автордың кітабын онлайн тегін оқу  Maqomoti Yusuf Hamadoniy

Abdulxoliq G'ijduvoniy

Gulshani jahon ichra sarvi navniholim bor,

Yetmayin visoliga nolai fig‘onim bor.

Bori furqati birla qomati kamonim bor,

Arzu dodim ayturga salomatli xonim bor.

Boshima Humo yanglig‘, shukr, soyabonim bor,

G‘avsi murshidi komil — Xojai Jahonim bor...

Muxlis Namangoniy

 

 

XOJAI JAHON - XOJA ABDULXOLIQ G‘IJDUVONIY

 

Bu yil ulug‘ bobomiz Xojai Jahon - Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari tavalludining 900 yilligi YuNYeSKO tashabbusi va O‘zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 2002 yil 4 dekabrdagi qaroriga ko‘ra respublikamiz miqyosida keng nishonlanadi.

Xojagon tariqatining asoschisi Xojai Jahon — Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari ona-Vatanimizning ma’naviy, madaniy rivojiga salmoqli hissa qo‘shgan ulug‘ allomalardandir. U zoti sharif 1103 yil Buxoroyi sharifning G‘ijduvon tumanida tavallud topib, 1179 yil shu diyorda vafot etganlar. Otalari - Imom Molik naslidan bo‘lgan malatyalik Imom Abduljamil ham olim va orif kishi bo‘lgan.

Abdurahmon Jomiy hazratlarining «Nafahot ul-uns» asarida yozilishicha, ahlullohdan Xizr alayhissalom yosh Abdulxoliqni ma’naviy farzandlikka qabul qiladi va unga «zikri dil» (qalb zikri)ni o‘rgatadi1. Bu zikr vazifasini doimiy ravishda bajarishga odatlangan Xoja Abdulxoliq ulug‘ fayzu futuhga erishadilar. Unga qalb zikriii ta’lim bergan va ma’naviy farzandlikka qabul qilgan ustozi Xizr alayhissalom bo‘lsa, suhbat va xirqa piri ulug‘ shayx Xoja Yusuf Hamadoniydir. Shayx hazratlari Buxoroyi sharifga tashrif buyurganlarida yigirma ikki yoshli Xoja Abdulxoliq Xizr alayhissalomning tavsiyasi bilan unga murid bo‘ladi, suhbatlaridan bahra topib, tez orada ma’naviy kamolot xosil qiladilar.

Yusuf Hamadoniyning xalifalaridan Xoja Ahmad Yassaviy hazratlari Yassiga qaytarkan, ustozining vasiyatiga binoan muridlarini Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyga topshiradilar. Shundan keyin Buxoroda murshidlik qila boshlagan bu ulug‘ zotning muridlari safiga oddiy xalq qatori, ko‘plab amaldorlar, hatto Buxoro hukmdorlaridan Muhammad Umar Sadr ham qo‘shiladi. Xoja Abdulxoliq hazratlarining obro‘-martabalari faqatgina O‘rta Osiyo hududi bilan cheklanmaydi. Shom diyorida ham ul zot xonaqoh barpo etib, muridlar tarbiyasi bilan shug‘ullanganliklari rivoyat qilinadi.

Alisher Navoiy hazratpari «Nasoyimul-muhabbat»da boshqa ulug‘ mashoyixlar qatori, Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyni ham yuksak ehtirom bilan tilga oladi. Xojai Jahonning tutgan yo‘llari tariqatda hujjat va namuna hisoblanganligi, Haq bilan nohaqni ajratuvchi, adolatli kishilar nazdida maqbul va mo‘‘tabar bo‘lib, hamisha sadoqat va soflik yo‘lida yurganligi, shariat va sunnatga rioya qilganligi, turli bid’atu xurofotlarga qarish tinimsiz kurashganligini qayd etadi2.

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy xojagon-naqshbandiya tariqatining yetuk murshidridan. Uning rivojiga ulkan hissa qo‘shgan pirikomildir. Ulzot, birinchidan, xojagon sulukida xafiy zikrni boshlab bergan bo‘lsa, ikkinchidan, ustozi Xoja Yusuf Hamadoniy tomonidan ishlab chiqilgan va xojagon-naqshbandiya tariqatining bosh shiorlariga aylanib ketgan «hush dar dam», «nazar bar qadam», «safar dar vatan», «xilvat dar anjuman» qoidalariga yana to‘rtta: «yodkard», «bozgasht», «nigohdosht», «yoddosht» kabi rashhalarni ilova qildi. «Kalimoti qudsiya» deb ataladigan burashha-qoidalarga uning izdoshi va ma’naviy farzandi Xoja Bahouddin Naqshband hazratlari yana uchta: «vuqufi zamoniy», «vuqufi adadiy» va «vuqufi qalbiy» qoidalarini ilova qilib, naqshbandiyaning yaxlit nazariy tizim tamoyilini shakllantirganlar va suluk tarbiyasini yanada rivojlantiradilar. Shu bois Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari «sarhalqai silsilai naqshbandiya» nomi bilan ulug‘langanlar.

Xoja Abdulxoliq hazratlari paygambarimiz Muhammad alayhissalomdan boshlangan tariqat silsilasida Yusuf Hamadoniydan keyin o‘ninchi halqa pir edilar. Xoja hazratlari bu halqaning davom etishi uchun vafotidan oldin Xoja Ahmad Siddiq, Xoja Orif Revgariy, Xoja Avliyoyi Kabir (Avliyoyi Kalon), Xoja Sulaymon Karmaniylarga xalifalik ijozati berganlar. Bu zotlarning har biri irshod ishlariga mashg‘ul bo‘lishgan. Naqshbandiyaning oliy halqasini esa Xoja Orif Revgariy hazratlari davom ettirganlar...

Xoja Abdulxoliqning muborak ruhi shariflari Xoja Bahouddin Naqshband hazratlarini tarbiyat qilganligi uchun u zot Bahouddin Naqshbandning uvaysiy-ma’naviy piri hisoblanadi. Bahouddin Naqshband hazratlariga zikri xufya (ovoz chiqarmay zikr qilish)ni o‘rgatgan ham ul zoti azizdir.

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari tariqat piri, muridlar tarbiyachisi bo‘lish bilan bir qatorda, «Vasoyo» («Vasiyatnoma», «Odobi tariqat», «Haqoyiq ul-iymon», «Daqoyiq ul-irfon» degan nomlar bilan ham ataladi), «Maqomoti Yusuf Hamadoniy», «Az guftori Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy» kabi asarlar muallifi hamdir.

Xojai Jahon hazratlarining pand-nasihatlari o‘zlikni anglash, axloqni, botinni tuzatish, qalb imkoniyatlariga yo‘l ochish, ma’rifat sirridan voqif bo‘lib, sayru sulukni kamolga yetkazishda muhim asoslardan hisoblanib, insonni Haqning suyukli bandalaridan bo‘lishga da’vat etadi.

Ushbu kitobcha uch mustaqil qismdan iborat. Aslida, har bir qism mustaqil bir asar-risoladir. Birinchi qismda Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyning fors tilida bitilgan «Maqomoti Yusuf Hamadoniy» nomli asar tarjimasi berilgan. Biz bu asarni tarjima qilishda Eronda nashr qilingan «Risolai sohibiya»3, Turkiyada saqlanayotgan «Tibyon»4, O‘zbekiston Respublikasi Fanlar akademiyasi Abu Rayhon Beruniy nomidagi Sharqshunoslik instituti (O‘zRFAShI) qo‘lyozmalar xazinasidagi «Maqomot»5 nusxalaridan foydalandik. Matnlarning to‘g‘ri variantini tanlashda o‘rni-o‘rni bilan uchala nusxani muqoyasa etib, tarixiy va ilmiy haqiqatga muvofiqroq bo‘lganini tanladik.

Mazkur asarida Abdulxoliq G‘ijduvoniy ustozi Shayx Yusuf Hamadoniyning surat va siyrati, go‘zal axloqi, yurish-turishi, ibodati, hayot faoliyati va shogirdlariga munosabati xususida atroflicha ma’lumot beradi. Shuningdek, tariqat ahllarini Yusuf Hamadoniyning namunali hayot tarzidan ibrat olishga chaqiradi.

Darhaqiqat, asarni o‘qir ekanmiz, ko‘z oldimizda ilohiy fayzga to‘lib-toshgan nuroniy pir, Haq ishqiga g‘arq bo‘lgan, ilmu ma’rifatda yetuk, insonlarga mehr-shafqatli, valiy, komil bir inson siymosi gavdalanadi. Bu kabi maqomotlarni o‘qigan har bir kitobxon qalbida ulug‘larimizga nisbatan muhabbat uyg‘onadi. Ularning izidan borishga, ulardan har jihatdan o‘rnak olishga, oxirat ishini dunyo ishi bilan barobar yuritishga, taqvo ahlidan bo‘lishga g‘ayrat qiladi.

Risolaning ikkinchi qismi «Xojagon-naqshbandiya mashoyixlari» deb yuritiladi.

Ma’lumki, yurtimizdan naqshbandiya tariqatining bir qancha komil vakillari yetishib chiqqan. Naqshbandiya tariqatining bosh halqasi - asosiy silsilasida diyorimizda faoliyat ko‘rsatgan va qabri shariflari shu zaminda bo‘lgan o‘n bir nafar rahnamolarining nomlari qayd etiladi. Tasavvuf tarixiga oid tadqiqotlarda bu o‘n bir zoti sharifning hayot va faoliyatlari, fikr va qarashlari keng tadqiqu tahlil qilingan. Ulardan yetti nafarining muborak qabrlari Buxoroyi sharifda, bittasi Surxondaryo, yana bittasi Samarqand, ikkitasi Qashqadaryodadir.

Biz mazkur risolada muxtasar tarzda bo‘lsa ham ular haqida arabiy, forsiy va turkiy manbalardan mavjud ma’lumotlarni to‘plab, o‘quvchilar hukmiga havola etishga harakat qildik. Sir emaski, naqshbandiya bilan qiziquvchi ko‘p kishilar bu zotlar to‘g‘risida o‘qigan va eshitgan bo‘lsalar-da, ularning hayot faoliyatlaridan, hatto qabrlarining qaerda ekanligidan xabardor emaslar. Bu zotlarga doir katta tadqiqotlar qilingan va bundan keyin ham ko‘plab ishlar qilish mumkin. Mazkur mo‘‘jaz risola kitobxonlarimizning bu ulug‘ mashoyixlar hayot va faoliyatlaridan yetarli darajada xabardor bo‘lishlariga yaqindan yordam beradi, deb umid qilamiz.

Risolaning oxirgi qismida Abdulxoliq G‘ijduvoniyning ustozi Shayx Yusuf Hamadoniyning «Odobi tariqat» risolasini fors tilidan, «Inson va koinot haqida risola»sini arab tilidan tarjima qilib, tabarrukan ilova etdik. Har ikkala risola tasavvufning muhim masalalariga bag‘ishlangan. «Tariqat odobi»da suluk yo‘liga kirgan har bir muridning qalb pokligi, nafs tarbiyasi, zikr vazifalari, shayxi bilan munosabati va hokazo mavzular muxtasar va asosli bayon etilgan. «Inson va koinot haqida risola» («Risola fi an-nal-kavna musaxxarun lil-inson» - «Koinotning insonga bo‘ysunganligiga doir risola»)da muallif insonning mulku borliqqa bo‘lgan munosabati, maxluqot orasida tutgan yuksak o‘rni, har bir insonning koinotdagi zaruriy ashyolardan istifoda etishi va unumli foydalanish darajalari hamda yo‘llarini ko‘rsatib beradi.

Muallifning fikricha, har bir inson koinotga me’yori bilan, to‘g‘ri munosabatda bo‘lsa, koinot ham insonga foydali munosabatda bo‘lib, unga xizmat qiladi. Biz tabiatga: suv, tuproq, havo qatlamlariga va boshqa hayotiy zaruratlarga ehtiyoj yuzasidan muomala ko‘rsatsak, hayotimiz, yashashimiz ham shunga yarasha xotirjamlik va farovonlikda davom etadi. Yusuf Hamadoniyiing ushbu risolasidan shu narsa ma’lum bo‘ladiki, o‘z davrida mashoyixlarimiz ham, hozirgi til bilan aytganda, ekologiya masalalariga, tabiat va uni avaylab-asrashga katta ahamiyat berganlar.

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoiiy va Xoja Yusuf Hamadoniy asarlarini tarjima qilishimizda bizga yaqindan yordam bergan, risolalarning asl matni ksero ko‘chirmalarini bizga jo‘natgan hamda o‘zi nashr ettirgan kitobni6 qiyoslash uchun lutfan taqdim etgan turkiyalik naqshbandiyashunos olim, doktor Najdat To‘sunga samimiy minnatdorchiligimizni izhor etamiz.

Xullas, ilk bor tarjima qilinib, kitobxonlarimizga taqdim etilayotgan Abdulxoliq G‘ijduvoniy va Yusuf Hamadoniy risolalari hamda diyorimizdan yetishib chiqqan xojagon-naqshbandiya mashoyixlari haqidagi risola Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy tavalludining 900 yilligi anjumani arafasida xalqimizga qimmatli bir tuhfa bo‘ladi, degan umiddamiz. Yaratgandan barchamizga ulug‘larimizga ixlosu muhabbatli, ular kabi ilmu irfonli, munosib izdoshlardan bo‘lishni nasib aylashini tilab qolamiz. Mutasavvif adib Sulton Ahmad Haziniy ta’kidlaganidek, Xojai Jahon ta’limoti va ma’rifati yurtimizga hamisha quyosh kabi nurli ziyosini sochib turajak:

 

Xoja Abdulxoliq - ul piri xudo,

Naqshbandiyada shayxi porso...

Naqshbandiylarni bar naqshu murod,

Xoja Abdulxoliq - ul piri rashod

Bahravar qildi xafiy asroridan,

Budir anvar naqshsiz anvoridan.

 

Sayfiddin Sayfulloh,

Nodirxon Hasan

 

XOJA ABDULXOLIQ G‘IJDUVONIY

 

MAQOMOTI YUSUF HAMADONIY

 

 

MUQADDIMA7

 

Iloho, eng sara sifatlaring, ulug‘vor jaloling, payg‘ambarlaringning azamati, shahidlarning8 qoni va mumtoz bandalaringning nafasi-joni hurmati, Sendan ilmda kamolot, rizqda barakot, o‘lmasdan burun tavba qilish, o‘lar vaqtda kechirilish, o‘lgandan keyin rohat, jahannamdan najot, jannatga kirish va dunyoyu oxiratda ofiyat tilaymiz.

Ahadiyat saroyi bandalarining eng zaifi, Samadiyat martabasi ojizlarining eng kuchsizi Abdulxoliq ibn Abduljamil (Alloh uni soliklarning g‘oyalari va oriflarning maqomlariga erishtirsin, omin, rabb ul-olamin) deydiki: «Aldanish, nash’alanish, nafsoniy tuyg‘ular va shaytoniy vasvasalarning g‘olib kelish davri bo‘lgan yoshlik yillarida bu faqirning ko‘nglida bir onda «Fazlu marhamat Allohning qo‘lida bo‘lib, uni faqat O‘zi xohlagan kishshshrga ato etadi» (Hadid surasi, 29-oyat) oyatining jazbasi va haqiqatni talab qilish (muridlik) istagi tug‘ildi. «Alloh sharafli ishlarni sevadi» jumlasining9 taqozosi va «Alloh bilan suhbat qur (agar Alloh bilan suhbat qurolmasang, U bilan suhbat qilganlar bilan suhbat qur» so‘zini idrok etish azmi meni bir qarorga keltirdi. G‘aybning ilhom bag‘ishlovchisi bu bechoraning fikr sahifasiga hidoyat qalami bilan shuni naqsh etardi: bu (ilohiy) ikromu ulug‘ nasibaga va bu saodatga haqiqiy bir solikka ergashmasdan, shafqatli bir xojaning etagini tutmasdan erishish mumkin emas. «Kim bir narsani istasa va jiddu jahd qilsa, albatta, uni qo‘lga kiritadi» hadisining to‘g‘ri hukmi va «Alloh O‘zining bu nuriga O‘zi xohlagan kishilarni hidoyat qilur» (Nur surasi, 35-oyat) oyatining ravshanligi bilan muridlik boshimni u valiylik sardori, hidoyat qubbasi va u hamadonlik murshid, shayxlar shayxi Shayx Yusuf Hamadoniyning (unga Allohning rahmati bo‘lsin) oyog‘iga qo‘ydim. Irodat ostonasining e’tikofchilari bilan va u haqiqat xonadonida sevgi dargohining mulozimlari bilan birga bu yo‘lga kirdim. Bir muddat bu to‘g‘ri yo‘lda u tariqat sayyohi va haqiqat dengizining g‘avvosi, payg‘ambarlarning xojasi (sallallohu alayhi vasallam)ning shariatiga ergashgan, g‘ayb sirlarining kashshofi (Abu) Yusuf ibn Ya’qub ibn Abdulvohid ibn Abdulbosit ibn Tamtom ibn Boqir ibn Muhammad10 ibn Ismoil ibn Abu Hanifa No‘‘mon ibn Sobit...11 payg‘ambar hazratlariga mutobaat yo‘lida niyat, tobelik va muhtojlik bilan qadam bosdim. Xizr alayhissalomshshg havola va tavsiyasi bilan u avliyolar sultoni bu ojiz zaifni va kuchsiz faqirni qalb zikrining talqini bilan sharaflantirdi.

Xuddi shu tarzda barcha insonlar - podshoh, vazir, olim, zohid, darvish, xullas, avomu xos hamma toifa bu ulug‘ xoja va olimi rabboniy Shayx Yusuf Hamadoniyga ergashishlari kerak. Chunki bu aziz shayx qat’iyan hazrati payg‘ambar alayhissalomning diniga qarshi chiqmaganlar. Sahoba, tobein, taba’a tobein va salafi solihinga ergashib yashaganlar, Hamadon shahrida ham, boshqa yashagan joylarida ham doimo ushbu muborak so‘zni takrorlar edilar: «To‘g‘ri yo‘l - Alloh rasuli hazrati Muhammad sallallohu alayhi vasallamning yo‘lidir. Chunki olamlar sarvari bunday marhamat qilganlar: «Ey Abu Hurayra, insonlarga mening sunnatimni o‘rgat va sen ham amal qil, toki qiyomat kunida porloq bir nurga ega bo‘lursan».

Hazrati payg‘ambar sallallohu alayhi vasallamning ishorati shunday bo‘lgani bois, yo‘li pok bu buyuk shayx ham do‘stlarini va o‘ziga ergashganlarni, ya’ni Hasan Andoqiy, Xoja Abdulloh Barraqiy, Xoja Ahmad Yassaviy, Xoja Aliyyona, bu faqir Abdulxoliq ibn Abduljamil va xizmat qiluvchi boshqa darvishlarni ham nabaviy shariat shohko‘chasiga chaqirardilar. Nafsoniy orzularga bo‘yinsunishdan, bid’atdan, shariatga qarshi chiqishdan, botil va fitna ahlining yo‘lidan va muqallidlarning taqlidlaridan muhofaza etar, ogohlantirardilar. Bu azizlarning yo‘li barcha ofatlardan xolidir. Unda na ta’til (bo‘shliq) rangi, na tashbih hidi bor (Allohning sifatlarini inkor etmaydilar va Uni boshqa narsaga o‘xshatmaydilar). Aksincha, faqat xolis hidoyat va ma’rifat nuridan iboratdir.

 

YUSUF HAMADONIYNING MUBORAK O‘GITLARI

 

Shayximiz muborak so‘zlari bilan bunday deydilar: «Bu (tariqat) yo‘li hazrati Abu Bakr Siddiq raziyallohu anhudan bizgacha yetib kelgan va qiyomatga qadar davom etajakdir. Shu bois barcha mo‘‘minlar va soliklar bu tanlangan yo‘lga ergashishi, bu xonadon bilan suhbat qurishi, ularning yo‘liga suluk etib, ular bilan birga bo‘lishdan va unsiyatdan uzoq qolmasligi kerak».

Shahzoda Qusam ibn Abbos (Shohi Zinda)ning maqomi (qabri)da aytdilarki: «Kimda kim bu yo‘l (tariqat)ga amal qilib, unga mahkam yopishsa, albatta hamma qorong‘uliklardan xotirjam bo‘lur va bid’at dengizining to‘lqinidan xalos bo‘lur».

So‘ngra menga dedilarki: «Ey Abdulxoliq! Bilginki, Haq yo‘lining yo‘lchiligi, ya’ni suluk ikki qismdir: suluki zohir va suluki botin. Birinchisi, suluki zohir bo‘lib, u har holu korda ilohiy amr va ta’qiqlarga rioyat etish, imkon doirasida diniy mezonlarni saqlash va nafs orzularidan qochishdir. O‘z a’zolarini havoyu nafsdan saqlab, shariat hududida muhofaza qilishdir. Ikkinchi qism bo‘lgan suluki botin esa qalbni poklashga harakat qilish va nafsoniy yomon sifatlarni yo‘qotish uchun g‘ayrat sarflashdir. Botiniy tahorat - qalbning Haq zikri bilan go‘yo bo‘lishligi uchun zikrda behad jiddu jahd qilish. Bu zikr talqini dastlab hazrati Abu Bakr raziyallohu anhuning qalbiga, undan Salmon Forsiyga12, undan Ja’fari Sodiqqa, undan Sulton Boyazid (Bastomiy)ga, undan Shayx Abul Hasan Xaraqoniyga, undan buyuk shayx13 Abu Ali Formadiy Tusiyga va undan esa bizga qadar yetib kelgan».

Shunday degach, peshin namozining azoniga qadar muborak boshlarini quyi solib turdilar. Peshin namozini ado etgach, dedilar: «Ey darvishlar, aziz insonlar ko‘p, lekin bu silsiladagi ulug‘larning Haq taolo tomonidan tanlanishiga sabab, ushbu silsilada ular mukoshafa va mushohadada yuksak shaxsiyatlar edilar».

Keyin muborak yuzlarini bu faqirga burib, inju taratuvchi tabarruk so‘zlari bilan dedilar: «Ey Abdulxoliq, ulug‘ shayx Abu Ali Formadiy dunyodan oxiratga rihlat etgach14 (hijriy 477/milodiy 1084 yil), shariat va tariqatda bir muammoga duch kelsam, uning ruhoniyatidan15 yordam so‘rardim va shu ondayoq shayx hazratlarining ruhoniyati u muammoni hal etardi. Bu yo‘lda buyuk xoja Abu Ali Formadiydan bizga qadar yetib kelgan irfon va ma’naviyatni tariqat soliklariga va Haq dargohining muhtojlariga yetkazyapman».

Keyin muborak yuzlarini yana menga qaratib, dedilar: «Ey Abdulxoliq, Xoja Abu Ali (Formadiy)ning to‘rtinchi xalifasi bo‘lganim kabi, sen ham bizning to‘rtinchi xalifamiz bo‘lgaysan». Qarasam, ko‘zlari yoshga to‘lib turibdi. Men so‘radim: «Sizdan keyin kim xalifa bo‘lg‘usi?» Shayx hazrat dedilar: «Bizdan keyin o‘rnimizga Xoja Abdulloh Barraqiy o‘tadi, keyin Xoja Hasan Andoqiy, undan keyin Xoja Ahmad Yassaviy. Xoja Ahmad Yassaviy Turkiston diyoriga ketgach, sen xalifa bo‘lasan. Albatta, hazrati Muhammad alayhissalomning shariati yo‘lida bo‘l va shariat chegarasidan zarracha chiqma, kim dinga qarshi muxoliflik qilsa, unga mone’ bo‘l. Alloh taolo yaxshisini bilur».

 

SANJAR IBN MALIKSHOHNING MAKTUBI

 

Hijriy 504 yil Ramazon oyining o‘n birinchi kuni chorshanbada Sanjar ibn Malikshoh Samarqanddagi Qosim ibn Jo‘qiyga bir maktub yubordi. U maktubda shunday yozgan edi: «Shayx ul-mashoyix val-muslimin Ali ibn Muhammad, Qozi Alouddin ibn Umar, Xoja Imoduddin, Amir Abdulvahhob16 kabi Samarqand ulug‘larining bildirishlaricha, muhtaram Shayx Yusuf Hamadoniyning yoshi kamolga yetibdi. Uning huzuriga borish uchun bizning fursatimiz yo‘q. Zero, Sulaymonshoh buyuk bir lashkar bilan bu tarafga kelayotgan ekan. Shu bois mamlakatni tashlab, Samarqand viloyatiga borib kelolmaymiz. Darvishlarning takya xarajatlari uchun Qosim ibn Jo‘qiy17ga halol yo‘ldan qo‘lga kiritilgan ellik ming dinor yuborildi. Siz bizning ishimiz uchun Fotiha o‘qisangiz. Sizlardan asosan maqsadimiz shuki, hazrati shayx (Hamadoniy)ning axloq va ahvoli xususida yozib, bizga jo‘nating. Chunki eshitishimizcha, hazrati shayxning yo‘li va atvori sahobalar (ularning barchasidan Alloh rozi bo‘lsin) yo‘lidek ekan. Albatta, bunga e’tibor berib, duogo‘yingizni ham bu davlatdan nasibador qilinglar».

Keyin hazrati shayx ul-islom azizlarning huzuriga, Xoja Abdulloh Barraqiyning uyiga bordilar. Xoja Hasan Andoqiyni, Xoja Ahmad Yassaviyni, Xoja Shoh G‘atfariyni18 va bu faqir Abdulxoliqni yig‘dilar. Sulton Sanjar masalasini tushuntirdilar. So‘ng barcha Shayx Yusuf Hamadoniy huzuriga kirdilar. Sanjar ibn Malikshohning orzusini shayxga arz qildilar. Shayx uning ishi uchun Fotiha o‘qib, bunday dedilar: «Ey darvishlar, bizning xatodan boshqa amalimiz yo‘qki, uni Sanjarga yuborsak?». Shunda Xoja Aliyyona: «Hazrat, darvishlar sizning ruxsat berishingizni so‘ramoqdalar», — deganida, shayximiz: «Bizdan Alloh rasulining shariatiga muvofiq nima ko‘rgan bo‘lsangiz, shuni yozing!» — dedilar.

 

SHAYXNING TAVALLUDI, AXLOQ VA SHAMOILI

 

504 yil Zulqa’da oyining yigirma sakkizinchi kuni seshanbada shayximizning umridan bir ming to‘qqiz oy va yigirma olti kun o‘tgan edi19. Shayximiz dushanba kuni - Safar oyining ikkinchi kunida tavallud topganlar: Piyoda o‘ttiz ikki marta haj qilgan, hafs qiroati bilan ming marta Qur’onni xatm etgan edilar20. Tafsir, hadis, fiqh, usul, furu’ va kalomga doir yetti yuzta kitobni yod olgan, ikki yuz o‘n uch nafar mashoyix bilan suhbat tutganlar. Ko‘p vaqtlar ro‘zador bo‘lardilar. Sakkiz ming butparastni musulmon qilishga muvaffaq bo‘lgan, tavba qildirib, to‘g‘ri yo‘lga solgan kishilarining sanog‘ini hech kim bilmasdi.

Muborak oyoqlaridan biri ikkinchisiga nisbatan bir oz kalta edi. Yuzlarida chechak (dog‘i obila) xastaligidan izlar qolgandi. Soqollari uzun va qizg‘ish edi. Jussalari ozg‘inroq edi. Kimni ko‘rsalar, «xoja» deb murojaat qilardilar. Safarga ko‘p chiqardilar. Liboslari jundan va yamoqli bo‘lardi. Arpa unidan tayyorlangan non, tariqli non, urug‘ yog‘i va qovun iste’mol qilardilar. Qirq kunda bir marta tovuq go‘shti, ba’zan tuya va qo‘y go‘shtlari ham yer edilar. Etikdo‘zlik va dehqonchilik bilan shug‘ullanar, Haq taolo nima bersa, kambag‘al, yetim-esir, g‘arib, bemor va ayolmand (serfarzand), muhtoj, yo‘qsil oilalarga tarqatar edilar. Umrlarida biron marta tilanchilik qilmagan, muridlarini ham bundan qaytarardilar. Doimo Allohga suyanar, dunyoni obod qilishga urinmas, boshqalarni ham bu yo‘ldan man’ qilar edilar. Har yil qirq kun amri ma’ruf, nahyi munkar qilar, insonlarga yaxshilikni tavsiya etardilar. Podshoh va boylarning uylariga bormas edilar. Yetmish besh yil bo‘ydoq yashadilar21.

Ko‘zlarining ustida bir nishona bor edi. Vafotlaridan keyin ixtilof chiqdi. Ba’zilar «o‘ng tarafida», ba’zilar «chap tarafida edi», dedilar. Muborak ko‘zlari qat’iyatli edi. Nomahram, bolalar va ayollarga tikilib qaramas edilar. Xizr alayhissalomning izni bilan Rajab oyining o‘ninchi kuni Samarqandga keldilar. Xushovoz, o‘rta bo‘yli, barmoqlari uzun edi. Turkiyni bilmas edilar. Ko‘pincha shippak va yamoq kiyim kiyardilar. Muridlaridan yamalgan kiyim kiyganlarni yoqtirar, ularga hurmat ko‘rsatardilar. Umrlarida biron marta oyoqlarini uzatmaganlar. Doimo Haq taolodan qo‘rqib yig‘lardilar. Shirinso‘z, tabassum bilan gapirardilar. Ochlikdan va riyozatdan bellari bukilgan edi. Baland ovoz bilan (jahriy) zikr qilmasdilar. Zero, ularning zamonida jahriy zikr yo‘q edi. Muridlari juda ko‘p edi. Shayxining shayxi bo‘lgan Abul Hasan Xaraqoniyni (425/1034 yil vafot etgan) ko‘rgan edilar. Hamadonning G‘unayma mahallasida tug‘ilgan edilar. Ko‘p vaqt yayov yurardilar.

Payshanba, juma va bayram kunlarida oqshom chog‘i ulug‘ zotlarni ziyorat qilardilar. Boshqa shahardan kelgan musofirdan qaysi shahardan kelganligi, u yerda qanday so‘fiylar yashayotganligi va u joyda dafn etilgan oriflarning nomlarini so‘rab-surishtirar edilar. Nafasni tutib, qalbiy zikr qilganlari uchun a’zoyi badanlari doim terlardi. Kundalik o‘qiydigan avroddan tashqari, har farz namozidan keyin bir pora Qur’on tilovat qilardilar. Hozir ul zot dafn etilgan G‘atfar tumani Xushvurud mahallasidagi uydan22 Masjidi jome’ga borgunga qadar Qur’oni karimni xatm qilardilar. Masjiddan Xoja Hasan Andoqiy va Xoja Ahmad Yassaviyning uylariga qadar Baqara surasini o‘qir, masjidga qaytishda esa Oli imron surasini tilovat qilardilar. Shayximizning masjididan bu darvishlarning uylarigacha bo‘lgan masofa bir yuz yetti qadam edi. Namozning ikki rak’atida bir pora Qur’on o‘qirdilar.

Shayximiz yuzini ba’zan Hamadon tarafiga burib, ko‘p yig‘lardi. Haq taolodan solih bir o‘g‘il farzand so‘rar edi. Doimo Xoja Abdurrahmon Dehmard Aliyyonagiyning va’ziga borardi. Qish mavsumida sochlarini kam taroshlardi. Ul zot Salmoni Forsiyning asosi va sallasini saqlardilar. Yangi oy kirganda, Samarqand peshvolarini chaqirar, ular bilan shariat ilmidan bahs o‘tkazardi. Samarqand ulug‘lari ham uning suhbatidan bahramand bo‘lardilar. «Xojai zindadilon» («tirik qalblar xojasi») Xoja Xizr alayhissalom bilan suhbat qilardi. Yaxshi o‘q otar, mol-mulk sotib olmas, doim yonida Qur’on, joynamoz, taroq, misvok, xushbo‘ylik va sochiq olib yurardi. Ko‘z og‘rig‘i va yaralar uchun doriyu malham tayyorlar, badan harorati uchun suyuq doru berardi. Chata va To‘qmoq23 lashkarlari bostirib kelganida ularga qarshi jang qilardi. Doim tahoratli yurar, uzrsiz jum’a va jamoat bilan namoz qilishni tark etmas edi. Kimdan jafo va aziyat ko‘rgan bo‘lsa, unga yaxshilik bilan javob qaytarardi.

Taomini o‘zi pishirar, kiyimlarini o‘zi yuvar, yirtilsa ham o‘zi tikib-yamardi. Bozorda pishirilgan ovqatlardan yemasdi. Sallasini katta qilib bog‘lardi. Libosining yengi keng va kalta bo‘lardi. Kiyimlarini sovun bilan kamdan-kam yuvardi. Ovoz chiqarib kulmasdi. Birovning nasibasiga va luqmasiga ko‘z olaytirmas, to‘sqinlik qilmas edi. Muloyim so‘zlar, yurayotganda ohista qadam tashlardi. Salovotu istig‘forni ko‘p takrorlar, vitr, tahajjud va tasbeh namozlarini bir-biriga yaqin vaqtda ado etardi. Ko‘p duo qilar, suhbatdoshlariga ham ko‘p-ko‘p duo qilishni tavsiya etardi. Karomatu valiyligini namoyish qilmasdi. Mo‘‘minlardan birortasi ul zotni uyiga taklif qilsa, kim bo‘lishidan qat’i nazar borardi. Hech kimni va hech narsani kamsitmas edi. Birovga aslo maqtanmasdi. Tez-tez qabr ziyoratlariga borar, qabristonni yalangoyoq kezar, qabr ahliga salom berar, oyat-hadislarda naql etilgan duolarni o‘qirdi. Ko‘pincha nonni sirkaga qo‘shib iste’mol qilardi. «Duoi Sayfiy», «Qasidai Burda», «Chihil ismi a’zam» va Qur’on oyatlarini ko‘p mutolaa etardi. Kechalari soqolini ko‘p tarardi. Ko‘p foydali ishlar buyurardi. Otga kam minar, ko‘proq eshak va tuyaga minardi. Bozorga kam borardi. Islomdagi ilk to‘rt xalifa - chahoryorlarning fazilatlarini ko‘p tilga olar, ularning manqabalarini hikoya qilib berardi. Halol yeb, halol mehnat qiluvchilarni do‘st tutardi. O‘limni, qiyomatni, jon berishni, qabrdagi savol-javobni, qayta tirilishni, amal kitobining o‘qilishini, amallarning tarozida tortilishini va Sirot ko‘prigidan o‘tishni ko‘p eslar va yig‘lardi. Xalqni haloldan kiyishga va halol mehnat bilan kun kechirishga tashviq etardi. Mo‘‘minlar bilan birga bir idishdan ovqat yer, ovqatlanishdan avval va keyin qo‘llarini yuvar, taomni tuz bilan boshlar va yana tuz bilan tugatar edilar. Kalimai raddi kufrni doim takrorlab yurardi24. Bamdod namozidan keyin doim «Yosin» surasini o‘qishni aslo tark qilmasdi. Jumodiy us-soniy oyining oxirgi kunlari bilan Rajab oyida ro‘za tutishni kanda qilmasdi. Mis, kumush va oltin idishlarda tahorat va g‘usl qilmas edi.

Firibgar, ayyor, fosiq, mutakabbir, laqma, hiylakor, zolim kishilarni va ota-onasini ranjituvchi, janjalkash, bid’atchi, fe’li buzuq, benamoz, behuda so‘zlovchi, maddoh, soxtakor, sudxo‘r, yolg‘onchi, ochko‘z, bozorda tentirovchi haromxo‘r, odamlarga yomon laqablar qo‘yuvchi, jamiyat ishlarida o‘z manfaatini ko‘zlovchi, makr, qattiq so‘zlilik va tovlamachilik bilan haqni nohaqqa chiqaruvchi, o‘zini xalq orasida mo‘‘min, zohid, dindor, sunnatga bog‘liq, darvish, olim, taqvodor, obid, amri ma’ruf va nahy munkar qiluvchi bir inson sifatida ko‘rsatuvchi riyokor, dunyoviy maqsadlar bilan o‘zini omma orasida yaxshi va zohiran shariatga rioya qiluvchi kishi qilib namoyish etuvchi kimsalarga suhbatlarida tavba qilishni tavsiya etardi. Tavba qilmasa, o‘ziga dushman tutar va o‘z majlisidan quvib yuborardi.

Nonni suv bilan kam iste’mol qilardi, lekin ko‘proq quruq non yer edi. Gapirayotganda «men» demasdi. Agar ehtiyoj bo‘lsa, «bechora» derdi. Biron kishini «ko‘ppak, to‘ng‘iz, badbaxt, la’nati, benasib» singari so‘zlar bilan so‘kmasdi. «Issiq-sovuq» demasdi. Hammomga bormasdi. Hech kimni qarg‘amas, uchragan mo‘‘minga salom berar, har bir kirib kelgan kishi uchun oyoqqa turardi. Doim fikr surar, g‘amgin edi. Adad hisobini bilmasdi. Xati go‘zal edi. Mo‘ylovlarini qisqartirib yurar, muridlari ham shunday qilishardi. Tanholikni, xilvatu uzlatni ixtiyor etardi. Ko‘pincha yovg‘on (go‘shtsiz, yog‘siz tayyorlangan suyuq ovqat) yer edi. Doimiy ravishda mujohada va riyozatli edi. Xalqning taomini yemas, avom bilan suhbatlashishdan saqlanardi. Qora etik kiyar, sallasini donishmandlarga o‘xshab o‘rar va uchini ikki yelkasi orasiga tashlardi. Yaxshi ketmon chopardi. Ishsiz, tekinxo‘r va yeyaverib semirib ketgan odamlarni do‘st tutmasdi.

Tabobat ilmi bilan aloqador narsalardan so‘zlardi. Yo‘lda ketayotib, har tomonga alanglamasdi. Majlisda barchaga taalluqli so‘zlardan gapirardi. Masjidga, xonaqohga va uyiga o‘ng oyoq bilan kirib, chap oyoq bilan chiqardi. O‘ng qo‘l bilan ovqatlanar, kam taom yer edi, boshyalang namoz o‘qimas va ovqatlanmas edi. Baland ovozda qiroat qilmasdi. Agar kunda yuz marta tahorati sinsa ham qayta tahorat qilardi. Masjid, sahro, mahalla, qishloq va tog‘larga ko‘p chiqar, u yerda yashovchi turk, tojik, arab, erkagu ayol, xoja, darvish, qul, savdogar, xo‘jayin, cho‘pon, tuyakash, tanish-notanish har xil toifadagi kishilarga Islomdagi farz, vojib, sunnat, mustahab, odob, harom, halol, muboh va makruh narsalar, hayz, nifos, istihoza, oldi-sotdi va hokazo muomalalardan so‘z yuritar, imkon va toqatlariga ko‘ra tushuntirar edi.

Kimdan bir yaxshilik ko‘rsa, uni bir necha barobar qilib qaytarardi. Yonida doimo xurmo, yirik mayiz va kulcha olib yurar, atrofidagilarga ulashardi. Shayxining huzurida gapirmas edi. Odamlarning ekinzorlaridan o‘tmasdi. Namozni cho‘zib yubormasdi. Uy-ro‘zg‘or ishlarini o‘zi bajarar, tegirmonga o‘zi borardi. Bahorda ko‘p sayohat qilardi. Bamdod, ishroq, avvobin, tahajjud va istixora namozlarini tark etmas edi. Shahid bo‘lishni orzu qilardi. Sadaqa va zakot berar, e’tikofga kirar, qurbonlik qilar, qul ozod etardi. Haq taoloning tahdididan qo‘rqar, va’dasiga umidvor bo‘lardi. Ko‘ngildan sevuvchi va seviluvchi, sidqu safo ahliga mansub bir inson edi. Ixlosli, halim va saxovatli zot edi. Allohga doim shukr qilar, aslo shikoyat etmasdi. Haq qismatiga rozi, har lahza o‘limga tayyor edi. Atrofidagilarga mehru shafqatli, qariyalarni hurmat qilar, norasidalarni erkalatardi. Omonatga xiyonat etmas, qarindosh-urug‘larini tez-tez ziyorat qilar, har qanday xavf-xatardan Allohga sig‘inardi. Doimiy ravishda oxiratni talab qilar, Allohdan tavfiqu toat tilardi. Qo‘ni-qo‘shnichilik haqiga rioya qilardi. Yo‘llarni yulovchilarga aziyat yetkazuvchi narsalardan tozalab yurardi.

Iymoniga sho‘bha yo‘q, «haqiqatan mo‘‘minman» der edi. Musulmon jamoalar bilan tortishmas, yaxshi-yomon har qanday insonning orqasida turib namoz o‘qir, qibla ahlidan birortasini «kofir» demasdi. Katta-kichikning janoza namozini o‘qirdi. «Yaxshi va yomon har qanday qadar Allohdan» derdi. Hukmdorga bo‘ysunardi. «Iymon Janobi Haqning lutfidir», — der edi. «Banda butun azamati va mukarramligiga qaramay baribir maxluqdir... Qur’on Allohning bandalariga aytgan so‘zidir, maxluq emasdir», der edi. «Qabr azobi, Munkar va Nakir (savol-javobi) haqdir. Tiriklarning duosidan o‘liklarga naf yetadi, — der edi. «Payg‘ambar alayhissalomning shafoati va me’roji haqdir. Amal kitobi o‘qish va sirot ko‘prigi haqdir. O‘n sahoba (asharai mubashshara) jannatiydirlar. Kofir doim azobda25. O‘likning suyagidagi otash toshdagi otash kabidir», — deb aytardi. «Alloh taoloning diydorini ko‘rish haqdir. Payg‘ambarlarning martabasi avliyoning martabasidan balanddir. Avliyoning karomati haqdir. Payg‘ambarlarning aqli avliyoning aqlidan ustundir. Mo‘‘minlarning aqli kofirlarnikidan afzaldir. Haq taolo haqiqiy ma’noda biluvchi va qudrati bilan quvvatli», — derdi.

«Insonlar besh toifaga bo‘linadilar: mo‘‘min, kofir, munofiq, gunohkor va mushrik. Iymon haqiqiydir, majoziy emas», — der edi. «Dushmanlaringni xursand qilinglar», — der edilar. «Haqning tavfiqi bandaning fe’li va g‘ayratiga bog‘liqdir. Iymon ikki a’zodagi bir narsadir. Alloh taolo hech narsaga o‘xshamaydi, boshqa narsalar ham unga o‘xshamaydi. U muayyan bir makonda emas. Balki makonni Yaratuvchidir. Unga makon hojat emas. Kasb qilib kun kechirish farzdir. Solih amal iymondandir. Iymon toatdir, ammo har qanday toat iymon emas. Har qanday gunoh ish kufr bo‘lavermaydi. Payg‘ambarlar, valiylar, mo‘‘minlar, solih zotlar va gunohkorlarning iymoni bilan Jabroil alayhissalomning iymoni bir xil. Imomning nuqsi qavmga uradi. Iymon ortmaydi va kamaymaydi. Allohning sevikli bandalaridan bu mehnat va muhabbatlari tufayli ilohiy amrlar soqit bo‘lmaydi», — der edilar26.

Sui xotima (iymonsiz ketish)dan qo‘rqardi. Tutgan yo‘li va tanlagan mezoni yuqorida zikr qilingan tarzda edi27. Mazhabi (Imomi A’zam) Abu Hanifa va ashobi tutgan yo‘l edi. Faqirlik va yo‘qsillikni xush ko‘rardi. Ba’zi darvishlar choriq kiyardilar va hazrati shayx mash tortishni buyurardilar. Taomni yeyishdan avval «bismilloh», nihoyasida «alhamdulillah» der edi. «Hush dar dam» (Har bir nafasni idora etish, ongli tarzda chiqarish), «nazar bar qadam» (oyog‘ingiz ostiga va oldingizga qarang), «safar dar vatan» (vatanda safar qiling) va «xilvat dar anjuman» (xalq orasida Haq bilan birga bo‘ling)», — der edi. Zohirda va botinda mashoyix huzurida adab, ta’zim va ikrom bilan o‘tirardi. Suhbatdosh, hammaslak va xizmatdosh birodarlariga nisbatan qo‘li ochiq edi, ularni o‘zidan ustun ko‘rardi. Barcha maxluqotdan rozi edi. Hech kimga hasad qilmas, boylikdan qo‘rqardi. Gohida: «Ey azamatli podshohlar va nodonu g‘ofil, johillar, darvishlarning xilvatdagi ruhiy lazzatlaridan g‘ofilsizlar. Boshqalarni dil zikri bilan bahramand qiling. Nafsni tanishga va ko‘ngilga keladigan tushuncha (xavotir)larni bilishga harakat qiling», — der (va qo‘shimcha qilib: «Ey Abdulxoliq, xavotirni bilish ishi senga havola qilindi»)28, «Zohiringizni parokandaliklardan xalos eting, chunki zohiran parokanda kishining botini va ko‘ngli undan ham battar parokanda bo‘ladi», — der edi.

Kofirlar, nasroniy, otashparast va zardushtiylarning uylariga borar, ularga hazrati payg‘ambar alayhissalomning fazilatlarini tushuntirar, jannat va do‘zax haqida so‘zlar, ogohlantirar, islomni qabul qilishga da’vat etardi. Natijada, ular islomni qabul qilishardi. Keyin ular shayx uchun sovg‘a-salom in’om etishar, shayx hazrat ham ularga hadya bilan javob qaytarardilar. Ularga diniy amr va ta’qiqlarni o‘rgatar, muridlariga: «Ularni hurmat-izzat qiling!», — der edi. Muridlari bilan birga sayyohatga chiqishni yoqtirar, «Aqlga ergashing, nafsga muxoliflik qiling, aql va nafs bir joyda jam bo‘lmaydigan bir-biriga zid ikki narsadir. Toatga mag‘rurlanmang. Dunyoga berilmang va dunyoviy bezaklarga mayl etmang», — der edi. Doim shayxining orqasida turib namoz o‘qirdi-yu, yonida turmasdi. Avval o‘ng poyabzalini kiyib, to‘pig‘iga e’tibor berar, so‘ng chap oyoq kiyimini kiyar edi.

Farz namozidan keyin o‘tirib «Oyatul kursiy», «Amanar rasulu», «Qulillahumma malikal mulk» oyatlarinio‘qir, so‘ng sunnat namozini ado etardi. Namozni o‘z vaqtida o‘qir, kechiktirmasdi. Qish kechalarida yostiq ishlatar, yozda esa bo‘yra ustida suyanib yotardi. «Ilohi, bizni nafsimiz bilan yolg‘iz tashlab qo‘yma, bizga rozi bo‘lganing narsalarni nasib ayla, oqibatimizni xayrli qil, inson shaklidagi shaytonlardan bizni uzoq tut!» — deb munojot qilardi. Muridlarining hurmatini joyiga qo‘yar, majlisga kelgan-kelmagan va bir-birini shikoyat qilganlarni bir-biri bilan yuzlashtirib, yarashtirib qo‘yar, bir kishining so‘ziga qarab, boshqasini ranjitmasdi. Mabodo birisi kelib: «Falon kishi sizni mensimay tilga oldi, haqorat qildi», — desa, «uning aytganiga roziman», — der edi.

Qozi, mufti, rais, imom, muazzin va qorovullarga qilgan xizmatlarining savobini tushuntirar, ularni ezgulikka tashviq etib: «Haq tomonida bo‘ling!»,—deya nasihat qilardi. Samarqand peshvolariga qal’a qurish lozimligini aytar edi. Agar kapcha - cho‘mich orqali qozonga chang-tuproq tushgan bo‘lsa, u taomdan yemas edi. Kasallarni ziyorat qilar, muhtojlarga qarz berar, lekin qaytib olmasdi. Shahzoda Qusam ibn Abbos (raziyallohu anhu)ning qabrini ziyorat etardi. Do‘stlaridan birortasi Chata, To‘qmoq va Urus qo‘shinlariga qarshi janglarda shahid bo‘lganini eshitsa, janoza namozini o‘qirdi. Biron narsa yoki biror kishini la’natlamas va Chingizni duoibad qilmasdi. Muridlarini go‘sht yeyish (g‘iybat) va ko‘p so‘zlashishdan man’ etardi. O‘zi ham ko‘p gapirmasdi. Hujrasida bo‘yra, kigiz, ko‘za, ikki yostiq va qozondan boshqa narsa yo‘q edi. Boyni mol-davlati tufayli kambag‘aldan ustun ko‘rmasdi. Har doim faqir va boy sahobalarning ahvollaridan so‘z yuritar, muridlariga ham ularga ergashishni buyurardi.

Qon oldirar, nishtar urdirar, doru ichardi. (O‘zi tashkil etgan) madrasada talabalarga dars berardi. Doimo tahoratli yurib, ovqatni ham tahoratli holda yerdi29. Ishlarida shoshilmas, bapo va qiyinchiliklarga sabr qilar, har kimga sirrini oshkor etmas, o‘zining odatiy ishlarini tark etmas, bir ishga kuchi yetmasa, o‘zidan ranjib, istig‘for etardi. Har oqshom o‘tgan kunining hisob-kitobini qilardi. Rizq g‘amini yemasdi. Ko‘p namoz o‘qir, ro‘za tutar, muridlarini ins, jin va shayton kabi dushmanlardan ogohlantirib: «Bu dushmanlar doimo tahoratli yurish va zikr qilish bilan daf etiladi», — der edi. Shayxidan nima eshitgan va ko‘rgan bo‘lsa, shularni muridlariga tavsiya qilardi. To‘g‘ri kelgan joyga hojat qilmasdi. Giyoh o‘sgan joylarga bavl qilmas va tupurmas edi. «Haq» ismini ko‘p aytar, Alloh taoloni zikr qilmasdan taomga qo‘l uzatmas va: «Luqma yeyish bu — urug‘ sepishdir. Urug‘ni ongli va hushyor holatda ekish kerakki, quvvati taom bo‘lsin», — der edi.

Libosini peshobdan ehtiyot qilar edi. Biron kishiga va’da bergan bo‘lsa, so‘zining ustidan chiqardi. Musulmonlarga qo‘li va tili bilan ziyon yetkazmaslikka harakat qilardi. Muhtojlarga yordam berardi. Burniga xushbo‘y hid taralsa, salovot keltirar, «La ilaha illalloh al-Malik ul-Haqq ul-Mubin» va «Subhanallohi va bihamdihi subhanallohil-azim va bihamdihi astag‘firulloha min kulli zanbin va atubu ilayh» duolarini, «Subhanalloh» kalimasini oxirigacha ko‘p o‘qirdi. Doimiy ravishda bosh og‘rig‘idan qiynalardi. Bir kun Xoja Hamiduddin Multoniyning maqomi (qabri)da: «Menga bu dard berilganiga qirq uch yil bo‘ldi. Sahobalardan ba’zilari ham doim bir dard bilan og‘rib yurar, ammo ular buni xalqdan yashirar edi», — dedilar. Beva, g‘arib, yetim va musofirlarning ahvolini so‘rab-surishtirar, ularni qo‘llab-quvvatlar edi.

 

SHAYXNING SAMARQANDGA KELISH SABABI

 

Hamadon shahridan hazrati shayx bilan birga (quyidagi) o‘n bir kishi kelgan edi: 1. Abu Muso Xodim. 2. Bu ojiz banda Abdulxoliq30. 3. Imom Yah’yo G‘atfariy. 4. Xoja Ishoq. 5. Xoja Ribot. 6. Xoja Zakariyoning akasining o‘g‘li. 7. Xoja Odam Shodvoriy. 8. Xoja Muhammad Hakim Sarpuliy Balxiy. 9. Xoja Muhammad Chilla31. 10. Xoja Quraysh. 11. Bobo Sulaymon Orifi Turkiy.

Shayximiz Yusuf Hamadoniyning Samarqandga kelish sababi shunday edi: Xoja Hamiduddin Multoniy viloyatga ketadi, oradan olti yil o‘tadi. Xoja Xizr alayhissalom Malatyada edi. U yerda Imom Molik naslidan Abduljamil ismli bir yuz o‘n uch yoshli bir odam yashardi. Haq taolodan bir farzand tilardi. O‘sha asnoda Malatya podshohiga qarshi dushman paydo bo‘lib, uni mamlakatidan quvib chiqarib, mol-mulkini egallab oladi. Malatya podshohi dashtu sahroda kezar, soqoli va qoshlarini taroshlagan edi. Tasodifan yo‘lda Abduljamilning uyiga ko‘zi tushadi. Bir necha kundan beri hech narsa yemagani uchun bu xonadon ahlidan yegulik so‘rash xayoliga keldi. Uyga yaqinlashganida do‘stlik bo‘yi dimog‘iga urildi. Keksa bir ota-xonga ko‘zi tushdi, unga salom bergach, rum tilida: «Bu viloyatning lashkaridanman. Bir necha kundan beri hech narsa yeganim yo‘q», — dedi. Xoja Abduljamil: «Uyga kiring», — dedi. Podshoh uyga kirgach, uni o‘tqazib, unga hurmat-ehtirom ko‘rsatdi. Suv keltirib: «Tahorat qiling», — dedi. Podshoh tahorat olgach, keksa Abduljamil «tahorat uchun shukr namozi o‘qing», — dedi. Podshoh namozni ado etgach, Abduljamil turli ne’matlarga go‘la bir dasturxon keltirib, podshohning oldiga yozdi. Podshoh istaganicha tanovul qildi.

Keyin uning kiyimlarini yuvdilar. Soch-soqolini tartibga keltirdilar va: «Istirohat qiling», — dedilar. Podshoh uyquga ketadi. Uyg‘ongach, yig‘lay boshladi. Ko‘p yig‘ladi. Xoja Abduljamil podshohning ko‘p yig‘laganini ko‘rib, buning sababini so‘radi. Podshoh: «Aytolmayman», — dedi. Xoja Abduljamil qasam ichdi va: «Ayt, uyalma», — dedi. Podshoh unga qarab: «Meni taniysizmi?» — dedi. Xoja: «Malatya podshohi bo‘lsang kerak», — dedi. Podshoh: «Ha», — dedi. Xoja Abduljamil: «Viloyatingni qaytarib olmoqchimisan?», — deb so‘radi. «Albatta, oilam, bola-chaqam nomahramlarning qo‘lida», — deydi podshoh. Xoja: «Agar viloyatingni qaytarib olsang, menga qizingni berasanmi?» — deb so‘raganida, podshoh bu taklif-shartni qabul qildi. Xoja dedi: «Sen padarimiz Imom Molik maqbarasiga borib, u yerda qirq kun chilla o‘tirishing kerak». Podshoh qabul qildi va Imom Molik maqbarasiga ravona bo‘ldi.

Viloyatni qo‘lga kiritgan zolim hukmdor esa xalqqa zulm qilar, musulmonlarning mol-mulkini, bola-chaqalarini tortib olib, istaganicha tasarruf etardi. Shu bois xalq qiyin ahvolda qolgan edi. Eski podshohni esa izlab topolmasdilar. Xalqning oqsoqollari Xoja Abduljamilning huzuriga kelib, ahvolni tushuntirdilar. Xoja: «Men sizlarga avval aytgandim, podshohingiz bilan birga bo‘ling, u bilan birga jang qiling, degandim. Ammo tanballik qildingiz, endi qilgan xatoingizning jazosini tortyapsizlar», — deb koyidi. Shunda xalq peshvolari: «Bizga o‘sha podshohimiz kerak, ma’naviy himmat ko‘rsating, uni topib bering», — deya iltijo qildilar. Xoja: «Kechasi zirhlaringizni kiyib, qurollaning. Podshohga hujum uyushtiring, uni va odamlarini asir oling, men esa podshohingizni olib kelaman», — dedi. Xoja shunday degach, odamlarni jo‘natdi va Imom Molikni ziyorat qilishga yo‘l oldi. Ziyoratgohda podshohni ko‘rdi, u ancha ozib qolgan edi. Podshoh Xojani ko‘rib, o‘rnidan turdi, hurmat ko‘rsatdi va undan Malatya viloyatini qaytarib olishda yordam berishini so‘radi. Xoja: «Viloyatingni senga topshirdik, o‘rningdan tur va ulovingga min», — dedi. Rumning peshvolari uning (podshohning) istiqboliga chiqdilar va Xojaning aytganini qilib, podshohni kutishardi. Podshohning kelganini eshitib, darhol shahar tashqarisiga chiqishdi, uni taxtga o‘tqazishdi. Dushmanlarni og‘ir zanjirlarga solib olib kelishdi va hukmdorning buyrug‘i bilan qatl etishdi. Shahar ichiga kirgunga qadar tantana qilib, qizni Xojaga uzatish taraddudini ko‘rdilar. Podshoh Xojaga: «Qizimni qabul qiling!»,—dedi. Xoja podshoh qizini nikohladi va Rum diyoriga yo‘naldi. Haq taoloning taqdiri bilan u qiz Xoja Abduljamilga bir o‘g‘il tug‘ib berdi. Unga Xoja Abdulxoliq deb nom qo‘ydilar.

«Muhtaram otam ismimni Xoja Xizr alayhissalom tanlaganini aytardi. Yigirma ikki yoshga to‘lganimda Xoja Xizr alayhissalom meni hazrati shayx Yusuf Hamadoniyga olib bordi. Shayx Xizr alayhissalomning oldida menga qalb zikrini talqin etdilar. Keyin Xizr alayhissalom hazrati shayxga: «Siz Samarqand shahriga borishingiz kerak», — dedi. Shunday keyin Shayx Yusuf Hamadoniy ismlari yuqorida aytib o‘tilgan azizlar bilan birga Samarqandga keldilar. G‘atfar tumanining Xushvurud mahallasida yashay boshladilar. Uch oy o‘tib, Xoja Hasan Andoqiy va Xoja Ahmad Yassaviylar shayxning suhbatiga kelib qo‘shildilar. Shayx ularga ham qalb zikrini talqin etdilar. To‘qqiz oydan keyin Xoja Abdulloh Barraqiy kelib, murid bo‘ldi. Bu azizlarning davrida Samarqand, hatto Amudaryo bo‘yidagi viloyatlardan tortib, Qora Xojagacha, Xorazm viloyatidan to Badaxshongacha bo‘lgan mintaqada bid’atchi va nafsu havosiga tobe’ bo‘lgan biron e’tiqodi buzuq kishi qolmadi.

 

SHAYXNING VAFOT TARIXI

 

Hazrati shayx Yusuf Hamadoniy Muharram oyining yigirma sakkizinchi kuni payshanbada vafot etganlar. Tafsiloti shunday: Peshin namozini ado etgach, mehrobga suyanib, muridlariga: «Suv isiting!» — dedilar. Muridlar yig‘ladilar. Shayx hazratlari Abdulloh Barraqiy, Hasan Andoqiy, Ahmad Yassaviy va bu faqir Abdulxoliqqa hamda o‘sha yerda o‘tirgan qolgan do‘stlariga qarab shunday dedilar: «Biz o‘rnimizga vakil sifatida Xoja Abdulloh Barraqiyni ixtiyor etdik. Unga ergashingiz, muxolafat etmangiz. Irshod navbati sizga kelgach, go‘zal va saodatli hayot kechiringlar, muridlarga qalb zikri qilishlarini, baland ovoz bilan zikr etmaslikni tushuntiring. Sulton Sanjar ibn Malikshoh uchun yozilgan odob haqidagi xususlarni muridlaringizga ham anglating!»

Keyin muborak yuzlarini Xoja Ahmad Yassaviyga o‘girib: «Fotir, Yosin va Noziat suralarini tilovat qiling!» —dedilar. Xatm tugagach, do‘stlardan bir faryod ko‘tarildi. Shunda shayx hazratlari: «Haq taoloning shunday bandalari borki, ularning jon berishini Allohdan boshqa hech kim bilmaydi», — deb quyidagi baytni o‘qidilar:

Oshiqon chunon jon bidihand,

K-on jo malak ul-mavt nagunjad hargiz.

(ma’nosi: Sening diyoringda oshiqlar shunday jon berurlarki, U yerga o‘lim farishtasi aslo sig‘maydi)

Keyin ulug‘ shayxning yuzlarida bir o‘zgarish ro‘y berdi. Xoja Abdulloh Barraqiy muridlarga boqib: «Sizlar chiqingiz!», — dedi. Shayx: «Meni shu uyga dafn etingiz, janozamni Masjidi jome’da qiling, qizimni Sayyid Sharofuddinning o‘g‘liga nikohlang», — dedilar. Shayx hazratning rafiqasi u zotdan qirq kun avval vafot etgan edilar. Uni Chokardizaga dafn etishgandi. Keyin dedilar: «Meni Xoja Abdulloh Barraqiy g‘usl qildirsin, qabrga Hasan Andoqiy qo‘ysin». Shu onda Xizr, Ilyos, Abdol, G‘avs va Qutb kirib keldilar. Bu eranlarning har biri hazrati shayx bilan vidolashdilar. Keyin Xoja Xizr alayhissalom qo‘lini uzatib, shayxga oppoq olma berdi. Shayximiz olmani hidlab, G‘avsga berdilar, G‘avs ham hidlagach, shayximiz: «Ey do‘stlar, janoza namoziga tayyorgarlik ko‘ringlar, Allohning bandalariga mehribon bo‘ling, G‘avsni mening yonimga dafn eting!» — dedilar. Vasiyati tugagach, shayximizning jon qushi oxirat olamiga qanot qoqti. G‘avs ham shayximizga muvofiq badanini bo‘shatdi, jon berdi. Peshqadam ulug‘lar32 o‘sha yerda edilar, shayxning vasiyatini ado etdilar, janoza namozini o‘qidilar, qabrga dafn etgach, «Albatta biz Allohning (bandalarimiz) va albatta biz u zotga qaytguvchilarmiz» (Baqara surasi 156-oyat), dedilar. G‘avsni ham o‘sha uyga ko‘mdilar. U uyni ochib, suffa imorat qurdik.

 

Risola tugadi

 

XOJAGON NAQSHBANDIYA MASHOYIXLARI

 

XOJA ABDULXOLIQ G‘IJDUVONIY

(Alloh sirrini muhaddas qilsin)

 

Tug‘ilgan joyi: Buxoro (G‘ijduvon), milodiy 1103 yil.

Vafoti: Buxoro (G‘ijduvon), hijriy 616-617/milodiy 1218-20 yil.

 

Shamoili: Bo‘yi uzun, boshi katta, oq yuzli, chehrasi chiroyli, chatma qosh, ko‘krak va yelkalari keng edi. Ma’naviy otasi va ustozi Xizr alayhissalom bo‘lib, naqshbandiya silsilasi sarhalqasining komil murshididir. Kunyasi: Imomi Molik naslidan bo‘lgan malatyalik Abduljamil o‘g‘li Abdulxoliqdir. Padari buzrukvori Abduljamil hazratlari Xizr alayhissalom bilan birodarlik qilgan solih va orif zot edi. Xizr alayhissalom unga: «Alloh senga solih bir o‘g‘il ato qiladi. Uning ismini «Abdulxoliq» qo‘y!» — deb buyurganlar.

Abdulxoliq hanuz ona qornidaligidayoq otasi Abduljamil Turkiyaning Malatya shahridan qarindoshi bilan birgalikda Movarounnahrga, ya’ni Buxoroi sharifga hijrat qilgan va G‘ijduvonda joylashib qolgan.

Abdulxoliq besh yoshga to‘lganda Buxoroi sharifning buyuk olimlaridan ustod Sadriddin hazratlaridan Qur’oni karim o‘rganayotganda, bir kuni «Parvardigoringizga tazarru bilan ichingizda (maxfiy) iltijo qilingiz! Zotan, U haddan oshuvchi kimsalarni (ya’ni el ko‘ziga ko‘rsatish uchun riyokorlik qiluvchilarni) sevmas» (A’rof surasi, 55-oyat) oyatini o‘qidi. Shunda Abdulxoliq ustoziga: «Botiniy haqiqat va xufya zikr qanday bo‘ladi? Agar inson oshkora zikr va duo qilsa-yu, oraga riyo aralashsa, haqiqiy ma’noda zikr va duo qilinmagan bo‘ladi va agar qalb bilan, ya’ni maxfiy zikr va duo qilsa hadisi sharifga ko‘ra, shayton qonda aylanib yurganidan zikr va duoga xalaqit beradi», — debdi. Ustozi bu savoldan hayratga tushib: «O‘g‘lim, bu ilmi laduniydir. Alloh taolo xohlasa, seni ahlullohdan bir zotga ro‘para qiladi. U senga xufya va jahriy zikrni o‘rgatadi, shu tariqa muroding hosil bo‘ladi» — deydi.

Abdulxoliqning yosh aqlini shunday fikrlar band qilib yurganida bir kuni Xizr alayhissalomga yo‘liqadi. Ul zot unga jahriya va xufya zikr yo‘llari va usullarini o‘rgatadi hamda xufya zikrga ijozat berib, «vuqufi adadiy»ni talqin etadi. Naqshbandiyada «vuqufi adadiy» bilan xufya zikri shu talqindan keyin boshlanadi. Xizr alayhissalom Abdulxoliq G‘ijduvoniyni ma’naviy farzandlikka qabul qilib, unga «nafy isbot» zikrini o‘rgatadi. Bu zikr nafas olmasdan boshni hovuzga tiqib, 7-21 martagacha qalbdan «La ilaha illalloh» deyish bilan boshlanadi. Xufya zikr solikni haqiqiy muroqaba maqomiga yetkazadi.

Jahriy zikrda til bilan xolisona qilingan zikrning ma’nosidan qalban doimiy tafakkur qilish orqali fayz olinadi.

«Koni fayz» sifati bilan tilga olinadigan Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari Yusuf Hamadoniy (Alloh sirrini muqaddas qilsin)ning xalifasi, u kishidan shayxlik ijozati, irshod olganlar.

Abdulxoliq hanuz yigirma yoshda ekan: «Xizr alayhissalom meni Movarounnahrga Xoja Yusuf Hamadoniy hazratlari huzuriga yubordi, u kishidan yuksak darajada ta’lim oldim», — deganlar.

Xoja hazratlaridan bir darvesh: «Nafs xohlaganini bajaraymi yoki xohlamaganinimi?» — deb so‘rabdi. Xoja Abdulxoliq: «Bu jihatda insonning aqli xato qilishi mumkin. Haqning buyurgani qilinishi, man’ etgani qilinmasligi kerak. Bandalik ham, darveshlik ham shudir», — deb javob berganlar.

Darvesh: «Solik (tariqatga kirgan kishi)ning yo‘liga shayton g‘ov bo‘ladimi?» — deb so‘raganida, Abdulxoliq: «Nafsini haqiqiy ma’noda ojiz qilish darajasiga yetmagan solik, g‘azabga kelganda shayton uning yo‘liga g‘ov bo‘ladi, ishini alg‘ov-dalg‘ov qiladi. Nafsini tamoman zaiflashtirgan solikda g‘azab bo‘lmaydi, faqat «g‘ayrat» va «g‘azab» tushunchalarini bir-biridan farqlash kerak. G‘ayrat Alloh va Rasuliga ergashishda sabotli bo‘lish, ularning muxoliflariga qarshi kurashish, munosabat bildirishdir. Bunday g‘ayrat o‘z o‘rnida ko‘rsatilsa, shayton qochadi», — deganlar.

Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari Xizr alayhissalom bilan do‘st bo‘lish natijasida tariqati oliyai naqshbandiyaga hujjat, dastur va usul o‘laroq bir qancha qoidalarni sayru sulukka kiritganlar. Keyinroq Shoh Naqshband (Alloh sirrini muqaddas qilsin) hazratlari ham bu ulug‘ tariqatga uchta qoida-dastur ilova qilib, ularni o‘n bittaga yetkaz-ganlar. Har bir solik ma’naviy fayz olish uchun bularga amal qilishi lozim:

1. Hush dar dam: Har bir nafas olish va chiqarishda ogoh bo‘lish.

2. Nazar bar qadam: Qadamlarini nazorat qilib yurishi, noo‘rin qarashlardan ehtiyot bo‘lish va o‘zini saqlash.

3. Safar dar vatan: Har qadamda asl maqsadga — Haq tomonga yurish.

4. Xilvat dar anjuman: Xalq ichida Haq ila yolg‘iz bo‘lish.

5. Yodkard: Nafas chiqarmasdan (nafasni yutib) qalb va til bilan tavhid zikrini jamlab aytish.

6. Bozgasht: Matlub va maqsudning faqat Alloh rizosi uchun ekanligini bilish.

7. Nigohdosht: Qalbni xavotirdan saqlash.

8. Yoddosht: Har nafasda Alloh bilan bo‘lish.

9. Vuqufi zamoniy: Har bir lahzasini hisob-kitob qilish va qadrlash.

10. Vuqufi adadiy: Zikrda sanoqqa rioya qilish.

11. Vuqufi qalbiy: Qalbni «Alloh» zikri, fikri va amri bilan band qilish.

Xoja Muhammad Porso hazratlari «Fasl ul-xitob» («Tavhidga kirish») nomli asarida Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlaridan shunday bahs qiladi: «Xojai Jahon mutloq suratda shayxi komil, muhaqqaq suratda qutbi zamon, matlai anvor, manbai asror, haqoyiq va maoniyning mukoshifi Hazrati Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy (Al-loh sirrini muqaddas qilsin)dirki, uning usuli bu tariqatda hujjat va butun tariqatlararo maqbuldir. U har on sidqu safo yo‘lida bo‘lgan. Hazrati Mustafo (s.a.v.)ning sunnatidan ajralmagan, bid’at va hoyu havasdan har lahza muxolafatda bo‘lib saqlangan, pok siyrati begonalardan yashirin qolgan...»

Naql qilinadiki, ashuro kunlaridan birida talabalari unga xizmat qilish uchun yig‘ilgan edilar. Hazrati Xoja ma’rifatdan bahs etardilar, nogahon ustida xirqa, yelkasiga joynamoz tashlagan zohidsifat bir yigit kelib, bir burchakka o‘tirdi. Hazrati Xoja unga qaramadilar. Bir soat o‘tgach, yigit oyoqqa turib dediki: Rasululloh sallallohu alayhi vasallam: «Mo‘‘minning farosatidan saqlaning, chunki u Allohning nuri bilan boqadi», — deb buyurganlar. Buning siri nima?» hazragi Xoja aytdilarki: «Bu hadisning siri, belingdagi zunnoringni kesib, iymon keltirishingdir». Haligi yigit: «Alloh asrasin, bizda zunnor nima qiladi?» — dedi. Shunda Hazrati Xoja bir darveshga uni taftish qilishga buyurdi. Darvesh turib, yigitning ustidan xirqasini yechadi. Ostida zunnori ko‘rinadi. Bu g‘ayridin yigit, darhol zunnorini qirqdi va iymon keltirdi. Hazrati Xoja buyurdiki: Ey birodarlarim, keling biz ham bu yangi mo‘‘min kabi zunnorlarimizni kesib, iymon keltiraylik. U zohiriy zunnorini qanday kesgan bo‘lsa, biz ham botiniy zunnorlarimizni kesaylikki, bu zunnor kishining o‘z ibodatiga mag‘rurlanishidir. Shu yo‘limizga g‘ov bo‘layapti».

Hazrati Xoja amrlaridan keyin muridlar o‘z kibrlaridan ogoh bo‘ldilar va hazrati Xojaga tashakkur aytib, oyoqlariga yiqildilar, tavba qildilar.

Naql qilinadiki, bir darvesh hazrati Xojaga shunday dedi: «Agar Alloh taolo menga jannat bilan jahannamdan birini tanlash ixtiyorini bersa, men jahannamni tanlayman. Chunki, umrim davomida nafsim istagini bajardim. Hozirgi holatda jannatni xohlasam, bu ham nafsim xohishidir. Demak, Alloh taolo menga jahannamni ravo ko‘rayapti». Hazrati Xoja bu so‘zni rad qilib, shunday dedilar: «Bandaning joy tayinlashda ixtiyori bormi? U bizga qaerni ravo ko‘rsa boramiz, qaerda «bo‘l» desa, u yerda bo‘lamiz. Bandalik budir, sen aytganing kabi emasdir».

Naql qilinadiki, hazrati Xoja huzuriga uzoq yo‘ldan bir mehmon kelibdi. Shu asnoda chiroyli yosh yigit ham kelib, Xoja hazratlaridan duo istabdi. Xoja hazratlari haqiga duo qilgach, u yosh yigit birdaniga g‘oyib bo‘libdi. U mehmon hazrati Xojaga: «Bu yosh yigit kim bo‘ladi?» — deb savol qilganda, aytibdilarki: «Bu osmonning to‘rtinchi qavatida turadigan farishta bo‘lgan. Bir aybi tufayli Alloh taolo uni maqomidan yiroqlashtirib, bu olamga yubordi. Bu farishta boshqa farishtalardan gunohining kechirilishi va o‘z maqomiga qaytarilishi uchun nima qilishi kerakligini so‘raganida, ular faqirdan duo so‘rashini tavsiya etibdilar. Biz duo qiddik, Haq taolo duomizni qabul qildi, uni o‘z maqomiga qaytardi», — dedilar. U mehmon dediki: «Ey Xojamiz, Alloh bizni oxirgi nafasda iymondan ayirmasligi va jonimizni shaytonning tuzog‘iga tushirmasligi uchun haqimga duo qiling». Xoja hazratlari iltifot qildilarki: «Farz namozlaridan keyin qilingan har qanday duoning qabul bo‘lishiga Alloh taolo va’da bergan. Shuning uchun farzlarni ado qilgandan keyin bizni xayr duolaringizda unutmang, biz ham sizlarni farzlarni ado qilganimizdan so‘ng duolarimizda eslaylik. Umid qilamizki, Mavlomiz bizning haqqimiz-da sizning duongizni, sizning haqqingizda bizning duomizni qabul qiladi».

Xoja Abdulxoliq valiylikda shunday martabaga erishadilarki, bir namoz vaqtida Ka’batullohga borib qaytardilar. U hazrati pirning obro‘-martabalari O‘rta Osiyo hududidan tashqarida ham ma’lum edi. Shom diyorida ul zotning xonaqoh barpo etib, muridlar tarbiyasi bilan shug‘ullanganliklari rivoyat qilinadi.

Alisher Navoiy hazratlari «Nasoyim ul-muhabbat»da Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlarining ahvolini shunday ta’riflaydi:

«Alarning (G‘ijduvoniyning — tarj.) ravishi tariqatda hujjatdur. Barcha foruqning maqbulidurlar. Hamisha sidqu safo yo‘lida va Mustafo sallallohi alayhi vasallam shar’u sunnati mutobaatida va bid’atu havo muxolafatida qadam urubdurlar va pok ravishlarin agyor ko‘zidin yashurubdurlar...»

Ya’ni, Abdulxoliq G‘ijduvoniyning tutgan yo‘llari tariqatda hujjat-dalil va namuna hisoblanib, Haq bilan nohaqni ajratuvchi, adolatli kishilar nazdida maqbul va mo‘‘tabardir. Ul zot hamisha sadoqat va safo-yorug‘lik yo‘lida yurib, payg‘ambarimiz Muhammad alayhissalomning shariati va sunnatiga bo‘yin sunar, turli bid’at, xurofotlarga qarshi kurashib, o‘zlarining pokiza hayot tarzlarini boshqalardan pinhon tutardilar.

Rivoyat qilinishicha, Abdulxolih G‘ijduvoniyning muridlaridan biri bir muddat pirining suhbatlaridan uzoqlashibdi. U har kuni tushida bir guruh kishilar kelib: «Sen endi kamolotga erishding, yur, seni jannatga olib boraylik», — deb uni tuyaga mindirib, ziynatli taxtlar qurilgan, lazzatli taomlar pishib turgan va so‘lim irmoqlar oqib turgan go‘zal makonga olib borishganini ko‘radi. Bir kun Xoja Abdulxoliq hazratlari farosat nuri bilan bu holatni mushohada etadilar va muridning oldiga borib, holini so‘raydilar. Murid boshidan o‘tganlarni hikoya qilib beradi. Xoja Abdulxoliq hazratlari: «Yana bir marta o‘sha joyga borsang, uch marta «La havla va la quvvata...» deb ayt va ko‘zingni och», — deya tavsiya qildilar. Murid o‘sha kecha tushida ustozi o‘rgatganidek qildi. Ko‘zini ochganida ne ko‘z bilan ko‘rsinki, o‘zini o‘limtik hayvon suyaklari orasida ko‘rdi. Bu tush shayton tuzog‘i ekanini tushunib yetdi va bundan keyin ustozining suhbatlarini aslo tark etmadi.

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy izdoshlaridan Xoja Ali Romitaniy hazratlarining quyidagi so‘zlari ham Xojai Jahonning ma’naviy nufuzi nechog‘li yuksak bo‘lganini ko‘rsatadi: «Agar yer yuzida Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy farzandlaridan biri bo‘lganda edi, Mansur Halloj hargiz dor ostiga bormagan bo‘lardi».

Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat ahli edi. So‘zlari hujjat va dalildir, ulug‘ zotlarni tarbiyalab yetishtirgandir. Jumladan, Xoja Ahmad Siddiq, Xoja Avliyoi Kabir, Xoja Orif Revgariy, Xoja Naqshband hazratlari Bahouddin va boshqa ko‘plab kishilar u zotdan ma’naviy fayz olib kelganlar. Silsilada omonatni — shayxlik ijozatini xalifalari Xoja Orif Revgariyga topshirganlar.

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari tariqat piri, muridlar tarbiyachisi bo‘lish bilan bir qatorda, «Vasoyo» («Vasiyatnoma», «Odobi tariqat», «Haqoyiq ul-iymon», «Daqoyiq ul-irfon» degan nomlar bilan ham ataladi), «Maqomoti Yusuf Hamadoniy», «Az guftori Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy» kabi asarlar muallifi hamdir.

«Vasoyo» — Xoja Abdulxoliqning xalifasi Avliyoyi Kabir (Avliyoyi Kalon) uchun aytgan tavsiyalaridan iborat forscha asar bo‘lib, unda taqvodor bo‘lish, johil so‘fiylardan uzoq yurish, shariat va sunnat yo‘lidan ayrilmaslik kabi mavzularga o‘rin berilgan. XVI asrda yashagan adib Fazlulloh ibn Ro‘zbehon Isfahoniy G‘ijduvon qal’asi bilan bog‘liq ravishda bu asarga sharh bitgan ekan.

«Maqomoti Yusuf Hamadoniy» — ustozi Shayx Yusuf Hamadoniyning so‘zlari, axloqi va ahvoli bayoniga bag‘ishlangan asar.

«Az guftori Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy»da Xoja Abdulxoliqning sayru suluk odobiga doir savollarga javoblari bayon etilgan.

Muallifi noma’lum «Maqomoti Abdulxoliq G‘ijduvoniy» asarida esa Xoja Abdulxoliqning hayoti, manqabalari va ba’zi ruboiylariga o‘rin ajratilgan.

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyning quyidagi pandu nasihatlari va tavsiyalari o‘tmishda bo‘lganidek, bugun ham biz uchun har jihatdan qadrlidir:

«Ey farzand, fiqh va hadis ilmini o‘rgan, johil so‘fiylardan uzoq yur, moling fiqh kitoblari bo‘lsin, biror kishi seni maqtasa, g‘ururlanma, tanqid qilsa, ranjima. Insonlardan hech narsa so‘rama, tama’ qilma, futuvvat (saxovat) ahlidan bo‘l, Haq taolo senga nimaiki bergan bo‘lsa, xalqqa tarqat... Biron bir mansab-maqomga intilma, boyu badavlat va raisu amirlarning huzurlariga borma, ular bilan hamsuhbat bo‘lma... Raqsu samo’ga haddan ziyod berilma» (Vasiyatlaridan).

«Namoz qilgan odamni shunday bnr xavf va qo‘rquv (yolvorish) bosadiki, unga o‘q otsalar ham parvo qilmaydi» (Savollarga javobdan).

«Bir kishida quyidagi beshta fazilatni ko‘rmasdan u bilan do‘stlik qilma: faqirlikni boylikdan afzal bilish, amalni ilmdan ustun ko‘rish, xorlikni izzatdan yuksak hisoblash, basirat va farosat egasi bo‘lish, o‘limga doim tayyor turish».

Manbalarda yozilishicha, bir kun Xoja Abdulxoliq hazratlariga qo‘shni uyda yashovchi ayolning eriga aytayotgan shunday so‘zlari eshitilibdi: «O‘n sakkiz yildan beri siz bilan yashab kelaman. Och-yalang‘och tashlab qo‘yganingizda ham sabr qildim. Hayotning har qanday issiq-sovuqlariga chidakim. Nima olib kelgan bo‘lsangiz, undan ortig‘ini istamadim. Oru nomus, sharafu sha’ningizni asrab keldim. Boshqalar oldida sizdan shikoyat qilmadim. Barcha bu qiyinchiliklarga siz meniki bo‘lishingiz va men sizniki bo‘lishim uchun chidab keldim. Lekin, shuni bilingki, mabodo boshqa biriga mayl qilib, mendan o‘zgasini ixtiyor etsangiz, Xoja Abdulxoliq hazratlarining etagiga mahkam yopishib, ilohiy adolat tantana qilgunga qadar qo‘yib yubormayman».

Bu so‘zlarni eshitgan Xoja Abdulxoliq hazratlari debdilar: «Bu ayolning aytgan gaplari menga nihoyatda ta’sir qildi, ko‘zlarimdan yosh oqdi. Ey Abdulxoliq, bu ayol bir maxluq muhabbati bilan shuncha qiyinchilikka chidabdi. Bu so‘z darvishlarga saboq bo‘lsin va bunga Qur’ondan bir dalil topayin dedim, aqlimga shu oyat keldi: «Albatta, Alloh o‘ziga (biron narsa yo kimsaning) sherik qilinishini kechirmaydi. Shundan boshqa gunohlarni o‘zi xohlagan bandalari uchun kechiradi» (Niso surasi, 116-oyat).

Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari 1218 (yoki 1179) yil G‘ijduvonda vafot etganlar. Qabri shariflari hozir mazkur shaharda muqaddas ziyoratgohlardan hisoblanadi. Sarhalqa silsilani o‘zlaridan keyin Xoja Orif Revgariy hazratlari davom ettirdilar.

 

 

XOJA ORIF REVGARIY

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi: Buxoro (Revgar), hijriy 560/milodiy 1165

Vafoti: (Revgar), hijriy 660/milodiy 1236-37

 

Shamoili: Xoja Muhammad Orif Revgariy o‘rta bo‘yli, oy yuzli, ko‘zlari katta-katta, qoshlari ingichka va hiloldek, qizg‘ish rang edi. Vujudidan xushbo‘y hid taralardi. Ulug‘ valiylardan bo‘lib, ilm, hilm, zuhd, taqvo, riyozat va ibodat ahli edi.

«Maqomoti Abdulxoliq G‘ijduvoniy va Orifi Revgariy» asarida rivoyat qilinishicha, Revgariy bolaligidayoq Abdulxoliq G‘ijduvoniyning xizmatini qila boshlagan. U tinimsiz riyozat chekar, hatto g‘aflat uyqusiga tolmaslik uchun ko‘ziga tuz separ ekan. Buni ko‘rgan Xizr alayhissalom uning kelajakda ma’rifat sohibi bo‘lib yetishishi uchun duo qilgan. Shu duo barakoti bilan Xoja Revgariy «orif» laqabiga musharraf bo‘lgan ekan.

«Risolai Sig‘noqiy» asarida bayon etilishicha, kunlardan bir kun Xoja Ahmad Yassaviy taom pishirayotib, muridi Xoja Dug‘iyni G‘ijduvonga borib, Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniydan qatiq olib kelishni buyuradi. Xoja Dug‘iy G‘ijduvonga yetib bormasdanoq G‘ijduvoniyning xalifasi Xoja Orif Revgariy Ahmad Yassaviy huzuriga qatiq olib keladi. Bundan xabar topgan Xoja Dug‘iy: «Orifning holi mendan ustun keldi», — deya Xoja Orifning kamolotini e’tirof etadi.

Yana manqabalarda yozilishicha, Xoja Orif ustozi kabi muqaddas Ka’bani Buxoroga keltirish, devorga minish va hokazo kashfu karomatlar zohir etgan valiy zotdir. U Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlarining uzoq yillar xizmatida bo‘lgan eng fazilatli muridlaridan va buyuk xalifalaridan edi. Sayru sulukda ustozi (piri) joriy qilgan tariqatning asos va qoidalariga birma-bir amal qilib, fayzga erishdi.

Payg‘ambarimiz sallallohu alayhi va sallamning sunnatiga ergashishda juda talabchanligi bois, yuksak darajaga yetgan edi. Abdulxoliq G‘ijduvoniy vafotidan keyin uning yo‘lini davom ettirishda samimiy ixlos va g‘ayrat ko‘rsatgan. Shuning uchun o‘zidan to‘rt avlod keyin keladigan Muhammad Bahouddin Naqshband hazratlari ular izidan borib, ruhoniyatlaridan fayz olib, dunyoga mashhur bo‘lganlar.

Xoja Orif Revgariyning bizgacha ma’lum bo‘lgan yagona asari «Orifnoma»dir. Hijriy 622 (milodiy 1225) yil qalamga olingan bu asarda ilk so‘fiylarning fikr-qarashlari bilan bir birga, ustozi Abdulxoliq G‘ijduvoniy bilan bog‘liq manqabalar ham o‘rin olgan.

Muhammad Tolibning «Matlab ut-tolibin» asarida Xoja Orifning «Tadbirga bog‘liq, taqdirga munkir kishi do‘zaxiy, ilohiy taqdirga taslim bo‘lgan kishi esa jannatiydir», degan so‘zlari qayd etilgan.

Buyuk avliyo va oriflardan bo‘lgan Xoja Orif Revgariy hazratlari umrining oxirida huzur-halovat bilan jahriy zikr qilishni bosh xalifasi Mahmud Anjir Fag‘naviy hazratlariga o‘rgatganlar. Bu oshkora zikr ta’limi zamon ehtiyojlaridan edi. Zikrdan g‘ofil bo‘lgan xalq zikri jahriyani eshitish bilan zavq va shavqqa to‘lar, jamoa bo‘lib qilingan zikrdan ma’naviy foyda va fayzlar olardi.

«Mohitobon», «peshvoyi orifon» sifatlari bilan sifatlangan hazrati Xojaning qabri shariflari Revgarda ziyoratgohdir. Xoja Orif hazratlaridan so‘ng xalifalari Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviy (Alloh sirrini muqaddas qilsin) sarhalqa silsilani davom etirdilar.

 

 

XOJA MAHMUD ANJIR FAG‘NAVIY

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi: Buxoro (Vobkent tumani, Anjirfag‘niy qishlog‘i).

Vafoti: Buxoro (Anjirfag‘niy, hozirgi Anjirbog‘), h. 685/m. 1286.

 

Shamoili: O‘rta bo‘yli, oq tanli, burni chiroyli, keng og‘izli, qora soqolli, ko‘rkam yuzli edi. Boshiga oq salla o‘rar, karomatlari juda ko‘p edi.

Buxorodan uch farsax (uch ming yoki besh ming metrlik eski o‘lchov birligi) masofa narida bo‘lgan Fag‘na qishlog‘ida tug‘ildi. Nasli sayyidzodalardan. Umr kechirish uchun duradgorlik va tijorat bilan shug‘ullanar edilar. Xoja Orif Revgariy hazratlariga xizmat qilib yetishgan, eng komil muridlaridan va eng ulug‘ xalifalaridan bo‘lgan. Hazratning xilvat, tariqat va hakikatda sirdoshi edi. Yakka shaxs uchun zikri xafiyni, jamoat uchun zikri jahriyni afzal ko‘rardi.

Vobkaniy (Vobkent) jome’ masjidida ko‘p yillar xalqni irshod qilish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Xojagon tariqatida jahriy zikrni boshlagan zotlardan edi. Zamonasining buyuk olimlaridan Hafizuddin hazratlari bir kuni Xoja Mahmuddan so‘raydi: «Tariqatingiz zikri xafiyga asoslangan bo‘lsa-da, zikri jahriya qilishingizning sababi nima?» Xoja Mahmud hazratlari: «G‘ofillarning uyg‘onishlari, Allohning amrini tutishlari va zikrga rag‘bat ko‘rsatishlari uchundir. Shu tariqa ular Haq yo‘liga kiradilar, ixlos bilan tavba va intisob qiladilar, haqiqatga erishadilar. Zero, zikr butun xayrlarning va saodatlarning boshi, shuning uchun zikr ochiq bo‘lishi, xalq eshitishi va kelishi kerak», — deb buyurdilar. Hafizuddinning: «Til bilan qilingan zikrda haqiqiy bilan soxtasini qanday ajratish mumkin?» — degan savoliga Xoja Mahmud: «Jahriy zikrni dilni yolg‘ondan, g‘iybatdan, harom luqmadan, qalbni shubhadan, ko‘zni xiyonatdan va harom narsalarga boqishdan, ko‘ngilni riyo va manmanlikdan, botinni mosivodan tozalaganlar bajara oladilar» — deya javob beradilar.

Fag‘naviy fikricha, oshkora yoki xufya zikrdan maqsad bir bo‘lib, hikmat, maslahat va holat zarurati har ikki nav zikrda ham mavjuddir. Biroq sayru suluk maxfiy zikrga asoslangan.

Faxriddin Ali Safiyning «Rashahot ayn ul-hayot», Badriddin Sarhindiyning «Hazarot ul-quds», Muhammad Tolibning «Matlab ut-tolibin», Majduddin Badaxshoniyning «Jomi’ us-salosil» asarlarida Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviyning katta bir oq qush shakliga kirib uchganligi va xalifasi Ali Romitaniy bilan suhbatlashganliga zikr etiladi.

Tariqat muhitida «G‘ibtafarmoyi surayyo» sifati bilan tilga olinib kelgan Xoja Mahmud hazratlari o‘zlaridan keyin Husayn Amir Xurd Vobkaniy (vafoti hijriy 719/milodiy 1319 yil) va Xoja Ali Romitaniy hazratlariga shayxlik ijozati, irshod berganlar. Sarhalqa silsilani Xoja Ali Romitaniy davom ettirdilar.

 

 

XOJA ALI ROMITANIY

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi: Buxoro (Romitan), h. 588/m. 1191

Vafoti: Xorazm, h. 721/m. 1321

 

Shamoili: O‘rta bo‘yli, yuz va boshqa a’zolari juda ko‘rkam edi. Faqirlik sulukini tanlagandi. Mato to‘qish bilan shug‘ullanardi. Zohirda xalq bilan, botinda Haq bilan edi. Yuksak ma’naviy maqomga sohib bo‘lib, favqulodda karomatlari zohir edi. Xoja Mahmud Fag‘naviy hazratlarining xizmatini ixlos bilan qilgan eng sadoqatli, ulug‘ xalifalaridan edi.

Tasavvvuf ahli orasida «Azizon» laqabi bilan mashhur bo‘lgan Ali Romitaniy Romitanda bir necha yil xalqni irshod etadi, keyin Bovard (Abivard)ga ko‘chib boradi, u yerda ham muridlar yetishtiradi. Nihoyat, Xorazmga ko‘chib borib, u yerda muqim qoladi.

«Rashahot ayn ul-hayot» va «Hazarot ul-quds» asarlarida yozilishicha, Xoja Ali Romitaniy Xorazmda yashash uchun hukmdordan yozma ruxsatnoma oladi. U har kuni mardikor bozoriga borar, bir-ikki ishchini uyiga olib kelib, ularga din va tasavvufdan saboq berar, kech kirganda haqqini berib, ketkazar edi. Lekin Xoja Ali Romitaniyning suhbatini bir marta eshitgan odam yana kelaverar edi. Shu asnoda tez fursatda muridlari ko‘payib ketdi. Bu holatdan xavfsiragan ba’zi kimsalar podshohga xabar yetkazadilar. Podshoh Ali Romitaniydan shaharni tark etishini talab qiladi, lekin Xoja Ali Romitaniy qo‘lidagi yozma ruxsatnomani ko‘rsatgach, qolishi uchun izn berishdan o‘zga chorasi qolmaydi. Podshoh va Xoja Ali Romitaniy orasida do‘stona munosabat paydo bo‘ladi.

Muhammad Xorazmiy Arzangiyning «Sharhi Risolai Azizon» asarida naql qilinishicha, Xoja Ali Romitaniy kechki paytlar mato bozoriga borib, hech kim sotib olmay qolib ketgan ipaklarni sotib olarkan. O‘zi uyning bir chekkasida toat-ibodatini qilar, olib kelgan ipaklari esa o‘z-o‘zidan to‘qilib, mato holiga kelar, bu ishni g‘ayb eranlari, musulmon jinlar yoki farishtalar bajarishar ekan. Xoja Ali Romitaniy bu matolarni sotib, foydasini uchga taqsimlar: ilm ahliga, kambag‘allarga va o‘z oilasiga xarjlar ekan.

Zamonasining mashhur shayxlaridan Badriddin Hamadoniy Xoja Ali Romitaniydan: «Allohni ko‘p zikr qilinglar...» (Ahzob surasi, 41-oyat) oyati karimasida nazarda tutilgan zikr zikri jahriymi yo zikri xafiymi?» — deb so‘raganida, Xoja Ali Romitaniy hazratlari: «Mubtadiy (tariqatga yangi kirgan solik)ga ko‘ra jahriy, muntahiy (sulukni nihoyasiga yetkazayotgan murid)ga ko‘ra xafiydir»,—deb javob beradilar.

«Zikri jahriyga dalilingiz nima?» — degan savolga: «Oxirgi nafasingizda tavhid zikrini talqin qilingiz» hadisidir, — deya javob berganlar. Bu talqin, tabiiyki, jahriy bo‘ladi va darvesh har nafasini oxirgi nafas deb biladi.

Xoja Ali Romitaniy hazratlari buyuradilar: «Agar Mansuri Halloj zamonida Xoja Abduxoliq G‘ijduvoniy hazratlari yoki uning muridlaridan biri bo‘lganda edi, uni «Vahdati vujud» maqomidan o‘tkazib, «anal haq»lik da’vosidan xalos qilgan bo‘lardilar...»

Xoja Ali Romitaniy hazratlari adib va shoir ham edi. Hikmatlarga to‘la forscha she’rlar bitgan. «Tarixi nazmu nasr» asari muallifi Said Nafisiyning qayd etishicha, Xoja Ali Romitaniyning «Mahbub ul-orifin» nomli asari bor. Unda muridlarga tavsiya qilingan o‘nta asos qoidalar tushuntirilgan. Bu asarda va boshqa ayrim manbalarda («Rasoili sittai zaruriya», Ali Safiyning «Rashahot ayn ul-hayot», Rizoqulixonning «Riyoz ul-orifin» va «Majma ul-fusaho» kabi asarlarda) Xoja Ali Romitaniyning she’rlari keltirilgan.

Xoja Ali Romitaniyning ba’zi fikr-qarashlarini uning farzandi Xoja Ibrohim bir necha sahifalik kichik risolaga jam qilgan. Bu risolaga Muhammad Xorazmiy Arzangiy sharhlar bitib (taxminan XV asrda) «Sharhi Risolai Azizon» yoki «Manoqibi Xoja Ali Azizoni Romitaniy» nomi bilan yaxlit bir asarni tartibga keltirgan. «Fihristi nusxaho» asarida «Risolai Xojai Azizon» nomli kichik bir risola Xoja Ali Romitaniyga nisbat etiladi.

 

Xoja Ali Romitaniyning so‘zlaridan parchalar:

- Xizmatni minnat bil, minnatni xizmat bilma.

Banda Haqqa oshiq bo‘lsa, Xizr alayhissalom u bandaga oshiq bo‘ladi, unga yordam qiladi.

Inson doimo xayrli ishlar qilishi, lekin «qilmadim» deb hisoblashi kerak.

Tilning doimiy zikr bilan mashg‘ul bo‘lishi «zikri kasir», ya’ni Haq buyurgan «ko‘p zikr aytish»dir, nazari rahmatdir. Xafiy zikr qiluvchi mashhur bo‘lsa, demak, u jahriy zikr qilibdi...

Ikki narsaga ehtiyot bo‘ling: ovqatlanayotganda va so‘zlashayotganda.

Birodaring haqiga begunoh til bilan duo qil, rad bo‘lmaydi. Ya’ni sening tiling uning haqiga gunoh qilmagan, uning tili sening haqqingga gunoh qilmagan bo‘ladi... birodarning birodarga xolis duosi shu tarzda bo‘lishi kerak.

Toliblar biror Haq do‘stining ko‘nglidan joy olish orqali kamol topadilar. Ma’naviy kamolatga erishishning eng qisqa yo‘li shudir.

Muhabbatning sharti ergashishdir. «Hazrati payg‘ambarning ummatiman», degan kishi avvalambor ul zotga tobe’ bo‘lishi kerak.

Haq taolo bilan suhbat qiling, agar u bilan suhbatlasha olmasangiz, u bilan suhbatlashganlar bilan suhbat quring.

Dunyo va oxirat ikki opa-singilga o‘xshaydi. Bir kishi bir vaqtda opa-singil bilan nikoh qura olmaydi. Dunyo va oxirat sevgisi ham bir qalbda jo bo‘lolmaydi. Holbuki, ikkovi ham maxluqdir. Shunday ekan, yaratuvchi bilan yaratilmishga bo‘lgan sevgi bir joyda jamlanmaydi

«(Har bir) xush so‘z Unga yuksalur» (Fotir surasi, 10-oyat) oyatining hukmiga ko‘ra, zikr qushining qanot yozib uchishi uchun ikki qanoti bo‘lishi kerak. Bular - huzur va ixlos...

Banda Alloh bo‘la olmaydi, lekin Allohning sifatlari bilan sifatlanadi, xolos.

Xoja Ali Romitaniydan «Imon nima?» (yoki «Tasavvuf nima?») deb so‘rashganida, ul zot: «Ajratmoq va birlashtirmoq» (ya’ni, ko‘ngilni dunyo sevgisidan ajratib olmoq va Haqqa qaratmoq), deb javob beribdi.

Xoja Ali Romitaniyning o‘g‘li Xoja Ibrohim otasidan so‘raydi: «Mansur Halloj «anal-haq (men Haqman)», — dedi, uni qatl etdilar, Boyazid Bastomiy «Xirqam ichida Allohdan boshqa hech narsa yo‘q», — dedi, unga hech nima demadilar, buning hikmati nimada?» Xoja Ali Romitaniy: «Mansur manlikni ilgari surdi va so‘zini «men» deya boshladi, shu bois musibatga yo‘liqdi. Boyazid esa yo‘qlik - hechlikni ilgari surdi, so‘zini «yo‘q» bilan boshladi, omon qoldi», — deya javob bergan ekanlar.

Kubraviy shayxlaridan Alouddavla Simnoniy bilan xat yozishgan, yassaviya shayxi Sayyid ota bilan uchrashgan Ali Romitaniy hazratlari 130 yil umr ko‘rgan. Muhammad ismli besh kishini kamolga yetkazganlar. Ularning har biri ilm va fazilatda olim, komil, valiy zot edilar: Xoja Muhammad Ibrohim (o‘z o‘g‘li, vafoti m. 1391 y.), Xoja Muhammad Kulohdo‘z Xorazmiy, Xoja Muhammad Halloj Balxiy, Xoja Muhammad Bovardiy Xorazmiy, Xoja Muhammad Bobo Sammosiy. Xoja Ali Romitaniyning mazkur xalifalari undan keyin Xorazm, Buxoro va Balx hududlarida xojagon tariqati targ‘ibini davom ettirdilar.

«Murg‘i haqiqat shahpari» deb sifatlangan bu ulug‘ zot o‘zidan keyin xojagon-naqshbandiyada shayxlik ijozatini Muhammad Bobo Sammosiyga topshirganlar.

Xoja Ali Romitaniyning haqiqiy qabri Xorazmdagi Toshhovuzning Ko‘hna Urganchida. Romitandagi maqbarasi esa qadamjodir. Sarhalqa silsilani o‘zlaridan keyin xalifalari Muhammad Bobo Sammosiy davom ettirganlar.

 

 

MUHAMMAD BOBO SAMMOSIY

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi: Buxoro (Sammos),

Vafoti: Buxoro (Sammos), h. 736/m. 1335-36

 

Shamoili: bug‘doyrang, nuroniy, nazari ta’sirli, qat’iy fikrli, jo‘shqin hissiyotli edi. Otasi Sayyid Abdullohning tavsiyasi bilan Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviyga murid bo‘ladi, Anjir Fag‘naviy esa uni Xoja Ali Romitaniyga havola qiladi. Xoja Azizonga murid bo‘lgan Muhammad Bobo Sammosiy bir umr ustozining xizmatida bo‘lgan. Hatto piri Buxorodan Xorazmga hijrat qilganlarida birga ketganlar. Atrofdagilarga va o‘zlariga ko‘p foyda yetkarganlar. Muridlar orasida nomdor xalifa bo‘lganlar. Bog‘-rog‘lariga o‘zi qarardi. Juda sergak edi. Ba’zan xizmatlari asnosida hol g‘alaba qilar, qo‘lidan ish asboblari tushib ketardi. Ko‘pincha muridlarini o‘zi tanlardi.

Bir kuni Amir Kulol hazratlari maydonda kurash tushayotganida Muhammad Bobo Sammosiy hazratlari u yerdan o‘tib qoladi va ilohiy nazar ila uni ma’naviy maydoniga chorlaydi. Shu ondan Amir Kulol kurashni tashlab, uning xizmatiga kiradi. Keyinchalik Bahouddin Naqshbandni yetishtiradigan darajadagi bir valiy zot bo‘ladi.

Muhammad Bobo Sammosiy hazratlari bir guruh muridlari bilan birgalikda Bahouddin Naqshband hazratlari tug‘iladigan manzil yonidan o‘tayotganda: «Bu tuproqdan tariqatda peshqadam bo‘ladigan va xizmat qiladigan orif bir erning bo‘yi (isi) kelmoqda» — deydilar. Bir kun yana u yerdan o‘tib ketayotganlarida: «Sizga oldingi safar bu yerdan o‘tayotib, xabar berganim irfon sohibining bo‘yi ortibdi. U orif zot tug‘ilgan bo‘lsa kerak» — deydilar. Buni qarangki, uch kun avval tug‘ilgan Bahouddinni yo‘rgakda hazrat huzuriga duolarini olish uchun keltiradilar. Muhammad Bobo Sammosiy hazratlari Sayyid Amir Kulolga Bahouddinni ko‘rsatib: «Bu bizga mansubdir. Uni ma’naviy farzandlikka qabul qildik. Bir necha oylar oldin bo‘yini olganimiz bu zot kelajakda tariqatimizning peshvosi bo‘ladi. Bu Qasri (Ko‘shki) Hinduvon maskani bundan keyin Qasri Orifon, ya’ni Oriflar qasri bo‘ladi. Ey Amir Kulol! Bu yo‘rgak ichidagi o‘g‘lim Bahouddinni senga topshiraman. Uning zohiriy va botiniy tarbiyasi bilan sen shug‘ullanasan. Aslo bu borada sustkashlikka yo‘l qo‘ymagaysan! Sustkashlik qilsang seni kechirmayman», — deya qattiq tayinlaydilar.

Hazratning eng katta xalifasi bo‘lgan Sayyid Amir Kulol: «Hazratim, inshaalloh, amringizni bajarish uchun qo‘limdan kelgancha sa’yu harakat qilaman, — deb so‘z beradi va kelajakda va’dasini bajaradi.

Muhammad Bahouddin aytadi: «Uylanish vaqti yetkanda, buvam meni Xoja Muhammad Bobo Sammosiy hazratlari huzuriga yubordi. Huzuriga borishdan bir kun oldin kechasi qalbimda niyoz va tazarru paydo bo‘lib, Xoja hazratlarining jome’siga bordim. Ikki rak’at namoz o‘qigandan keyin: «Ey Rabbim, menga balolaringga sabr qilishga quvvat ber. Sening muhabbating tufayli ro‘para bo‘ladigan mashaqqatlarga, mehnatlarga sabru toqat ber», — deb duo qildim. Ertalab hazratning huzuriga chiqqanda, daf’atan: «Ey o‘g‘lim, duo qilganda: «Ey Rabbim, nimagaki sening rizoliging bo‘lsa, bu ojiz bandangga uni ado etishni nasib et», deb duo qilish kerak. Haq taolo hikmatiga ko‘ra agar do‘stiga balo yuborsa, unga sabru toqat quvvatini ham ehson qiladi... Aks holda, bandaning o‘zi xohlab, balo istashi gustoxlikdir», — deb meni ogohlantirdilar.

Xoja Muhammad Bobo Sammosiy hazratlari to‘rtta olim, fozil buyuk xalifa yetishtirganlar: Xoja So‘fiy Suxoriy, Xoja Mahmud Sammosiy (o‘z o‘g‘illari), Mavlono Donishmand Ali, Xoja Sayyid Amir Kulol.

Xoja Bobo Sammosiy hazratlari foydasiz fikr va tuyg‘ulardan qalbni muhofaza qilish lozimligini doim ta’kidlar edilar. «Shamsi Haq» deb sifatlangan bul zoti sharif o‘zlaridan keyin tariqat ijozati — shayxlik qilishni Sayyid Amir Kulol hazratlariga topshirganlar. Sarhalqa silsilani shu zoti sharif davom ettirganlar.

 

 

SAYYID AMIR KULOL

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tugilishi: Buxoro (Suxor yoki Afshona), taxminan h. 680/m. 1281 y. tug‘ilgan.

Vafoti: Buxoro (Suxor), h. 772/m. 1370.

 

Shamoili: uzun bo‘yli, bug‘doyrang, ko‘kragi keng, qo‘llari uzun, chatmaqosh, soqoliga oq oralagan, jismonan baquvvat, pahlavon kelbatli. Payg‘ambarimiz naslidan - sayyidzodaligi uchun Sayyid va Amir deyilar edi. Otasi Amir Hamza yassaviya shayxlaridan Sayyid otaning do‘sti bo‘lgan. Sayyid Amir Kulol tabiatan juda kamtarin inson bo‘lib, e’tiroz va qaysarlik nimaligini bilmasdilar. Volidalari: «U qornimdaligida shubhali taom yesam, qornim og‘rir, tavba qilmagunimcha og‘riqdan qutulmasdim. Bu hol bir necha marta takrorlandi. Shundan keyin luqmaning halol bo‘lishiga diqqat qiladigan bo‘ldim. Og‘riq ham yo‘qoldi», — deb eslaganlar.

Sayyid Amir Kulolning hunari kulolchilik edi. Yoshligida kurash tushishni sevar, juda yaxshi kurashar edi. Uni tanigan va sevgan tomoshabinlardan bittasi bir kuni: — Bu zotning kurash bilan mashg‘ul bo‘lishi sayyidlik sharafiga munosib emas», deb o‘ylaydi va shu zahoti uni uyqu eltadi. Tushida qiyomat bo‘lgani va o‘zining ko‘kragigacha loyga botgani, chiqishga kuchi yetmasdan juda qiynalganini ko‘radi. Shunda uzoqdan Amir Kulol yetib kelib, qo‘lidan mahkam ushlab, uni botqoqlikdan qutqaradi. U odam uyqudan uyg‘onadi, qarasaki, kurash nihoyasiga yetgan... Amir Kulol unga ro‘para keladi va: «Mana, sen tushda ko‘rgan kun uchun pahlavonlik qilayapman. Seni va seningdek botqoqqa botganlarniXudoning izni bilan quvvat va himmat ila qutqa-raman», — deydi. Shunda u kishi tavba-istig‘for qilib, uning eng sadoqatli muridiga aylanadi.

Kurash tushishni mujohidlik ta’limi, deb e’tirof etgan Sayyid Amir Kulol boshqa bir kuni kurash maydonida muvaffaqiyatlar ko‘rsatayotganda Xoja Muhammad Sammosiy hazratlari o‘sha yerdan o‘tarkan, to‘xtab kurashni tomosha kiladi. Shunda muridlardan ba’zilari hazratning kurash tomosha qilishiga taajjublanib, har xil shubhalarga borishadi. Buning ustiga hazrat darhol: «Bu maydonda bir azamat er bordirki, ko‘p azamatlar uning suhbati barakatidan kamolga yetadilar. Xohlardimki, u bizga murid bo‘lsin, uning ta’lim va tarbiyasi xizmatida bo‘laylik», — deydilar. Shu zahoti kurash tushayotgan Amir Kulolning qalbi Muhammad Bobo Sammosiy hazratlarining himmat nazaridan hushyor tortib, darhol kurashni tashlaydi, kelib hazratning oyoqlariga yiqiladi. So‘ngra orqasidan xonaqohga keladi, tavba va istig‘for aytib, Xoja Muhammad Bobo Sammosiyga murid bo‘lib, ustozining yuksak muhabbatiga erishadi. Zohiriy va botiniy ilmlardan tahsil olib, zamonasining yetuk shayxi bo‘ladi. Sayyidligi bilan bir qatorda, shariat, tariqat, ma’rifat va haqiqat darajalariga yuksaladi.

Sayyid Amir Kulolning Amir Burhon, Amir Shoh, Amir Hamza va Amir Umar ismli to‘rt farzandi va to‘rt xalifasi bor edi. Farzandlarini xalifalarining xizmat va tarbiyalariga topshiradi, natijada yetuk tarbiyaga musharraf bo‘ladilar. Bulardan o‘g‘li Amir Burhonni Muhammad Bahouddin Naqshband tarbiyasiga berayotib: «Buni seni ixtiyoringga topshiraman. O‘zingga o‘xshatib kamolga yetkaz va haqiqatlarga erishtir. Bu yo‘lda barcha qobiliyatingni sarflashingni xohlayman», — dedilar.

Darhaqiqat, bir qancha yildan keyin Muhammad Bahouddin Naqshband hazratlari Amir Burhonni otasining huzuriga olib kelganida holatining o‘zgargani va kamolga yetkanini ko‘radi va o‘g‘li haqida: «Amir Burhon tariqatda hujjatimiz, burhonimizdir», — deganlar. Vaqt o‘tib, Bahouddinning kamol va iste’dodini ko‘rgan Sayyid Amir Kulol unga: «O‘g‘lim Bahouddin, bag‘rimda nimaiki bo‘lsa, barchasini senga o‘tkazdim. Mendagi xizmating tamom. Sening iste’doding buyuk. Boshqa yana ulug‘ zotlar topib, xizmat qil, jahonning yagonasi bo‘lgaysen», — dedi.

Sayyid Amir Kulolning hayoti haqida uning nabirasi Mavlono Shahobiddin tomonidan tayyorlangan «Maqomoti Amir Kulol» (Buxoro, 1909 y.), «Ogohiyi Sayyid Amir Kulol» (Karochi, 1961 y.) asarlarida ma’lumotlar mavjud.

Uzoq umr ko‘rgan Sayyid Amir Kulol umrining asosiy qismini Suxor qishlog‘ida o‘tkazdi, bir muddat Nasafda ham yashadi. Qabri Buxoroning Suxor (hozirgi Yangi hayot) qishlog‘ida joylashgan.

Xoja Sayyid Amir Kulol o‘zlaridan keyin tariqat ijozatini o‘g‘li Amir Hamza (vafoti m. 1398 y.), xalifalari Mavlono Orif Deggaroniy, Shayx Yodgor Kunsuruniy, Shayx Jamoliddin Dahistoniy, Shamsiddin Kulol va Bahouddin Naqshband hazratlariga topshirdilar. Sayyid Amir Kulol xalifalari orasida eng mashhuri - xojagon-naqshbandiyaga yangi yo‘nalish bergan va takomillashtirgan, sarhalqa silsilani davom ettirgan Xoja Bahouddin Naqshband hazratlaridir.

 

 

XOJA MUHAMMAD BAHOUDDIN NAQSHBAND

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi: (Buxoro), Qasri Hinduvon, h. 718/m. 1318

Vafoti: (Buxoro), Qasri Orifon, h. 791/m. 1389

 

Xoja Bahouddin Naqshband hazratlari Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlarining xafiy zikr asosida barpo etgan xojagon tariqatining unutilayozgan qoidalarini jonlantirgani va rivojlantirgani uchun yangi bir tariqat (naqshbandiylik)ning asoschisi sifatida ma’lum va mashhurdir.

Shamoili: uzun bo‘yli, bug‘doyrang, qalin soqollik, ochiq yuzli edi. Bo‘yni nurdek porlar, hammani to‘g‘ri yo‘lga boshlardilar. Zohiran xalq, botinan Haq bilan edi.

Hijriy 718, melodiy 1318 yilda Buxoro yaqinidagi Hinduvon qishlog‘ida dunyoga keldilar. Payg‘ambarimiz naslidan edilar. Keyinchalik bu qishloqning nomi uning sharofatidan Qasri Orifon bo‘ldi. Bolalikdan ajoyib holatlari zohir bo‘la boshladi. Ma’naviy ustozlari Muhammad Bobo Sammosiy Bahouddin ona qornidaligidayoq «bir er hidi»dan bashorat bergan edilar. Yoshiga nisbatan ziyoda aql idrokka ega edi. Sunnatga to‘la amal qilish, karomat va nuri hidoyatga mazhar edi.

«Anis ut-tolibin» asarida keltirilishicha, Xoja Bahouddinning onasidan naql qilingan bir rivoyatga ko‘ra, Xoja Bahouddin to‘rt yoshligida onasiga: «Sigirimiz peshonasida oy tasviri tushirilgan bir buzoq tug‘adi», — deydi. Darhaqiqat, bir necha oydan keyin u aytgan tarzda buzoq tug‘iladi.

Bolaligida Muhammad Bobo Sammosiy hazratlaridan nazar topadi, yoshlik va kamolot pallasida Sayyid Amir Kulol hazratlariga xizmat qiladi.

Xoja Bahouddin ko‘plab tirik shayxlar suhbatiga yetgan bo‘lsa-da, vafot etgan ulug‘ valiylar ruhoniyatlaridan fayz olib, kamolga erishgan. Uvays Qaraniy, Hakim Tirmiziy kabi mashoyixi izomlar qatori, Xojai Jahon - Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlari ruhoniyatidan fayz olgan, u kishining tariqatlari va sayru suluklariga taalluqli nimaiki bo‘lsa, o‘zlashtirgan, davom ettirgan. Muhammad Bobo Sammosiy va Amir Kulol hazratlarining ta’lim va tavsiyalarini uyg‘unlashtirib, tariqatga jahonshumul asos va qoidalar kiritgan. Azizlar ruhoniyatidan fayz olib yetishgani uchun «uvaysiy» deyilardi. Xoja Bahouddin Buxorodagi qabristonlarni tez-tez ziyorat qilib turardi. Shunday ziyoratlarning birida Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlarining ruhoniyatlari boshqa azizlar bilan birga u kishiga ko‘rinib, shunday ta’lim berganlar: «O‘g‘lim Bahouddin, Haq tarafidan katta iste’dodga egasan. Olamga ma’naviy nur yoyadigan iste’dod piligini biroz harakat qildirishing lozim. Allohning zikridan aslo g‘ofil bo‘lma. Maxluqotga xolisona xizmat qil. Bu bilan Haqqa boradigan yo‘lni topasan va unga erishasan. Bahouddin! Har zamon va makonda oyog‘ingni shariat asoslari ustiga qo‘y! Amri ma’ruf va nahyi munkarga amal qilgan bo‘lasan. Sunnatlarga to‘la rioya qil! Shariatni yengil tutma, bid’atlardan yiroq bo‘l! Insonlar, hayvonlar, o‘simliklar sendan xizmat kutayaptilar. Sayru sulukning avvali, o‘rtasi va oxirida Xizr alayhissalomdan qanday bilim va usullar olgan bo‘lsam, ularni senga o‘rgataman. Ko‘proq zikri xufyaga ahamiyat ber. Allohning tavfiqi rafiqing bo‘lsin!».

Xoja Mahmud Anjir Fag‘naviy hazratlaridan Sayyid Amir Kulol hazratlariga qadar o‘tgan xojagon ulug‘lari o‘rniga ko‘ra jahriya, o‘rniga ko‘ra xufya zikr qilganlar, ammo ko‘proq jahriy zikrni ixtiyor etar edilar. Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlarining talqinlari va ma’naviy tavsiyasidan so‘ng Muhammad Bahouddin Naqshband hazratlari Nasafga borib, Sayyid Amir Kulolga murid bo‘ladilar va xufya zikrni tanlaydilar. Amir Kulol huzurida bo‘lgan chog‘i undan shariat va tasavvuf ilmlari, ustozining yetuk xalifalaridan bo‘lmish Bahouddin Deggaroniydan hadis darsi, Shamsiddin Kuloldan esa muroqaba ta’limini oladi.

«Risolai Bahoiya», «Nafahot ul-uns» va «Maqomoti hazrati Xojai Naqshband» asarlarida yozilishicha, Xoja Bahouddinning ma’naviy ta’lim-tarbiyasi kamoliga yetganini ko‘rgan ustoz Amir Kulol bir kun unga: «Farzandim Bahouddin, ustozim Bobo Sammosiyning siz haqingizdagi vasiyatini ado qildim. Siynamni sizning kamol topishingiz uchun quritdim. Ruh qushingiz bashar tuxumidan chiqdi, himmat qushingiz esa yuksaklarda uchmoqda. Endi sizga ijozat beraman, biror kishining bo‘yini sezsangiz, darhol talab qiling va himmatingizni ayamang», — deya nasihat qiladi.

Xojai Buzurg, Xoja Balogardon kabi laqablar bilan mashhur bo‘lgan Xoja Bahouddin piri Sayyid Amir Kulol ruxsatidan keyin zamonasining buyuk allomalaridan Mavlono Orif Deggaroniy hazratlariga ham yetti yil xizmat qilganlar.

«Anisut-tolibin», «Risolat ul-Bahoiyya», «Nasoyimul-muhabbat» asarlaridan o‘rin olgan manqabada bayon etilishicha, bir kun Shoh Naqshbandning tushida Hakim ota u kishini yassaviya shayxlaridan biriga havola qiladi. Tushidagi shayxning siymosini xotirasida saqlab qolgan Xoja Bahouddin uyg‘onib, ko‘rgan tushini buvisiga aytganda, u: «Bolam, senga turk mashoyixidan nasiba yetajak», — deydi. Shundan keyin u yassaviya ulug‘laridan Xoja Xalil Ota hazratlariga o‘n ikki yil xizmat qilgan. Yana bir yassaviy shayxi Qusam otadan ham ikki-uch oy davomida ta’lim olgan, natijada juda ko‘p sirlardan voqif bo‘lgan.

Rivoyatga ko‘ra, bir kecha tushida Xoja Naqshband xojagon shayxlarini ko‘radi. Unga g‘oyibdan: «Kelayotgan balo sening barakotingdan daf bo‘ladi. Bu senga Muhammad Bobo Sammosiyning ikromidir», — degan sado eshitiladi. Shu boisuni «Xojai Balogardon», «Bahouddin Balogardon» deb atash rasm bo‘lgan.

Xoja Bahouddin Movarounnahr va Xurosonning Nasaf, G‘adivat, Kesh, Xorazm, Karmana, Marv, Saraxs, Mayhana, Mozandaron, Tus, Hirot, Nishopur kabi turli shahar va qishloqlarida bo‘ldi. U yerlarda diniy-tasavvufiy suhbatlar uyushtirdi. Juda ko‘plab muxlislar uning irfoniy suhbatlari ta’sirida unga murid bo‘ldilar. Ko‘plab olimlar qatori Buxoroning o‘sha davrdagi mashhur ulamolaridan Husomiddin Xoja Yusuf Hofiziy Buxoriydek zotlar ham Xoja Bahouddinga intisob etadi. Shundan so‘ng Hofiziy Buxoriy ketidan uning juda ko‘plab talabalari, boshqa din arboblari ham Xoja Bahouddinning suhbat halqalariga qatnay boshlaydilar.

Muhammad Bahouddin Naqshband hazratlari to‘rt buyuk qutb: Abdulqodir Giloniy, Muhammad Bahouddin Naqshband, Sayyid Ahmad ar-Rifoiy, Sayyid Ahmad Badaviy hazratlaridan biri edilar.

Shariat bilan jazbani uyg‘unlashtirgan bir tasavvufiy dunyoqarash sohibi bo‘lgani uchun u: «Tariqatdagi usulimiz Imom Qushayriy bilan Farididdin Attorning so‘zlariga muvofiqdir», — der edilar.

Bir kishi Xoja Bahouddindan karomat ko‘rsatishni so‘raganida, ul zot o‘rnidan turib, u yoq-bu yoqqa yurib: «Shuncha gunohlar qilgan holda, yer yuzida bemalol yurganimizning o‘zi eng katta karomat emasmi?» — deya javob berganlar.

Hanafiy mazhab edilar. Ikki marta hajga borganlar. Ikkinchi marta yetuk xalifalaridan Muhammad Porso hazratlarini ham olib ketganlar. Yo‘lda Hirotda to‘xtab, Mavlono Zayniddin hazratlarini ziyorat qilib, uch kun suhbat qildilar. Hajga borganida Makkada bir kishining haj asnosida Ka’ba eshigi halqasiga yopishib dunyo so‘rayotgani, yana bir kishining esa Mino bozorida minglab tillolik savdo qilgani holda qalbi Alloh zikri bilan band ekanligini mushohada qiladi. Bu voqeadan ta’sirlanib, «ichimdan qon ketdi», deb aytgan ekanlar.

Xoja Bahouddin talabalariga diniy qonun-qoidalarga rioya qilishni, taqvodor bo‘lishni, shu yo‘l bilan valiy — Allohning do‘sti bo‘lib yetishish mumkinligini tavsiya etardi. Sulukining asosini hazrati payg‘ambarimiz sallallohu alayhi vasallam sunnati va ashobining so‘zlariga ergashish deb bilardi. Ilm va ilm ahliga nihoyatda hurmat-ehtirom ko‘rsatardi. Hadis ilmini yaxshi bilgani uchun suhbatlarida hadislarni tasavvufiy ma’noda keng sharhlab berardi. Arabcha, forscha va turkiyda erkin gaplasha olardi. Shu bois ko‘plab olimu fuzalolar uning irshod halqasiga a’zo bo‘lishgan.

Xoja Bahouddin futuvvat tabiatli, qo‘li ochiq, jo‘mard zot bo‘lib, sovg‘a berganga albatga hadya bilan javob qaytarardi. Halol mehnat bilan kun kechirishga alohida ahamiyat berar, bekorchi, ishsiz kimsalarni muridlikka qabul qilmasdi.

Bir shaxs Naqshband hazratlaridan: «Nima sababdan sizning tariqatingizda men oshkora ibodat va zikr, odatu marosim ko‘rmayman?» — deb so‘raganida, hazrat: «Zohirimiz xalq bilan, botinimiz Haq bilandir», — dedilar.

Az darun ishv oshnovu az berun begonavash,

Inchunin zebo ravish kam mebuvad andar jahon.

Ya’ni: Ichingdan oshnoyu, tashingdan begonadek ko‘rin, bunday go‘zal odat jahonda kam topiladi.

Muhammad Bahouddin Naqshband hazratlari suhbatga katta ahamiyat berardi. Suhbatida farz bo‘lgan ilm va axloq tarbiyasini o‘rgatar, hamisha xayr (qilishni) o‘ylar, har qadamda xizmat, sulh va Haq yo‘lini ko‘rsatar edi.

Uzoq yillar ko‘chalarni tozalashga, hayvonlarning yemishlariga qarashga, yaralarini davolab, ularga xizmat qilishga o‘zini baxshida qilgan.

Sevimli hazrat payg‘ambarimiz va ashobining yo‘li ham shunday edi. «Yo‘limiz suhbat yo‘lidir. Suhbatni tark qilgan sunnat yo‘lini tark qilgan bo‘ladi», — derdilar. Charchash nima bilmasdilar, tilidan zikr kanda bo‘lmasdi. Ba’zan Haq taologa: «Sening yukingni jonu dildan tortishga tayyorman, nima uchun tortmay?», — deb taslimiyat izhor qilar edilar.

Qobiliyatli muridlarini tarbiyalashga ko‘p vaqtlarini sarf qilardilar. Yosh va iste’dodli Muhammad Porso Xoja hazratga intisob etganda, ikkalovlari ham ko‘p sevinganlar. Hazrat: «Allohga hamd bo‘lsin, bugun dom(tuzog‘)imizga bir qarchig‘ay ilindi», — deb aytganlar. Haqiqatan, Muhammad Porso, Shoh Naqshband hazratlariga xizmat va taslimiyatda eng peshqadam muridlaridan bo‘lib, u zotning barcha harakatpari hazratni xursand qilgan. Hazrat ahyon-ahyonda: «Farzandim Muhammad Porso, mening zuhurimdan maqsad sening zuhuringdir», — deb marhamat qilardilar.

Xoja Musofir aytadi: Hazrati Xojaning bir qurilishi bor edi. Hamma yoronlar bu ish bilan mashg‘ul edilar. Oftob choshtgohga yetganda havo juda isib ketdi. Hazrati Xoja yoronlarni biror soat dam olishga buyurdilar. Har kim qo‘l-oyog‘ini yuvib, soyaga o‘tdi va uyquga ketdi. Xoja Muhammad Porso loyxona chetida qo‘lu oyoqlari loy holda oftobda uyquga ketdilar. Birpasdan so‘ng hazrati Xoja keldilar, barcha yoronlarga nazar soldilar. Xoja Muhammad Porsoning oldilariga yetganlarida, ularni bu kayfiyatda ko‘rib, o‘zlarining muborak yuzlarini ularning oyoqlariga surtdilar va dedilar: «Xudovando, mana shu oyoqlar hurmatidan Bahouddinga rahmatingni soch!33»

Muhammad Porsoning hol va harakatlari va yuksak so‘zlari xojagon tariqatida hujjat va dalil edi. Adabi tufayli ustozi Shoh Naqshbandni eshigida doimo qo‘l qovushtirib turgani uchun ustozi unga Muhammad Porso, ya’ni dindor, xudojo‘y laqabini berganlar. Muhammad Porso Madinai Munavvarada - Jannat ul-Baqi’da hazrati Abbosning qabri yaqinida dafn qilingan. Muhammad Porsoning «Risolai qudsiya» va «Faslul-xitob» nomli asarlari mashhur. Ma’naviy ustoz Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniyning shariatga tayangan sunniy tasavvuf an’anasini Xoja Bahouddin Naqshband futuvvat va malomat usullari bilan uyg‘unlashtirishga harakat qildi. Undan keyin izdoshlari ham bu an’anani davom ettirib, xalq, ulamo va davlat hukmdorlari ijobiy baholaydigan bir tariqat tushunchasini yuzaga keltirdilar. Mamlakat xotirjamligini bezovta qiladigan turli buzg‘unchi, soxta oqimlar, bid’atchilarga muqobil ravishda naqshbandiylik tariqati vakillari ona-yurt, xalq va millatning har tomonlama taraqqiyot etishi uchun kurashdilar.

 

Bahouddin Naqshband hazratlarining muborak so‘zlaridan namunalar:

Bizning yo‘limiz suhbatdir. Xilvatda shuhrat, shuhratda esa ofat bordir. Xayr jamoat bilandir.

Tavhid sirriga erishmoq mumkin emas, ma’rifat sirriga erishmoq mumkin. Ammo juda mushkul.

Men Haqni izlashda buyuk sabot va iroda quvvatini hosil qilishni bir qimorboz kishidan o‘rgandim. Qimorboz bor-yo‘g‘ini boy bergandan keyin yonidagi do‘sti unga nasihat qilib, qimordan voz kechishini iltimos qilgan. U esa: «Qimorda boshimdan judo bo‘lishimni bilsam ham undan voz kechmayman», — debdi. Qimorbozning bu so‘zi qalbimga shunday g‘ayrat soldiki, hozirgacha u g‘ayratni muhofaza qilayapman...

Suluk yo‘liga endigina qadam qo‘yganimda, odamlarning so‘ziga quloq soldim. Agar Allohdan gapirayotgan bo‘lsalar, vujudim bilan tinglar edim, aksincha, g‘am va kadarga botib, odamlardan uzoqlashar edim.

Bu yo‘lda menga faqirlik katta yordam qildi. Bizni faqirligimiz tufayli bu eshikdan ichkariga oldilar. Nimaga erishgan bo‘lsam, shu sifatim bilan erishdim...

Biz suyukliga yetkarishga vositamiz. Yo‘lga kirganlarga lozimdirki, oqibat bizdan ayrilib, suyukliga yetishsinlar.

Yigirma yildir rangim va sifatim yo‘qdir. Hozir ham birortasi meni bilmoqni istasa, shu onda ham rangim, sifatim ma’lum emas...

Orifning qalbidek keng va katta bo‘lgan boshqa narsa yo‘qdir. Yer va osmonlar Orifning qalbiga nisbatan bir nuqta kabidir. Bu jihatdan, Alloh: «Yer va osmonlarga sig‘madim, mo‘min bandaning qalbiga sig‘dim», deb aytgan.

Qalblarning buyukligi aslida bir. Lekin ulardagi ma’rifatning buyukligi farqli...

Biz istasak muridni jazba, istasak suluk yo‘li bilan tarbiyalaymiz. Bu bizning ixtiyorimizdadir. Suhbatimizga kelganlar orasida ba’zilarning dillarida muhabbat urug‘i mavjud, ammo dunyoviy aloqalar tufayli rivojlanmay, o‘smay qolgan. Bizning vazifamiz ularning dillaridagi o‘sha aloqalarni sidirib tashlashdir. Ba’zilarning qalblarida esa muhabbat urug‘i yo‘q. Bizning ishimiz bu qalblarda muhabbat urug‘larini yuzaga keltirmoqdir.

«Tanbeh ul-g‘ofilin», «Hayotnoma», «Dalil ul-oshiqin», «Hadiyat us-solikin», «Silk ul-anvor», «Risolai qudsiya», «Risolai unsiya», «Risolat ul-voridot», «Risola fi vahdat ul-vujud», «Muntahabot min maktubotihi», «Avrod ul-bahoiya» kabi naqshbandiya izdoshlariga oid asarlarni Xoja Bahouddin Naqshband qalamiga mansub degan qarashlar ham ilmda mavjud. Shuningdek, tasavvufshunos Said Nafisiy Bahouddin Naqshbandning tasavvufiy ruhdagi ba’zi she’rlari bugunga qadar yetib kelganligini yozadi. Lekin naqshbandiyshunos Najdat To‘sun mazkur asarlar hamda Nafisiy tilga olgan tasavvufiy she’rlar Xoja Bahouddin Naqshbandga tegishli emasligini qayd etadi. Uningcha, yuqorida nomlari zikr etilgan mashhur tasavvufiy manbalar Xoja Bahouddin Naqshband izdoshlariga, she’rlar esa Jaloliddin Rumiy va boshqa mutasavvif ijodkorlarga tegishlidir34.

Xoja Bahouddin Naqshband hazratlari haqida juda ko‘plab manoqiblar bitilgan. Ulardan eng asosiylari Muhammad Porsoning «Risolai qudsiya» (XV asr), Saloh ibn Muborakning «Anis ut-tolibin va uddat us-solikin» (XIV asr), Abul Qosim Muhammad Buxoriyning «Risolat ul-Bahoiyya» (XV asr), Abul Muhsin Muhammad Boqirning «Maqomoti hazrati Xojai Naqshband» (XVI asr), Sayyid Sharif Jurjoniyning «Tarojimi Xoja Bahouddin Naqshband va Xoja Alouddin Attor» (XV asr), Mulla Fanoriy Shamsiddinning «Risola fi manoqibi shayx Bahouddin Naqshban-diy» (XV asr), Abdurahmon Jomiyning «Nafahot ul-uns», «Tuhfat ul-ahror» (XVI asr), Faxriddin Ali Safiyning «Rashahot ayn ul-hayot» (XVI asr), Ahmad Akbarobodiyning «Maqomoti hazrati Shohi Naqshbandiy» (XVIII asr) kabi asarlardir.

Muhammad Bahouddin Shoh Naqshband hazratlariga yaqindan xizmat qilgan, suhbatlaridan ayrilmagan va uning suluk, ta’limotini davom ettirgan kuyovlari va xalifalari, har jihatdan kamolga yetishgan Alouddin Attor hazratlari shunday rivoyat qiladilar: Hazrat Bahouddin Naqshbandning oxiratga safar qilayotgan paytlari boshida «Yosini sharif» o‘qiyotgan edik, yarmiga kelganimizda ustozning yuzida nurlar paydo bo‘la boshladi. Kalimai Tavhidni aytib, jonlari uzildi. (U kishiga Allohning rahmati bo‘lsin). Janozasining oldida shu mazmundagi baytni chiroyli o‘qishlarini vasiyat qilganlar:

Muflisonem omada dar ko‘yi tu,

Shay’anilloh az jamoli ro‘yi tu.

Ya’ni, sening ko‘yingda jamolingdan «shay’anilloh» deb tilovchi gadolarmiz.

Hazrat Bahouddin Naqshband 73 yoshda, hijriy 791 yilning uchinchi rabi ul-avval oyi, dushanba kechasi vafot qilib, Qasri Orifonda dafn etilganlar. Qabri shariflari hozirgi Buxoroyi sharifning Kogon tumanida mashhur ziyoratgohlardandir.

«Vorisi taxti tariqat», «shohi olam Naqshband» yoki «pirimiz Sayyid Bahouddin Naqshband» kabi sifatlar bilan ulug‘lanib kelingan Bahouddin Naqshband hazratlari o‘zlaridan keyin kuyovlari va xalifalari Alouddin Attor, yaqin xalifalari Muhammad Porso, Ya’qub Charxiy va Alouddin G‘ijduvoniylarga shayxlik qilishga ijozat bergan bo‘lsa, Mavlono Muhammad Fag‘onziy, Xoja Musofir Xorazmiy, Sayfiddin Manoriy, Sayfiddin Xushxon Buxoriy, Sirojiddin Kulol Pirmas(t)iy, Xusrav Karminiy, Abdulloh Xo‘jandiy, Shayx Shodiy G‘adivatiy, Darvish Nekro‘z, Amir Mahmud Qasri Mug‘oniy, Amir Husayn kabi muridlarni tarbiyalab voyaga yetkazganlar. Silsilani davom ettirgan xalifalari esa Xoja Alouddin Attor hazratlaridir.

 

 

XOJA ALOUDDIN ATTOR

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi: noma’lum.

Vafoti: Surxondaryo, Chag‘oniyon qishlog‘i, h.802/m. 1400 y.

 

Shamoyili: o‘rta bo‘yli, keng yuzli, bug‘doyrang, sersoqol zot edilar. Doimo xuzu’ va xushu’ (tavozu’ va faqirlik) holida bo‘lardilar. Bahouddin Naqshband hazratlarining sodiq muridi, kuyovi va xalifasidir35. Buxoroning badavlat bir oilasidan bo‘lsa-da, tabiatan faqirlikka moyil, ilmga tashna va odobli zot edilar. Buxoro madrasasida zohiriy ilmlarni ishtiyoq bilan o‘rganarkan, riyozati tufayli tagida eski bo‘yra, boshi ostida g‘ishtdan yostiq va kitobini qo‘yishga bir lavhi bor edi, xolos.

Naql qilinishicha, Alouddin Attorning nasabi xorazmlik mashhur yassaviy shayxi Sayyid ota vositasida hazrati payg‘ambarga borib tutashadi. Alouddin Attor suluk yo‘liga juda erta — o‘smirlik chog‘ida kirgan. Oiladagi boylik ta’sirida unda hosil bo‘lgan mag‘rurlikni sindirish uchun piri Shoh Naqshband hazratlari unga ko‘chada olma sotishni buyuradilar. Alouddin dastlab chekka mahallalarda, hech kim tanimaydigan joylarda olma sotadi. Lekin Naqshband hazratlari atayin uni akalarining do‘koni oddida sotishga buyuradilar. Alouddin akalarining ko‘zi oldida olma sotishga iymanadi, biroq Xoja hazrat qattiq talab qilgach, Alouddin olma savatini ko‘tarib, akalari savdo qiladigan attorlik do‘koni oldida olma sota boshlaydi. Buni ko‘rgan akalarining nafsoniyati qo‘zg‘ab, Alouddinni qattiq haqorat qiladilar. Qo‘lidan savatni olib, uni kaltaklaydilar. Alouddin: «Ustozim menga «Olma sot!» dedilar, men sotavera-man. Qaerda sot degan bo‘lsalar, o‘sha yerda sotaman. Do‘koningiz oldida baqirib sotaveraman. Qo‘lingizdan kelganini qiling, men ustozimning buyrug‘ini bajaraman», — deganlar.

Ustozi huzuriga kelganida, Xoja hazratlari uning o‘z nafsini sindirganini ko‘rib: «O‘g‘lim Alouddin, olma sotish ishi tugadi. Nafsing emas, ustozing aytganini baja-rib, to‘g‘ri qidding. Akalaring nafsining hakalak otgani, sening nafsing esa ezilganini ko‘rdim. Bundan buyon suhbatlarimizga kelaver. Ilmu fazlingni kamolga yetkaz. Janobi Haq madadkorimiz bo‘lsin», — dedilar.

Alouddin, bir tomondan, madrasada tahsil olib, ikkinchi tomondan, honaqohdagi suhbatlarga qatnashib, ma’naviy kamolot hosil qilar edi.

Alouddin Attor davlatmand otasining vafotidan keyin uning merosidan hech narsa olmaydi, zohidona hayot kechirishda davom etadi. U balog‘at yoshiga yetganida, bir kuni Xoja hazratlari madrasaga, uning yoniga tashrif buyuradilar. Alouddin eski bir bo‘yra ustida dars qilib o‘tirar edi. Xoja hazratlari: «Alouddin, bolam! Agar qabul qilsang, senga balog‘atga yetgan qizimni nikohlab beray». Alouddin xijolat tortib, adab bilan: «Ustoz, bu taklif xizmatkoringiz uchun ulug‘ lutf va saodatdir. Lekin uy-joy, ro‘zg‘or tebratish uchun tirikchiligim yo‘q-ku?!—deydi. Xoja hazratlari: «Tashvishlanma, Allohning xazinasi cheksiz, uning O‘zi rizqingizni ta’minlab qo‘ygan. Qizim senga munosib va taqdiringda yozilgandir. Qani endi uyga yur, sizlarni nikohlab qo‘yay», — deya marhamat qiladilar. Bu nikohdan dunyoga kelgan Xoja Hasan Attor, Xoja Shahobuddin, Xoja Muborak va Xoja Alouddinlarning har biri xojalik maqomiga yetishganlar.

Xoja Alouddin Attor ustozi Bahouddin Naqshband hazratlariga kuyov bo‘lgach, ul zotga ikki jihatdan yaqin bo‘lgani sababli Xoja hazratlarining dargohlariga bemalol kirib chiqardi, umrini ul zotta xizmat qilib o‘tkazishni o‘ziga baxt deb hisoblardi.

Bahouddin Naqshband hazratlarining suhbatlarini tashkillashtirish, so‘zlarini jamlash, farmonlarini bajarish, sayyohatlarini idora etib, muridlarni boshqarishda yuksak qobiliyat sohibi edi. Xoja hazratlari hayotlik vaqtlaridayoq barcha tolib va muridlarining ta’lim-tarbiyasini Alouddin Attor hazratlariga topshirib: «Alouddin Attor yukimizni ancha yengillashtirdi. Uning barakoti, suhbatlari va go‘zal tarbiya tarzi ko‘plab toliblarning ko‘zini ochdi, qurbiyat va kamolotga yetkazdi», — degan ekanlar.

Ustozi kabi hanafiy mazhabiga mansub bo‘lgan Alouddin Attor hazratlari odamlarni o‘z fikrlariga qat’iy ishontirish qobiliyatiga ega edilar. Adashgan insonlarni to‘g‘ri e’tiqod, haqiqiy ma’noda Janobi Haqqa iymon keltirishlariga sababchi bo‘lgan.

Bahoudqin Naqshbandning xalifasi sifatida bir muddat Xorazmda irshod ishlari bilan shug‘ullanadi. Ba’zi ma’lumotlarga ko‘ra, Ya’qub Charxiy Xoja Bahouddin Naqshbanddan irshod ijozati olgan bo‘lsa-da, xojaning vafotidan keyin uning vasiyatiga binoan Alouddin Attorning suhbatlarida qatnashib, o‘zini kamolga yetkazadi. Ya’qub Charxiy Shoh Naqshbanddan irshod olganmi, olmaganmi, bu haqda aniq bir narsa deya olmaymiz. Ammo u kishining Alouddin Attordan irshod olganliklari ishonchli manbalar orqali tasdiqlangan. Bahouddin Naqshbandning yana bir yaqin xalifasi Muhammad Porso ham Alouddin Attorga ergashadi, uning suhbatlarini «Maqomoti Alouddin Attor» nomli risolasida jamlab, qayd etadi.

Alouddin Attor ustozi Bahouddin Naqshbandyushg sayru sulukini davom ettirgan holda, unga yangi usullar ham ilova qiladi. U o‘zining yo‘nalishida muroqaba usuliga alohida e’tibor beradi. Attorning fikricha, muroqaba usuli nafy isbot usulidan afzal va jazbaga yanada yaqinroqdir. Muroqaba holiga ko‘nikma hosil qilgach, zehn doimo bir nuqtada jamlanadi va natijada ko‘ngillarni fath etish maqomiga erishiladi. Attor bu usul orqali yuzaga kelgan jazba bilan toliblarni tezda qurbat maqomiga erishtirish mumkin degan fikrni ilgari suradi. Shuningdek, u ustozi kabi suhbat usuliga katta ahamiyat berardi. Chunki suhbat insondagi uxraviy va oliy fikrlarni rivojlantiradi.

Vafotidan oldin Alouddin Attor yaqin xalifasi Ya’qub Charxiyga yaqindagilarni suhbat bilan, uzoqdagilarni esa kitob vositasida tarbiyalash lozimligini vasiyat qilib, irshod etish vazifasini topshiradi.

Alouddin Attor hazratlari Hasan Attor (o‘g‘li), Nizomiddin Xomush, Ya’qub Charxiy, Husomiddin Porso Balxiy, Mavlono Abu Said, Abdulloh Imomiy Isfahoniy, Shayx Umar Motrudiy, Mavlono Ahmad Maska, Sayyid Sharif Jurjoniy kabi xalifalar yetishtirgan.

 

Xoja Alouddin Attor hazratlarining so‘zlaridan namunalar:

Bu yo‘lga kira olmaganlarning yo‘lini to‘sayotgan narsa ularning nafslaridir.

Insonlarning kulliy ilmga erisha olmaganliklarining sababi, o‘zlaridagi juz’iy ilmdan o‘ta olmayotganliklaridir. Bularni ro‘yobga chiqarish uchun esa shariat sohibi Muhammad alayhissalomning farmonlarini ado etib, Haqning xohishini nafs xohishidan ustun qo‘yish kerak.

Hijriy 802 yilning Rajab oyida vafot etgan «Peshvoyi xalq shayx Alouddin Attor ul-Buxoriy ro‘pariy» sifati bilan sifatlangan Alouddin Attor hazratlaridan so‘ng sarhalqa silsilani xalifalari Xoja Ya’qub Charxiy hazratlari davom ettirganlar36.

 

 

XOJA UBAYDULLOH AHROR

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi: Toshkent, Bog‘iston qishlog‘i, h.806/m.1404 y.

Vafoti: Samarqand, Urgut tumani, Kamongaron qishlog‘i, h.893/m.1490 y.

 

Xoja Ubaydulloh Ahror ko‘rinishi xushsurat, bo‘yi uzun, bug‘doyrang, soqoli uzun va oppoq, bitta-yarimta qora ora-lagan, xushfe’l zot edilar. Murid va talabalariga ilmu ma’rifati bilan fayzu saodat baxsh etar, sermazmun suhbatlariga aslo to‘yib bo‘lmasdi. Zohiriy va botiniy ilmlarda bilimdon bu zotning nuroniy chehrasini ko‘rgan kishi beixtiyor duo qilib, hamdu sano aytardi. Ma’nodor so‘zlari va aytgan she’rlari tariqatda hujjat deb qabul qilingan Xoja Ubaydulloh Ahrorning nasl-nasabi hazrati Umarga borib tutashadi.

Asli ismi Nosiruddin Ubaydulloh Shoshiy Samarqandiy bo‘lib, «Ubaydulloh Ahror» yoki «Xoja Ahror» (hurlar shayxi) nomlari bilan mashhur. Qalbi dunyoga bog‘liqlikdan va ikki olam qayg‘usidan forig‘ bo‘lganligi uchun ham unga shunday laqab berishgan.

Xoja Ubaydulloh Ahror hazratlari tug‘ilgan chog‘larida onalari nifosdan poklanib, g‘usl qilmagunlaricha sut emmagan ekan. Bolaligidanoq shariat va tariqat qoidalariga rioya qilar, bu yo‘lda ma’rifat va haqiqat hollariga erishgan zotlarni hurmat qilardi. Zamonasining qutblaridan bo‘lgan bobosi Umar Bog‘istoniy vafotidan oldin nabiralarini chaqirtirib, ularga nasihat aytib, haqlariga duoi xayr qiladi. Ubaydulloh Ahrorga maxsus tavajjuh ko‘rsatib, yotgan joyidan qo‘zg‘alib o‘tiradi va uni quchog‘iga olib, shunday deydi: «Haq taolo menga xushxabarini bergan mana shu nabiram yaqin kunlarda shariat yetakchisi, tariqat yo‘lboshchisi, ma’rifat ma’dani, haqiqat peshvosi maqomlariga erishib, o‘z davri va kelajakni porloq mash’ali bilan munavvar etgusidir. Xojagon yo‘lining xususiyati zo‘rma-zo‘raki emas, chin ko‘ngildan Haqqa yo‘nalmoqdir. Bu asosni bilib anglamoq Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy hazratlarining silsilasiga xosdir. Uning yo‘lidagilar o‘n bir qoidaga binoan nafaslarini muhofaza etib, taqvoga nihoyatda qattiq rioya etadilar».

Xoja Ubaydulloh Ahror yigirma ikki yoshida tog‘asi Xoja Ibrohimning tashviqi bilan ilm tahsili uchun Samarqandga yo‘l oladi. Ikki yillik ta’lim tahsili davomida va undan keyin Ahror zamonasining mashoyixidan Sa’duddin Koshg‘ariy, Sayyid Qosim Anvor Tabriziy, Nizomiddin Xomush, Xoja Sirojuddin Piri Chashtiy, Mavlono Husomiddin Shoshiy, Xoja Alouddin G‘ijduvoniy, Mavlono Husomiddin Porso Balxiy, Sirojiddin Kulol Pirmasiy, Bahouddin Umar, Zayniddin Xavofiy, Darvish Ahmad kabi yetuk mutasavviflarning xizmatlarini qilib, ilmiy-ma’rifiy suhbatlaridan bahramand bo‘ladi.

Xoja Ahror bir kun tushida hazrati Iso alayhissalomni ko‘radi. Boshqalar bu tushni tabobat ilmiga ta’birlasalar, Xoja Ahrorning o‘zi bu tushini o‘lik qalblarni jonlantirish ma’nosida ta’vil qiladi.

Kechalari qabristonlarni ziyorat qilar, ulug‘ avliyolarning, ayniqsa Abu Qaffol Shoshiy va Shayx Xovand Tahurning ruhoniyatidan fayz olardi.

Ma’no olamida Xoja Alouddin G‘ijduvoniy kabi murshidi komildan irshod huquqi oldi. Piri komil Ya’qub Charxiy huzurida uch oy xizmat qilib, sayru sulukini ado etadi. Uning iznu ijozatini olgach, Buxoro va atrofidagi shaharlardan Shoh Naqshband hazratlarining ko‘plab xalifalari suhbatlariga qatnashdi, ma’naviy fayzlarga ko‘mildi. Yigirma to‘qqiz yoshida vatani Toshkentga qaytdi.

Ya’qub Charxiyning xalifasi sifatida o‘zidagi ma’naviy qudrat bilan xalqni irshod qilishga kirishdi, bir tomondan halol rizq uchun dehqonchilik qildi. Molu davlat sohibiga aylandi. Behisob zakot va ushrlar to‘ladi. «Foydamiz ehsonimiz tufaylidir», — der edi.

Xoja Ubaydulloh Ahrorning ilmu ma’rifati, fayzli suhbatlari barchani mastu hayron etardi. Misol uchun, robitai murshid haqidagi quyidagi baytini keltiraylik:

Sa’y etib, arbobi dil ko‘nglinda, ey dil ayla yor,

Aqli gayr andishago‘! Kel, bazmi vasli yorga kel!

Zohiriy uzoqlik ma’naviy yaqinlikka mone’lik qilmaydi. Robita bilan har lahza birga bo‘lish mumkin:

Yoningdan ketsam, mehring, ey jon, siynadan ketmas,

Oyog‘ing tuprogi haqqi, ko‘ngil savdoni tark etmas.

Parvardigoriga tazarru’ va niyozda ovozini baland ko‘taruvchilarga: «Yoring sening yoningdadir, behuda faryod aylama!» desa, basirat va farosat haqida bunday deydi:

Odamni bir ko‘rmoqdir, qolgani po‘st,

Ko‘rmoq uldurkim, ko‘rgay diydori do‘st...

Nomahramga qaramaslik xususida o‘git beradi:

Oshiq ko‘zining posbonidir chaishi nigor,

Nomahram nazardan saqla ko‘zing ey dili zor37.

 

Xoja Ubaydulloh Ahrorning hikmatli so‘zlaridan:

 

Haddan ziyod ochlik va uyqusizlik dimog‘-aqlni charchatadi. Haqiqatlarni va nozikliklarni yadrok etishdan chalg‘itadi. Shu uchun riyozat ahlining kashfida xato voqe’ bo‘lishi mumkin... Farog‘at va surur tanga quvvat berur. Me’yorida uxlagan odam dimog‘-aqlini xatodan saqlaydi... Ibodat - ilohiy farmonlarni ado etish, o‘z o‘rnida amal qilish, qaytarganlaridan saqlanishdir... Ubudiyat - Haq taologa doimiy tavajjuh va iqboldir... Insonning yaratilishidan maqsad - Allohga bandalikdir. Buning mohiyati esa har holu korda Haqdan tazarru’ va huzu’ sifati bilan ogoh bo‘lishdir.

Xoja Ubaydulloh Ahror riyoni yoqtirmasdi. O‘zini go‘yo vajdu istig‘roq holida ko‘rsatmoqchi bo‘lganlarga: «Riyoga berilmang, bizdan riyosizlarni talab etishmoqda», — der edi. Xilvat joylarda ma’siyat sodir etmoqchi bo‘lgan muridlariga ruhoniy himmat ko‘rsatib, ochiq-oshkor ogohlantirar edi. Bir kun nomahram ayolga qaragan muridiga: - Nima qilyapsan?» — deya g‘oyibdan nido qildi. Keyin uni ko‘rganida: «Allohning yordami bo‘lmaganida, nafsing seni rasvo qilardi,—deydi. Bir kecha sharob ichmoqchi bo‘lgan muridining shishasini sindiradi, kunduz uchrashganida: «Agar u shisha sinmaganida edi, bizning dilimiz singan bo‘lar va bunday keyin bir-birimizni hech qachon ko‘ra olmasdik», — deydi. Shundan keyin murid tavbai nasuh bilan istig‘for qiladi va najot topadi.

Xoja Ubaydulloh Ahror ko‘pincha ta’kidlar edi: «Bu tariqati oliyayi naqshbandiya haqiqat yo‘lidir. Haqni haqqi bilan idrok qilish, unga tugal ma’noda imon keltirish, buyruqlariga tobe’ bo‘lish va qaytariqlaridan qaytish yo‘lidir. Xoh xilvatda, xoh jamoatda bo‘lsin, bu talablarga rioya qilish kerak. Yolg‘iz qolganda aybu gunoh qilgan va ma’siyatdan qaytmagan kishi bu yo‘lga mansub emas. Gunohi kabira qiluvchilar haqiqiy islomiyatdan yiroqlashgan bo‘ladi. Yo‘limiz soliklari bu nuqtalarga qattiq e’tibor berganlar. Imtiyoz-ruxsatlar bilan emas, ehtiyot yuzasidan amal qilganlar va xavfu rajo orasida titraganlar. Bu yo‘lga hazil va loqaydlik bilan yoki zarracha bo‘lsa-da yomon mayl bilan muomala ko‘rsatilmaydi. Yashirin qilingan gunohni xalq ko‘rmasa, Xoliq ko‘radi. Xoliq ko‘rib turganini bilgan mo‘min gunoh qilolmaydi. Xoliq ko‘rmayotir deb o‘ylasa, u mo‘min emas. Iffat, nomus va harom mavzularida mo‘minlar har lahza hushyor bo‘lishlari kerak. Kishi o‘zini, juftini, do‘stini nazorat qilmog‘i darkor. Biror nuqson ko‘rsa, nasihat qilishi va nasihatini doim davom ettirishi lozim. Nasihatga amal qilmasa, undan aloqasini uzish kerak... Islomiy asoslarga va bu tariqati oliya odobiga xolisona rioyat qilmasdan, Haq sirriga, zavqiga va tavfiqiga erisholmaganlarning abadiy saodatdan nasibalari yo‘q. Bu yo‘l - ixlos, ehson, istiqomat va adab yo‘lidir».

Xoja Ahror Movarounnahr va Xurosonning ko‘p shahar va qishloqlarini kezadi, ulug‘ valiy zotlarning qabrlarini ziyorat qiladi.

Xoja Ahror bir kuni tushida din rivojiga ulkan hissa qo‘shganini ko‘radi va bu ish hukmdorlarning yordamisiz amalga oshmasligini idrok aylaydi. Shu maqsadda Mirzo Abdulloh bilan uchrashmoqchi bo‘ladi, lekin muvaffaq bo‘lolmaydi. Undan keyin taxtga chiqqan sulton Abu Said 1432 yil Xoja Ahrorni Toshkentdan Samarqandga olib kelib joylashtiradi.

Manqabaviy rivoyatda keltirilishicha, usmonli podshohi Fotih Sulton Muhammad (1451-1481) dushman qo‘shini bilan urishayotganda, oq ot mingan Xoja Ahror jang maydonida paydo bo‘lib, usmonli lashkariga yordam qo‘lini cho‘zib, ularning g‘alaba qozonishlariga muhim hissa qo‘shgan ekan. Shundan keyin g‘olib Fotih Sulton Xoja Ahrorga hadya sifatida pul jo‘natibdi. Xoja Ahror bu pulni Qarshi ko‘prigini qurishga sarflagan ekan. Bu voqea Xoja Ahrorning nafaqat O‘rta Osiyo hududida, balki Kichik Osiyo yarim oroli mintaqasida ham qutb ul-avliyo sifatida mashhur bo‘lganligini ko‘rsatadi.

Xoja Ahror Movarounnahr va Xuroson hukmdori Abu Saiddan xalqni og‘ir ahvolga soluvchi va shariatga muvofiq kelmaydigan «tamg‘a» degan savdo solig‘ini bekor qilishini so‘raydi. Abu Said xalq va saltanatda katta obro‘ egasi bo‘lgan Xoja Ahrorning so‘zini ikki qilmaydi.

Umuman, Xoja Ahror hukmdorlar doirasida obro‘-e’tibor va ishonch qozongan edi. Buning sabablaridan biri, Xoja Ahror o‘zining odilona maslahatlari, sulhga undovchi maktublari orqali shahzoda va mirzolarni yarashtirib, mamlakatdagi ko‘pgina qonli urushlar, ichki ziddiyat va nizolarning oldini ola bilganligi edi. Shu bois bo‘lsa kerak, ba’zi hukmdorlar, xususan, Abu Said va uning farzandlari Sulton Ahmad va Umar Shayx Mirzolar Xoja Ahrorning etagini tutgan edilar. Uning ezgu maslahatlariga yurmaganlar esa, albatta Xudoning g‘azabiga va xalqning qarg‘ishiga uchrar edilar.

Shoxruhiyani qamal qilib, tevaragini talon-toroj etgan bir necha ming kishilik mo‘g‘ul lashkari Xoja Ahrorning da’vati bilan musulmon bo‘lib, talangan mol-mulkni egalariga qaytaradi.

Mintaqada tinchlik-xotirjamlikni saqlashda faol bo‘lgani uchun Xoja Ahror haj safariga borish uchun imkon topolmaydi.

Podshohlar bilan yaqin munosabat qurganligining sababini xalqni hukmdorlarning zulmidan himoya qilishdir, deya izohlardi.

Xoja Ahrorning tarixiy xizmatlari asosan shundan iboratki, u xalq, mamlakat, din va yurt ravnaqi uchun ilmu ma’rifati, joniyu moli bilan xizmat qilgan yirik tarixiy ShAXSdir.

Xoja Ubaydulloh Ahrori valiydan bizga qadar uning qalamiga mansub «Fiqarot», «Risolai havroiya», «Risolai volidiya», «Ruqaot» («Murasalot») kabi asarlari yetib kelgan.

Xoja Ubaydulloh Ahror haqida ko‘plab asarlarda ma’lumotlar mavjud. Ularning ko‘pi xalifalari va muridlari tomonidan bitilgan. Mir Abdulavvalning «Masmuot», Muhammad Qozi Samarqandiyning «Silsilat ul-orifin va tazkirat us-siddiqin», Faxriddin Ali Safiyning Xoja Ahrorga maxsus bag‘ishlab yozgan «Rashahot ayn ul-hayot», Mavlono Shayxning «Manoqibi Xoja Ubaydulloh Ahror», Muhammad Amin Karkiyning «Malfuzoti Ahror» kabi asarlari shular jumlasidandir.

XVI asrda yashab ijod etgan yassaviy shayxi va adibi Sulton Ahmad Haziniy o‘zining «Javohir ul-abror» asarida boshqa ko‘plab mashoyixlar qatori, Xoja Ubaydulloh Ahror ta’rifiga ham alohida to‘xtaladi. Uning yozishicha, Xoja Ahror Hisor elida Ya’qub Charxiydan sayru suluk sirrini o‘rgangan bekamu ko‘st oy bo‘lib, naqshbandiylik suluki u bilan rivoj topdi. Uning silsiladagi nisbati tufayli xafiy zikrning qiymati yanada ortdi. Xoja Ahrorning (tariqatdagi) naqshi naqshband(iylar)ning yo‘li bo‘ldi.

Shuningdek, muallif zikri arradan boshqa tariqat vakillari qatori, Xoja Ahrorning ham bu zikr turiga oshufta bo‘lib qolganligini hikoya qiladi: «Allohu zuljalol bulbullarining biluvchisi, Haqqa vosil bo‘lish bog‘ining Xoja Ahrori, (yassaviy shayxi) Iqoniyga dediki: «Bir bulbul kabi biz uchun ko‘ngildan arra zikri bajo ayla!» Iqoniy bu arra zikrini boshlaganda Xoja Ahror dediki: «Ko‘nglimizni yondirding, bu zikr otashi bilan jonimizni yoqding». Xoja Ahrorning bu samimiy e’tirofidan ilhomlangan muallif yozadi: «(Darhaqiqat), bu otashdek zikr tuproqdan olamni yuksaltdi. Uning samo sadosi va chaqmog‘i to Arsh ustiga yetib bordi. Haq zikrining sirrini faqat ko‘ngil ahli va o‘tgan zikrlarning darslarini o‘qiganlar biladi. Ko‘nglida bu samo’ (jo‘shqinlik) bo‘lmagan har kim arra zikrining nimaligini qaerdan bilsin?»

«Javohir ul-abror»dan o‘rin olgan Xoja Ahrorning: «Har tong va shomda qulog‘imga Zangi otaning mozori tuprog‘idan «Alloh» zikri-faryodining samoga yuksalishi eshitiladi» kabi so‘zlari, shuningdek, uning yassaviya izdoshi Shayx Xodim bilan do‘st tutinib, kecha-kunduz u bilan birga bo‘lganligi haqidagi ma’lumotlar Xoja Ahrorning yassaviy shayxlari bilan nechog‘li samimiy va do‘stona munosabatda bo‘lganligini ko‘rsatadi.

Xoja Ahror Islomning amr va ta’qiqlaryga nihoyat darajada qattiq rioya qiladigan so‘fiy edi. «Tasavvuf yo‘lida ilgarilash faqat Qur’on va sunnatta amal qilish orqaligina ro‘yobga chiqadi» degan mustahkam e’tiqodga ega edi. Xojagon yo‘li shariat ruxsat bergan imtiyozlar emas, balki himmat ko‘rsatib azimat qilish va taqvo yo‘li ekanini ta’kidlardi.

Xoja Ahror odamlarga, ayniqsa, faqiru haqirlarga yordam berishni sevadigan, qo‘li ochiq, saxovatli inson edi. Yoshligida bemorlarga qarar, ularning yuqumli kasalliklari yuqsa ham xizmatini aslo to‘xtatmas edi. Hirotga kelgan chog‘ida «Insonlarga xizmat qilib, ko‘nglini olish, muhabbatini qozonish nafl ibodatlardan afzal», degan fikrda edi. Xalq manfaati uchun vaqf asarlar yozib, o‘z daromadi hisobidan masjidu madrasalar, yo‘l va ko‘priklar qurdirgan edi. Eng ajablanarlisi, davlat tomonidan mehnatkash xalqqa solingan soliqlarni ortig‘i bilan davlat xazinasiga to‘lar edi.

Xoja Ahror tasavvuf haqiqatini teran idrok etuvchi, haqparast bir orif zot ekanligi uchun ham: «Tasavvuf ahlining so‘zlarini go‘zal bayon etuvchi bir g‘ayridin Xitoyda bo‘lsa ham albatta borib uning suhbatini eshitgan bo‘lardim», — deb aytgan.

Xoja Ubaydulloh Ahror hazratlari Samarqandning hozirgi Urgut tumanidagi Kamongaron qishlog‘ida hijriy 895, milodiy 1490 yil, rabi ul-avval oyining yigirma to‘qqizinchi kuni uzoq davom etgan xastalik sababli 86 yoshda vafot etdilar. Xoja Kafshir (Kafshiy) mahallasiga dafn etildilar.

Silsilada omonatni Ya’qub Charxiy hazratlaridan olgan, ruhoniy jihatdan Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy, Xoja Bahouddin Naqshband va Xoja Alouddin Attor hazarotlaridan fayz olgan Xoja Ubaydulloh Ahror hazratlari Muhammad Zohid, Muhammad Abdulloh Xojagiy (o‘g‘li), Muhammad Qozi kabi xalifalariga ijozat bergan, Mir Abdulavval, Faxriddin Ali ibn Husayn, Mavlono Shayx, Sayyid Ali Kurdiy Maqtul, Ismoil Shirvoniy Mavlonozoda O‘troriy, Isoyi Fozil Buxoriy, Shayx Axto kabi ilg‘or muridlarni tarbiyalagan. Sarhalqa silsilani Muhammad Zohid38 davom ettirganlar. U kishi esa sarhalqa silsilada xalifalik ijozatini Darvesh Muhammadga topshirganlar.

 

 

DARVESH MUHAMMAD

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tug‘ilishi:39?

Vafoti:Dasfaror (Asfiroz)40, h.970/m.1562.

 

Shamoili: o‘rta bo‘yli, go‘zal yuzli, bug‘doyrang, oq soqolli, qad-qomati kelishgan va mutanosib edi. Zohiriy va botiniy ilmlarda mukammal, valiy zot, muridlarni tarbiya va irshod qilishda favqulodda bir malaka egasi bo‘lgan. Hamma tushunadigan tidda gaplashar, saviyasiga ko‘ra muo-mala qilar, fazilatlarini aniqlab, qobiliyatlarini rivojlantirish va yuzaga chiqarishda mahoratli, bu xususda ulug‘ bir fazilatga sohib edi. Jazba va istig‘roqi sahvu tamkiniga g‘olib, pinhona yurishni istagan bir ko‘ngil erani edi. Shuning uchun Mavlono Darvesh Muhammad deya tilga olinardi.

Xoja Ubaydulloh Ahrorning xalifasi Muhammad Zohidning jiyani bo‘lgan Darvish Muhammadning nasli-nasabi hazrati Umarga borib taqaladi.

Yoshligida o‘n besh yilini zuhd va riyozat bilan o‘tkazdi. Dehqonchilik bilan shug‘ullandi. Och va bedor holda xarobalarda zikr va fikr bilan mashg‘ul bo‘ldi. Bir kuni och qolib, yuzini chorasiz samoga qaratdi. Darhol Xizr alayhissalom keldi: «Agar sabr va qanoat istasang, Xoja Muhammad Zohid hazratlarining xizmatiga yugur, senga ta’lim beradi», — dedi. Darvesh Muhammad darhol tog‘asi Xoja Muhammad Zohid hazratlarining huzuriga borib, uning xizmatiga kiradi. Sayru sulukini tamomlab, xalifalarining buyuklaridan bo‘ldi.

Diniy bilimlarni puxta egallagan Darvish Muhammad ilmi toliblarga Qur’on va hadis ilmlaridan hamda bo-shqa diniy ahkomlardan dars beradi. Rivoyat qilinishicha, kubraviya shayxlaridan Nuriddin Muhammad Xofiy Shahrisabzga tashrif buyurganida, Darvish Muhammad uning ziyoratiga boradi. Shayx Nuriddin muroqaba orqali Darvish Muhammadning ma’naviy ahvolidan boxabar bo‘lib, uning buyuk murshidligini anglaydi va mahalliy aholiga undan unumli foydalanishlarini tavsiya etadi. Shu voqeadan keyin Darvish Muhammadning obro‘-e’tibori ortib, atrofida suhbat halqalari tashkil bo‘la boshlaydi.

Darvish Muhammad yana bir kubraviy shayxi Kamoliddin Husayn Xorazmiy (vafoti 1551 yil) bilan uchrashgani naql qilinadi. Ko‘plab olimlar qatori, Shayx Amir Ali Azizon Hiraziy (vafoti 1601-1602 yil) degan naqshbandiy shayxi ham Darvish Muhammad suhbatlaridan fayz oladi.

«Risola dar suluk», «Risolai hush dar dam» kabi asarlar Darvish Muhammadga nisbat beriladi. Darvish Muhammad vahdati vujud ta’limoti asoschisi Muhyiddin ibn Ara-biyning tasavvufiy-falsafiy fikr-qarashlaridan chuqur ta’sirlangan va shu ta’sir natijasi o‘laroq, bu mavzuda bir risola yozgan degan qarash bor.

«Xojagon sardaftari» deya nomlangan Mavlono Darvesh Muhammad o‘zidan keyin farzandi arjumandlari Xojagi Muhammad Emkanagiy hazratlariga, shuningdek, Xoja Mirak Gunbadi Sabziy, Xoja Muhammad Rizo, Mavlono Sher Muhammad, Shayx Salotiy kabi yetuk xalifalariga irshod berib, shayxlik qilishga ijozat berganlar.

 

 

XOJAGIY MUHAMMAD EMKANAGIY

(Alloh sirrini muqaddas qilsin)

 

Tugilishi: Qashqadaryo41 (Emkanak), 918 h./1512 m.

Vafoti: Qashqadaryo (Kitob tumani, Emkanak kishlog‘i), 1008 h./1600 m

 

Shamoili: qoramag‘iz (bug‘doyrang), yuzi nurli, siyrak soqolli, dengizdek fayzga to‘la edi. Otasi Darvesh Muhammad hazratlarining bosh xalifasi bo‘lib, obid, zohid va karomatlari ko‘p edi. Sirrini yashirardi. Zohiriy va botiniy ilmlardan ta’limni Samarqand va Buxoroda oldi, tasavvufiy tarbiyani otasi Darvesh Muhammad hazratlaridan o‘rgandi. Otasining vafotidan keyin uningxalifasi sifatida xalkni irshod qila boshladi. O‘sha davr hukmdorlaridan Abdullaxon bilan yaqin munosabatda bo‘lgan. Rivoyat qilinishicha, Abdullaxon bir tush ko‘radi. Emishki, u hazrati payg‘ambar alayhissalomning huzuriga boradi, ostonada bir muhtaram zot ichkariga kirib-chiqar, tashqaridagilarning ahvolini payg‘ambarga yetkazar, u kishidan xabar keltirar edi. Bir muddat o‘tgach, bu zot hazrat payg‘ambar berib yuborgan bir qilichni olib chiqib Abdullaxonning beliga bog‘laydi. Xon uyg‘ongach, bu zotni izlashga tushadi va nihoyat qidirib topadi. U zot - Xojagiy Emkanagiy edi.

Rivoyat qilinishicha, Xojagiy Emkanagiyning odilona maslahatiga kirmagan so‘nggi shayboniy hukmdori Pirmuhammad Samarqand taxti uchun bo‘lgan bir urushda yengiladi va o‘ldiriladi. Bu rivoyatlardan ma’lum bo‘lishicha, Xojagiy Emkanagiy o‘sha davrda boshqa mahalliy hukmdorlar bilan ham yaqin munosabatda bo‘lgan, ularni to‘g‘ri yo‘lga solib turgan.

Naql qilinishicha, uch nafar madrasa toliblari Xojagiy Emkanagiyni ziyorat qilish uchun yo‘lga otlanadilar. Shayxning karomotini sinamoq uchun uchalasi uch xil narsani shayx tomonidan ro‘yobga chiqarilishini niyat qiladilar. Xojagiy Emkanagiyning huzuriga kelganlarida, ulardan ikkitasining shar’iy istaklari amalga oshganini, lekin uchinchisi orzu qilgan noshar’iy talabning ro‘yobga chiqmaganini ko‘rishadi. Shunda Xojagiy Emkanagiy: «Darvishlar ma’naviy hol va karomatlarga diniy qonun-qoidalarga amal qilganliklari uchun erishganlar. Ulardan noshar’iy narsani talab qilmaslik kerak. Shariatga muvofiq bo‘lsa ham imtihon qilish maqsadida ularning huzuriga borish aslo to‘g‘ri emas», — deydi va bu bilan shariat qoidalariga qattiq rioya qilishini isbotlaydi.

Maxdumi A’zam Ahmad Kosoniyning suhbatlarida ham qatnashganligi naql etilgan Xojagiy Emkanagiy o‘z ilmiy majlislarini masjidda o‘tkazardi. Ayniqsa, hadis darslariga alohida e’tibor berardi. Mehmondo‘st, taqvodor zot edi. Insonlardan holini yashirar, Haqni, haqiqatni sog‘inar, doimiy ravishda nafsini nazorat qilar, ma’rifatulloh sirlarini kashf etishga harakat qilardi.

Ishi va hayoti juda tartibli, onadan tug‘ma darvesh edi. Yonidagilar uning soyasida fayzga g‘arq bo‘lishardi. Hijriy 1008 yili Emkanakda vafot etgan. Qabri shu qishloqda ulug‘ ziyoratgohga aylantirilgan.

Asli rumlik bo‘lgan Hoji Xayriddin Rumiy Xojagiy Emkanagiyni tushida ko‘rib, Rumdan Movarounnahrga keladi va Emkanagiyning suhbatlarida kamol topib, undan xalifalik izni olgach, yurtiga qaytadi va xalqini irshod qiladi.

Xojagiy Emkanagiy xalifasi Muhammad Boqiyga: «Hindistondan bir imom zuhur etajak va asrning ma’naviy peshvosi bo‘lajak. Haq taolo sen orqali unga o‘z eshiklarini ochajak. Darhol uning oldiga bor. Chunki ahlulloh uning kelishiga muntazirlar», — deydi. Muhammad Boqiy hamon Hindistonga yo‘l oladi. Haqiqatan, keyingi ming yillikda dinni yangilovchi (mujaddid) bo‘lgan Muhammad Foruq (Imom Rabboniy) unga murid bo‘ladi va islom tasavvuf olamida ulkan nufuzga ega bo‘ladi.

«Purkaram» deya sifatlangan Xojagiy Muhammad Emkanagiy o‘zidan keyin Xoja Muhammad Boqi (Boqibilloh), Xoja Abulqosim (yoki Muhammad Qosim) (o‘g‘li), Muhammad Sobir, Xoja Ahmad, Muhammad Sa’id, Hoji Abdulaziz, Hoji Xayriddin Rumiy, Mavlono So‘fiy Aliobodiy, Xoja Latif Kandibodomiy, Muhammad Fozil Badaxshiy, Ya’qub Sarfiy Kashmiriy kabi xalifalariga irshod berib, shayxlik qilishga ijozat berganlar. Emkanagiy hazratlaridan so‘ng sarhalqa silsilani Muhammad Boqibilloh hazratlari davom ettirganlar. Bu zot Imomi Rabboniyni yetishtirib, u kishiga irshod ijozati berganlar. Imomi Rabboniydan so‘ng ham bu «silsilai oliyai naqshbandiya» Allohga shukrki, o‘z egalari tomonidan bizning davrimizga qadar davom etib kelayotir. O‘ylaymiz va ishonamizki, inshaalloh, bu silsilai sharif qiyomatga qadar davom etadi va insoni-yatni haqiqat yo‘liga, sunnat yo‘liga da’vat etishda davom etadi. Alloh bizlarni ham shu aziz va pok insonlar izidan borishga muvaffaq aylasin.

 

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI

 

1. Abdurahmon Jomiy. Nafahot ul-uns min hazarot il-quds. Mahmud Obidiy nashri, Tehron, 1375.

2. Alisher Navoiy. Mukammal asarlar to‘plami. Yigirma jildlik. O‘n yettinchi jild, Nasoyim ul-muhabbat. Toshkent, 2001.

3. Abdulxoliq G‘ijduvoniy. Maqomoti Yusuf Hamadoniy, O‘zR FAShI, N 2533, 20-37 v.

4. Ali ibn Husayn Safiy. Rashahot ayn ul-hayot. Orifjonov litografiyasi, Toshkent, 1329.

5. Kamoliddin Afandi Haririyzoda. Tibyonu vasoilil-haqoyiq fi bayoni salosilit-taroiq. Sulaymoniya kutubxonasi. N 430/1.

6. Muhammad ibn Ahmad ibn As’ad Buxoriy. Maslak ul-orifin. O‘zR FAShI, N4810-11.

7. Abul Muhsin Muhammad Bokir ibn Muhammad Ali. Bahouddin Balo-gardon. M. Hasaniy tarjimasi. Toshkent, 1993.

8. Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy. Vasiyatnoma. Toshkent, 1993.

9. Durdona. Mir Kulol va Shohi Naqshband maqomatlari. T., 1993.

10. Xojai Jahon — Xoja Abdulxoliq G‘ijduvoniy. Toshkent, 1994.

11. Xoja Muhammad Orif ar-Revgariy. Orifnoma. Toshkent, 1994.

12. Farididdin Attor. Tazkirat ul avliyo. Tehron, 1376 h.sh.

13. Husayn Vassof. Safinat ul-avliyo. I-II jildlar. Istanbul, 1990.

14. Najdat To‘sun. Bahouddin Naqshband: hayoti, qarashlari, tariqati. Istanbul, 2002.

15. Avliyolar entsiklopediyasi. 12 jildlik. Istanbul, 1992.

16. Abu Nuaym al-Isfahoniy. Hilyat ul-avliyo. Ibn ul-Javziy. Sifat us-safva (Sahobadan kunimizgacha Alloh do‘stlari). Istanbul, 1996.

17. Muhammad bin Abdulloh al-Xoviy. Odob. Istanbul, 1995.

18. Hayot nedir? (Rutbat ul-hayot) Ahmad Yassaviyning ustozi Xoja Yusuf Hamadoniy. Tarjimon Najdat To‘sun. Istanbul, 1998.

19. Tabaqat ul-Kubro (Avliyo manqabalari) 4 jildlik. Istanbul, 1985.

 

 

XOJA YUSUF HAMADONIY. ODOBI TARIQAT42

 

(Komil) bir shayx bilan bevosita suhbatdan mahrum bo‘lgan murid (Haq yo‘l tolibi) har kuni avliyoulloh toifasi (Xudoning do‘stlari) so‘zlaridan sakkiz varaq (o‘n olti bet) mutolaa etishi kerak. Bu so‘zlar ta’sirida muridning ko‘ngli jonlanadi. Shunga binoan murid (solik) o‘z yo‘li (suluki)ni va yo‘nalishini quyidagi to‘rt asosga ko‘ra belgilashi, bino qilishi lozim:

Birinchi asos nafs riyozatidirki, tafsiloti uzun bo‘lsa ham qisqacha ta’riflab o‘tamiz: inson shahvat, ya’ni dunyoviy orzu-istagi o‘lchovida emas, balki hojat doirasida yeyishi, ichishi, kiyinishi kerak. Agar bir kecha-kunduzda bir marta taom yeyish kifoya qilsa, ikki marta yeyishi kerak emas. Agar bir marta ozgina yeyish kifoya qilsa, to‘yib yemasligi lozim. Modomiki, ochlik og‘ir bir mashaqqat ekan, murid hayotini ochlik asosiga qurishi kerak emas. U holdan toyishi va nobud bo‘lishi mumkin. To nafs mashaqqatlarga moslashmasa, shayton undan yiroqlashmaydi. Dunyo xayoli ko‘z o‘ngidan ketmasa va shahvati o‘lmasa, maqsadga (Haq rizosiga) erisholmaydi. To uzoq muddat ochlikni o‘ziga odat va kasb qilib olmasa, albatta bu asror va ma’naviy hollar qo‘lga kiritilmaydi.

Riyozatning yana bir ko‘rinishi uzlat bo‘lib, uning ham bir qancha shartlari mavjud. Albatta, bu shartlarni ushbu mo‘‘jaz risolamizda birma-bir sharhlay olmaymiz. Xilvat va uzlat tariqatning muborak bir asoslaridan bo‘lib, uning natijalaridan biri ko‘ngil va zehnning muhofaza etilishidir. Ya’ni, ko‘ngilni (har turli illatlardan) avaylab-asrash va zehnni sog‘lom aql-idrokda tutish faqatgina xilvat bilangina amalga oshadi.

Riyozatning boshqa bir turi esa kam uxlashdir. Ko‘p uyqu umrni zoe’ etadi, badanni bo‘shashtiradi, ish unumi va ishtiyoqini yo‘qotadi. Imom G‘azzoliy bu haqda yozadilar: «Kishi bir kunda sakkiz soatdan ortiq uxlamasligi kerak. Aks holda inson umrining uchdan birini yo‘qotgan bo‘ladi». Aziz umrning uchdan birini zoe’ qilish hollari hayotimizda ko‘p uchraydi. Yeyish va uxlash o‘z shartiga muvofiq bo‘lsa, ziyoni kam bo‘ladi. Ularning shartu darajalari ko‘pdir. Birinchisi, murid qorni ochib, ehtiyoj sezganida, tahoratli holda va yaqinlari bilan birgalikda ovqatlanishi kerak. Og‘ziga luqmani kichikroq olishi, ocharchilikda qolgandek (shosha-pisha) ovqatlanmasligi lozim. Albatta, sunnatga muvofiq avvalo qo‘l-og‘zini chayqashi, birovning luqmasini yemasligi, «bismilloh» deb yeyishi va ne’mat shukronasini bajo keltirishi kerak.

Uyquga kelsak, tahoratli holda yotishi lozim, qorni to‘q uxlamasligi, payg‘ambarimiz va sahobalardan naql etilgan duolarni o‘qib, salovot aytib, Allohni zikr qilgan holda uyquga ketiladi. Uyg‘onib o‘rnidan turganida, birinchi, Xudoni zikr qilishi, ikkinchi, tahorat olishi, uchinchi, namozga g‘ayrat ko‘rsatishi, kun chiqqunga qadar uxlab qolmasligi kerak.

Ikkinchi asos — luqmaning va xirqaning halol bo‘lishi. Chunki harom luqma tufayli qalbda nur hosil bo‘lmaydi. Harom libos bilan esa ibodat zavqini totib bo‘lmaydi.

Shayx Junayd Bag‘dodiy (Alloh sirrini muqaddas qilsin) hazratlari bu haqda: «Yeyish-ichish va turar joy pok bo‘lsa, boshqa barcha ishlar tuzaladi», deydilar. Bunday deyishlariga sabab, Haq yo‘lining muridi va oxirat safarining soliki ko‘p dunyoviy ishlardan forig‘ bo‘lib, oz narsa bilan kifoyalanadi. Har bir inson quyidagi uch narsani to‘g‘ri yo‘lga qo‘yishi zarur: xirqa, luqma va maskan. Bularning uchalasi ham pok va halol bo‘lgan taqdirda, kishining barcha ishlari rivoj topadi. Harom va ma’siyatlardan ehtiyot bo‘lish va parhez qilish vojibdir. Haromxo‘r va fosiqlardan yiroqlashish lozim. To‘g‘ri yo‘lga kirmagan, sening yo‘lingda bo‘lmagan kishilar suhbatidan uzoqlashishing kerak. Solikni fosiq-fojirlarning suhbatidek boshqa biror narsa yo‘ldan adashtirmaydi. Bu ma’no zohir, mushohada qilingan va aniqdir. Din va shariat yo‘lida yurmagan kishi bir kunda minglab g‘ayriodatiy holatlar sodir etsa ham u shaytonga ergashgan hisoblanadi. Sunnatga xilof narsaga e’tiqod qo‘ygan odam dunyoning ilmini yod olgan bo‘lishiga qaramay, u yo‘lto‘sar qaroqchi hisoblanadi.

Uchinchi asos mujohada bo‘lib, u shayton, dunyo va yomonlikka buyuruvchi nafs singari botiniy dushmanlarga qarshi mujohada qilmoq - kurashmoqdir. Shuni bilginki, nafs, shayton va dunyo - din yo‘lidan ozdirish uchun bandaning iroda va ixtiyor yo‘liga g‘ov bo‘lib o‘tirib olishgan. Shayton vasvasa qilib, gunoh ishlar qilishga da’vat etadi, nafs hiyla-nayrang orqali fisqu fasodga chaqiradi. Dunyo esa ko‘z oldingda o‘ziga oro berib, jilvalanadi, o‘ziga xizmat qilishga chorlaydi. Mujohada sening ixtiyor va irodang o‘rin olgan ko‘ngil darvozasiga o‘tirib, muroqabaga da’vat qiladi. Qalbga kelgan fikr-xotiralar agar gunoh bo‘lsa, shaytondan kelayotganini anglab, uni daf qilishga mashg‘ul bo‘ladi, ya’ni, sadoqat va huzur bilan Allohning dargohiga iltijo qiladi. Banda Alloh taoloning dargohidan madad so‘rashni o‘ziga qalqon qilib, shaytonga qarshi turadi. Shu yo‘l bilan inson gunoh qilishdan saqlanadi va shayton daf bo‘ladi. Agar qalbga kelayotgan fikr nafsoniy rohat va istaklardan iborat shahvoniy xotira bo‘lsa, Alloh taoloning huzuriga sig‘inib, och qolish, kechasi ibodat qilish, xayrli bir safarga yayov chiqish yoki xalq orasida o‘zini malomat qiluvchi, ommaning nafratiga sazovor etuvchi bir ish sodir etadiki, bu orqali nafsiga or, nafrat va malomat keltiradi. Zero, dushmanni bir marta yengib, qurolini qo‘lidan tortib oldingmi, endi u bilan kurashish oson kechadi.

Oriflar sultoni Boyazid Bastomiy hazratlaridan: «Alloh taolo bu yo‘lda boshingizga solgan eng katta balo qanday edi?», — deb so‘rashdi. «Aytsam, eshitishga toqat qilolmaysizlar», — deya javob berdi u. «Hech bo‘lmasa, eng kichik balo qanday edi?»—deb takror so‘raldi. U yana: «Eshitishga toqat qilolmaysizlar», — dedi. Yana: «Sizning o‘zingizga yetkazgan eng kichik balo nima edi?» — deb so‘raganlarida, nihoyat: «Nafsimni bo‘ysundirishga harakat qildim, bo‘ysunmadi. Men esa bir yil mobaynida uning aytganlarini qilmay qo‘ydim», —dedi. Demak, ulug‘ mashoyixlar ayttanlarki, «Agar bir yuz yigirma to‘rt ming payg‘ambarni o‘z nafsingga shafe’ keltirsang-u, o‘zingdan astoydil biron-bir harakat bo‘lmasa, hech foydasi yo‘q. Bilginki, nafsingni och-nahor va yalang‘och tashlab qo‘ysang, barcha xohishlaring amalga oshaveradi».

Xullas, shariat yo‘lida yurishning usuli - shaytonga muxolifat aylash bilan birga, ko‘p toat va go‘zal ibodat qilishdir. Oxirat yo‘li shaytonga qarshi kurashish orqali oydinlashadi. Qurb — Allohga yaqinlik maqomiga erishish, karomat — Haqning ikromiga noil bo‘lish, ma’rifat — Uning sifatlari va zotining haqiqatlariga yetish, jamolu jalolini mushohada etish, sirlari va nurlarining tajallisini kashf etish - bularning barchasi nafsga muxolifat qilish orqali ro‘yobga chiqadi. Xulosa qilib aytganda, dunyo - oxiratning pardasi, shayton- shariatning pardasi, insonning borlig‘i esa haqiqatning pardasidir. Inson dunyoni tark etishga harakat qilsa, ya’ni dunyoviy orzu-havaslarni ko‘nglidan chiqarishga intilsa, unga albatta oxiratning jamoli ko‘rinadi. Nafsni sindirish, tizginlash uchun kurashsa, uning istaklariga muxolifatda bo‘lsa, albatta, Zuljalol (Alloh)ning zoti va sifatlarini mushohada etish namoyon bo‘ladi. Shayton vasvasasidan hazar qilib, o‘zlarini ma’siyatdan va Allohga muxolifatda bo‘lishdan saqlanganliklari uchun mazhab arboblari, ulamolar va o‘tmish solih zotlarga minglab haqiqat eshiklari va ma’noyu sharhlar keng ochilgan. Din usuli va furu’i (qoidalari)da insonlar shunday buyuklar soyasida: «Bizning (yo‘limiz)da jihod qilgan — kurashgan zotlarni albatta O‘z yo‘llarimizga hidoyat qilurmiz. Aniqki, Alloh chiroyli amal qilguvchi zotlar bilan birgadir» (Ankabut surasi, 69-oyat) ma’rifatiga noil bo‘lishgan.

Inson qalbida yuzaga kelgan fikr-tushunchalar to‘rt xil bo‘ladi: shaytoniy vasvasa, nafs hiylasi, dunyo sevgisi bilan taskin topish va Alloh taoloning amri bilan farishtadan keladigan ilhom. Bu tuyg‘ularni faqatgina qalb nuri orqali bilish va ular orasidagi tafovutni farqlash mumkin. Ko‘ngil nuri esa faqat Allohni zikr qilish bilangina hosil bo‘ladi. Chunonchi, Alloh taolo buyuradi: «Ular Alloh zikr qilinganida dillari qo‘rquvga tushadigan, o‘zlariga yetgan balolarga sabr-toqat qiladigan... zotlardir» (Haj surasi, 35-oyat).

To‘rtinchi asos - zikr. Shuni bilginki, ibodat, taqvo, riyozat va mujohada singari bir qancha yo‘llar bo‘lsa-da, ammo Janobi Haqni zikr qilmaguncha haqiqat yo‘li ochilmaydi. Xoja Abu Ali Daqqoq: «Zikr valiylikning bilaguzugidir» demish. Shu bois zikr maqomiga erishganlar uchun valiylik darajasi ehson etildi, zikrdan yiroqlashganlarni esa valiylikdan mahrum qildilar. Haqiqiy zikr qalb bilan bo‘ladi. Qalb zikriga muyassar bo‘lgan solik farz va sunnatlardan tashqari qolgan vaqtini zikrdan boshqa narsa bilan o‘tkazmasligi kerak. Alloh taoloni ko‘plab ismlari bilan zikr qilish mumkin bo‘lsa-da, ismlarining sultoni «Alloh»dir. Bunday keyin esa Haqning quyidagi to‘rt sara ismlari bor: «Subhanalloh», «Alhamdulillah», «La ilaha ilalloh» va «Allohu akbar». «Subhanalloh» Alloh taoloni tasbeh etish — poklash, «Alhamdulillah» tahmid — Unga hamd aytish, «La ilaha illalloh» tavhid — Uning yagonaligini e’tirof etish, «Allohu akbar» esa takbir — Uni ulug‘lashdir. Bu kalimalardan qaysi birini tanlab zikr qilinsa ham a’lodir. Ammo soliklarning ko‘pi «La ilaha illalloh»ni ixtiyor etishgan. Chunki kishini mosivo — dunyoviy aloqa va to‘siqlardan xalos aylab, haqiqat va tariqatlarga yetkazadigan, o‘rtadan pardani ko‘taradigan kalima ham shu. Shunday ekan, solik bir kecha-kunduzda bir necha muayyan soatda uyda tanho o‘tirib, tahoratli holda, pokiza libos kiyib, ta’zim va hurmat bilan qiblaga yuzlanib, ko‘zlarini yumadi va «La ilaha illalloh»ni madd (cho‘ziq unli harf)larini cho‘zib o‘qiydi, botinini nazorat ostiga oladi. Ko‘ngilga keladigan Haqdan tashqari har qanday o‘tkinchi fikr, xayol va hoyu havaslarni mana shu kalima (zikr usuli) bilan yiroqlashtiradi. Natijada, u qalbda Alloh mushohada etiladi. Bu kalimani doimiy takrorlash bilan uning haqiqati shu qadar ayon bo‘ladiki, bu haqda Qur’oni karimda aytiladi: «Ular turganda ham, o‘tirganda ham, yotganda ham Allohni eslaydilar» (Oli Imron surasi, 191-oyat). Ushbu oyatda buyurilganidek, doimiy zikr tufayli solik o‘ngidan parda, zulmat va xayollar ko‘tariladi, Allohning lutf buluti uni qamrab oladi, fazilat yomg‘iri yog‘a boshlaydi, latofat va saodat shamoli esadi. Ana shunda ba’zi sirlar namoyon bo‘ladi, ba’zi latoif sadolari eshitiladi. So‘z bilan tushuntirib, izohlab bo‘lmaydigan ba’zi ilohiy lazzatlarning mazasi totiladi. Ayttanlaridek, bayt:

Ishqing tufayli paydo bo‘lgan ul dardni,

His qilish mumkin-u, hech anglatib bo‘lmas...

 

 

XOJA YUSUF HAMADONIY. INSON VA KOINOT HAQIDA RISOLA43

 

Buyuk olim shayx ul-islom Abu Ya’qub Yusuf ibn Ayyub al-Hamadoniy shunday dedilar: Ojiz va muhtojliklarini ko‘rsatish uchun maxluqotini yaratgan, hech narsaga hojati bo‘lmagan holda, hamma narsani bir-biriga bog‘liq va o‘ziga muhtoj qilib qo‘ygan Alloh taologa hamdu sanolar bo‘lsin!

Oyati karimada buyuriladiki: «U o‘z tomonidan (ya’ni O‘z xohish-irodasi bilan) sizlarga osmonlardagi va yerdagi barcha narsalarni bo‘yinsundirdi» (Josiyya surasi, 13-oyat). Bu yerdagi «sizlarga» kalimasi bilan Odam farzandi nazarda tutilgan. Oyatning ma’nosi bunday: «Bu olamdagi hamma narsani sizlar uchun yaratdim. Chunki sizlar ojizliklaringiz uchun dunyodagi narsalarga muhtojsizlar. Sizlar va sizlardan tashqari boshqa maxluqotlarni ham xuddi shu tarzda Men yaratdim. Sizlar koinotning hukmdori va sayyid-xojalarisiz. Chunki koinot sizning tasarrufingiz ostida, sizga xizmat uchun muhayyo qilingan. L yekin boshqa bir jihatdan esa sizlar koinotning qullarisiz. Chunki koinotga muhtojsizlar. Holbuki, Men hech narsaga muhtoj bo‘lmaganim bois sizdan va sizlar uchun yaratganim barcha borliqlardan ustunman».

Darhaqiqat, koinot (borliq) ojizdir, chunki u sizning xizmatingizga topshirilgan. Siz ham ojiz va hojatmandsiz. Foydayu manfaatga, yaroqli narsalarga muhtoj bo‘lganingiz uchun dunyo sizlarga bo‘ysundirildi. Koinotning qadr-qimmati va ustunligi ochiq-oydin ma’lum. Zero, u siz uchun foydalidir. Sizning koinotdagi ustunligingiz ham ochiq-oydin ravshan. Chunki uning foydali va zavqli jihatlaridan foydalanshshshgiz mumkin. Shu bois koinot bir tomondan ojiz bo‘lsa, bir tomondan sayyid-xojadir. Siz ham bir jihatdan borliqni boshqaruvchisiz, ikkinchi jihatdan esa ojizu muhtojsiz. Koinotning ojizligi senga muhtoj bo‘lgani sabablidir. Ustunligi esa sening koinot va uning xizmati tufayli hayot kechira olishingdir. Sening ojizliging - koinotsiz yashay olmasligingdir. Xoja-sayyidliging esa rohatlanish uchun ko‘zlaring bilan dunyodan foydalanmog‘ing, lazzatlanmoq uchun qulog‘ing, maza totmoq uchun og‘zing, huzurlanmoq uchun burning, xullas, hayotingni davom ettirmoq uchun barcha a’zolaring bilan dunyo va koinotdan foydalanishingdir.

Koinot ko‘rinishda sening farmoningga muntazir. Sen esa ma’nan koinotning amriga bo‘yinsunasan. Chunki koinot bir taomdir. Sen uni yeb, o‘zingda hazm qilasan. Koinot ichimlikdir. Uni ichib tugatasan. Koinot kiyimdir. Sen uni kiyib eskirtirasan. Koinot maskan-uydir. Sen unda yashaysan. Uni ba’zan ta’mirlaysan, ba’zan buzasan, ba’zan qulatasan.

Koinot issiqliq va sovuqlikdir. Ehtiyojingga qarab bu ikkovidan foydalanasan. Issiqlik istaganing miqdorda bo‘lsa, undan tamoman foydalanasan. Shuningdek, hojatga yarasha sovuqlikdan ham tamoman foydalanasan. Ammo bu ikkisi ehtiyojingdan ortiq bo‘lib, senga foydali va lazzatli bo‘lmasa, ulardan hojating, lazzating va manfaating darajasida olib, qolganini tark etasan.

Koinot nur va olovdir. Ulardan ham ehtiyojing doirasida qo‘llanasan. Agar ikkisi hojatdan ortiq bo‘lsa, hojatdan ziyodasini tashlaysan, hojatga yarashasini olasan. Ehtiyojdan ortig‘ini olmaysan.

Koinot suv va tuproqdir. Ular ikkalasi sen istagan hojating miqdorida va maqsading haddiga muvofiq bo‘lsa foydalidir. Agar ular naf yetkazish darajasidan ziyoda bo‘lsa, uning ham ortig‘ini tark etasan.

Koinot havo va shamoldir. Bulardan hojating doirasida ishlatsang, senga foydalidir. Lekin hojatdan ortib ketsa, seni o‘ldiradi, mahv etadi, halok qiladi. Sen ulardan tasarrufing doirasida foydalanib, yashashing va hayotingni davom ettirish uchun ishlatasan, hojatingdan ortig‘ini esa tark etasan.

Koinot oila qurish va nikohlanishdir. Agar sen ehtiyojing andozasida foydalansang, sen uchun manfaatli, zavqli va lazzatlidir. Biroq bu ishda haddan oshsang, badaning, qalbing va aqlingga ziyon yetadi. Sen hojatingga yarasha bu foydalardan istifoda etishga haqlisan, hojatingdan ziyodasini tark etasan.

Koinot insonlar bilan birga bo‘lish, xalq bilan aralashishdir. Foydali bo‘ladigan miqdordan oshmasa, bu ish yaroqli va muvofiq bo‘ladi. Lekin foydali bo‘ladigan miqdordan oshsa, badanni eritib, qalbni kuydiradi. Sen tasarrufing ostidagilarga hokimliging bilan xalqqa aralashishning o‘lchovini anglay oladigan kuchga egasan. Manfaatlisini olib, zararlisini tark etasan.

Koinot uyqu va uyg‘oqlikdir. Bular badanning rivojiga va inson tabiatining yangilanishi tozalanishiga muvofiq miqdorda bo‘lsa, sen uchun foydalidir. Rivojlanish va tozalanish miqdoridan oshgan taqdirda, badaning va tabiatingga zarar yetkazadilar. Holbuki, sen ular ustidan hukmronsan. Sening vazifang bu ikkisidan rivojlanishing va kuchayishing uchun kerakli miqdorda foydalanishingdir. Badaningga zarar yetkazuvchi va jismingni xarob etuvchi ziyodasini esa tark etishingdir.

Koinot yeyish, ichish, eshitish, hidlash, so‘z, ish, harakat va to‘xtashdir. Bular ehtiyoj darajasida hamda inson tabiati va xilqati ko‘tara oladigan miqdorda bo‘lsa, foydali va lazzatlidir. Biroq ehtiyojdan va inson tabiati ko‘tara oladigan miqdordan oshib ketsa, badanga, aqlga va fahmga zararlidir. Holbuki, ular sening xizmatingdalar va sen ularga hokimsan. Badaningga nisbatan shafqatli bo‘lishing kerak. Bulardan hayotingning davom etishi va badaningning rivojlanishi uchun hojating qadar hamda tabiating quvvatiga ko‘ra foydalanishing kerak. Nafsingga, badaningga, tabiatingta ortiqchalik qiladiganlaridan va haddan oshishdan o‘zingni yiroq tut! Shunda holing va vujudingning bardavomligini ta’minlagan bo‘lasan.

Koinot tafakkur va botiniy ishlarda mulohaza yuritishdir. Zohiriy masalalarda teran nazar tashlashdir. Bu ham insonning quvvati va tabiati ko‘taradigan darajada bo‘lsa, eng foydali, muvofiq, lazzatli va boqiyroqdir. Ammo bu teran tushuncha inson tuzilishining chegarasidan tajovuz qilsa (haddidan oshsa) va tabiatining toqati miqdoridan oshib ketsa, insonning sezgirligini va hushyorligini mahv etadi, aqlu idrokini barbod qiladi. Holbuki, sen tasarrufingda bo‘lgan bu narsalar ustidan hukmronsan. Aslida sen amal qilishing kerak bo‘lgan yo‘l — ularning miqdor va darajasining salohiyati haqida mulohaza yuritishing kerak, undan zaruriy va foydali bo‘ladigan miqdorini belgilab, qabul qilib, zarar ko‘rsatuvchi va halok etuvchi ortiqchasini tashlashing kerak.

Koinot iroda va istakdir. Chunki undan senga foydalar bor. Ziyraklik, hushyorlik toqati miqdorida uni tasarruf etsang va tabiat, xilqat bahramand bo‘ladigan darajada idora etsang, ular yaratilishing va tabiating toqati yetadigan me’yorda bo‘lsa, foydalari benihoyadir. Biroq, sabru toqat chegarasidan tajovuz qilsa (chiqsa), insonni tamoman halok etadi va kattayu kichik barcha narsalarni yo‘q qiladi. Holbuki, sen xizmatingdagi bu narsalarni boshqaruvchisan. Bu ishning chorasi va yo‘li muvona-zatni saqlash, o‘lchov doirasida harakat qilish, haddan oshmaslikdir. Bu holatda yashashing, borlig‘ingni davom ettirishing va barqarorligingni saqlashing, boqiy va davom etishing uchun foydalisini olib, zararlisini tark etasan. Natijada sen yashaysan. Shunda tasarrufing ostida bo‘lgan narsalar sendan hukmdor va Parvardigorlariga shikoyat qilmaydilar.

Hamd olamlar Rabbi bo‘lgan Allohga xosdir. Payg‘ambarlarning eng xayrlisi hamda sayyidi hazrati payg‘ambar Muhammad alayhissalomga va uning pokiza yaqinlariga salotu salomlar bo‘lsin!

-------------------