автордың кітабын онлайн тегін оқу  Сақиналар әміршісі. Екі қамал. 2-том

Джон Рональд Руэл Толкин

ҮШІНШІ КІТАП

І тарау

Боромирдің кетуі

Арагорн дөңге жылдам көтерілді. Басын жерден көтермей, үңіліп, қайта-қайта еңкейе қарап келеді. Хоббиттер жаяу жүрісте шаң қаптырып кететіндері бар. Сондықтан олардың іздерін тіпті Қара салт аттылардың өзі де таба алмай біраз тер төксе керек. Дегенмен жолы болды деген осы — соқпақ жолдың бас жағы жылғамен ұласып кетеді екен. Ылғалды жерді кезіп жүріп, ақыры өз іздегенін тауып алды.

— Жақсы, жақсы, іздерін дұрыс-ақ тапқан екенмін, — деді ішінен. — Мына жерде Фродо дөңнің төбесіне қарай жүгірген. Сонда ол жақтан не көрді екен, а?! Содан кейін неге екенін кім білсін, келген ізімен кері жүріп, дөңнің етегіне қарай түсіпті. Хммм…

Арагорн не істерін білмей абдырап қалды. Бағанағы осы биікке шықсам, жол табуға көмектесетін бір дерек қолыма ілігер деген үміті желге ұшқандай. Оның үстіне уақыт та тым қысқа. Кенет тұрған жерінен алға қарай ұмтылды да, дөңкиіп-дөңкиіп жатқан тастардың үстінен аттай салып, сүрініп-қабынып, баспалдақтармен жоғары қарай жүгіре жөнелді. Төбеге шықты да, жанталасып жан-жағына қарай бастады. Әйтеуір мына шым-шытырық болып шиеленісіп кеткен мәселенің қалай да бір шешімі болуы керек қой деген ойдан арыла алмай тұр. Бірақ айнала күңгірттеніп, күн тұтылғандай, күллі дүние өзімен бірге күңіреніп, әлдеқайда бір алыста қалғандай көрінді. Ол солтүстікке бұрылып, сосын тағы да біраз төмен қарап тұрды да, қайтадан солтүстікке көз салды, бірақ шалғайда жатқан өркеш-өркеш дөңдерден басқа дәнеңе де көзіне ілінер емес. Олардың ар жағынан кең шеңбер сызып, ақырын төмендеп ұшып келе жатқан бүркіт секілді алып құсқа көзі түсті. Ол бірдеңені байқап қалармын деген оймен айналасына сұқтана қарауын тоқтатпады. Сол сәтте өзеннің батыс жағалауынан, орманның төменгі жағынан шығып жатқан дауыстарды естіп қалды. Бірден ширығып, елең етті. Даңғырлаған айғай-шудың қатты шығып жатқанына қарамастан, орктардың ащы дауыстарын жазбай таныды.

Кенет күтпеген жерден алыстағы төбешік жақтан соқтығысқан алып мүйіз дауысының қатты шыққаны соншалық, жаңғырығы гүрілдеген сарқыраманың дауысымен араласып, құлақты жарып жіберердей болды. «Боромирдің мүйізі!» — деп айғайлап жіберді. «Оған көмек қажет!» Ол ештеңеге қарамастан, жанұшырып баспалдақтармен төмен жүгіріп, соқпақ жолға түсті. «Қап! Бүгін неге жолым болмай кетті?! Не істесем де, теріс кетіп жатыр. Сэм қайда жүр өзі?».

Жүгіріп келе жатып, айғайдың ұлғайып бара жатқанын сезді, бірақ мүйіз дауысы бәсеңдеп қалғандай болды. Енді дауыс тағы да бір рет жанұшыра шықты да, аяқастынан тына қалды. Мүйіздің соңғы шыққан дауысынан кейін орктардың тыныштықты тіліп түсетін ащы айғайлары тіпті күшейе түскендей. Арагорн соңғы төбеден ортекеше секіріп, алды-артына қарамастан жүгіріп дөңнің етегіне жеткенше айғай да, дауыстар да естілмей қалды. Солға бұрылып, дауыс шыққан жаққа қарай беттеген сайын мүлдем тыныштық орнады. Жарқыраған алмас қылышын қынабынан жарқ еткізіп суырып алды да, «Элендил! Элендил!» деп ұрандата жөнелді.

Парт Галеннен шамамен бір жарым шақырымдай жердегі көлге жақын орналасқан шағын алаңқайдан Боромирді тауып алды. Ол үлкен ағашқа арқасын беріп, сүйеніп отыр екен. Арагорн қасына жақындап келгенде ғана оның денесіне қаптаған қара қауырсын жебелер қадалғанын көрді. Қылышы әлі де қолында болғанымен, сабы сынып қалыпты. Екіге қақ бөлінген мүйізі де жанында екен. Айналасында, тіпті аяғының астында ажал құшқан сансыз жексұрын орктар үйіліп жатыр.

Арагорн оның қасына тізерлеп отыра кетті. Боромир сол сәтте көзін ашып, бірдеңе айтуға тырысты. Аузынан шыққан сөзді әрең дегенде түсінді.

— Мен Сақинаны Фрододан тартып алмақшы болдым, — деді ол. — Өкінішті. Соның өтеуі осы болар! — Оның жанары қылышынан ажал тапқан жауларына түсті. Кем дегенде жиырмаға жуығын қырып тастапты. — Хоббиттердің барлығын орктар ұстап алды. Меніңше, оларды қазір байлап тастаған шығар, әлі өлтіре қоймайды. — деп үндемей қалды да, шаршаңқы түрмен көзін жұмды. Біраздан кейін қайтадан есін жиып, сөйлей бастады.

— Қош бол, Арагорн! Сен Минас Тиритке барып, менің елімді, менің халқымды қорға! Мен жеңілдім.

— Жетпегені сол еді! Ол не дегенің?! — деген Арагорн оның қолынан ұстап, маңдайынан сүйді. — Сен жеңіске жеттің. Дәл сен сияқты сұрқия жауды ойсырата жеңіп, жандарын жаһаннамға жіберген батырлар көп пе еді?! Тыныштал! Демалып ал! Күшіңді сақта! Минас Тирит құламайды, құламауы тиіс.

Боромир күлімсіреді.

— Олар қалай қарай кетті? Фродо да сол жерде болды ма? — деп сұрады Арагорн.

Бірақ Боромир бұған кері тіл қатпады.

— Қап! Жалған дүние-ай! Орны толмас өкініш! — деді Арагорн. — Денетордың мұрагері, Күзет мұнарасының билеушісі де бұл өмірден осылайша өтіп кеткені ме?! Қандай аянышты, қандай өкінішті ажал еді?! Енді Одақ та жоқ, бәрі бітті. Бұл — менің тарапымнан кеткен қателіктің нәтижесі. Бәріне мен кінәлімін. Бұл жерде жеңілген біреу бар болса, ол — менмін. Гэндальф маған бекер-ақ сенім білдірген екен. Енді не істесем болады? Боромир маған Минас Тиритке баруды аманат етіп кетті, мен де аманатқа қиянат жасамай, орындағып келіп-ақ тұр. Бірақ Сақина қайда, оны тағып жүрген иесі қайда? Мен оларды енді қайдан табамын? Қалайша мен апаттан сақтап алып қаламын?

Көзінен сорғалап аққан жасына ие бола алмай, оның басын төмен салбыратқан күйі қолынан ұстап біраз тұрды. Гимли мен Леголас оларды осылай мелшиіп тұрған кейпінде тауып алды. Олар дымдарын шығармастан, аңшылықта жүргендей ағаштардың арасымен жүріп, батыс жақ беттегі баурай тұсынан келді. Гимлидің қолында балта, ал Леголастың қолында ұзын пышағы бар екен, жебесінен дым қалмапты. Алаңқайға шыққан кездегі таңданыстан екеуінің ауыздары аңқиып қалды. Дегенмен не болғанын өз көзімен көрді де, мән-жайды түсіне қойды. Енді, міне, үшеуінің де бастары салбырап, қайғыдан қан жұтып тұр.

— Қандай өкінішті! — деді Леголас Арагорнның қасына келіп, — біз аң аулауға шыққан едік. Орманда құмырсқадай қаптаған сұмырай орктарды қырып тастадық, бірақ одан не пайда?! Одан да осы жерде болғанымыз дұрыс болар еді ғой. Біз бұл жерге мүйіздің дауысын естіген соң келіп тұрмыз, бірақ кешігіп қалдық. Ойпырмай, сіз ауыр жарақаттанған сияқтысыз ғой?

— Боромир қаза тапты, — деді Арагорн. — Мен дін аманмын, мен де оның қасында болған жоқпын. Мен төбеде жүргенде, хоббиттерді қорғаймын деп өзі опат болса керек.

— Хоббиттер! — деп айғайлап жіберді Гимли. — Олар қайда? Фродо қайда?

— Білмеймін, — Арагорнның дауысы шаршаңқы шықты. — Боромир өлмей тұрып оларды орктардың байлап алып кеткенін және әлі де тірі болулары мүмкін дегенді айтқан еді. Мен оған Мерри мен Пиппиннің артынан еріп отыруды ұсындым, бірақ олардың қасында Фродо не Сэмнің болған-болмағанын сұрамаппын. Есімді жиып, сұраймын дегенше, өздерің де көріп тұрғандай тым кеш болып кетті. Бүгін істеген ісімнің қиюы қашып, ештеңенің бабын таба алмай жатырмын. Ал енді не істейміз?

— Біз алдымен қаза тапқан батырымыздың жағдайын жасайық, соңғы сапарға лайықты құрметпен шығарып салайық, — деді Леголас. — Біз оны арам өлген адамдай мына сұрқайы орктардың арасында қалдыра алмаймыз ғой.

— Десек те, біздің асыққанымыз дұрыс болады, — деді Гимли. — Оның өзі де біздің мұнда ұзақ қалғанымызды қаламаған болар еді. Біз ана оңбаған орктардың іздерін суытпай, арттарынан баруымыз керек. Кім біледі, мүмкін жолдастарымыздың біразы әлі де тірі шығар.

— Бірақ Сақина иесінің нақты қайда екенін біз білмейміз ғой, — деді Арагорн. — Біз оны тастап кете аламыз ба, онымыз дұрыс болар ма екен? Алдымен айналаны жақсылап іздеуіміз керек шығар. Дүние неткен айналмалы еді, тағы да таңдау жасауымызға тура келеді.

— Ендеше, алдымен ең маңызды деген нәрсені қолға алайық, — деді Леголас. — Асыл жолдасымызды ақтық сапарына аттандырып, барлық жөн-жоралғысымен шығарып салатын, басына құлпытасын орнатып кететін қолымызда не құралымыз, не уақытымыз жоқ. Тым құрыса, тастарды үш жақтан үйіп, бір белгі қалдырайық.

— Оның өзін жасау үшін көп уақыт жұмсауымыз мүмкін. Оның үстіне, су маңында болмаса, жақын жерден тас та көрінбейді, — деді Гимли.

— Ендеше, оны барлық қару-жарағымен, оған қоса өзі ажал құштырған жауларының да саймандарын қосып қайыққа салып жіберейік, — деді Арагорн. — Біз оны Раурос сарқырамасымен ағызып, Андуинге бұрып жібереміз. Гондор өзені оның денесінің ешқандай зұлымдардың жемтігіне айналып, қор болмауына бас-көз бола алады.

Олар жылдам орктардың денесін тауып, тінту жүргізді. Табылған қару-жарақтарын, сынған сауыттары мен дулығаларын, қалқандарын жинап алып, тау қылып үйді.

— Қараңдар! — деп айғайлады Арагорн. — Іздер! Міне, іздер! — Ол тау болып үйіліп жатқан қару-жарақ үйіндісінің арасынан табақша кейпіндегі қылпылдаған жүзі бар, алтынмен безендірілген, қызыл түсті екі пышақты суырып алды. Одан кейін тағы да қызыл түсті тастармен безендірілген қара пышақтарды тапты.

— Орктар мұндай қару ұстамайды! — деді ол. — Бұларды хоббиттер қолданатын. Орктар, сөз жоқ, оларға шабуыл жасап, тонап алған. Бірақ пышақтардың қайдан келгенін білгендіктен, олар өздері иемденуге қорықса керек. Бұл — Мордордың дұғасынан сақтайтын, батыстан келген бұйым. Демек, біздің достарымыз әлі де тірі болса, оларда ешқандай қару жоқ деген сөз. Мен мына пышақтарды өзіммен алып жүретін боламын. Кім біледі, күндердің күні өз иелеріне табыстайтын да болармын.

— Ал мен, — деді Леголас, — тапқанымша жебелердің барлығын жинап алайын, әйтпесе сауытым босап қалған болатын.

Сол жерде жатқандардың кеуде тұсынан, қастарынан сынбаған, әлі де қолдануға жарамды бірнеше жебе тауып алды. Бұл жебелер де орктардың жебесіндей емес, ұзынырақ екен. Барлығын мұқият тексеріп шықты.

Арагорн болса, өлгендерді қарап шықты да:

— Мына жерде жатқандардың көпшілігі Мордордан емес. Кейбіреулері солтүстіктен келген сияқты. Орктар жайлы бар білетініме сүйенсек, Тұманды тау жақтан болуы тиіс. Дегенмен маған белгісіз, таныс еместері де бар екен. Бұлардың киім киістері де мен танитын орктардан мүлде бөлек, — деді.

Ажал құшқан орктардың саны төртеу екен. Алып денелі, қараторы, қысық көзді, жуан аяқты төртеуінің де дене бітімдері ерекше болып шықты. Жүзі жалпақтау келген, қысқа қылыштарының өзі орктардың әдеттегі қисық қылыштарынан мүлде басқаша өңделіпті. Шіліктен жасалған садақтары ұзындығы мен пішіні жағынан қарапайым адамдардыкіне қатты ұқсайды. Олардың қалқандарына қап-қара алаңқайдың ортасындағы кіп-кішкентай аппақ қолдың суреті бейнеленіпті. Ал дулығаларында «С» рунасы белгісіз бір ақ металлдан жасалып, таңбаланған.

— Мен мынадай гербті бұрын-соңды ешқашан көрмеппін, — деді Арагорн. — Бұл нені білдіреді екен?

— «С» деген Саурон дегенді білдіреді, — деді Гимли. — Мұны оқу оп-оңай.

— Жоқ, — деді Леголас. — Саурон эльф руналарын қолданбайды.

— Сондай-ақ ол өзінің есімін де оңайлықпен әшкере етпес еді, тіпті оны аузыңа алуға да рұқсат етпейді, — дегенді қосты Арагорн. — Ол ақ түсті мүлде қолданбас еді. Барад-Дурға қызмет ететін орктардан Қызыл көздің таңбасын көбірек байқаймын. — Ол біраз уақыт ойланып тұрып қалды. — Меніңше, «С» деген Саруман дегенді білдіреді, — деді ақырында. — Изенгардтың бойын ашу-ыза жаулап алған, сондықтан батыс қазір біз ойлағандай соншалықты қауіпсіз емес… Сонымен қатар ол Гэндальфтың құлауынан да хабардар болса керек. Мориядан шыққан ізкесушілер Лориэннің қырағылығының әлсіреген тұсын дөп басып, осы жолды айналып өтіп, Изенгардқа басқа жақпен келген. Орктардың қимылдарына көз ілеспейді. Бірақ Саруманның жаңалықты біліп отыратын тағы басқа жолы болған. Ана аспанда қалықтап ұшып жүрген құстар естеріңде ме?

— Біздің жұмбақ шешіп тұратын уақытымыз жоқ, — деді Гимли. — Жүріңдер, Боромирді алып кетейік.

— Бірақ түптің-түбінде біздің осы құпияны шешуімізге тура келеді, сонда ғана дұрыс жолды таба аламыз, — деп жауап берді Арагорн.

— Мүмкін, дұрыс таңдау бұл жерде жоқ та шығар, — деді Гимли ақырын ғана.

Қолына балтасын алды да, бірнеше бұтаны шауып алды. Оларды садақ адырнасымен буып байлады да, зембілді өз жамылғыларымен жапты. Жолдастарының денесін осы зембілге салып алды да, жағалауға қарай кетті, қасына оның соңғы шайқасынан тапқан олжаларын, бүкіл қару-жарақтарын қоса салып қойды. Жол қысқа болғанымен, жұмысы қиын еді, себебі Боромир бойы ұзын, күшті әрі алып денелі адам болатын.

Арагорн досының өлі денесінің қасында күзетте қалды да, Гимли мен Леголас Парт Галенге қарай асыға басып жүріп кетті. Оған дейін бір жарым шақырымнан асатын жол бар. Арада біраз уақыт өткен соң екеуі екі қайық алып қайтып келді.

— Өте түсініксіз әрі қызық жағдай, — деді Леголас. — Жағалауда тек екі қайық бар екен. Басқасын таба алмадық.

— Ол жерде орктар бар ма екен? — деп сұрады Арагорн.

— Біз олардың іздерін байқай алмадық, — деді Гимли. — Егер ол жерге орктардың аяғы жеткен болса, бәрінің көзін құртып, жүктерді де жойып жіберетін еді ғой.

— Қай жерге баратынымызды қарап келейін, — деді Арагорн.

Содан кейін олар Боромирдің денесін әрі қарай алып кететін қайықтың ортасына салды. Эльфтің жамылғысымен сұр қалпақты бүктеді де, оның басының астына жастық етіп төседі. Ұзын қою шашын ретке келтіріп, иығына түсіріп қойды. Белінде Лориеннің алтын белдігі жарқырап тұр. Дулығасын басының жоғары жағына орналастырды да, тізесінің үстіне қылышының қалдықтары мен мүйізін қойды, аяғының астына өзі өлтірген жауларының қылыштарын салды. Содан кейін қайықтың тұмсығын екінші қайыққа байлап қойды да, суға итеріп шығарды. Қайықтар да бұлардың жүректі қарс айырған қайғыларын сезіп келе жатқандай жағалау бойымен ақырын жүзіп барады. Қатты ағысқа жеткенде, жалт бұрылып, Парт Галеннің жасыл көгалынан тез алыстап кете барды. Тол Брандирдің құлама беткейі жарқырап көзге түседі. Күн де бұл кезде тас төбеге көтеріліпті. Олар аяңдап оңтүстікке қарай жылжи бастағанда, Рауростың жоғары көтерілген түтіні жүргіншілердің көз алдарында алтын түстеніп жарқырап көріне бастады. Сарқыраманың арқыраған гүрілі мен шуы желсіз ауаны жарып жіберердей болды.

Қайғыдан қан жұтқан үшеуі қайықтың байлаулы тұмсығын ағытып жіберді. Оның ішінде суға кеудесінен бастап батып бара жатқан, қарбаласы мол өмірдің күйбең тіршілігінен тыным тапқан Боромир жатыр. Ағыс оның қайығын іліп алып кетті, ал екінші қайық ішіндегі ескектің салмағымен орнынан қозғалмай тұрып қалды. Боромир бұлардың қасынан жүзіп өтті. Ол жатқан қайық жарқыраған сәуленің арасынан қарайған нүкте болып көрініп тұрды да, көзді ашып-жұмғанша ішінде көзден ғайып болды. Раурос сарқырамасы тоқтамастан зарлап жылап, жоқтап келеді. Өзен Боромирді, Денетордың ұлын қабылдап алды, енді ешкім оның таңертең Минас Тириттегі Ақ мұнарада тұрғанын көре алмайды. Алайда біраз жыл өткен соң, Боромирдің қайығы сарқырамадан өтіп кеткен соң оны Осгилиат [1] пен Андуиннің теңізге құяр сағасының жанынан көрдік деп айтушылар табылады.

Көкіректері қарс айырылып, қайғыдан қан жұтқан үш дос қайықтың соңынан қарап біраз уақыт үнсіз отырды. Бірінші болып тіл қатқан Арагорн болды.

— Оған жұрт Ақ мұнараның үстінен қарап тұрып, еске алатын болады, — деді ол, — бірақ, өкінішке орай, енді ол ешқашан бізге қайтып келмейді.

Содан кейін ол ақырын дауыспен ән сала бастады:

Батпағы бар, шөбі бар,
Қайғысы бар, мұңы бар,
Рохан қолдап өсірген,
Даланы бұл кім ұғар.
Жалтыраған күмістей,
Есіп тұрған желі бар,
Көкіректі, мейірімді,
Итеретін дауылдай,
Желдей жүйрік селі бар.

«Бүгін маған алыстан,
Шалғайдағы батыстан,
Жаңалығың бар ма еді,
Алып келген әр тұстан?
Боромирді көрдің бе,
Шапақ нұры таңда ұшқан?»
Тас қараңғы түнекте,
Мына мені зар қысқан.

«Жолықтырдым мен оны,
Батпақ басып құм кешіп,
Орман, шөлден даладан,
Үні оның тұрды есіп,

Сәйгүлігін желдіріп,
Шауып өтті батырың,
Одан бері өтті ғой,
Жылжып әр күн ақырын».

— Уа, Боромир, бармысың,
Сені іздедім, арысым.
Мұнарадан батыста,
Шалғайдағы жардан да,
Естілмеді-ау дауысың.
Дулығаң да жарқырап,
Көрінбеді, арысым»

Оның жүректі тіліп кеткен жоқтауын Леголас іліп әкетті де, досынан айырылғанын айтып, құйқаны шымырлатып, зарлай жөнелді:

Оңтүстіктің ыстық желі соғады,
Аптап оты, шоқтай ыстық қарады.
Құм жағалау, сыңсып жатыр қамыс та,
Бәрі артта қалды, әне, алыста.

Онымен тек құстың әні жарысып,
Теңіз жұпар, жарқырайды таңғы шық.
«Оңтүстіктен не көрдің сен, самал жел,
Боромирдей хас батырды таба ма ел?

Қазір қайда жүзіп батыр жүр екен?
Қайда кетті, сұрақтарды үдетем.

Көптен бері көрінбейді қасымда
Көзден ағып таусылады жасым да,
Қан жұтсам да қайғы-зардан мына мен,
Қайтып маған келмейді ол расында».

«Таба алатын оны мүлде айла жоқ,
Боромирім сұрамаңыз қайда деп!
Талай батыр жер құшады, білеміз,
Салқын желмен солтүстікте жүреміз.

Менің мәңгі тыныштықта әлемім,
Сан мың батыр бәрін сонда жібердім.
Кіп-кішкентай мініп алып қайыққа,
Жүзіп олар бет алады ғайыпқа».

«Уа, Боромир! Адам ізі бастайды,
Оңтүстіктің жолы ешқайда қашпайды.
Кім жүрмеген бұл жолменен білесің,
Қайыршыны, теңізшіні көресің!»

Бірақ бұны ешкімі де көрмеген,
Теңізден де кемелерді тербеген.
Алыс жатқан жағалаудан құрғақтан,
Ешкімі де білмейді екен сұратқам.

Леголастың жоқтауынан кейін өксігін әлі де баса алмаған Арагорн әрі қарай жалғастырып:

Рауростан шалғайда ма, қараймын,
Солтүстіктен жел соғады талай күн.
Тас бағандар бойыменен салқын жел,
Солтүстіктің жел тербеген қалпын көр.

Дөндердің де арасынан мүйіздің,
Үн шығар деп, үмітімді жиі үздім.
«Солтүстіктен хабар бар ма, діндәр жел,
Боромирді бар ма екен көрген ел?

Орман іші сыңсыған, Андуині аңқыған,
Кездестің бе онымен солтүстікте шалқыған.
Солтүстікке дөндерді де мекендеп,
Жүрген жоқ па еліме мен кетем деп?»

«Сан мыңдаған жауларымен шайқасқан,
Қорықпайды, соғыстан да айқастан.
Морт сыныпты оның семсер қылышы,
Қалқан тесті, кетті оның тынышы.

Оқ өтіпті, тесіліпті темір құрсау қалқаны,
Жағалауда дамылдаумен атыпты оның әр таңы.
Ескі сонау жағалаудан хабары оның жетіпті,
Рауростағы бір аралда, мәңгі ұйқыға кетіпті».

«Уа, Боромир, сағыныш ең кеудеде,
Күтеді жұрт келмей кеттің сен неге?»
Күзетшінің мұнарасы, алтын Минас Тириті,
Күн батқанша көз алмайды жұрты менен мүриті.

Қарап жатар батыс жаққа көз алмай,
Сағынышқа, қайғыға бұл төзе алмай!

Қан жылаған жүректегі шерін осылайша сыртқа шығарған үшеуі қайықтарын кері бұрды да, ағысқа қарсы жүзіп, Парт Галенге қарай бет алды.

— Шығыс желін маған қалдырдыңдар, — деді Гимли, — бірақ мен ол туралы ештеңе айта алмаймын.

— Ол солай болуы тиіс, — деді Арагорн. — Минас Тиритте шығыс желі туралы жақ ашпайды, барлығы үнсіз шыдап бағады. Не десек те, Боромир өз жолын тауып кете барды, енді біз де өз таңдауымызды жасауымыз керек.

Ол жерге еңкейіп, жасыл көгалды мұқият барлап, шұғыл қарап шықты.

— Бұл жерде орктар болмаған, — деді ол. — Бұған қоса, ендігі жерде бірдеңені дәлелдеп айтудың өзі қиын. Біздің ізіміз бұрынғылармен қосылып, араласып кеткен, бірінің үстін бірі жауып жатыр. Фродоны іздей бастаған уақыттан бері мұнда хоббитердің біреуі болған-болмағанын да дөп басып айта алмаймын. — Ол жағалаудағы жылғаның өзенге барып құйып жатқан жеріне, бұрынғы орнына қайтып келді. — Міне, мына жерде іздер анығырақ көрінеді екен, — деді ол. — Хоббит суға кіріп, қайта шыққан. Алайда одан бері қанша уақыт өткенін айта алмаймын.

— Бұл жұмбақтың шешуін қалай шешпексіз? — деп сұрады Гимли.

Арагорн бірден ештеңе деп тіл қата қоймады, лагерьге қайтып келді де, қол жүктерін бір тексеріп шықты.

— Мына жерде екі жүк жетіспейді, — деді ол. — Біреуі — Сэмдікі. Ол әжептәуір үлкен әрі ауыр болатын. Мен бұл жұмбақтың шешімін тапқан тәріздімін. Фродо қайықпен кеткен, оның малайы да онымен бірге кетсе керек. Фродо, менің ойымша, біз бәріміз кетіп қалғанда қайта оралған болуы керек. Мен дөңге көтеріліп келе жатқанымда Сэмді жолықтырған болатынмын, оған артымнан еріп отыр деген едім. Алайда ол, көріп тұрғандарыңдай, өз түйсігін тыңдаса керек. Ол өз қожайынының ойын дұрыс болжап, Фродо жүзіп кетпей тұрып осы жерге келіп алған. Сэмсіз жүзіп кету оңай емес!

— Бірақ ол неге бізді тастап кетті, тіпті қоштаспады да ғой? — деп сұрады Гимли. — Мұнысы қызық екен, тіпті де түсіне алмадым.

— Не болса да батыл әрекет! — деді Арагорн. — Менің ойымша, Сэм дұрыс істеген. Фродо өзімен бірге Мордорға достарын апарып, ажал құштырғысы келмесе керек. Қанша дегенмен, өзінің баруы керек екендігін түсінген. Ол біздің қасымыздан кеткен соң бізге белгісіз болып тұрған бір жағдай оны батыл қадамға баруға итермелеген. Сондықтан да ол өз қорқынышын жеңіп, күдігін сейілткен.

— Мүмкін, орктар оған шабуыл жасап, қашып кеткен шығар, — деп Леголас өз болжамын айтты.

— Оның қашқанына күмәнім жоқ, — деді Арагорн, — бірақ орктардан қашпаған деп ойлаймын.

Арагорн Фродоның аяқасты батыл шешім қабылдап, не себепті кенеттен қашуы қажет болғаны жайындағы өз ойын ашып айтпады. Ол Боромирдің соңғы сөздерін тісінен шығармай, ұзақ уақыт бойы құпия ұстады.

— Меніңше, бір нәрсе айқын бола бастаған сияқты, — деді Леголас. — Фродо өзеннің бұл жағалауынан кетіп қалған. Қайықты алып кеткен де сол. Өзімен бірге Сэмді де ерте кетсе керек, өйткені оның ауыр жүгін тек Сэм ғана көтере алады.

— Біздің де алдымызда үлкен таңдау тұр, — деді Гимли, — қалған қайықты алып, Фродоның артынан барамыз ба, әлде жаяу орктардың ізімен жүреміз бе? Ана жолда да, мына жолда да үміттің оты аз. Алтын уақытымызды жоғалтып алдық.

— Ойлануға мұрша беріңдерші! — деді Арагорн. — Менің таңдау жасауым қажет. Осы бір сәтсіз әрі бақытсыз күннің шырмалған бағытын өзгертуім керек! — Ол біраз уақыт үнсіз тұрып қалды. Ләм деп тіл қатпады. — Мен орктардың артынан барамын, — деді бір кезде. — Мен Фродоны Мордорға апарып, онымен бірге соңына дейін болар едім, бірақ қазір із кесуді бастамасам, тұтқындардың азапталып өлуіне себепкер боламын. Дәл қазір жүрегім айқын жол нұсқап тұр! Сақина сақтаушысының тағдыры бұдан былай менің қолымда емес. Одақ өз таңдауын жасаған. Бірақ біздер, осында қалғандар, бойымызда күшіміз, кеудемізде жанымыз барда, өз жолдастарымыздан бас тартпауымыз керек! Жүріңдер! Біз шұғыл түрде шабуылға шығуымыз қажет! Аса маңызды емес, артық деген заттардың барлығын осы жерге қалдырып кетеміз. Біз енді күн демей, түн демей жол жүретін боламыз.

Олар судан соңғы қайықты шығарып алды да, ағаштар жаққа апарып тастады. Оның ішіне осы сапарда өздеріне қажет болмайтын, онсыз күн көруге болатын, алып жүруге ауыр басы артық заттарының барлығын үйіп жинап қойды. Содан кейін олар Парт Галенді артқа тастап, суыт жүріп кетті. Олар Боромир ажал құшқан алаңқайға жеткен кезде тал түс болған еді. Осы жерден орктардың сайрап жатқан іздерін анық көрді. Оны ажырату үшін тіпті ешқандай артық күштің керегі де болмады.

— Мұндай іздерді басқа ешкім қалдыра алмайды, — деді Леголас. — Менің ойымша, олар жолдарындағы кездескен, көрінген тірі тіршіліктің барлығын таптап, жаншығаннан жандары жайланып, ләззат алатын сияқты.

— Олар өте шапшаң жүріп отырса керек. Соған қарамастан, тіпті де шаршамаған секілді, — деді Арагорн. — Кейінірек бізге олардың ізін қатты, тақыр жерден іздеуімізге тура келеді.

— Кеттік арттарынан! — деді Гимли. — Гномдар да жылдам жүреді және орктармен салыстырғанда, шаршай қоюлары да шамалы. Дегенмен жорығымыз ұзақ болатын секілді. Уақыт оларға қарасып-ақ тұр, әттең! Уақыт олардың жағында.

— Иә, — деп Арагорн келіскенін білдірді, — біздің барлығымызға да гномдардың шыдамдылығы керек. Ал, не болса да, кеттік! Үміттің бар-жоғына қарамастан біз өз жауымыздың артынан еріп отырамыз. Егер біздің жолымыз болып, бірінші болып жетсек, олардың соры қайнайды деген сөз. Біз бұрын-соңды естілмеген, ешкім көрмеген аңшылық жасаймыз. Ол туралы үш халық — эльфтер де, гномдар да, адамдар да хикая ретінде айтып жүретін болады! Батыр да ержүрек үш аңшының хикаясы!

Ол бұғыларша алға жылжып, ағаштардың арасын құдды жүзіп жүрген секілді шарлайтын. Артынан ерген екеуін алға бастап, Арагорн жол көрсетіп келеді. Бағыты мен бағдарын анықтап алған жолаушылар бір сәт тыным таппай, шаршау дегенді білместен, күн-түн демей, тек ілгері жүрумен болды. Осылайша суыт жүрген үшеуі көл жағасындағы орманды да артта қалдырды. Өртене батып бара жатқан күн сәулесіне шомылып, алқызыл түске боянған ұзын, қараңғы беткейлерге көтерілді. Күннің батуы сол екен, лезде жер бетін қараңғылық баса кетті. Үшеуі сұр көлеңкеге айналып, ымыртпен араласты да, көзден ғайып болды.

ІІ тарау

Роханның салт аттылары

Қараңғылық қоюлана түсті. Қалың тұман сыңсыған ағаштың төменгі жағын және Андуиннің сортаң басқан жағалауын басып жатыр, дегенмен аспан тұп-тұнық. Жұлдыздар самаладай жарқырап тұр. Батыс жақтан ай көтеріліпті. Түнерген жартастардың көлеңкелері қап-қара. Жолаушылардың тасты дөңнің етегіне келіп жақындағандары сол екен, әжептәуір көрініп келе жатқан іздер осы жерден бастап көрінбей қалды да, аяқ алыстары амалсыздан бәсеңсіп қалды. Дәл осы жерден бастап Эмин Муилдің таулы қыраты солтүстіктен оңтүстікке қарай кедір-бұдыр төбешіктермен екі жолақ болып созылып жатыр. Әр жолақтың батыс жағы тік болғандықтан, оған шығу бір қиямет, тіпті мүмкін де емес. Ал шығыс беткейлері жайпақтау келген көптеген тар шатқалдарға толы болып шықты. Үш дос түні бойы осы тасты жолды жағалап жүріп отырып, алдымен ең биік жотаның басына шығып алды, содан кейін арғы беттегі терең ойлы аңғардың қараңғылығына сүңгіп кетті.

Салқын таң қылаң бере бастағанда, үшеуі кідіріп, аздап дем алып алды. Ай баяғыда-ақ батып кеткен. Төбелерінде тек сансыз жұлдыздар жымыңдайды. Арттағы қап-қара болып түнерген дөңдерден күннің алғашқы сәулелері әлі көріне қойған жоқ. Арагорн бір сәтке тосылып, не істерін білмей қалды. Бағана орктардың іздері төмендегі жазыққа қарай бастап келе жатқан болатын, бірақ мына жерден бастап зым-зия жоғалып кетіпті.

— Қайда бұрылып кетуі мүмкін, сендер қалай ойлайсыңдар? — деді Леголас. — Солтүстікке, Изенгард немесе Фэнгорн жаққа кетті ме екен, не дейсіңдер? Әлде Энтвошты кесіп өту үшін оңтүстікке бет алды ма?

— Қандай мақсаттары болмасын, олар өлсе де, өзенге қарай бармайды, — деп жауап берді Арагорн. — Роханның күші бәсеңси бастағанымен, Саруманның күші, керісінше, артып келеді. Олар Рохиррим жерлері арқылы өтетін ең қысқа жолды таңдауы керек. Сондықтан солтүстіктен іздейік!

Төбелер арасындағы терең ойпатты алқаптың төменгі жағында тастардың астымен бұлақ ағып жатыр. Жолаушылардың оң жақтарында қабағын қарс түйген жартас, сол жақтарында түн қараңғылығынан күңгірттеніп, көлеңкелері алысқа созылған үлкен беткейлер жатыр. Жүргіншілер солтүстікке қарай жарты шақырымдай жүрді. Арагорн жерге еңкейген күйі басын көтерместен із кезумен келе жатыр. Батыс жотаға қарай тереңдеп еніп кететін әрбір қатпар мен ойыстарды жіті қарап, зерттеп келеді. Леголас бұлардан сәл алға озып кеткен болатын. Кенет эльфтің жан дауысы шыққанын естіген кезде, екеуі дауысқа қарай жүгіре жөнелді.

— Біз аңдып келе жатқандардың біреуінің ізіне түскен сияқтымыз, — деді ол. —Қараңдар! — Ол нұсқаған жаққа қарағанда алдымен ол дөң етегіндегі жұмыр тас болып көрінген. Бірақ жақындай келе оның өлі дене екендігіне жолаушылардың көздері жетті. Бұл жерде бұдан басқа өлі бес орк жатыр екен. Олардың денесін қылышпен кескілеп тастапты, ал екеуінің тіпті бастары жоқ. Денелердің айналасында суша төгілген қан сіңіп кеткендіктен жер ылғал тартып тұр.

— Міне, тағы бір жұмбақ! — деді Гимли. — Бұл жерде бізге күннің жарығы керек-ақ, бірақ біздің оны күтетін уақытымыз жоқ.

— Дей тұрғанмен, іздерге анықтап қарасақ, біздің жағдайымыз соншалықты мүшкіл емес секілді, — деді Леголас. — Орктардың жауларына ұқсайды… Біздің достарымыз шығар. Бұл дөңдерде қандай халық тұрады?

— Ешқандай, — деді Арагорн. — Рохирримдіктер бұл жерге өте сирек келеді, ал Минас Тирит болса, ит өлген жерде, тым шалғай орналасқан. Мүмкін, бұл жерде бізге белгісіз себептермен қандай да бір тіршілік иелері болған шығар. Бірақ бұл ойыма өзім де келіспеймін. Мүмкін емес.

— Сонда сіз не деп ойлап тұрсыз? — деп сұрады Гимли.

— Менің ойымша, біздің жауларымыз өздерімен бірге өз жауларын алып келген, — деп жауап берді Арагорн. — Бұлар — алыстағы солтүстіктен келген орктар. Мына жер құшқан орктардың таңбалары да түсініксіз. Бірақ бұлардың ішінен бірде-бір еңгезердей ірісін, не алып денелі үлкенін байқап тұрған жоқпын. Меніңше, бұл жерде ұрыс, қақтығыс, дау-дамай өз ішінде орын алған. Мұндай нәрселер — осындай қасиетсіз арам халық үшін қалыпты жағдай. Олардың арасындағы ұрыс дұрыс жолды таңдауға қатысты туындаса керек.

— Немесе тұтқындарға қатысты болуы мүмкін, — деді Гимли. — Осы жерде өздерінің ажалдарын тапты дегенге сенгім келмей тұр.

Арагорн өлгендердің айналасын қанша мұқият қарап шыққанымен, бұдан басқа ешқандай із таба алмады. Олар жеделдетіп әрі қарай жүріп кетті. Аспан шығыс жақтан бозара атысымен жұлдыздар да біртіндеп сөніп, айналаға сұрланған жарық ақырындап тарай бастады. Солтүстікке бет алған үшеуі қатпарға келіп тоқтады. Сол жерде тас жолды кесіп өтіп ағып жатқан жып-жылы жылғаға тап болды. Оның айналасында біраз бұта, ал жылғаның жағалауында шөптер жайқалып өсіп тұр екен.

— Таптым-ау! — деді Арагорн! — Міне, біз іздеп келе жатқан іздер. Олар жылғаның ағысымен жоғары жаққа қарай кетіпті. Ұрыс-керістен кейін орктар кеткен жол осы.

Ізкесушілер жалт бұрылды да, жаңа жолға түсіп алып кете барды. Түнде біраз дем алып алғандықтан, өздерін сергек сезініп, тастан-тасқа оңай секіріп, алды-арттарына қарамастан зымырап барады. Ақыр дегенде сұр дөңнің де төбесіне жетті-ау. Бірақ кенеттен соққан, таңғы сұп-суық желдің екпіні олардың шашын дудыратып, жамылғыларын жұлқылай бастады.

Бұрылып қараған кезде олардың көзіне өзеннің арғы жағынан алыста өртенген дөңдер көріне бастады. Жаңа күн де аспанның төрінен өз орнын алуға асығып көтеріліп келеді. Қып-қызыл жиегі қараңғылықты артына тастап, қарқынмен жорғалай түсті. Олардың көз алдарында батысқа қарай созылған, моп-момақан, белгілі бір пішіні жоқ мекен жатты. Дегенмен түннің көлеңкесі сейіліп, ұйқысынан оянған сергек жердің түрлі-түсті түстері өзіне қайта орала бастады. Роханның кең алқабында жасыл шалғын төгіліп жатыр. Бұлақтар мен өзен алқаптарындағы ақ тұман жарқырап көзге түседі. Ал сол жақта, көз ұшында, жүз елу шақырымдай немесе одан да алыс қашықтықта ұшар шыңы күнмен шағылысып, жылтылдаған қармен одан сайын ұлғайып көрінетін, таңның қызғылт түсімен көмкерілген, күлгін тартқан Ақ таулар тұрды.

— Гондор! Гондор! — деп айғайлады Арагорн. — Саған тағы да бұрынғы бақытты кездерімдегідей қарағым келеді! Өкінішке орай, оңтүстікке қарай жол түспей тұр, дәл қазір сенің жарқын бастауыңа баруға мүмкіндігім де жоқ.

Гондор! Гондор!
Тау мен теңіз арасында жатқан ел,
Асқар таулар арасынан соғар жел.
Батыс жақтан самал желі соғады,
Таңғы ұйқыдан нұрды еміп тұрады.

Таңғы ұйқының ертегісі сияқты,
Ай алмасып, күннің нұры оятты.
Күміс ағаш жарқыраған тұра ма,
Тирионның жартастары мұнара,

Салтанаты патша тағым, тәжім де,
Ақ мұнара қанаттарым өзіңде.
Соның бәрі бұрынғыдай тұр ма екен,
Күміс ағаш, жүйткіген жел жүр ме екен?!

Теңіз бен тау арасына бармайды ел,
Жүйткіп жүрген ол арада қандай жел?!

— Жүріңдер! — деді Арагорн, сөйтті де оңтүстік жаққа тіккен көз жанарын өздері баратын батыс пен солтүстікке қарай бұрды.

Үш дос тұрған жота тігінен төмен қарай құлдырайды екен. Төменде, сегіз шақырымдай жерде, жалпақтау келген әрі кедір-бұдыр бір шоқы көрінді. Өзі қып-қысқа, тік жартасқа барып тіреледі екен, бұл Роханның Шығыс жақ беті болатын. Дәл осы тұстан Эмин Муил аяқталады, ал одан әрі қарай көз жетер жерге дейін Рохирримнің жасыл теңіз шалғынды жазығы созылып жатыр.

— Қараңдар! — деп айғайлап жіберді Леголас, сөйтті де төбелеріндегі бозғылт аспанға қарап саусағын шошайтты. — Тағы да сол бүркіт! Өте биікте ұшып жүр! Осы жерден солтүстікке қарай ұшып бара жатқан сияқты. Өзінің жылдамдығына көз ілеспейді. Қараңдар!

— Жоқ, тіпті менің қырағы көзімнің өзі оны анықтап көруге шамасы келмей жатыр, мейірімді досым Леголас! — деді Арагорн. — Ол өте алыста ұшып жүрген болуы керек. Қызық, егер бұл дәл сол мен көрген құс болатын болса, оған берілген тапсырма қандай болды екен? Бірақ мына жаққа қараңдаршы… менің қос жанарым жақын жерден бұдан да маңыздырақ бірдеңені шалып қалған секілді. Бірдеңе жазықпен қозғалып келе жатыр.

— Және олардың саны өте көп, — деді Леголас. — Үлкен әскер жаяулатып келе жатыр. Бірақ олардың кім екенін тап басып айта алмаймын. Оларға дейінгі қашықтық, менің ойымша, алпыс шақырымнан кем емес болуы керек. Мына тегіс жазықтық қашықтықты дәл өлшеуге кедергі болып тұрғанын қарашы, әттең.

— Не десек те, маған салсаңдар, бізге ендігі жерде жол табу үшін із кесіп шаршаудың қажеті шамалы, — деді Гимли. — Одан да тездетіп төменге, жазыққа түселік.

— Орктар пайдаланған қысқа жолдан да ыңғайлы төте жолды таба алатынымызға сенбеймін, — деді Арагорн.

Енді бұлар күндізгі жарық барда жаудың соңынан жүріп отырды. Орктар барынша жылдам жүргенге ұқсайды. Жүргінші ізкесушілер қайта-қайта жолдан түсіп қалған немесе лақтырып тастап кеткен тамақ қалдықтары, қатқан қара нан, жыртылған қара жамылғы, жартасқа соғылған темір өкшелі ауыр етік және тағы да басқа кәкір-шүкір заттарды тауып алумен болды. Жердегі іздер бастапқыда қырқаның жоғары жағына бастаған болатын, одан өткен жолаушылар жартасқа келіп тірелетін аңғардың қасынан бір-ақ шықты. Оның төменгі жағында сарқырап ағып жатқан бұлақ дауысы естіледі. Осы тар аңғардың ішінде тік баспалдаққа ұқсайтын, төмендегі жазыққа апаратын бұдыр-бұдыр соқпақ жол бар екен.

Төменге түсе салғаннан-ақ жасыл теңіз секілді жайқалып, тербеліп, Эмин Муилдің етегінде созылып жатқан Роханның көк майса шөбіне тап болады екенсің. Жоғарыдан құлап аққан бұлақ суы қалың өскен бұталар мен су балдырларының арасына кіріп жоғалады. Жолаушылар оның Энтвош жазығының батпақты шалшығына қарай жасыл жерасты жолы бойымен жайпақ беткейге сарқырап аққан дауысын ғана ести алады. Бұл жерде тіпті қыс та сонау төбешіктердің арғы жағында қалғандай көрінеді. Мұндағы ауа да жұмсақ әрі жылырақ екен. Көктем басталғанда жер-дүниені алып кететін жағымды иіс танауыңды жарып жіберетін тәрізді. Жасыл-желек сөлі де шөптер мен жапырақтарға құйылып жатқандай. Леголас терең дем алды, онысы шөл даладан келіп, шөлін басқан адамның асыға жұтқан деміне ұқсады.

— Ах! Көктің иісі! — деді ол. — Ұйқыдан оянғанның өзі қандай керемет! Кеттік, жүгірейік!

— Жеңіл аяқтар мынадай жермен шапшаң жүгірсе керек, — деді Арагорн. — Ол орктардың темір қағылған аяғына қарағанда әлдеқайда жылдамырақ. Дәл осы себептен біздің жолымызды қысқарту мүмкіндігіміз бар.

Олар күшті бір иістің артынан иттерше тізбектеле қозғалды, көздерінде үміт пен сенім оты пайда болды. Батысқа қарай тура бастап апаратын кең жолды орктар таптап, әдемілеп із салып, дайындап кетіпті. Орктардың аяғының астында аяусыз жаншылған Роханның тәтті шөбі қарайғандығы сондай, әдемі түсінен түк қалмағандай. Біраздан соң Арагорнның қатты айғайлаған дауысы шықты. Сөйтті де артына жалт бұрылды.

— Тоқтаңдар! — деп жанұшыра айғай салды. — Менің артымнан жүрмеңдер! — Ол негізгі ізден шығып, оңға қарай жүгіре жөнелді. Сол жаққа қарай бөлініп кеткен кішкентай жалаң аяқ ізді байқап қалыпты. Бірақ ол іздерді де негізгі ізден осы бағытқа қарай бұрылып жүрген орктардың іздері таптап тастапты. Содан кейін барлық іздердің кері қарай бұрылғаны ап-анық көрініп жатыр, алайда ортақ соқпақ жолда ештеңені айыру мүмкін емес. Ең шеткі алыстағы нүктеден Арагорн жерге еңкейді де, шөптің үстінен бір затты алып, кері қарай жүгіре жөнелді.

— Иә, — деді ол. — Мынау анық хоббиттердің іздері. Менің ойымша, бұл Пиппиндікі болуы тиіс. Оның іздері Мерридікінен кішкентайлау. Мынаған да қараңдаршы! — Оның қолындағы ормансыз алқаптағы таңғажайып әрі керемет, жаңа ғана жұлынып алынған шамшат жапырағы күннің сәулесімен шағылысып, жарқ ете қалды..

— Бұл эльф жамылғысындағы түйреуіш қой! — деп Гимли мен Леголас қосарлана жарысып айғай салды.

— Лориеннің жапырақтары тектен-текке түспейді, — деді Арагорн. — Және кездейсоқ түсуі де мүмкін емес! Артынан келе жатқандарға белгі тастап кеткен болуы керек. Менің ойымша, Пиппин өз ойын жүзеге асыру үшін осы жаққа қарай қашып шыққан.

— Демек, ең болмаса, Пиппин тірі деген сөз, — деді Гимли.

— Ол ақылын да, аяғын да өте орынды қолдана алған. Мұнысы көңіл жұбатарлық іс, яғни біз орктарды тектен-тек аңдып келе жатқан жоқпыз.

— Осы батылдығы үшін оны қатты жазалай қоймаған болар деп үміттенемін, — деді Леголас. — Кеттік! Тезірек! Осы бір ойнақтаған балаларды тұтқында ұстау деген ой басыма келсе болды, жүрегім өртеніп кетердей болады.

Күн тал түсте қақшиып дәл төбеге келді де, түс ауа еңкейіп, төмен түсе бастады. Алыста оңтүстіктегі теңіз жақтан жеңіл ақ бұлттар желмен бірге жөңкіп көшуде. Күн де ұясына қонуға асығуда. Көлеңкелер де ұзара түскен. Жол кесушілер әрі қарай жүре берді. Боромирдің ажал құшқанынан бері бір тәулік уақыт өтті, орктар әлі де болса алда кетіп барады. Жазықтан оларды көру тіпті мүмкін болмай қалды.

Түн қараңғылығы түскен кезде, Арагорн тоқтады. Күні бойы дамылсыз жүрген топ тек қана екі рет дем алған болатын. Енді міне, бұлар таңертең ғана болған шығыс қорғанынан алпыс шақырымдай жерге алыстапты.

— Біздің алдымызда тағы да қиын таңдау тұр, — деді Арагорн. — Түнімен бойымызда күш-қуатымыз барда дем алмастан жүрген дұрыс па, әлде тынығып аламыз ба?

— Егер жауларымыз тынықпайтын болса, біз демалып жатқан кезде олар бізден қара үзіп, көп жер алға кетіп қалады ғой, — деді Леголас.

— Тіпті орктардың өздері де жолда демалатын шығар енді? — деп сұрады Гимли.

— Орктар күннің астында сирек жүреді, бірақ мыналар алған беттерінен қатпайтын секілді, — деді Леголас. — Шамалауымша, бұлар түнде демалатындарға мүлдем ұқсамайды.

— Бірақ біз олардың артынан түнімен жүріп отыратын болсақ, іздерін көре алмаймыз ғой, — деп қарсылық білдірді Гимли.

— Менің көзім алдамаса, бұл іздер тік кеткен, не солға, не оңға бұрылмаған, — деді Леголас.

— Мен мына тізбекті ұстаған күйі сендерді қараңғыда алып жүре алар ма екенмін, — деді Арагорн, — алайда, егер олар басқа жаққа бұрылған болса, күндіз олардың ізіне қайта түсу үшін тағы да көп уақыт жоғалтамыз.

— Оның үстіне біз тек күндіз ғана олардың іздерінің басқа жаққа бұрылғанын байқай аламыз, — деп ескертті Гимли. — Егер тұтқындардың біреуі қашып кетсе немесе олардың біреуін өзенге, шығысқа қарай алып кететін болса, біз қастарынан өте шығамыз және бұл туралы білмейтін де боламыз.

— Дұрыс айтасың, — деді Арагорн. — Әйткенмен, егер мен мына іздерді дұрыс тани алсам, ақ қолдың орктары жеңіске жеткен болуы керек. Дәл қазір олардың әскері түгелімен Изенгардқа қарай кетіп барады. Олардың қазіргі бағыттары менің болжамымның дұрыстығын көрсетеді.

— Десе де, орктардың шешімдері туралы кесіп айту қиын, — деді Гимли. — Ал қашып кеткендер ше? Қараңғыда жүріп отырсақ, осы іздер бізді бір жерге алып барар еді.

— Осы жағдайдан кейін орктар сақтықты күшейте түспек, ал тұтқындар болса, әлдері құрып, титықтап бітеді, — деді Леголас. — Олар енді қаша алмайды, яғни сырттан келер басқа көмек жоқ. оларға тек біз ғана көмектесе аламыз. Оны қалай жүзеге асыруға болатынын түсінсем бұйырмасын, бірақ алдымен оларды қуып жетуіміз керек.

— Біздің тайпамыздағы гномдардың ішіндегі ең әлсізі болмасам да, көпті көрген, талай жерді кезген саяхатшы — менің өзім Изенгардқа дейінгі жолды демалмай, бір жерге тоқтамастан жетіп барамын деп айта алмаймын, — деді Гимли. — Менің де жүрегім күйіп, қан жылап жатыр, менің де мейлінше жылдамырақ жетіп, шайқасқа түскім келіп тұр. Бірақ дәл қазір әрі қарай жолымды жалғастыруым үшін аз да болса дамылдап, демалғаным дұрыс. Ал егер де біз үшін тынығудың пайдасы болса, түнгі уақытты таңдау керекпіз.

— Таңдау жасау әркез қиын нәрсе, — деді Арагорн.

— Сонда біздің дауымыз қалай шешілмек?

— Сіз біздің көшбасшымызсыз, — деді Гимли. — Және таңдауды да сіз секілді өте тәжірибелі ізкесуші жасауы тиіс.

— Менің жүрегім әрі қарай жолдан қалмай, жалғастыра бер деп тұр, — деді Леголас. — Бірақ біздің ауызбіршілігіміздің болғаны маңызды. Мен сіздің шешіміңізбен толық келісемін.

— Сендер таңдауды ең қабілетсіз жанға беріп тұрсыңдар, — деді Арагорн. — Біз Аргонаттан [2] өткен уақыттан бастап, менің қабылдаған шешімдерімнің барлығы да бұрыс болып жатыр! — Ол үндемей солтүстік пен батыс жақтан түнеріп келе жатқан қараңғылыққа қарады. — Біз тас түнекте түртінектеп жүрмейміз, жоқ, — деді ол ақырында. — Ізді жоғалтып алу немесе көрмей өтіп кету қаупі мен үшін өте жоғары секілді. Егер айдың жарығы жеткілікті болғанда, әрі қарай жүре беруге болар еді. Бірақ, өкінішке орай, ай ерте отырады. Оның үстіне жаңа туған ай болғандықтан, жарығы да әлсіз.

— Бүгін айдың өзін де бұлт орап алыпты, — деп күбірледі Гимли. — Егер Галадриэль патшайым Фродоға бергендей бізге де жарығын аямай сыйласа ғой, шіркін!

— Ол өзіне қажет жерде ғана таратылатын болады, — деді Арагорн. — Оның алдында нағыз шым-шытырық, шешімі қиын іс жатыр. Ал уақыттың шеніндегі ұлы істердің ішінде біздің міндетімізге бұйырғаны осы ғана. Мүмкін, мұның барлығы әуел бастан-ақ пайдасыз, бос әурешілік болған шығар. Не десек те, біз бұл жағдайды жақсарта да, бұза да алмаймыз. Бірақ мен өз таңдауымды жасадым. Сондықтан уақытты мейлінше тиімді қолдануға тырысайық!

Тол Брандирдің көлеңкесінде өткізген түннен бастап көз шырымын алмағандықтан болар, жерге жата салысымен бірден ұйқыға кетті. Таң бозарып атқанға дейін ол ұйқысынан тұрып алды. Гимли әлі де ұйықтап жатыр, ал Леголас қараңғылықта солтүстік жаққа қарап, үнсіз, желсіз түндегі жас ағашқа ұқсап қақшиып ойланып тұр.

— Олар тым алыста, — деді ол күрсінген күйі Арагорнға бұрылып. — Менің жүрегім сезеді, олар осы түні дем алмады. Енді оларды тек бүркіт қана қуып жете алады.

— Қалай болған күнде де біз олардың артынан баруымыз қажет, — деді Арагорн. Еңкейді де, гномды иығынан түртіп оятты. — Кеттік! Біздің жолға шығуымыз керек! — деді оған. — Із суып кетеді.

— Бірақ әлі тас қараңғы ғой, — деді Гимли. — Тіпті Леголастың өзі жотаның үстінен оларды күн шыққанша қарап таба алмайды.

— Мен оларды тек жотаның үстінен қарағанда ғана емес, жазықтан да, айдан да, тіпті күннің астынан да көре алмаймын ба деп қорқамын, — деді Леголас.

— Көз жанарының күші жетпеген кезде, жерден шыққан дыбыс көмекке келеді, — деді Арагорн. — Олардың ауыр аяқтарының дыбысынан жер қақ айырылуы керек. — Ол жерге жата қалып, құлағын тосты. Оның қимылсыз ұзақ жатқаны соншалық, Гимли оны есінен танып немесе қайтадан ұйықтап кетті екен деп ойлап қалды. Таң да атты, айналаға сұрланып жарық тарай бастады. Біраз уақыттан соң Арагорн орнынан тұрған кезде достары оның бетіне қарады. Жүзінің боп-боз әрі жабырқаулы екенін анық байқаса керек. Жанарынан бір мазасыздық сезіледі.

— Жерден шыққан дауыс өте әлсіз әрі түсініксіз, — деп түсіндірді ол. — Бірнеше шақырым айналасында бізден басқа жүрген тірі жан жоқ. Біздің жауларымыздың аяқ алыстарының дауысы өте алыстан естіледі, әлсіз естілуінің де себебі сол болар. Бірақ жылқы тұяғының дауысы анық естіліп жатыр. Мен оларды тіпті түсімде көріп, соның кесірінен біраз мазам қашқанын қазір ғана түсіндім. Бұл жылқылар батысқа шауып барады. Бірақ олар бізден тым ұзап кеткен. Бағыттары да солтүстікке ауысса керек. Ол жақта не болды екен?

— Кеттік! — деп айғай салды Леголас.

Із кесудің үшінші күні осылай басталды. Олар еш жерге аялдамастан, ұзақ уақыт бойы жүріп отырды. Көктегі жөңкіген бұлттармен жарысып, шақырайған күн астында жүру қиын болғандығына қарамастан, зырылдап жүгірумен болды. Үшеуіне қарап, жүректерін күйдіріп бара жатқан отты ешқандай да шаршау сезімі өшіре алмайтынын түсіну қиын емес-тін. Бір-бірімен тым аз сөйлесті, кейде мүлде жұмған ауыздарын ашпады. Өздерінің жамылғыларымен түстес келген шөл даланы да кесіп өтті. Сұрғылт жасыл түсті жамылғы жамылған бұларды шөптен ажырату қиын еді. Тіпті тал түстің өзінде эльфтердің қырағы көзінен бөлек тіршілік иесінің дәл қасына келіп қалғанда ғана байқауы мүмкін болатын. Олар эльфтердің ерекше наны лембасты [3] сыйлағаны үшін Лориен ханымға іштей қайта-қайта алғыс айтумен болды. Бұл тағамды тіпті жүгіріп бара жатып жеп алып, күш жинап алуға болатын еді.

Күні бойы жауларының іздері бұларды еш бұрылыссыз және үздіксіз солтүстік-батысқа қарай бастап келді. Кешке қарай олардың алдынан төмендегі дөңге барып тірелетін ұзыннан-ұзаққа созылған ормансыз жазық дала кездесті. Бұлар осы дөңдерге қарай солтүстікке бұрылғанда орктардың іздері де анық көріне бастады. Өйткені жер де қатқылданып, шөптің бойы да қысқара бастайды екен. Шалғайда сол жақтан күміс жіп секілді жарқырап, жап-жасыл болған Энтвош өзені ағып жатыр. Одан өзге ешқандай қимыл байқалмайды, Арагорн бұл маңайдан не аңның ізін кездестірмей, не адамды көре алмағандарына қатты таң қалумен болды. Қазіргі уақытта тұман мен бұлттардың арасында жасырынып қалған орманды Ақ таулар баурайында орналасқан Рохиррим мекені алыстағы оңтүстік жақта қалды. Бірақ бұрын жылқы әміршілері табын-табын жылқыларын өз патшалығының солтүстік-шығыс бөлігіндегі жайылымға шығаратын. Бұл жерде тіпті қыста да шатырда тұратын малшылар жиі кездесетін, бірақ дәл қазір бұл мекен қаңырап бос қалған. Айналаны өзінен басқа әлем мүлде жоқ секілді меңіреу үнсіздік басып тұр.

Жарық дүниені қараңғылық келіп басқан кезде бұлар тағы да тоқтауға мәжбүр болды. Енді екі реттен алпыс шақырымға жуық жерді Рохан жазығымен жүріп өтті, Эмин Муил қабырғалары шығыстағы түтін арасына сіңіп көрінбей қалған. Жаңа туған жас ай тұманды аспанда көрініп тұрғанымен, жарығы тым аз еді, ал жұлдыздар болса, тіпті де көрінбейді.

— Енді мен өзіміздің тоқтағанымызға одан сайын өкініп тұрмын, — деді Леголас. — Мына орктарың арттарынан Сауронның өзі қамшымен қуғандай, алды-арттарына қарамастан зымырап кетіпті. Бұл уақытта олар орман мен қара дөңдерге жетіп алып, ағаштардың көлеңкелерін саялап кетіп бара ма деп қорқамын.

— Бұл дегенің, біздің үмітіміздің сөніп, жұмысымыздың аяқ асты болып, еңбегіміздің еш болғаны ғой, — деді Гимли.

— Үмітіміз өшуі мүмкін, алайда осының бәрін текке жасадық деп айта алмаймын, — деп қарсылық білдірді Арагорн. — Бізге енді артқа қайту жоғынан… бірақ мен қажыдым, шаршап біттім, әлім қалмады. — Ол артқа бұрылып, жүріп өткен жолына қарады. — Мына жерде маған түсініксіз бір нәрсе бар және мына мүлгіген тыныштық та біртүрлі, сенімсіздік тудырып тұр. Мен, шынымды айтсам, тіпті ана бозарған айға да сенуден қалдым. Жұлдыздар да көрінбейді. Мен ешқашан өмірімде осылай діңкем құрып, шаршамаған болармын, бірде-бір ізкесуші дәл осылай қалжырамайтын шығар. Біздің жауларымызға қандай да бір беймәлім күш-қуат беріп, олардың жылдамдығын арттырып жатқан сияқты. Сол белгісіз күш біздің арамызға шаршау деген кедергі қойып қойғандай. Бір қызығы, шаршауды дене мүшемізбен емес, жүрегімізбен сезінуіміз.

— Дұрыс! — деді Леголас. — Мен мұны Эмин Муил қабырғаларынан төмен түскен сәттен бастап-ақ сезінген болатынмын. Бұл сезім біздің артымызда емес, алдымызда. — Сөйтті де ол жарты айдың астында қараңғылыққа еніп бара жатқан Рохан жазығын нұсқады.

— Саруман! — деп міңгірледі Арагорн. — Бірақ ол да бізді кері қайтара алмайды! Біздің тағы да тоқтауымыз керек. Қараңдар! Тіпті ай да бұлттың артына кіріп жоқ болды. Алайда күн қайтып көтерілгенде жолымыз бізді солтүстікке бастайтын болады.

Әдеттегідей бірінші болып Леголас ұйқыдан тұрып алды. Ол тіпті де ұйықтаған адамға ұқсамайды.

— Ояныңдар! Ояныңдар! — деп айғай салды ол. — Күн шығып келеді! Қызыл арай! Орман шетінде бізді бүгін қызық нәрселер күтіп тұрған сияқты. Жақсылық па, жамандық па? Мен оны нақты білмеймін, бірақ ол жақта бізді көп нәрсенің күтіп тұрғаны анық. Тұрыңдар!

Қалғандары да орындарынан атып тұрып, кідірместен бірден жолға шығып кетті. Ақырындап алдағы дөңнен төмен қарай түсетін жолға жақындап келеді. Түскі уақыт таяп қалған кезде із кесушілер сол жолға да келіп жетті. Жасыл беткейлер бұлардан құдды бір солтүстікке қарай қашып бара жатқан сияқты. Аяғының астындағы жер құрғақ, ал шөптің ұзындығы қып-қысқа екен. Үшеуінің тұрған жерлері мен қалың өскен қоғалы қамыстың арасынан жылтырап қана көрініп, ағып жатқан өзен арасында он шақырымдай жер телімі бар. Оңтүстік беткей жақтағы көкжиектен тура батысқа қарай әбден аяқ астында қалып тапталған үлкен шеңбер пішіндес жер орналасыпты. Сол шеңберден әрі қарай тағы да орктардың аяқ іздері жалғасқан, олар дөңнің төменгі жағындағы құрғақ жермен солтүстікке қарай бұрылады. Арагорн кілт тоқтады да, жердегі іздерге мұқият зер салып қарады.

— Олар осы жерде біраз демалған, — деді ол, — бірақ тіпті ең шеткі іздің өзіне қарасам, тым ескі, бұрынғы екені сезіледі. Леголас, сіздің жүрегіңіз шындықты айтып тұр ма деген уайымым бар. Орктардың осы жерде болғанынан бері үш рет он екі сағаттан уақыт өтіп кеткен. Егер олар дәл осы қарқынмен жылжып отырса, кеше күн бата Фэнгорнның шекарасына жетіп қоюлары әбден мүмкін.

— Мен не солтүстіктен, не батыстан ештеңе де көріп тұрған жоқпын, тек түтіннің астында қалған шөптер ғана көзге ілінеді, — деді Гимли. — Егер дөңге шықсақ, орманды көре аламыз ба?

— Ол өте шалғайда орналасқан, — деді Арагорн. — Қателеспесем, мына беткей солтүстікке қарай тоқсан не одан да көп шақырымға созылып жатыр. Тек содан кейін ғана солтүстік-батысқа, Энтвошқа бұрылады, оның ар жағында тағы да жүз елу шақырымнан астам жүретін жол қалады.

— Енді не істейміз, жүрейік, — деді Гимли. — Менің аяғым шаршау дегенді ұмытып, тек алға жүре беруі керек. Егер жүрегім тыныш болса, жүру де оңайырақ әрі жеңілірек болар еді.

Олар беткейдің шетіне келіп жеткенде күн де ұясына қонуға асығып жатқан болатын. Ізкесушілер сағаттар бойы еш тоқтаусыз жүріп отырған еді. Сондықтан да олардың аяқ алыстары бәсеңдеп қалды. Гимли тіпті бүкірейіп кеткен. Гномдар әдетте жұмыста да, жолда да тастай берік болады, бірақ мынадай ұзаққа созылған із кесу оның жүрегіндегі үміт отын өшіріп, жігерін құм қылып жіберген секілді. Арагорн да оның артынан үнсіз қабағын түйіп келе жатыр, қайта-қайта біресе жердегі іздерге үңіліп, біресе аспандағы белгілерге қарап қояды. Тек қана Леголас ештеңе болмағандай, сол сергек қалпын сақтап келеді, аяқ алысы да жеңіл, тіпті жүрген жерінде аяғының іздері қалмағанына қарап, оны жер басып жүріп келе жатыр деудің өзі қиын еді. Өзіне қажеттінің барлығын ол эльфтердің нанынан алып келеді. Ал ұйықтағанын ұйқы деп атаудың өзі қызық, тек қана миын тынықтырып алуға тырысатын сияқты. Кейде күндізгі жарықта көздері ашық күйі эльфтердің таңғажайып түс әлемінде жүр ме деп ойлайсың.

— Кеттік, ана жасыл дөңге шығайық! — деді ол.

Екеуі оның артынан қалжыраған күйі ере берді, ұзыннан-ұзаққа созылған беткейді бойлап жоғары көтеріліп, ақыр соңында ең төбесіне де жетті. Бұл дөң жұп-жұмыр, дөңгелек әрі ешқандай өсімдік өспегендіктен тап-тақыр екен. Беткейдің солтүстік жақ бетінде өзінше бөлек орналасыпты. Күн ұясына бата бастағандықтан, кешкі көлеңке де перде секілді айналаны жаба бастады. Жолаушылар осы бір меңіреу тыныш әрі тылсым, өлшемсіз сұр әлемде жалғыздан-жалғыз келеді. Тек сонау алыста, солтүстік-батыс жақта сөніп бара жатқан жарықтан бұл жердегіден де қоюырақ қараңғылық көрінеді. Ол — Тұманды тау мен оның етегіндегі орман болса керек.

— Бағыт таңдауға септігін тигізетіндей ештеңе де көрінбейді, — деді Гимли. — Тағы да дамылдап, түнді осы жерде өткізуімізге тура келеді. Күн де салқындап кеткен сияқты.

— Жел солтүстіктен соғып тұр. Қар жауғаннан болар, күн де суық, — деді Арагорн.

— Ал таңертең ол шығыстан ескен еді, — деді Леголас. — Егер демала алсаңдар, тынығып алыңдар. Бірақ үміттеріңді біржола өшіріп тастамаңдар. Ертеңгі күні не болатыны мүлдем белгісіз. Не нәрсенің шешімі болсын, күннің шығуымен табылады.

— Із кесу басталғалы үш рет күн шықса да, бұл іс ешқандай шешімін таппады, — деді Гимли.

Түн салқын болды. Арагорн мен Гимли мазасызданып, дұрыс ұйықтай алмай шықты, олар қастарындағы Леголастың әрлі-берлі жүргенінен немесе қастарына келіп қақиып тұрғанынан, одан қалса, өз тілінде ыңылдап ән айтқанынан оянып кете берді. Түн осылайша сырғып өте шықты. Бәрі бірге күн көтерілмей тұрып, бұлтсыз, тап-таза аспандағы таңның бозарып атып келе жатқанын бақылап отырды. Жел шығыс жақтан ұрып, барлық тұманды сейілтіп жібергенде, жарқ ете қалған жарықтан олардың көз алдарында түнерген жалаңаш мекен ашыла кетті. Алда шығыс жақтан Роханның азынаған желі соғып тұрған таулы қыраттарын көрді. Бұған дейін оны олар бірнеше күн бұрын өзен жақтан көрген болатын. Солтүстік-батысқа қарай Фэнгорнның қалың орманы созылып жатыр. Жүз елу шақырым жерден оның көлеңкелі шеті басталады, ал одан әрі қарай ол көгілдір түтін арасына еніп жоқ болады. Одан әрі сұр бұлт арасында жүзіп жүргендей Тұманды таудың ең соңғы биігі Мотодрастың шыңдары көрінеді. Орман ішінде бұларды жыландай бұралаңдап аққан Энтвош қарсы алды. Бұл тұста оның ағысы қатайып әрі сағасы да тарылады екен, ал жағалауларында бұта-тал қаптай өссе керек. Орктардың іздері беткейден өзенге қарай бұрылыпты.

Жолдағы іздерді жіті бақылап келе жатқан көз жанарын алдымен өзенге, содан кейін орманға қарай бұрған Арагорн жасыл шөптің үстінде белгісіз бір қарайған дақтың жылдам жылжып келе жатқанын көрді. Ол жерге жата қалды да, құлағын тосып, тың тыңдай бастады. Оның қасында тұрған Леголас болса, өзінің ашық түсті эльф көзін жіңішке қолымен көлегейледі. Көргені ешқандай да дақ емес, көлеңке де емес екен. Кішкентай салт аттылардың пішіндері, олардың найзаларының үшкір ұшындағы жарқыл әлсіз жарқыраған жұлдыздарға ұқсайтын, оны қарапайым адамдардың байқауы мүмкін емес. Олардың артын ала қою түтін аспанға будақтап көтеріліп келеді.

айналада Гимли жел қимылдатып жатқан шөптің сыбдырын ести алатындай тыныштық орнаған еді.

— Салт аттылар! — деп шошына айғай салған Арагорн орнынан атып тұрды. — Қаптаған салт аттылар бізге қарай шауып келе жатыр.

— Иә, — деді Леголас, — саны шамамен жүз бес. Олардың сары шашы мен жарқылдаған найзалары көрінеді. Көшбасшыларының бойы өте ұзын екен.

Арагорн оған қарап күлімсіреді.

— Эльфтердің қырағы көзі, — деді ол.

— Оларға дейін шамамен алпыс бес шақырымдай жер бар, — деді Леголас.

— Алпыс бес пе, бір ме, бәрібір емес пе? — деді Гимли. — Біз мына тап-тақыр жерде олардан жасырынып қала алмаймыз. Оларды күтеміз бе әлде әрі қарай жүрісімізді жалғастыра береміз бе?

— Біз оларды күтіп аламыз, — деді Арагорн. — Мен шаршадым, әрі мынау із кесуіміз де ешқандай нәтиже бермеді. Немесе басқа біреулер біздің алдымызды сәтті орап кеткен. Мына салт аттылар орктардың ізімен кері қайтып келеді. Мүмкін, олардан бір жаңалық алып қалармыз.

— Немесе найзасына ілініп кетерміз, — деді Гимли.

— Олардың үш аты бос келеді, бірақ арасынан хоббиттерді көре алмай тұрмын, — деді Леголас.

— Мен олардан тек жақсы хабар аламыз деген жоқпын, — деді Арагорн. — Бірақ жақсы болса да, жаман болса да, біз оларды осы жерден күтіп аламыз.

Үш дос бозарған аспан астында тез-ақ көзге түсіп қалатын болғандықтан дөңнің төбесінен төмен түсті. Біраз жер жүрген соң, жамылғыларын жамылып алды да, шөп үстіне жайғаса кетті. Дәл осы сәтте уақыт жылжымай қойып, тіпті бір орнында тұрып қалғандай көрінді. Осы сәттің ақырын жылжығаны соншалық, мұның бәрі бұлар үшін өте ауыр тиді. Суық жел де өңмендерінен өтіп барады. Гимли біртүрлі мазасызданып кетті.

— Бұл салт аттылар туралы не білесіз, Арагорн? — деп сұрады ол. — Аяқастынан келетін өз ажалымызды күтіп отырған жоқпыз ба осы?

— Мен олардың арасында болып көргенмін, — деп жауап берді Арагорн. — Олар бірбеткей, өр мінезді, көкірек болып келеді, бірақ жүректері әркез шындық деп соғады. Көркем ой мен іс-әрекетке жомарт бұл жандар батыр болғандарына қарамастан дөрекілік дегенді білмейді, ақылды болғандарымен аса білімді де емес. Олар кітап жазбайды, бірақ құдды қараңғы жылдардағы балалардың ән салатыны секілді әуелетіп шырқағанды ұнатады. Бірақ бұл жерде кейінгі жылдары не болғанынан хабарсызбын. Рохирримнің сатқын Саруман мен Сауронның қыспағында өзін қалай ұстайтынын да білмейді екенмін… Олар бұрын гондор халқымен жақсы дос болатын, десе де, өздері оларға мүлде ұқсамайды да. Баяғы ұмыт болған жылдарда оларды солтүстік жақтан жас Эорл [4] алып келген еді. Сол себепті гондор халқын орман жақтағы Дейл мен Беорнигтен шыққан берд халқының ұрпағы деуге болады. Олардың арасынан көптеген бойы ұзын және келбетті, Рохан салт аттыларына ұқсайтындарын көруге болады және олар да орктарды жақтырмайды.

— Бірақ Гэндальф оларды Мордорға салық төлейді деп айтты ғой, — деді Гимли.

— Ол қаңқу сөзге Боромир қалай сенсе, мен де солай сенемін, — деді Арагорн.

— Қысқа уақытта шындықтың барлығын да білетін боламыз, — деді Леголас. — Олар жақындап қалды.

Ақырында Гимлидің өзі де жақындап қалған ат тұяғының дүбірін анық естіді. Салт аттылар іздердің артымен жүріп отырып, өзеннен бұрылды да, беткейге қарай құйғытып шауып барады. Құдды бір жүйткіген жел ме дерсің!

Үш достың құлағына олардың қиқулаған дауыстары анық естіле бастады. Міне, салт аттылар күркіреген күндей даурығысып, улап-шулап дәл қастарына жақындап келді. Көшбасшылары дөңнің етегін бойлап, артындағы әскерін беткейдің батыс шетін жағалай оңтүстікке қарай бастап барады. Оның артынан еріп келе жатқанның бәрі ешқайда қарамастан шаба жөнелді. Олардың жарқыраған найзалары, киген сауыттары жылтылдап, көздің жауын алады.

Мінген аттарының бәрі дерлік биік, мықты әрі текті екені көрініп тұр. Сұр қылдары жылтылдап, ұзын құйрықтары ауада желбірейді, жалдарын әдемілеп өріп, мойындарына орап қойыпты. Аттың үстінде отырған шабандоздар да оларға әбден лайықты, жарасып-ақ тұр. Бұл халықтың бойлары ұп-ұзын, аяқ-қолдары балғадай. Ақшыл-сары түсті шашын арттарына буып қойғандықтан дулығаларының астынан шығып тұр. Сұп-суық бет-жүздеріне қарап, қатал адам деуге болады. Қолына шағаннан жасалған ұзын найза ұстапты. Жамылғыларын бояп алған, ал қалқандарын арқаларына тастапты. Ұзындығы тізелерінен төмен түсетін қылыштары белдіктерінде сауыттарына ілініп тұр.

Олар жұптасып шауып қастарынан өте берді. Араларынан арагідік біреуі аттан тұрып жан-жақты барлап қойып келе жатқандарына қарамастан, өздерін бақылап отырған мына үшеуін ешқайсысы да байқай қоймады. Әскер осы күймен қастарынан шауып өте бергенде Арагорн орнынан ұшып тұрды да, айғай салды:

— Роханның салт аттылары, солтүстіктен не хабар?

Желмен жарысып, құйындай шауып бара жатқан салт аттылар көз ілеспес жылдамдықпен әрі керемет шеберлікпен аттарын кілт тоқтатты да, жан-жаққа тарап кетті. Қас қаққанша үш дос салт аттылардың шеңбер құрып, өздерін сол шеңбердің ішіне алғандарын түсіне бастады. Салт аттылар олардың артында, алдында және жан-жақтарында қаптап тұр. Арагорн үндемеді, ал ана екеуі оқиға әрі қарай қалай өрбитінін ойлап, қозғалмай бір орындарында мелшиіп қатып қалған.

Салт аттылар сөзсіз, айғайсыз күтпеген жерден тоқтай қалды. Сансыз найза бұларға қарап кезеліп тұр, кейбір салт аттылар тіпті садақтарын дайындай бастады, ол аздай араларында жебелерін тартып тұрғандары да бар. Бір кезде араларынан өзгелерге қарағанда ұзынырақ біреуі алға суырылып шықты, дулығасының самайынан буылған шашы шығып тұр. Оның жақын келгені соншалық, найзасының ұшы Арагорнның кеудесіне келіп тірелді. Бірақ сонда да Арагорн орнынан тырп етіп қозғалмады.

— Сендер кімсіңдер және бұл жерде не істеп жүрсіңдер? — деп салт атты батыстықтардың ортақ түсінікті тілінде сөйледі. Оның сөйлеу мәнері мен нақышы Гондордан шыққан Боромирдікіне қатты ұқсап тұр.

— Менің атым — Страйдер, — деп жауап берді Арагорн. — Мен солтүстіктен келе жатырмын. Орктарды аңдып келемін.

Салт атты атынан жерге секіріп түсті. Қасына жүгіріп келген жауынгерге аты мен найзасын ұстатты да, қылышын қынабынан шығарып, Арагорнның алдында бетпе-бет тұрып, оған қадала қарады. Ешнәрсе айтпай, тек қарап тұрды. Арада біраз уақыт өткеннен кейін ғана қайтадан тіл қатты:

— Бастапқыда мен сендерді сол орктардың өзі екен деп ойлап қалдым, — деді ол, — бірақ қазір олай емес екеніне көзім жетті. Егер сендер орктардың артынан дәл осы қалыпта еріп отырған болсаңдар, онда оларды тіпті де білмейді екенсіңдер. Орктар желдей жүйрік болып келеді. Мұздай қаруланып алып қаптаған құмырсқадай нөпір әскермен жүреді. Қолға түсірудің орнына, тіпті қуып жеткен күннің өзінде де, сендер олардың олжаларына айналған болар едіңдер. Бірақ сен, Страйдер, өзгешесің! Сенің бойыңда ерекше бір қасиет бар. — Ол қайтадан өзінің қырағы көзімен ішіп-жеп, ізкесушіге тесіліп қарай бастады. — Бұл адамның аты емес. Және киімдерің де біртүрлі. Сендер шөптен секіріп түстіңдер ме? Біздің қырағы көзімізден қалай жасырынып қалдыңдар? Сендер эльфсіңдер ме?

— Жоқ, — деді Арагорн. — Арамыздағы Леголас қана шалғайдағы Қара орман патшалығының эльфі. Бірақ біз Лотлориен арқылы келе жатырмыз. Сондықтан орман патшайымының мейіріміне бөленіп, сыйына ие болып келе жатқан жайымыз бар.

Салт атты оларға енді қайтадан жаңа бір қызығушылықпен қарап шықты. Алайда аяқастынан көз жанарында белгісіз бір қаталдық оты жарқ ете қалды.

— Демек, ол патшайымдарың көне ертегілерде айтылатын Алтын орман патшайымы екен ғой! — деді ол. — Оның сиқырынан құтылу мүмкін емес дейді. Қызық уақытқа тап болдық қой, а? Егер ол сендерден өз сыйын аямаса, демек, сендер де сиқыршы болғандарың ғой, солай ма? — Ол қабағы қатуланып Леголас пен Гимлиге салқын көз тастады. — Сендер неге үндемейсіңдер? — деп сұрады олардан.

Гимли орнынан көтерілді де, аяғының арасын ашып, нық тұрып алды, ал қолы балтасының сабына жақындап, көзінде жалын ұшқыны жарқ етті.

— Жылқы иесі, алдымен маған өз есіміңді айтшы, мен сосын саған өзімдікін айтайын, — деп жауап берді ол.

— Бұған келетін болсақ, — салт атты гномды бастан-аяқ тағы бір шолып өтті де, — жатжерлік өз атын бірінші болып айтуы керек. Жарайды, мен-ақ айтайын! Менің атым Эомер, Эомундтың ұлымын, Риддермарктің үшінші маршалымын.

— Ендеше, Эомундтың ұлы Эомер, Риддермарктің үшінші маршалы, мен — Глойнның ұлы гном Гимли, сізді мәнсіз, дөрекі сөздерді айтудан аулақ болуға шақыру керекпін. Сіз Галадриэль патшайым туралы ойланбай сөйлеп тұрсыз, оның көркінің сұлулығы сіздің түсінігіңізден әлдеқайда жоғары. Сіздің айтқандарыңызды ұмытып, кешірудің өзі қиынға түседі.

Эомердің көзінің оты жарқ ете қалды. Рохандықтар бір-біріне қарап, ашулана тіл қатысып, найзаларын кезеген күйі бұларға жақындай түсті.

— Егер сенің басың жерден соншалықты төмен болмағанда, мен оны сақалыңмен бірге шауып тастар едім, гном шебер, — деді Эомер.

— Ол жалғыз емес, — деді Леголас, сөйтті де көз ілеспес жылдамдықпен садағының адырнасын тарта бастады. — Сен соққы беріп үлгергенше, мен жебені саған қадап үлгеремін.

Эомер қылышын шығара бастаған кезде, жағдайдың ушығып бара жатқанын, өзі барып араласпаса, әрі қарай бұдан да жаман боларын сезген Арагорн олардың арасына секіріп барып тұра қалды.

— Кешірім сұраймын, Эомер! — деп дауыстады ол. — Сіз мән-жайға толық қанық болған кезде достарымды қалайша ренжітіп алғаныңызды түсінетін боласыз… Біз Роханға жау емеспіз, оның адамдарына, не жануарларына, не жылқыларына болсын кесіріміз тимейді. Соққыңызды жасамас бұрын, мені тыңдағыңыз келмей ме?

— Тыңдайын, — деді де Эомер қылышын төмен түсірді. — Бірақ жатжерліктер мынадай күдік пен қауіпке толы заманда Риддермаркке келгенде ақылдырақ болмаса болмайды. Алдымен маған өзіңіздің шын есіміңізді айтыңыз.

— Әуелі маған кімге қызмет ететініңізді айтыңызшы, — деп қарсы сұрақ қойды Арагорн. — Сіздердің Мордордағы Түнек әміршісі — Сауронға деген көзқарастарыңыз қандай?

— Мен тек қана Марк әміршісі, Тенгельдің ұлы Теоден патшаға ғана қызмет етемін, — деп жауап берді Эомер. — Біз Түнек әміршісімен сыбайлас емеспіз, дегенмен олармен жауласудан аулақпыз. Егер сіздер олардан қашып жүрген болсаңыздар, бұл жерден тез кетуге кеңес беремін. Қазір біздің барлық шекараларымыздан тыныштық кетті, жерімізге үлкен қауіп төніп тұр. Бірақ бізге бар керегі — бостандық. Бұрынғыдай тыныш әрі бейбіт өмірді аңсаймыз. Өз-өзімізбен болып, ешкімге жалтақтамай, ешкімге қызмет етпей, тәуелсіз мемлекетке айналғымыз келеді. Бұрынғы кезде қонақтарды құшақ жая қарсы алушы едік, алайда қазір сұраусыз жүрген кез келген қонаққа қонайжайлылық таныта алмаймыз. Ал, қане! Сіз кімсіз? Сіз кімге қызмет етесіз? Кімнің бұйрығына бағынып ана жексұрын орктарды біздің жерімізден іздеп жүрсіздер?

— Мен ешкімге қызмет етпеймін, — деп жауап берді Арагорн Эомерге, — бірақ Сауронның қызметшілерін кез келген жерден іздеп жүремін. Қарапайым адамдар орктар туралы көп мәлімет біле бермейді. Біз іздеп келе жатқан орктар екі жолдасымызды қолға түсіріп алып кетті. Аты жоқ жолаушы мұндай қысылтаяң уақытта не істей алады деп ойлайсыз? Сондықтан жаяу жүріп із кесу үшін ешқандай рұқсат сұрамауды ұйғардық. Ал Түнек Әміршісіне келсек, тек қылышпен шапқан соң барып бастарын санамаса, ол тіпті өз жауларының санын да білмейді. Мен қарусызбын деп айта алмаймын.

Арагорн жамылғысының алдын ашып жіберген кезде, эльф киімі жарқ ете қалды да, Андрилдің өткір жүзі аяқастынан лап еткен өрт жалыны секілді жылтырап шыға келді.

— Элендил! — деп ұрандатты ол. — Мен Араторнның ұлы Арагорнмын, мені Элессар деп атайды, Эльф тасы, Дунадан, Исилдур ұрпағы, Гондордан шыққан Элендилдің ұлы боламын! Міне қылыш, бұл сындырылып, қайтадан құйылған қылыш. Ал сендер маған көмектесулерің керек! Тез шешімдеріңді айтыңдар!

Гимли мен Леголастың ауыздары ашылып, өз жолдастарына таңдана қарап қалыпты. Олар оны мұндай қалыпта бұрын-соңды көрмеген еді. Тіпті оның бойы да ұзара түскендей, ал бұл уақытта Эомер бүрісіп, түрі де аянышты көрініп қалған болатын. Арагорнның жүзінен биліктің, тас патшалығының ұлылығын көре алды. Бір сәтке Леголасқа Арагорнның маңдайында жылтыраған тәж секілді ақ жалын жарқырап тұрғандай көрінді.

Эомер артқа қарай бір қадам жасады да, оның бетіне аса бір қорқынышпен қарады. Содан кейін ол өзінің жүзін төмен түсірді.

— Шынымен де таңғажайып уақытқа тап болдық-ау, — деп міңгірледі ол. — Түсіміз өңімізге, аңыздар шындыққа айналып жатыр ғой.

— Мырза, — деді ол, — сіз мұнда не шаруамен келдіңіз? Сіздің зілді сөздеріңіздің астарында не жатыр? Денетордың ұлы Боромирдің жауап іздеп кеткеніне біраз уақыт өтті және біздің оған берген атымыз иесіз жалғыз қайтып келді. Солтүстіктен сізді бұл жаққа айдап алып келген қай тағдыр?

— Тағдыр немесе таңдау, — деді Арагорн. — Тенгелдің ұлы Теоденге айта барыңыз, оны соғыс күтіп тұр. Сауронмен соғыс. Ешкім де дәл бұрынғы кездегідей өмір сүре алмайды, сондай-ақ өзімдікі деп сақтап келгені өзіне тиесілі болмай қалуы да әбден мүмкін. Бірақ бұл жайында біз кейінірек сөйлесетін боламыз. Егер мүмкіндігім болса, патшаға өзім барамын. Дәл қазір менің өте шұғыл шаруам бар, сол себепті сіздерден көмек сұраймын! Ең болмағанда болып жатқан жағдайдың барысынан хабар беріп отырсаңыздар. Сіздер біздің қандай шаруамен келгенімізді естіңіздер. Орктар алып кеткен жолдастарымызды құтқару мақсатында сіздердің жерге келіп жеттік. Бізге қандай көмек қолын соза аласыздар?

— Сіздерге енді олардың ізіне түсудің еш қажеті жоқ, — деді ол. — Орктар жермен-жексен болды. Біз оларды жайратып келе жатырмыз.

— Ал біздің достарымыз ше?

— Біз орктардан басқа ешкімді көре алмадық.

— Бұл бір қызық жағдай болды-ау, — деді Арагорн. — Өлгендерді тінтіп көрдіңіздер ме? Орктарға ұқсамайтын тірі жан болмады ма? Олардың дене бітімдері кішкентай ғана болғандықтан сіздерге бала болып көрінуі де мүмкін. Аяқтары жалаң аяқ, киімдері сұр түсті.

— Ол жерде не гномдар, не балалар болмады, — деп жауап берді Эомер. — Біз өлгендердің барлығын санап шықтық. Барлық қару-жарақтарын жинап алдық, өлі дененің бәрін тау етіп үйдік те, өзіміздің дәстүрге сай өртеп жібердік. Түтіндері әлі де шығып жатыр.

— Біз не гномдар, не балалар туралы айтып тұрған жоқпыз, — деді Гимли. — Хоббиттер — біздің достарымыз.

— Хоббиттер? — деді Эомер таңдана. — Ал олар кімдер? Аттары қызық екен.

— Өздері де қызық жандар, — деді Гимли. — Олар біздің өте жақын жолдастарымыз. Мүмкін, сіздер Роханда Минас Тиритті мазасыздандырған сөздерді естіген боларсыздар. Олар жарты бойлы хоббиттер.

— Жарты бойлы хоббиттер! — деп күлді Эомердің қасында тұрған салт атты. — Жарты бойлылар. Бірақ олар солтүстікте айтылатын бұрынғы ертегілердегі және әуендердегі кішкентай адамдар ғой. Өңім бе, түсім бе? Біз аңызға еніп кеткен жоқпыз ба өзі?

— Біздің ұрпақтардың қолынан келмейтін дүние жоқ, — деді Арагорн. — Себебі біз емес, артымыздан келетіндер біздің осы күндеріміз туралы әлі ғасырлар бойы аңыз етіп айтатын болады.

— Уақыт зулап өтіп жатыр, — деді салт атты Арагорнның сөзін елемей. — Біз оңтүстікке қарай кетуіміз керек, мырза. Бұл жатжерліктерді өз қияли әңгімелерімен осы жерде қалдырайық немесе аяқ-қолдарын байлап, патшамызға алып барайық.

— Тыныш! Сабыр, Эостен! — деді Эомер оған өз тілінде. — Аз уақытқа мені қалдыра тұршы. Әскерге жолға жинала берсін дегенді жеткіз, біз Энтвейдке қарай шабамыз.

Эостен міңгірлеген күйі өз әскеріне барып сөйлесе бастады. Бір уақытта барлық салт аттылар артқа қарай шегінді де, Эомерді үш жолаушымен жалғыз қалдырды.

— Арагорн, сіздің айтып бергеніңіздің барлығы қызық, әрі түсініксіз дүниелер, — деді Эомер. — Бірақ сіздің шындықты айтып тұрғаныңыз анық. Марк халқы өтірік сөйлемейді және оларды да алдап кету оңай шаруа емес. Бірақ сіз барлық мәліметті ашып айтпай тұрсыз. Қандай шешім қабылдауымды түсінуім үшін, білгеніңізді толығырақ айтып бергіңіз келмей ме?

— Мен Имладристен, көненің көзін көргендер солай атаса керек, бірнеше апта бұрын шыққанмын, — деп жауап берді Арагорн. — Менімен бірге Минас Тириттен шыққан Боромир болды. Мен онымен бірге оның әкесі — Денетордың қаласына барып, оның халқына Сауронмен арадағы соғыста көмек көрсетуім керек болған. Алайда менімен бірге келе жатқан әскерге мүлдем басқа тапсырма берілген-тін. Ол туралы сізге қазір ештеңе айта алмаймын. Біздің көшбасшымыз Гэндальф болды.

— Гэндальф! — деп айғайлап жіберді Эомер. — Сұр Гэндальф есімі күллі Маркке белгілі есім. Бірақ менің сізге ескертіп қойғаным жөн болар, қазіргі уақытта оның есімі енді патша ықыласына кепілдік бермейді. Ол халқымыздың жадында біздің жерімізге жылдар, айлар бойы өз еркімен келіп қонақ болған адам ретінде сақталған. Оны жұрт әртүрлі оқиғалармен байланыстыра отырып әңгімелейді. Кейбіреулер оны тіпті жамандық жаршысы деп те айтады.

Бұл жерде халықпен келіспеуге де болмайды, ол келген жаздан бастап біздің ісіміз кері кетті. Алдымен Саруманмен арада ұрыс басталды. Оған дейін Саруманды біз өзіміздің досымыз деп келген едік, бірақ Гэндальф келді де, Изенгардтың бізге қарсы тұтқиылдан шабуыл жасап, жойқын соғыс ашуға дайындалып жатқанын айтып ескертіп кетті. Өзінің Ортханкте тұтқында болғанын, ол жерден әзер дегенде қашып шыққанын, бізден көмек сұрап келгенін айтты. Бірақ Теоден оны тыңдағысы да келмегендіктен, Гэндальф кетіп қалған болатын. Сондықтан да Теоден бар жерде оның атын дауыстап айтпағаныңыз жөн. Ол әлі де қатты ашулы. Себебі Гэндальф патшалықтың ең жүйрік деген сәйгүлігін алды ғой. Ол сәйгүлік тек Марк әміршілері ғана мініп жүре алатын, жылқы атаулының ішіндегі көшбасшысы саналатын киелі жануар еді. Оның арғы бабасы адам тілін түсінетін Эорлдың алып жылқысы болыпты. Осыдан жеті күн бұрын сол жылқымыз қайтып келді. Дегенмен патшаның ашуы қайта қоймады, өйткені жылқы жабайыланып, өзіне ешкімді де жақындатпайтын болып өзгеріп кетсе керек.

— Демек, киелі жануар шалғайдағы солтүстіктен қайтып келетін жолды таба алған екен ғой, — деді Арагорн. — Өйткені ол Гэндальфпен қош айтысқан. Әйтсе де! Гэндальф енді оған қайта отыра алмайды! Отыра алмайды! Ол Морийдің жерасты қабатына түсіп кетті, енді ол жақтан қайтып жер бетіне шығуы екіталай.

— Бұл жаман жаңалық екен, — деді Эомер. — Кем дегенде, мен және менің қасымдағы адамдар үшін жағымсыз хабар екеніне патшамызға келгенде өзіңіз де көз жеткізетін боласыз.

— Бұл өте қайғылы хабар екенін жер бетінде тіршілік ететін адамның барлығы араға жылдар салып қана түсінетін болады, — деді Арагорн. — Алайда ұлылар құлаған кезде, артындағы мұрагерлері оның ісін жалғастырып алып кетуі керек. Мен Лориен арқылы келе жатқан осынша ұзақ жол бойында жолдастық қарым-қатынас құрып келе жатырмын. Бұл жер туралы айтпас бұрын, осы мекенге қатысты барлық шындықты біліп алғанымыз жөн болар. Сол себепті де өзен бойын жағалап Раурос сарқырамасына келіп түстік. Сіздер жер жастандырған орктардың қолынан Боромир сол жерде қаза тапты.

— Сіздің жаңалықтарыңыздың барлығы бірінен-бірі өткен қайғылы ғой! — деп айғайлап жіберді Эомер. — Минас Тирит үшін де, біз үшін де бұл орны толмас қайғы. Ол өте құрметті әрі сыйлы адам еді. Ол Маркке жиі келмейтін, өйткені соғысты көбінесе шығыстағы шекара жақтарда жүргізетін, дегенмен мен оны өз көзіммен көргенмін. Мен оны сіздердің гондорлықтарыңыздан гөрі, Эорлдың шапшаң ұлдарына көбірек ұқсаттым. Өз уақыты келгенде ол елінің керемет көшбасшысы болатынына сенімді едім. Бірақ біз Гондордан ол қаза тапты деген қайғылы хабар алмадық. Ол қашан қаза тапты?

— Бүгін оның қаза болғанына төртінші күн, — деді Арагорн. — Және сол күні кеште біз Тол Брандирдің саясынан шығып кеттік.

— Жаяу ма? — деп таңғала сұрады Эомер.

— Иә, дәл өзіңіз көріп тұрғандай.

Эомердің көзі таңданғанын жасыра алмай тұр.

— Сізге Страйдер деген есім сәйкес келмейді, Араторнның ұлы, — деді ол. — Мен сізді Қанаттыаяқ деп атар едім. Сіздің үшеуіңіздің жасаған ерліктеріңіз жылдар бойы әлемнің барлық бұрыштарында жырлануы тиіс. Төрт күннің ішінде алты жүз шақырым жол жүріп келгенсіздер! Сіздер Элендилдің батыл ұрпағысыздар!

— Ал, мырза, енді менің не істеуім керек, қандай кеңес бересіз? Мен мейлінше жылдамырақ Теоденге жетуім керек. Қасымдағы адамдардың көзінше ашып айта алмадым, сондықтан да сақтықпен сөйлесуіме тура келді. Айтқаныңыз дұрыс, біз Түнек Әміршісінің қолшоқпарларымен әлі ашық ұрыс алаңында кездеспедік, ашық жауласпадық. Патша тағының жанында жүргендер дұрыс ақыл айта алмайды, батылдарының өзі ештеңе де жасай алмайды. Бірақ соғыс сөзсіз жақындап келеді. Біз Гондормен арадағы бұрынғы одағымызды бұзғымыз келмейді, егер Гондор шайқасқа түсетін болса, біз сіздерге, әлбетте, көмектесеміз. Менің бұл сөзімді өз атымнан және маған қолдау көрсететіндердің атынан айтылды деп біліңіз. Менің аймағым — үшінші Маршал аймағы. Барлық табын мен малды Энтвоштың арғы жағына айдап жіберген болатынмын. Бұл жерде тек күзет бекеттері, әскер мен жедел барлаушылар ғана қалды.

— Демек, сіздер Сауронға ешқандай салық төлемейсіздер ғой? — деп сұрады Гимли.

— Төлемейміз және ешқашан да төлемейтін боламыз, — деп жауап берген Эомердің көзінен ашу-ыза табын көрсететін от жарқ ете қалды. — Менің құлағыма сондай бір қаңқу сөздердің жеткені рас, әлдекім өз пайдасы үшін осы жалған ақпаратты таратумен айналысып жүрген сияқты. Бірнеше жыл бұрын Түнек Әміршісі біздің жылқыларымыз үшін қомақты қаражат төлеп сатып алғысы келген, бірақ біз оған бермей қойдық. Себебі ол жануарларды өзінің жаман әрі пасық мақсаттары үшін қолданады. Ендігіде ол бізді шауып әкетуге орктарды жібереді, ал олар өз кезегінде қолына түскенін алып кетумен болды. Әкететіндері әдетте қара түсті жылқыларымыз болатын, бүгінде жылқы саны анағұрлым азайып қалды. Есесіне біздің орктарға деген өшпенділігіміз одан сайын арта түсті.

Алайда дәл қазіргі жағдайда біздің басты уайымымыз — Саруман. Ол өзін осы жерлердің әміршісімін деп жариялап жүр. Екеуміздің арамыздағы шайқастың да созылғанына бірнеше айдың жүзі толды. Ол орктарды, қасқыр мінген әскерді, өзге де таудың жабайы, жауыз жаратылыстарын әскер етіп алған. Біздің жолымызды толығымен жауып тастап, бізді шығыс жақтан да, батыс жақтан да қыспақта қалдырды, тынысымыз тарылды.

Мұндай жаумен соғысқан өте қауіпті. Ол өте қу, түрін де өзгертіп, әртүрлі кейіпке ене алады. Жұрттың айтуынша, ол қазір мына жерде болғанымен, ана жерде де, одан бөлек басқа жерлерде де бір мезгілде жүре алады екен. Үнемі басына жамылғысының күләпарасын киіп алатынына қарап, көпшілік оны Гэндальфқа ұқсататындарын айтып жүр. Оның тыңшылары кез келген саңылаудан өтіп кетеді, ал құстары, құдды бір жамандықтың белгісі ме дерсің, үнемі аспанда төбеңде қалықтап ұшып жүреді. Мұның барлығының қалай және немен аяқталарын әзірге дөп басып айта алмаймын, өйткені менің жүрегім Саруманның достары тек Изенгардта тұрмайды дегенді айтады. Алайда патша сарайына келгенде өзіңіз де жағдайдың барлығына көз жеткізе жатарсыз. Әлде сіз келмейсіз бе? Әлде сізді маған күдік пен қиындық туған қысылтаяң шақта көмекке жіберілген күш деп тектен-текке үміттеніп қалдым ба?

— Мүмкіндігім болған кезде барамын, — деді Арагорн.

— Қазір жүріңіз! — деді Эомер. — Элендил ұрпағы осындай қысылтаяң, басымызға күн туған уақытта Эорлдың ұлдарына мықты қолдау көрсете алады. Батыс жақта соғыстың басталып кеткеніне қанша уақыт болды, оның әсері бізге өз кесірін тигізбей, айналып өте қоймас деп қорқамын.

Бұл солтүстік жорыққа мен патшамыздың келісімінсіз аттанған болатынмын, мен кетіп қалған соң оның сарайында күзетте аз ғана әскер қалды. Бірақ үш күн бұрын менің барлаушыларым орк әскерінің Шығыс қабырға тұсынан түсіп келе жатқанынан хабардар еткен болатын. Олар кейбір орктарда Саруманның төсбелгісінің болғанын айтты. Менің ойымша, баяғыдан бері мойындамай келген келісім жүзеге асқан секілді, яғни Ортханк пен Түнек Мұнарасы арасында одақ орнаған. Сол себепті де мен өз халқымды қуып жібердім, ал орктарды түн қараңғылығы түспей тұрып осыдан екі түн бұрын Энт орманының шекарасында қуып жеттік. Сол жерде қоршауға алдық та, таң ата шабуылға кірістік. Мен өз әскерімнен, өкінішке орай, он беске жуық жауынгерімді және он екі жылқымды жоғалттым. Орктар сан жағынан бізден асып түсті, күшімізді дұрыс есептемеппін. Оның үстіне, орман жақтан орктардың қосымша әскері келіп қосылды. Шетінен үлкен, алып денелі орктар, барлығы төстеріне Изенгардтың ақ қолы бар төсбелгіні тағып алған. Олар басқаларына қарағанда ештеңеден тайсалмайтын қасқырлар секілді анағұрлым ызалы, ашулы, пәрменді екен.

Не болса да, біз бәрібір олардың түбіне жеттік, көздерін құрттық. Олармен шайқасып жүргенде, елден кеткенімізге де біраз уақыт болып қалды. Енді тездетіп жетпесек болмайды. Бізбен бірге жүресіз бе? Көріп тұрғаныңыздай, біздің бос аттарымыз да бар. Қылышыңыз үшін де жұмыс жетерлік. Біз тіпті Гимлидің балтасына және Леголастың садағына да жұмыс тауып бере аламыз. Мен орман патшайымы туралы айтқан сөздерім үшін кешірім сұраймын. Өз елімде ол туралы не айтса, мен де сол естігенімді ойланбастан айта салыппын. Бірақ осындай мүмкіндік туып тұрғанда, ол туралы толығырақ мәлімет ала алатыныма қуаныштымын.

— Жаныма майдай жағатын сөздер айтқаныңыз үшін мың алғыс! — деді Арагорн. — Жүрегім сіздермен баруға кеңес беріп, тулап тұр, алайда мен өз достарымды тастап кете алмаймын. Әлі де болса, олармен қайта қауышамыз деген үмітіміз үзілген жоқ.

— Өкінішке орай, үмітіңізді үзуіңізге тура келеді, — деді Эомер. — Солтүстік жақтан оларды таба алмайсыздар.

— Бірақ олар артта да қалған жоқ қой. Біз шығыс қабырға тұсынан бұлтартпас нақты айғақ тапқан болатынбыз. Мейлі, не десек те, олардың біреуі қазірге дейін тірі қалуы тиіс. Сол қабырға мен осы жер арасынан біз өзге ешқандай да белгі не із таба алмадық, негізгі ізден ешкім не солға, не оңға, не басқа жаққа бұрылып кетпеген. Әрине, егер менің ізкесушілік қабілетім нашарлап, белгілі бір айғақты жіберіп алмасам, қазіргі келе жатқан бағытымыз дұрыс.

— Ендеше оларға не болды екен?

— Білмеймін. Олар да сұмпайы орктармен қоса ажал құшып, бірге өртеніп кетулері әбден ықтимал. Сіз бұл ойымды жоққа шығарып түрғандықтан, ондай ойдан аулақпын, ойлауға да қорықпаймын. Менің шамалауымша, шайқас басталғанға дейін оларды орманға алып кеткен болуы керек, яғни бұл сіздер жауларыңызды қоршауға алғанға дейін орын алған жағдай шығар, бәлкім. Сіздің қоршауыңыздан қашып кеткен жан болмады деп нақты айта аласыз ба?

— Біздің қоршауымыздан бірде-бір орктің қашып шыға алмағанына мен сенімдімін, — деді Эомер. — Әскерімізбен орман шетіне олардан бұрын жеттік, сол себепті біздің қоршауымызды бұзып, қандай да бір тірі жаратылыс иесі қашып шыққан болса, демек, ол көзге көрінбейтін қасиеті бар, сиқырлы күш иесі деген сөз.

— Біздің достарымыз дәл біз сияқты киінген, — деді Арагорн. — Сіздер бізді көрместен, тапа-тал түсте қасымыздан өте шықтыңыздар.

— Бұл жайт тіпті менің есімнен шығып кетіпті, — деді Эомер. — Осындай таңғажайыптар орын алып жатқанда кез келген нәрсені нық сеніммен айтудың өзі қиын екен. Күллі әлем өзгеріп шыға келді ғой. Эльф қасына гномды алып, біздің көгалымызда жайбарақат қыдырып жүр. орман патшайымымен тірідей тілдесуге болады. Біздің ата-бабаларымыз Маркке келмей тұрып сындырылған қылыш және соғысқа қайта оралу! Мұндай сәтте адам не істерін білмей дал болады екен. Қай жолды таңдаған дұрыс?

— Дегенмен жамандық пен жақсылық әлі күнге дейін тайталасып келеді, — деді Арагорн. — Ал гномдар да, эльфтер мен адамдар да сол қалпы. Адамның міндеті — өз үйінде де, Алтын орманда да тап басып, ажырата алулары керек.

— Оныңыз дұрыс, — деді Эомер. — Мен не сізден, не жүрегімнің қалауынан еш күдіктенбеймін. Алайда барлық нәрсені өз қалағанымдай жасай алмаймын. Біздің заңымыз жатжерліктердің өз жерімізде сайрандап жүруіне рұқсат бермейді, тек патшамыз ғана ондай рұқсат бере алады… Бұл заң қазіргі қауіпті уақытта тіпті күшіне еніп тұр. Мен сізден бізбен бірге өз еріктеріңізбен жүрулеріңізді сұрап тұрмын, сіз қарсылық танытқан жағдайда мен жүздеген қолмен үшеуіңізді оп-оңай күштеп алып кете аламын ғой.

— Сіздің заңыңыз дәл осындай жағдайға қатысты деп айта алмаймын, — деді Арагорн. — Мен бұл мекен үшін тіпті де жатжерлік емеспін, мен бұл жерлерде бұрын да бір рет емес, бірнеше рет болғанмын. Кезінде Рохиммирдер әскерімен келгенде есімім де, киімім де өзгеше болатын. Мен сізді ол кезде көрген емеспін. Ол кезде сіз өрімдей жас болатынсыз. Мен сіздің әкеңізбен, Эомундпен және Тенгелдің ұлы Теоденмен сөйлескенмін. Осы уақытқа дейін ешқандай да жоғары шенді әскербасы бұл жерде менің өз жоғымды іздеуіме тыйым салып көрмепті. Мен осы жолды әрі қарай жалғастыруды өз міндетім деп білемін. Ал сізге таңдау жасауға тура келеді. Эомундтың ұлы! Бізге көмектесіңіз, болмаса, бізге кедергі келтірмеңіз. Өз заңыңызды жүзеге асыруға тырысып көрсеңіз де болады. Егер соңғы жолды таңдасаңыз, амал нешік, патшаңызға жүзден кем әскер аман жетіп қосылады да, соғысқа қатысатын әскер саны одан сайын азаятын болады.

Эомер біраз уақыт ойланып, үнсіз тұрды да, тек содан кейін ғана тіл қатты:

— Екі жақты да уақыт қысып барады. Әрекетке көшу керек. Әр өтіп жатқан уақыт сіздің үмітіңізді азайта түсуде. Ал менің жолдастарым кідіргеніміз үшін мазасыздана бастады. Сіздер өз жолдарыңызбен жүре беріңіздер. Көмек ретінде сіздерге жылқыларымды қоса беремін. Сәтін салып, жолдастарыңызды тапқаннан соң немесе таба алмаған жағдайда да, жылқыларды Энтвейдке, Эдорастағы Теоденнің қазіргі отырған алтыннан жасалған бөлмесіне әкеліп беріңіздер. Сонда ғана мен қазір қате таңдау жасамағаныма көз жеткізе аламын. Сіздің адалдығыңызға сеніп өз басымды, мүмкін, тіпті бар ғұмырымды тәуекелге тігіп тұрған шығармын. Мені алдап кетпеңіз!

— Алдамаймыз! — деді Арагорн.

Эомер өз жолдастарына мына жатжерлік үш бейтанысқа бос келе жатқан үш атты беруді тапсырғанда, олар қатты таңдана әрі қабақтарын түйіп күдіктене қарады. Араларынан тек Эостен ғана батылы барып ойындағысын ашық айтып салды.

— Сіздің шешіміңіз Гондордан келген мына мырза үшін тиімді, әрине! Бұл бейтаныс шындығын айтып тұр деп үміттенемін, — деді ол. — Бірақ бұрын-соңды Марк жылқыларын гномдарға берді дегенді естімеген екенмін.

— Ешкім, — деді Гимли, — ешкім бұл туралы естімейтін болады. Еш алаңдамай-ақ қойыңыз. Мен мынадай алып әрі асау жануардың арқасында отырғаннан гөрі, жаяу жүргенді ұнатамын.

— Сіздер жүре беріңіздер, әйтпесе бізді жолымыздан қалдырасы