan, aytganini qiladigan qo‘pol tabiatli, to‘ng odam edi. U zamonda Polsha asilzodalarining ta’siri ancha bo‘y ko‘rsatib, ko‘p odamlar Polyakurf-odatlarini qila boshlagan: shon-shavkat, dabdaba, yasan-tusan, uyda xizmatkor va cho‘rilarni saqlash, lochinlar, tozi itlar bilan ov qilish, qasr va saroylar, to‘y-tomoshalar, ziyo­fatlar kabi narsalar odat tusiga kirgan edi. Bular Tarasga yoqmas, u kazaklarning sodda hayotini yaxshi ko‘rar, Varshava tomonga og‘ib, hech narsa bo‘lmaganday yashayotgan oshna-og‘aynilaridan bezgan va ularni polyak boylarining yuvindixo‘ri der edi. Tinib-tinchimagan Taras o‘zini pravos­lav dinining asil himoyachisi hisoblar edi. Qayerdaki ijaraxo‘rlardan va tugun pulidan shikoyat qilgan kishilar bo‘lsa, darhol o‘z kazaklari bilan o‘sha yerga borib, jabr qilganlarning jazosini berardi. Uch holda albatta qilichni qinidan chiqarishni o‘ziga bir qoida qilib olgan edi; o‘lponchilar oqsoqollarni hurmat qilmay, ular huzurida bosh kiyimlarini olmasa­lar; dinni xor qilib, ota-bobolarning rasm-odatlari hurmat qilinmasa; so‘ngra, oxirgisi, dushman g‘ayridin turklar bo‘lsa, nasroniy dini yo‘lida ularga qarshi qilich ko‘tarmoqni hamma vaqt ham joiz deb bilar edi.

Endi bo‘lsa u, ikki azamat o‘g‘li bilan Sechga borib, undagilarga: «Ko‘ringlar, sizlarga qanday azamatlarni boshlab keldim!» – deb kerilishini, ko‘p urushlarni ko‘rib chiniqqan o‘rtoqlariga bolalarini taqdim qilganida qanday faxrlanishini, bolalarning jonbozlik va bo‘zaxo‘rlikdagi polvonligini ko‘rib qanday suyunishini o‘ylar, ichidan shodlanar edi, chunki bo‘zaxo‘rlikni ham mard yigitlarning katta fazilatlaridan biri deb hisoblar edi. Avval o‘g‘illarini yolg‘iz yubormoqchi edi, lekin ularning baquvvat, zabardast azamatliklarini ko‘rib, o‘zining ham g‘ayrati qistab, jangovarligi qo‘zg‘ab ketdi-yu, o‘zi birga boradigan bo‘ldi. Darhol harakatga kirishib, safar jabdug‘ini tayyorlashga tutindi, o‘g‘illariga ot, egar-jabduq topib berdi; og‘ilxona, omborxonalardan xabar oldi, ertaga birga boradigan navkarlarni saraladi. Yasovul Tovkachga: «Agar Sechdan xabar berguday bo‘lsam, darhol butun askar bilan yetib bor», – deb buyruq qildi. O‘zi shirakayf bo‘lib, boshi garangroq bo‘lsa ham, hech narsa esidan chiqmadi. Hatto otlarni sug‘orib, oxurga yirik, toza bug‘doydan solib qo‘yishni buyruq berdi, hamma ishni saranjom qilgach, horib-charchab biroz orom oldi.

– Qani bolalarim, endi uxlash kerak, ertaga Xudo nimani xohlasa, shuni qilamiz. O‘rin solib o‘tirma! Ko‘rpa-to‘shakning keragi yo‘q. Hovlida yotamiz.

Osmon qoraygani ham yo‘q edi, Bulba yotdi, u hamisha erta yotar edi. Gilamga dumalab, po‘stinga burkandi, chunki kechasi havo salqin bo‘lar, bundan tashqari, Bulba uyida yotganida issiqroq o‘ralib yotishni yaxshi ko‘rardi. Biroz o‘tgach, xurrak otib, uxlab qoldi. Uning ketidan hovlidagilarning hammasi ham uyquga kirdi. Hovlining burchak-burchagida yotgan nimaiki bor, hammasi xurrak otib pishillasha boshladi. Qorovul elburutdan uxlab qoldi, chunki boyvachchalar kelishi munosabati bilan hammadan ko‘p ichgan edi.

Boyaqish onagina uxlamadi, xolos. Bechora ona qatorasiga yotgan aziz o‘g‘illarining boshida o‘tirib, ularning jingalak sochlarini tarar va ko‘z yoshi to‘kar edi; bolalarining diydoriga tikilib sira to‘ymas, butun vujudi va barcha sezgilari bilan termilar, lekin to‘ymas edi. Oq sut berib boqqan, parvarish qilib o‘stirgan bolalarining diydoriga ham to‘yolmasdan qoladimi endi? «Jonim bolala­rim, shirinlarim! Nima ko‘rguliklar va savdolar boshingizga tusharkan?» – deb yig‘lardi u; ko‘zidan oqqan yoshlari bir zamonlardagi husnini buzgan ajinlar orasida to‘xtab qolardi. U alg‘ov-dalg‘ov, to‘polon zamonning barcha ayollari kabi mushtipar, ojiza edi. Boyaqish muhabbat zavqini faqat andak vaqtgina surdi, yoshlik jo‘shga kelgan ilk vaqtlarda, sho‘xlik kezlaridagina biroz aysh qilib qoldi; bechorani o‘ziga maftun qilgan rahmsiz eri qilich-qalqonni, jo‘ra-ulfatlarni, bo‘zaxo‘rlarni deb, uni tashlab ketardi. Erini yilda ikki-uch marta ko‘rardi, xolos. Eri bir ko‘rinish berib, bir necha yillar dom-u daraksiz ketardi. Eri oldida bo‘lib, birga turgan vaqtlari ham o‘ynab kulmasdi. Eridan haqorat-u xo‘rliklar ko‘rar, kaltak yer edi. Eri faqat rahmi kelgandagina silab-siypab iltifot ko‘rsatar edi. To‘s-to‘polon hukmron Zaporojyеning alg‘ov-dalg‘ovi ichida yashab bag‘ri tosh bo‘lib ketgan dilovar pahlavonlar orasida bu xotin g‘alati ko‘rinar edi. Yoshligi hech qanday rohat ko‘rmay o‘tib ketdi, go‘zal yuzlari o‘pich, siynasi quchoq ko‘rmay so‘lidi, tez fursatda qarib, yuzini ajin bosdi. Ko‘nglidagi bor muhabbati, barcha sezgilari, xullas, xotin zotida bo‘ladigan barcha malohat-u nazokat bu xotinda faqat bir onalik sezgisiga aylangan edi. Bolalari ustida kuyib-yonib, go‘yo bir qushdek o‘rgilar edi. Uni o‘g‘illaridan, jondan shirin bolalaridan judo etmoqchilar, ularning diydoridan abadiy mahrum qilmoqchilar. Kim bilsin, birinchi jangdayoq biror tatar boshlarini kesib tashlaydimi? Ularning tanasi qayerlarda yumalab yotarkin, qaysi darrandaga yemish bo‘larkin, holbuki, bu tananing har bir tomchi qoniga, har bir parcha etiga u bor-u yo‘g‘ini berardi. Polvon uyqu bolalarning ko‘zini yumdirdi. Ona uyquga tolgan bu ko‘zlarga tikilib yig‘lar, Bulba ertaga uyqudan turgach, zora insofga kelib, safarni bir-ikki kunga qoldirsa, balki ko‘proq ichganidan bunday jadal qilayotgandir deb umidvor bo‘lardi.

Tikkadagi oyning shu’lasi uxlab yotgan odamlarga to‘lgan hovli yuzini, uning atrofidagi ko‘radan ham oshib o‘sgan o‘t-o‘lanlarni yoritib turar edi. Kampir hali ham bolalari boshida, ularga tikilib o‘tirar, ko‘ziga uyqu kelmasdi. Otlar ham tong yaqinlashib qolganini bilib, ovqatga qaramay, o‘tga dumalab yotib oldi. Baqaterakning avval tepadagi barglari, keyin sekin pastdagilari ham qimirlay boshladi. Ona sahar paytigacha mijja qoqmasdan o‘tirib chiqdi, lekin toliqmadi, hatto kechaning ko‘proq cho‘zilishini tilar edi. Qir tomondan toychaning kishnagan tovushi eshitildi. Osmon yalt etib qizardi.

Bulba uyg‘onib irg‘ib turdi. Kecha qilgan buyruqlari juda yaxshi esida turgan edi.

– Qani, yigitlar, turinglar, bo‘ladi shuncha uxlaganingiz! Turinglar, otlarni sug‘oringlar! Kampir qani? (Xotinini doim shunday der edi). Kampir, tez bo‘l, safarimiz uzoq, ovqat hozirla!

Umidini tamomila uzgan bechora kampir nochor va noiloj boshini egib, uyga kirib ketdi. Kampir yig‘lay-yig‘lay ovqat hozirlash bilan ovora bo‘lganda, Bulba: «Uni qilinglar, buni qilinglar», – deb buyurar, otlarni va yaxshi egar-jabduqlarni o‘zi tanlar edi. Talabalarning aft-angori tamomila o‘zgardi: eski, iflos etiklarini tashlab, kumush nag‘alli saxtiyon etik, kengligi Qora dengizdek keladigan qat-qat burmali, zar ishtonbog‘li shalvar kiyib olishdi. Ishtonbog‘ uchiga popuk va qo‘ng‘i­roqlar osilgan edi. Qip-qizil cho‘g‘dek movut chakmon ustidan gulband kamar bog‘lashdi. Turkcha o‘ymakor to‘pponcha kamarga bog‘langan, oyoq­qacha tushgan qilich yurganda shaqir-shuqur qilardi. Hali uncha oftob yemagan yuzlari tozala­nib oqardi. Maysa qora mo‘ylovlari yuz­larini yanada oqartirib ko‘rsatar, yigitlikka xos bo‘lgan sog‘lomlik va tozalik ularning husniga husn qo‘shar edi. Sho‘rlik ona! Bolalarini bu suratda ko‘rishi bilan tili lol bo‘lib, bir kalima so‘z ham ayta olmadi, ko‘z yoshlari to‘xtadi.

Nihoyat Bulba:

– Qani, o‘g‘illarim, bo‘ldi! Vaqt o‘tmasin! Endi dinimiz buyurgani shuki, safarga chiqish oldidan birpas o‘tirib, sukut qilaylik, – dedi.

Hatto eshik tagida ta’zim bilan turgan yigit­chalar ham o‘tirishdi.

– Onasi, endi bolalaringga fotiha ber! – dedi Bulba. – Xudodan so‘ra, ular mardona kurashsinlar, mardlikni qo‘ldan bermasinlar, dinimizga homiy bo‘lsinlar, agar bunga yaramasalar, yorug‘ dunyodan benom-u nishon ketsinlar, bolalarim, onangizga yaqinroq kelinglar, onaning duosi o‘tdan, suvdan saqlaydi.

Boyaqish kampir ularni quchoqladi, ho‘ngrab yig‘larkan, ikkovining bo‘yniga bittadan but osdi.

– Xudoning panohiga topshirdim, o‘gillarim, onalaringni unutmanglar... Xat yozinglar... – Bechora ortiq hech narsa deya olmadi.

– Bolalarim, yuringlar! – dedi Bulba.

Eshik oldida egarlangan otlar tayyor edi. Bulba o‘zining Shayton deb atalgan otiga mindi. Bulba nihoyatda gavdali, bahaybat edi, shuning uchun yigirma pudlik yuk ustiga tushgan ot gandiraklab ketdi. Ona o‘g‘illarining otga minganliklarini ko‘rgach, chehrasida qandaydir bir yuvoshlik, ma’yuslik zohir bo‘lib turgan kenja o‘g‘li­ning uzangisidan ushlab oldi va ko‘zlari javdirab, boshini egarga qo‘yib, uzangini mahkam changallab turaverdi. Ikki azamat uni sekin qo‘ltiqlab, ichkariga olib ketdi. Ammo bolalari darvozadan chiqar-chiqmas, keksaligiga qaramay, go‘yo qulundek chaqqonlik bilan uydan yugurib chiqdi. Shu payt unda misli ko‘rilmagan bir kuch paydo bo‘lib, bolalaridan birining otini mahkam ushlab to‘xtatdi, telbalardek jazavalanib quchoqlab oldi. Uni yana qaytarib, uyga kirgizishdi.

Yosh kazaklarning ko‘ngillari buzildi, yig‘la­gani otalaridan qo‘rqqanlaridan, o‘zlarini zo‘rg‘a bosib xomush borar edilar. Otaning ham dili vayron bo‘lib borar, lekin sir boy bermas edi. Havo xira, ko‘katlar yashnab yotar, qushlarning sayrashida allaqanday nosozlik bor edi. Yo‘lovchilar biroz yurib, qayrilib qaradilar. Ularning qo‘rg‘onlari go‘yo yer ostiga kirib ketganday, faqat ikkita mo‘risi, yoshligida ular olmaxon singari shoxma-shox sakrab o‘ynagan daraxtlarning uchigina ko‘rinar edi, xolos. Uzoqda shu chog‘gacha o‘tgan umrlari xotirotini saqlagan o‘lanzorgina ko‘rinib turibdi. Bir vaqtlar bu ko‘kalamzorning shudring tushgan o‘tlari ustida dumalashib o‘ynagan edilar, so‘ngra bu ko‘kalam maydonda yengiltak oyoqlari bilan shipillatib, o‘tib borayotgan qora qosh kazak qiz­larini poylagan edilar. Nariroq borgan edilar, bir uchiga aravaning g‘ildiragi bog‘langan quduq yog‘ochidan boshqa hech narsa ko‘rinmay qoldi. Birozdan keyin, orqada qolgan yaylov ham uzoq­dan qirdek ko‘tarilib, orqadagi hamma narsani to‘sdi. Alvido endi yoshlik, alvido, barcha o‘yin-u tomoshalar, alvido!

II

Otliqlarning uchovi ham indamasdan xomush borar edi. Keksa Taras o‘tgan zamonlarni o‘ylar edi. Yoshlik chog‘lari, o‘tgan umri bir-bir xayolidan o‘taverdi. Butun umri yoshlik bilan o‘tishini xohlovchi kazak o‘tgan yillariga doim afsus qiladi. U eski yor-u birodarlarimdan Sechda kimlarni ko‘rar ekanman deb o‘ylar edi. Kimlar tirik, kimlar o‘lganligini o‘ylab, ko‘ziga yosh keldi, sochlari oqargan boshi quyi solindi.

O‘g‘illari o‘zga xayollar bilan band edi. Lekin o‘g‘illari haqida batafsil aytmoq lozim. Ular o‘n ikki yoshda Kiyev akademiyasiga berilgandilar, chunki o‘sha zamondagi obro‘li amaldor kishilar bolalarini maktabga berishni shart bilar edilar. Garchi keyin maktab tarbiyasidan asar ham qolmay, uni tamom unutsalar ham, bolani maktabga berib o‘qitishni amaldor to‘ralar zarur deb bilar edilar. Maktabga kelgan talabalarning hammasi singari Taras bolalari ham dalada o‘sgan yovvoyi edilar; u yerda bir muncha adab yeb silliqlangan va ularning hammasini bir-biriga o‘xshatgan qan­daydir umumiy sifatlar paydo bo‘lar edi. Bolalarning kattasi Ostap bir yil o‘qir-o‘qimas qochgan edi, lekin uni tutib, xo‘b savalab, yana eltib qo‘ygan edilar. To‘rt marta kitobini yerga ko‘mgan va har gal o‘lguday kaltaklab, boshqa yangi kitob olib bergan edilar. Otasi: «Agar o‘qib, mulla bo‘lib chiqmasang, ibodatxonadagilarga yigirma yil malaylik qildiraman, Zaporojyеga oyoq bostirmayman», – deb og‘ziga so‘z olmasa, bu qilig‘ini yana qilishiga hech shak-shubha yo‘q edi. Ilmni hech pisandga olmagan, yuqorida ko‘rganimizdek, o‘g‘illariga o‘qishni yomonlab nasihat qilgan Tarasning bunday deyishi taajjub. Shunday keyin Ostap juda katta havas bilan o‘qib, kitobdan boshini ko‘tarmay tez orada eng o‘tkir talabalar qatoriga o‘tdi. U zamonning o‘qishi, safsata-yu mantiq turmushdan tamomila yiroq, tirikchilikka hech qanday tegishligi yo‘q ilmlar edi. O‘qishni bitirib chiqqanlar olgan ilmlarini hech narsaga tatbiq qilolmasdilar. U zamon ulamolari boshqalardan battarroq omi edilar, chunki juda tajri­basiz va noshud edilar. Diniy maktabning dorilamonligi, azamat o‘spirin yigitlardan birtalayi­ning bu yerda yig‘ilganligi ularning o‘qishga hech aloqasi bo‘lmagan, tamomila boshqa yo‘llarga boshlar edi. Goho qiyinchilik, goh och qo‘yib jazo berishlar, gohida tani sog‘ va baquvvat yigitda qo‘zg‘aladigan ehtiroslar hammasi yig‘ilib, ularda uddabunrolik xususiyatlarini paydo qiladi, bu xususiyatlar keyinchalik Zaporojyеda takomilga yetadi. Och talabalar Kiyev ko‘chalarida izg‘ib yurar, ularni ko‘rgan novvoy va do‘kondor xotinlar darrov nonlari bormi, qovoq urug‘lari bormi bekitar, burgut bolasini qanoti ostiga olgandek, mollarini yashirar edilar. Talabalarga ko‘z-quloq bo‘lib turish vazifasi bo‘lgan xalfalar­ning shalvari­dagi cho‘ntagi shu qadar chuqur ediki, mabodo biror do‘kondor xotin bexabar qolsa, uning butun do‘koni jo bo‘lardi. Bu madrasa tala­balari alohida bir toifa edi. Polyak va rus asilzodalari orasiga ularni kirgizmas edilar. Hokim Adam Kisel, garchi o‘zi madrasaga homiylik qilsa ham, talabalarni odamlarga qo‘shmay, «qattiqroq ushlanglar» deb buyurar edi. Biroq uning bu xil buyrug‘iga ehtiyoj yo‘q edi, chunki rektor va professor rohiblar darra va novdani ayamas, peshqadam xalfa boshliqlar aksari ma’ruzachilarning buyruqlari bilan talabalarni shunday savalar edilarki, ular bir necha haftagacha qashinib yurar edilar. Ularning aksarisiga bu kaltak qalampirlik araqdan andak­kina achchiqroq ko‘rinar edi, xolos. Ba’zilari bu xil kaltakdan bezor bo‘lib, yo‘l bilsalar va yo‘lda qo‘lga tushmasalar, Zaporojyеga qochib ketar edilar. Ostap Bulba mantiq, hatto aqoyid ilmini ixlos bilan o‘qishga harakat qilgan bo‘lsa ham, baribir darradan sira qutulolmadi. Bu hollar uning tabiatini dag‘allashtirib, badjahl qilishi tabiiy edi. Ostap hamisha eng yaxshi jo‘ralardan hisoblanar edi. Yomon yo‘lga yurganda, birovning bog‘iga o‘g‘irlikka tushganda bosh bo‘lmas, lekin mullavachchalardan bitta-yarimtasi birorta ish boshlaguday bo‘lsa, hammadan avval uning yoniga kelib qo‘shilar, ammo sheriklariga hech mahal nomardlik qilmas edi, har qancha kaltaklasa­lar ham sirni aytmas edi. U jang va o‘yin-kulgi, sho‘xlikdan boshqa narsaga e’tibor bermas; tengdoshlariga aslo qalloblik qilmas, ko‘ngli ochiq edi. U shunday shafqatli, yaxshi yigit ediki, bunday fazilat faqat o‘sha zamonda va shunday odam tabiatida bo‘lishi mumkin edi. Sho‘rlik onasining ko‘zyoshlari uning ko‘nglini buzgan, faqat shugina uning boshini xam qila olar edi.

Ukasi Andriy bir muncha g‘ayratli va zehni o‘tkirroq edi. Og‘ir tabiatli, irodasi kuchli kishilar odatda qiynalib o‘qiydi, lekin Andriy qiynalmasdan havas bilan o‘qidi; akasidan ko‘ra uddaburo edi. Ko‘pincha xavf-xatarli ishlarda boshqalarga bosh bo‘lar, gohida farosatlilik qilib qolar, akasi Ostap bo‘lsa hech bir bo‘yin tovlamasdan egnini yechib, indamay yotardi va o‘la qolsa uzr so‘ramasdi. Andriyda ham dilovarlik havasi katta edi-yu, lekin bu bilan birga ko‘ngli boshqa hissiyotlardan ham xoli emas edi. O‘n sakkiz yoshdan o‘tgach, yuragiga ishq-muhabbat o‘ti tushdi. Ayol uning sho‘x xayolini ko‘proq mashg‘ul qila boshladi. Falsafiy munozaralarni tinglab o‘tirgan chog‘larida ham qora ko‘zli tannoz, muloyim xotinning siymosi har dam xayolidan o‘tib turardi. Selkillab turgan oppoq siynasi, yumshoq mulo­yim bilaklari ko‘z oldidan o‘taverar; ayol kishi­ning jozibali badaniga tegib turgan ko‘ylaklari­ning o‘ziyoq unda allaqanday hirslarni qo‘zg‘atar edi. Ko‘nglidagi bu yigitlik hirslarini sheriklaridan yashirar, chunki u zamonlarda jangga kirmasdan avval xotin va ishq-muhabbat xayoliga tushmoq kazak yigitga or-nomus hisoblanardi. So‘nggi yillarda u jo‘ralarining sho‘xliklariga kamroq aralashar, ko‘proq Kiyevning olchazor chorbog‘larida, xilvat yerlarda, ko‘chaga qaragan va kishining havasini keltiradigan pastak-pastak uylar orasida o‘zi tanho izg‘ib yurardi. Gohida hozir eski Kiyevning malorossiya va polyak dvor­yanlari turgan uylari serhasham boylar mahallasiga ham kelar edi. Bir kun u xayoli parishon ketayotganida bir polyak boyining aravasi uni bosib ketayozdi; shunda o‘rindiqda o‘tirgan shop mo‘ylov aravakash qamchin bilan uni boplab soldi. Talabaning achchig‘i chiqib, qamchin alamiga chidolmay, zabardast qo‘li bilan aravaning orqa g‘ildiragidan ushlab to‘xtatdi. Aravakash o‘zidan qo‘rqib, otlarni qamchilagan edi, otlar sapchib ketdi; yaxshiki, Andriy qo‘lini tortib oldi, lekin yuzi bilan loyga yiqilib tushdi. Allakim xaxolab, kulib yubordi. Boshini ko‘tarib, alanglab qarashi bilan deraza yonida turgan misli ko‘rilmagan bir nozaninga ko‘zi tushdi. Uning shahlo ko‘zi, oq yuzi ertalabki oftobning shu’lasida tovlanib turardi. Qiz astoydil xaxolab kular, kulish husniga husn qo‘shar edi. Andriy shoshib qoldi. Sarosimalanib qizga qarab, yuzidan loyini artmoqchi bo‘lib, butun yuziga surtib yubordi. Bu go‘zal kim bo‘lsaykin? U darvoza orqasida do‘mbira chalib turgan yosh yigit atrofida turgan birtalay yasangan xizmatkorlardan so‘rab, qizning kimligini bilmoqchi bo‘lgan edi, uning loy chaplangan yuzini ko‘rib, ular ham kulib yubordilar. Nihoyat surishtirib bilsa, bu go‘zal Koven shahar hokimining qizi bo‘lib, bu yerga bir necha kunlik mehmon ekan. Andriy ertasigayoq, kechasi mullavachchalarga xos bo‘lgan jasorat bilan devordan oshib bog‘ga tushdi, keyin shoxlari uyning tomiga osilib turgan daraxtdan tomga chiqdi; keyin mo‘ridan tushib, to‘ppa-to‘g‘ri qiz yotadigan uyga kirdi. Qiz sham oldida o‘tirib qulog‘idagi qimmatbaho isirg‘asini olmoqda edi. Sohibjamol polyak qizi tanimagan odamga ko‘zi tushishi bilan shunday qo‘rqib ketdiki, gapirishga ham tili aylanmay qoldi. Ammo talabaning serrayib, qo‘lini ham qimirlatolmay qo‘rqib turganini ko‘rdi-yu, uni tanib qoldi va ko‘chada loyga yiqilib tushgan odam ekanini bilgach, yana kulib yubordi. And­riyning avzoyi buzuqqa o‘xshamas, o‘zi chiroylikkina yigit edi. Qiz xaxolab kulib, ancha vaqtgacha uni masxara qildi. Bu sohibjamol qizning qiliqlarida polyak qizlariga xos yengil­tabiatlik bo‘lsa ham, lekin uning chiroyli, charos ko‘zlari mehr-vafodan darak berib, ishva bilan boqardi. Hokimning qizi dadil yurib, Andriyning oldiga keldi va charaqlab turgan tillaqoshini ­uning­ boshiga kiygizib, isirg‘asini labiga bosdi; zar bilan tikilib, piston qadalgan to‘r ro‘molini uning ustiga tashladi. Shunda ham talaba qimir etmas, qopga tushgan, qo‘l-oyog‘i bog‘langan kishidek tik turar edi. Qiz bo‘lsa, sho‘x polyak qizlariga xos tantiqlik bilan Andriyga har xil kiyimlar kiygizar, uni ming ko‘yga solib, mayna qilar edi, uning bu qiliqlari bechora talabani yanada battar uyaltirar edi. U qizning shahlo ko‘zlariga tikilgancha og‘zini ochib, ag‘rayib qoldi. Shu payt eshik tomonda taqillagan ovozni ­eshitib, qiz cho‘chidi. Andriyga darrov karavot tagiga bekinishni buyurdi; xotirjam bo‘lgandan keyin cho‘ri kanizagi tatar xotinni chorlab, ­yigitni sekingina bog‘ga chiqarib, devordan oshirib yuborishni tayinladi. Biroq tala­ba ­osonlik bilan devordan oshib keta qolmadi. Qorovul uyg‘onib qolib, uning oyog‘iga rosa soldi. G‘alvani eshitib, yig‘ilgan xizmatkorlar ko‘chada uni ko‘p savaladilar. Bechora zo‘rg‘a qochib qutuldi. Bundan keyin qizning uyiga yaqin borish xavfli bo‘lib qoldi, chunki hokimning xizmatkor va chokarlari juda ko‘p edi. Yana bir kun qizga butxonada duch kelib qoldi. Qiz uni ko‘rib, xuddi qadrdon oshnasini uchratgandek, tabassum qilib qo‘ydi. Bir kun yana bir marta ko‘zi tushib qoldi, shundan keyin Koven shahar hokimi yurtiga ketib qoldi. Shahlo ko‘z qiz qaraydigan darchadan endi yuzi tovoqdek birov qarar edi. Boshini quyi solib, otning yoliga tikilib, parishonhol borayotgan And­riy shu xayollar bilan band edi.

Bu orada ularning uchovi ham ko‘kalamzor biyobon quchog‘iga kirib ketdilar; o‘tlarning baland­ligidan ularning qora telpaklarigina ko‘rinar edi.

Xayol surib borayotgan Bulba boshini ko‘tarib:

– Ha, ha, azamatlar, nega damingiz chiqmaydi. Tarki dunyo qilgan kishilardek xomush borasiz­lar! Qo‘yinglar! Xayollarni tashlanglar! Qani, bir chekishib olaylik, so‘ngra otimizga shig‘ov berib, bir uchaylik, qush ham yetolmasin! – dedi.

Kazaklar otlari yoliga engashib olib, o‘tlar ichida yo‘qolib ketdilar, qora telpaklari ham ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. Bosilib ketayotgan o‘tlarning shovullashigina ot qo‘yib ketayotganlarning izini ko‘rsatar edi.

Bulutlardan tozalangan osmonda oftob o‘zini ko‘rsatib, sahroga nurini to‘kib, jon kirgizganiga ancha bo‘ldi. Kazaklarning ko‘nglini xira qilib, xomushlikka solib turgan narsalar bir lahzada yo‘qolib, ko‘ngillari ochilib ketdi.

Dasht borgan sari go‘zallashdi. U zamonlarda butun Janub, hozirgi Novorossiya yerlari to Qora dengizgacha odamzod oyoq bosmagan biyobon edi. Bu bepoyon ko‘kalamzor yerlar aslo omoch ko‘rmagan, faqat maydon ichiga kirganda go‘yo chakalakka kirgandek ko‘milib ketgan otlargina bu yerlarga oyoq bosardi. Tabiatda bundan boshqa chiroyli manzara bo‘lmas. Yer yuzi kun sarig‘iga bo‘yalib, tovlanib turgan bepoyon suvga o‘xshar, bu suvning betiga rang-barang gullar sochilgan edi. Baland bo‘yli nozik o‘tlar orasidan ko‘k, qizil, yashil, lola va chuchmomalar, sariq gullar, bo‘tako‘zlar bosh chiqarib turardi. Kim bilan, qayerdandir bu yerga kelib tushib ko‘kargan bug‘doy pishay deb qolgan. Bu o‘t- o‘lanlar tagida kakliklar bo‘yinlarini cho‘zib, xiromon yurar edi. Havo turli-tuman parrandalar ovoziga to‘lgan. Osmonda qanot yoyib, bir joyda turgan qar­chig‘aylar o‘tlar orasiga tikiladi. Bulutdan chetroqda uchib borayotgan bir gala yovvoyi g‘ozlar ovozining aks-sadosi qayerdadir uzoqdagi ko‘ldan eshitilar edi. O‘t ichidan uchib chiqib, ko‘m-ko‘k havo to‘lqinlari ichida qanot qoqib cho‘milayotgandek qanot qoqib-qoqib osmonga chiqqan oqqush ko‘zdan g‘oyib bo‘lib ketdi, faqat bir qora nuqtadek ko‘rindi, ana quyosh nuri ichida pirillab o‘ynadi. Bu dasht-u biyobon muncha ham go‘zal!

Yo‘lovchilar ovqatlangani va bir necha daqiqa dam olgani to‘xtadilar. Ularga hamroh bo‘lib borayotgan o‘n kazak otdan tushib, araq solingan zarang idishlarni bog‘langan joyidan yechib oldilar. Moy bilan non yoki bittadan patir yedilar, mador bo‘lsin deb, bir kosadan may ichdilar, chunki Taras Bulba yo‘lga chiqqanda ko‘p ichishga ijozat bermas edi. Andak xo‘rak qilib olgach, kechgacha yana yo‘l yurdilar. Kechqurun dasht tamomila o‘zgarib, boshqa tusga kirdi. Rang-­barang turlanib turgan keng dala botayotgan kunning oxirgi nuridan yorishib, keyin sekin-sekin qorong‘ilasha bordi. Soyaning yurishi va ko‘kalamzorning tim ko‘k rangga bo‘yalib borishi aniq ko‘rinib turardi. Yerdan ko‘tarilayotgan bug‘ quyuqlashdi, har bir gul, har bir o‘lan anbar bo‘yi sochar, butun dasht xushbo‘y hidlarga to‘lgan edi. G‘ira-shira qorong‘i bosgan osmon yuziga, go‘yo kattakon bir cho‘tka bilan surtilgandek, qizg‘ish zarhal yo‘l tushdi; goh-gohida yengilgina barra bulutlar parcha-parcha bo‘lib o‘tar edi. Dengiz to‘lqini­ning shamolidek mayin shabada o‘t-o‘lanlar boshini o‘pgandek mayin esib o‘tar, odam yuzini silar edi. Kunduzdagi nag‘malar tinib, endi boshqa nag‘malar boshlandi. Ola-bula yumronqoziqlar inlaridan chiqib, cho‘qqayib o‘tirib chiyillashar, chigirtkalar qattiqroq chirillasha boshlardi. Gohida uzoqdagi ko‘ldan g‘ozlar ovozi chiqib, havoni jaranglatardi. Yo‘lovchilar dalaning o‘rtasida to‘x­tab yotgani joy axtardilar. O‘t yoqib, qozon osib, umoch pishirdilar, qozondan chiqqan bug‘ osmonga chirmashar edi. Kazaklar ovqatlangach, otlarini o‘tlagani qo‘yib yubordilar va to‘nlarini taglariga to‘shab yotdilar. Osmondagi yulduzlar ularga qarab turardi. O‘tlar orasidagi qurt-qumursqalarning guvillagan, chirillagan, shitirla­gan ovozi tun qorong‘isida ularning qulog‘iga bir nag‘madek eshitilar, sof havoda go‘yo tozala­nib, uyquga tolganlarni allalagandek bo‘lardi. Mabodo, ulardan birortasi o‘rnidan tursa butun dala uning nazarida yiltiragan rang-barang hasharotlarga to‘lgandek ko‘rinar edi. Gohida o‘tloq­larda, daryo bo‘ylaridagi qamishzorlarda yongan o‘tda qop-qorong‘i osmonning bir parchasi yorishar va ayni shu mahal Shimol tomonga uchib ketayotgan qator-qator g‘ozlar oq-qizilga tozlanib yaraqlab ketar edi, kecha qorong‘isida go‘yo qizil ro‘mollar uchib ketayotganga o‘xshardi.

Yo‘lovchilar eson-omon bormoqdalar. Hech qayerda daraxt uchramadi, hali ham bag‘ri keng, go‘zal sahro. Unda-bunda yiroqdagi Dnepr dar­yosi bo‘ylaridagi daraxtlarning ko‘m-ko‘k uchlari ko‘rinib qolardi. Taras faqat bir marta uzoqda o‘t ichida qorayib ko‘ringan narsani ko‘rsa­tib: «Bolalarim, ko‘rdingizmi, hov ana chopib tatar ketyapti», – dedi. Uzun mo‘ylovi kichkinagina bosh uzoqdan baqrayib qaragach, tozi itdek havoni hidladi-da, kazaklarning o‘n uch kishi ekanliklarini ko‘rib, bir lahzada ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi. «Qani, bolalar, unga yeta olasizmi? ­Ovora bo‘lmanglar, hech yetolmaysiz, uning oti mening Shayton otimdan ham chopqir». Ammo Bulba, mabodo, biror yerda biqinib yotgan tatarlar bo‘lmasin deb ehtiyotini ko‘rib qo‘ydi. Dneprga quyiladigan Tatarka nomli anhor bo‘yiga yetib kelgach, otlari bilan suvga tushdilar, izlarini bekitmoq uchun suvda ancha yurgandan keyin chiqib, yana to‘g‘ri yo‘llariga ketdilar.

Bundan keyin yana uch kun yurgach, o‘yla­gan manzilga yaqinlashdilar. Havo salqinlashdi. Dneprning yaqinligi bilindi. Dnepr yiroqda yiltirab, ufqdan ayrilib ketgan qora yo‘ldek ko‘rindi. Daryoning shabadasi yuzga urdi, borgan sari yaqinlashib, nihoyat yerning yarmisini egalladi. Bu yerlar daryoning yayrab, oshib-toshib oqayotgan joyi edi. Suvning o‘rtasida unda-bunda paydo bo‘lgan orollar daryo suvini yanada ko‘proq yoyar, qirg‘oqlaridan oshirar, bunda uning to‘lqinlari na toshga, na tepaga uchramay, yayrab-yay­rab chayqalar edi. Kazaklar otdan tushib, kemaga mindilar. Uch soat suvda yurgandan keyin Xortitsa degan orol bo‘yiga yaqinlashdilar. Makonini doim o‘zgartirib turgan Sech shu yerda edi.

Daryo bo‘yida bir gala odam shovqin-su­ron ko‘­tarib, kemachilar bilan so‘kishar edi. Kazaklar otlarini rostlab oldilar. Taras ham o‘ziga oro berib, kamarini mahkamroq tortib, kerilib, mo‘ylovini silab qo‘ydi. O‘g‘illari ham o‘zlarini rostlab, qandaydir bir qo‘rq