автордың кітабын онлайн тегін оқу  Hikoyalar

Jek London

Jek London

TUN FARZANDI

(hikoya)

Atrofni qorong‘ulik chulg‘agan bo‘lsa-da, havo dim edi. Bunaqasi hatto San-Fransiskoda ham kamdan-kam bo‘ladi. Eski Alta-Ino klubining ochiq derazasidan ko‘chaning g‘ovur-g‘uvuri shundoqqina quloqqa chalinadi. Ichkarida poraxo‘rlikka qarshi kurashish va agar unga barham berilmasa, shahar jinoyatchilarga to‘lishi to‘g‘risida bahs ketardi. Bashariyatning tubanliklari, xusumatlari, axloqiy buzuqliklariga har turli misollar keltirildi. Oxirida kimdir o‘tgan kungi voqeani yodga oldi va o‘sha mash’um kunning tunida ringda o‘ldirilgan mashhur navqiron bokschi O’Brayen nomini hech kim tildan qo‘ymadi. Bu ism ichkaridagilarni jonlantirib yubordi. O’Brayen to‘g‘riso‘z, xushxulq yigit edi. Ichmas, chekmas, so‘kinmas va yosh ma’budlar singari ko‘rkam edi. Hatto ringga ham ibodat kitobchasi bilan ko‘tarilardi. Kitobcha kiyimxonadan, paltosining cho‘ntagidan chiqdi… vafotidan so‘ng.

U beg‘ubor va xushsurat, qaysiki, odamni tark etib, o‘rnida tuyqus keksalik paydo bo‘lganda uni beixtiyor o‘ziga rom etadigan yoshlikning timsoli edi. Bu kecha biz ushbu umrning bahoriga intildikki, Orzu kela solib, barchamizni deraza ortida g‘azab-la shovqin solayotgan shahardan olislardagi o‘zining saltanatiga olib ketdi. Barduel bizga o‘qib bermoqchi bo‘lgan Toroning misralarida bunday kayfiyatning yellari birmuncha esib turardi. Lekin aynan u emas, taqirbosh, xo‘ppasemiz Trifden kechamizning xayoliy qahramoni sifatida namoyon bo‘ldi. Avvaliga uning hikoyasini eshitib o‘zimizdan, ovqatdan so‘ng necha stakan viskining boshiga yetdi ekan, deb so‘radik, biroq keyin bu haqida o‘ylamay ham qo‘ydik.

— Bu voqea ming sakkiz yuz to‘qson sakkizinchi yilda bo‘lgandi, o‘shanda o‘ttiz beshda edim, — so‘z boshladi Trifden. — Bilib turibman, xayollaringizda chamalab ko‘ryapsizlar… nimayam derdim, haqiqatdan yuz o‘girolmaysan — hozir qirqdan o‘tdim, afti-angorimga qarab esa o‘n yil ko‘proq berish mumkin. Shifokorlar ham aytishyaptiki… jin ursin, bu oq xalatlilarni!

U tagi chuqurroq stakanni og‘ziga olib kelib, hovurini bosish uchun asta simirdi.

— Ammo men yosh edim… qachonlardir. Ha, o‘n ikki yil avval sochlarim siyqa emas, quyuq, o‘zim esa baquvvat, kelishgan, xipcha edim. Eng uzun kun ham men uchun g‘oyat qisqa tuyulardi. Sen eslaysanku, Milner, biz sen bilan anchadan beri osh-qatiqmiz. O’zing ayt, zap azamat emasmidim?

Milner bosh silkidi. U Trifden kabi tog‘ muhandisi bo‘lib, Klondaykda rizqini terib yurardi.

— Sen haqsan, qariya, — dedi Milner. — O’sha oqshom qandaydir muxbir tannoz to‘polon ko‘targanida o‘rmon kesuvchilarni boplab ta’zirini berganing sira yodimdan ko‘tarilmaydi. U paytda Slevin safarda edi, — batafsilroq tushuntirdi bizga Milner, — uning ish boshqaruvchisi o‘zining gumashtalarini Trifdenga ro‘baro‘ qilgandi.

— Endi esa ahvolimga qaranglar, — dedi alamnok Trifden. — Oltin vasvasasi meni ne ko‘ylarga soldi. Cho‘ntagimda necha millionlar borligi yolg‘iz Yaratganga ayon, qalbim esa bo‘m-bo‘sh, tomirlarimda bir tomchi-da qaynoq qon oqmaydi. Endi men naq meduzaman — bir tog‘ora sovuq ilviragan xamir… Vuy-y!

Uning ovozi qaltirab ketdi va yana tasalli uchun viskiga talpindi.

— U vaqtlar ayollar mendan ko‘z uzishmasdi. Hozirgacha oila qurmaganim g‘alati ko‘rinadi… Hammasi o‘sha qizni deb… Aynan o‘sha haqda so‘zlab bermoqchiman. Men uni oq tanlilar istiqomat qiladigan jami maskanlardan ming mil — balki, undanda uzoqroqdir — olislarda uchratdim. U menga hozirgina Barduel o‘qib bergan Toroning misralaridan — ilohlar, yorug‘ kunda dunyoga kelganlar hamda qora tunda tug‘ilgan maloikalardan parcha keltirgandi.

Bular Golstedga o‘rnashib olganimdan so‘ng yuz berdi. Golsted soyi qanchalik oltin to‘la o‘ra ekanligi xayolimga ham kelmagandi. Qoyatog‘dan Katta Bandiko‘l orqali sharqqa “yurish” qildim. Shimolda Qoyatog‘ nafaqat tog‘ tizmasi, balki o‘tib bo‘lmas chegara, devordir. Qadimda darbadar ovchilar bu tog‘dan kamdan-kam o‘tishgan, ammo bunday yuragi butunlarning aksari yo‘ldayoq bandalikni bajo keltirishardi. Shuning uchun ham bu mashaqqatli yo‘l hisoblanar va men ushbu yo‘lni bosib o‘tishga bel bog‘ladim. Bunday jasurlikdan har kim faxrlansa arziydi. Hozir ham hayotimdagi boshqalardan ko‘ra shu ishimdan ko‘proq g‘ururlanaman.

Men o‘zga olamga tushib qolgandim. Uning bepoyon kengliklarini hali birov tekshirmagan, biror oq tanli odam oyog‘i tegmagan, hindu qabilalari esa bu yerlarda o‘n ming yillar ilgarigi ibtidoiy sharoitda kun ko‘rishardi… Negaki ular o‘shanda ham hozirgidek oq tanlilar bilan ba’zi-ba’zi hollardagina savdo munosabatlariga kirishishardi. Vaqti-vaqti bilan alohida hindu guruhlari shu maqsadda tog‘dan o‘tishardi. Lekin Gudzonov ko‘rfazi Kompaniyalariga ham manzilga yetib, bu joylarni egallash nasib etmadi.

Endi qizga qaytaylik. Men agar Kaliforniyada bo‘lganida daryo hisoblanadigan, nomsiz, birorta xaritaga kiritilmagan soy bo‘ylab yuqoriga ko‘tarildim. Ko‘z o‘ngimda goh baland tosh devorlar bilan o‘ralgan, goh yalang xushmanzara vodiy namoyon bo‘ldi. Yaylovlardagi o‘t-o‘lanlar odambo‘yi cho‘zilgan, maysazorlar gullarga burkangan, har-har yerdagi qoraqarag‘aylarning shox-shabbalari tarvaqaylab ketgandi. Yelkalariga zalvorli yuklar ortilgan itlarim batamom kuchdan qolishdi, panjalari qontalash bo‘lib ketdi. Men qanday bo‘lmasin hindular qo‘nalg‘asini izlashga tushdim. Ulardan chana va it haydovchilarni yollab, birinchi qor bilan yo‘lda davom etish umidida edim.

Meni kuzning oxiri bo‘lsa-da bu yerlarda gullarning ochilib turgani hayron qoldirdi. Chamasi, men subarktik Amerikaning qayeridadir, Qoyatog‘dan yuqoriroqda turgandim, haqiqatda esa hammayoqda boshdan-oyoq yashil gilam to‘shalgandi. Qachon bo‘lmasin bu o‘lkalarda oqlar paydo bo‘ladi va bu dalalarga bug‘doy sepishadi.

Nihoyat, gulxan tutuniga ko‘zim tushdi, itlarning akillashini eshitdim — hindularniki — va qo‘noqqa yetib bordim. Bu yerda taxminan, besh yuztacha hindu bo‘lib, go‘shtni surlashga mo‘ljallangan ustunlar sonidan kuzgi ov mavsumi omadli kelganini tushundim. Xuddi shu yerda uni, Lyusini uchratdim. Uni shunday chaqirishardi. Hindular bilan faqat imo-ishora orqali gaplasha oldim. Meni ulkan vigvamlar — gulxan yonib turgan tarafi ochiq chodirga boshladilar. Vigvam olovrang bug‘u terisidan edi. Ichkarida ozodalik va saranjomlik hukm surardi. Bunday sarishtalikni hali bironta hindu chaylasida ko‘rmagandim. Yotarjoy yangi kesilgan qoraqarag‘ay shoxlariga to‘shalgandi: bir quchoq mo‘yna ustidan oppoq parquvdan tayyorlangan adyol solingandi. Bundayin adyolni birinchi ko‘rishim edi. Uning ustida oyoqlarini chalishtirgancha Lyusi o‘tirardi. Qorachadan kelgan, yong‘oqrang. Uni qiz deb atadim. Yo‘q, u ayol edi, shukuhli, kamolotga erishgan bug‘doyrang amazonka. Ko‘zlari esa moviy edi. Ha, mana o‘shanda meni nima sehrlagan: uning ko‘zlari, ko‘m-ko‘k — nigohlarida daryo moviyligi-yu, samo ko‘kligi qorishib ketgandi, go‘yo. Ayniqsa, ularda quyosh nurlariga cho‘mmagan qaynoq xushchaqchaqlik jilvalanar, ularda chuqur insoniylik bilan birga… qanday tushuntirsam ekan… cheksiz nazokat bor edi. Tag‘in nimani aytsam ekan? Bu moviy ko‘zlarda donishmand-faylasuf xotirjamligi yanglig‘ otashin azobni ham, g‘am-anduhni ham, osudalikni ham o‘qidim.

Birdan Trifden hikoyasini to‘xtatdi.

— Birodarlarim, sizlar, balki, meni ortiqcha ichib qo‘ydi, deb o‘ylayotgandirsizlar. Aslo. Bu kechlikdan keyin beshinchisi. Men mutlaqo hushyorman va tantanavor ruhdaman. Axir, hozir men bilan o‘tmishdagi baxtiyor yoshligim gaplashyapti. Ayni zamondagi “qariya Trifden” emas, yoshligim tasdiqlamoqdaki, bu ko‘zlar bir paytlar men ko‘rgan eng ajib ko‘zlar edi: shunday xotirjam va shu bilan bir vaqtda ma’yus, dono va sinchkov, ko‘hna va jo‘shqin, mamnun va iltifotli. Yo‘q, do‘stlarim, ularni tasvirlagani so‘z topolmayman. Kelinglar, yaxshisi, u haqida gapirib bera qolay, o‘zlaring tushunib olaverasizlar…

Lyusi o‘rnidan qo‘zg‘almay, qo‘l uzatdi. “Yot kishi, — dedi u, — siz uchun xursandman”.

Qo‘pol shimoli-g‘arb lahjasini bilasizlarmi? Qay ahvolga tushganimni faraz qilaveringlar. Men oq tanli ayol kishini uchratdim, lekin uning lahjasi… Dunyoning narigi burchagida oq tanli ayolga duch kelish ajoyib, biroq, Xudo xayringni bergur, uning lahjasi ko‘ngilni g‘ash qilar, quloqni buzuq ohangdek batang qilardi. Baribir ayol jozibali edi. Quloq soling, o‘zlaring amin bo‘lasizlar.

U ishora bergandi shu zahotiyoq hamma chiqib ketishdi. Hindular unga qabila boshlig‘iga bo‘ysunganday so‘zsiz bosh egishardi. U erkak hindularga men uchun chodir tikishni va itlarimga g‘amxo‘rlik qilishni buyurdi. Buyruq bajo keltirildi. Ular hatto mokasinimning bog‘ichiga ham qo‘l tekkizishmadi. Ular bu ayolda Itoat Etish Kerak Bo‘lgan sardorni ko‘rishardi. Bu yerlardan ming mil narida yovvoyilar qabilasini oq tanli ayol boshqarmoqda, degan o‘ydan larzaga keldim.

“Yot kishi, — dedi u, — o‘ylashimcha, siz bu vodiyga qadami yetgan ilk oq tanlisiz. O’tiring, gurunglashamiz, keyin esa taomga. Qayoqqa yo‘l oldingiz?”

Yana uning talaffuzi g‘ashimga tega boshladi. Bunga e’tibor qilmanglar. Ishontirib aytamanki, parquv adyolga cho‘kib, bu dilbar ayolga quloq bergancha o‘zim ham buni o‘ylamay qo‘ydim.

Bu vodiyda bir haftacha bo‘ldim. U yoqlarda qolishni uning o‘zi taklif etdi. It, chana va haydovchilarni va’da qildi. Uning chodiri boshqalarnikidan alohida, daryoning yuqori qirg‘og‘ida bo‘lib, bir nechta hindu qizlar uning xizmatida edi. Biz u bilan suhbatlashardik, tinmay suhbatlashardik, bu to birinchi qor tushib, chana yurgizishga imkon bo‘lmaguncha davom etdi. Lyusining aytishicha, u chegarada tug‘ilgan ekan, qashshoq ko‘chmanchilar oilasida. Bilasizlarmi, ularning hayoti qanaqa: mehnat, mehnat, boshi-keti ko‘rinmaydigan qora mehnat…

“Men olamning go‘zalligini payqamasdim, — so‘z boshladi Lyusi. — Bunga vaqtim yo‘q edi. Bilardim, u yonimda, kulbamiz atrofida, ammo non pishirishim, supurib-sidirishim, har xil yumushlarni bajarishim kerak edi. Gohida o‘lgudek erkinlikni istardim, ayniqsa, bahorda, qushlar navosi aqldan ozdirayozganda. Yaylovlarda oyoqlarim shabnamdan ivimaguncha yugurgim, o‘rmonga kirib, uzoq-uzoqlarga ketgim, dovonga chiqib, u yerdan olislarga tikilgim kelardi. Daralarda, ko‘llar bo‘yida sang‘ishni, qunduzlar, olachipor gulmohilar bilan do‘stlashishni, olmaxonlar, quyonlar, turli jonivorlar orqasidan pisib borib, ularni kuzatishni, sir-asrorlaridan voqif bo‘lishni xohlardim. Menga shunday tuyulardiki, garchi vaqtim bo‘lganida ham maysalar ustida yotib, jonzotlar biz odamlar bilmagan narsalar haqida pichirlashayotganiga quloq solgan bo‘lardim”.

Trifden stakanini to‘ldirmagunlaricha kutib turdi.

— Bir safar esa shunday degandi:

“Meni yovvoyi hayvonlardek oy nurida, yulduzlar hamrohligida tunlari daydish istagi qiynardi, zulmatning muzdek bahmali badanimni erkalashi uchun ortimga qaramay yugurgim kelardi. Qaysidir oqshom, og‘ir, jazirama kunduzdan so‘ng — shu kuni nimaga qo‘l urmay, ishim yurishmadi — butunlay holdan toydim. Otamga ahyon-ahyonda tunlari sayr qilgim kelayotganini bildirdim. U ajablanib menga baqrayib turdi-da, ikki dona xapdori berdi va joyimga yotib, miriqib uxlab olishimni maslahat berdi. Shundan buyon o‘z istaklarimni birovga ishonmayman”.

Ularning xo‘jaligi og‘ir ahvolga tushib, oila kambag‘allikka yuz tutdi va ular Sietlga ko‘chib o‘tishdi. U yerda Lyusi ish kuni asrga tatigulik va mehnati og‘ir, tinkani quritadigan fabrikadan ish topdi. Bir yil o‘tib, arzon restoranga ofitsiant sifatida ishga kirdi.

“Azaldan, — dedi bir kuni menga Lyusi, — xayolparastroqman. Lekin qozon-tovog‘u fabrika va arzongarov restoranlarda xayolparastlikka o‘rin bor deb o‘ylaysizmi?”

O’n sakkizga to‘lganda Junoda restoran ochmoqchi bo‘lgan kishiga turmushga chiqdi. U kishining ozroq jamg‘armasi bo‘lib, Lyusiga boyvachchadek ko‘ringandi. Lyusi uni sevmasdi — buni doimo ta’kidlardi — ammo qiz charchagandi, mashaqqatli mehnat joniga tekkandi. Buning ustiga Juno Alyaskada joylashgan. Lyusi bu mo‘jizaviy o‘lkaga ko‘chib o‘tishga jon-dili bilan rozi bo‘ldi. Biroq umidlari sarobga aylandi. Eri arzon restoran ochdi. Tez orada Lyusi uning nima sababdan uylanganini anglab yetdi: maqsad — tekin xizmatkorga ega bo‘lish ekan. Lyusi barcha yumushlarni — mijozlarga xizmat ko‘rsatishdan tortib idish-tovoq yuvishgacha bir o‘zi bajarishiga to‘g‘ri keldi. Qolaversa, kun bo‘yi jiz-biz qilardi. Shu tarzda to‘rt yil yashadi.

Iflos qovoqxonaga bandi qilingan va naqd to‘rt yil mobaynida zahmat chekishga majbur bo‘lgan bu yovvoyi, ibtidoiy sezgiga moyil, ozodlikka tashna o‘rmon mavjudotini ko‘z oldingizga keltiraveringlar!

“Hammasi shunchalar ma’nisiz ediki, — dedi u. — Kimga kerak bunaqa hayot? Men nima uchun dunyoga keldim? Nahot yashashning ma’nosi ishlash, ishlash va yana ishlash bo‘lsa? Yotganingda ham charchagan bo‘lsang, uygonganingda ham charchoqni his qilsang, kunlar bir-biriga ikki tomchi suvdek o‘xshash bo‘lsa, bundan nima naf?” Ba’zi riyokorlardan mangu hayot haqida eshitgan bo‘lsa ham o‘zining yerdagi hayoti boqiylikning garovi bo‘lishiga ishonmasdi.

Ideal hayot orzusi uni tinch qo‘ymasdi. U bir qancha kitoblarni o‘qib chiqqan bo‘lsa-da — aynan qaysilarini, bilmayman — “Dengiz bo‘yi kutubxonasi” turkumidagi romanlar bo‘lsa kerak, ular ham orzularini oziqlantirardi, xolos.

“Gohida, — derdi Lyusi, — oshxonadagi dim havodan boshim shunday aylanardiki, agar musaffo havodan bir sipqormasam, hushimdan ketayozardim. Derazadan boshimni chiqarib, ko‘zimni yumardim va tasavvurimda ajib manzaralar paydo bo‘lardi. Shunday tuyulardiki, asta yurib ketyapman, atrofimda esa sukunat, ozodalik: na chang, na g‘ubor. O’tloqlarda jilg‘alar shildirab oqadi, qo‘zichoqlar chopqillab yurishibdi, sabo gullarning muattar hidini barchaga ulashayapti, borliq quyosh nurlariga cho‘mgan. Sigirlar tizzabo‘yi suvga tushib olishgan, soyda qizlar cho‘milishyapti, badanlari oppoq, nafis. Xayolimda Arkadiyadaman. Bu o‘lka haqida qaysidir kitobda o‘qigandim. Balki — orzu qilardim — yo‘lning muyulishida birdan sovutlari quyoshda yaltirayotgan ot mingan ritsar yoki qorday oppoq otda malika peshvoz chiqar. Nariroqda qandaydir qasrning minoralari gavdalanadi. Yoki keyingi burilishda nuqradek oppoq, favvorali afsonaviy saroyni ko‘raman deb, o‘y surardim… Ko‘zimni ochgach esa oshxonaning bo‘g‘iq nafasi tag‘in yuzimga urilar, Jeykning, erimning ovozini eshitishga majbur edim: “No‘xotni nega suzmayapsan? Kun bo‘yi kutib o‘tiramanmi?” Sohir o‘y-orzular! Ehtimol, mast arman-oshpaz janjal ko‘tarib, oshxona pichog‘ini bo‘ynimga tiraganda, men esa temir hovoncha bilan boshiga tushirganimda, ammo undan avval qo‘limni qizib turgan pechda kuydirib olganimda ularga hammadan ko‘ra yaqinroq turgandirman.

Men behalovat, quvnoq hayotni, chiroyli buyumlarni orzu qilardim… ammo xayolimga tez-tez shunday fikr kelardiki, peshonamga baxt bitilmagan, qismatim faqat pishir-kuydiru qozon-tovoq yuvishdan iborat. Ayni damda Junoda aysh-ishrat avjiga chiqqan. Boshqa ayollar o‘zlarini qanday tutayotganlarini ko‘rdim, lekin ularning hayot tarzi zarracha bo‘lsada meni o‘ziga jalb eta olmadi. Men pok bo‘lishni istardim; bilmadim, nima uchun. Idish-tovoq yuvib o‘lasanmi yo anov ayollardekmi — baribir emasmi?”

Trifden bir zumga og‘ziga talqon solib oldi, fikrini bir joyga to‘plamoqchiday edi.

— Ha, mana qanday ayolni uchratgandim: u yovvoyi hindular qabilasining sardori edi, bir necha ming kvadrat mil territoriyaga egalik qilardi. Bu osongina amalga oshgandi, garchi uning o‘ziga qozon-tovoqlar ichida yashab, shu yerda rixlatga ketishdek tuyulsa-da.

“Isyon ko‘tarish soati yetib kelgandi. O’sha kunlari so‘zlari haligacha yodimda bo‘lgan gazeta parchasi qo‘limga bexos tushib qoldi”. U menga Toroning “Inson faryodi” kitobidan parcha keltirdi:

“Yosh qarag‘aylar jo‘xorizorda yildan-yilga bo‘y cho‘zadi, bu men uchun quvonarli hol. Biz hindularni madaniylashtirishimiz lozim, deb aytamiz, lekin bu ularning hayotini o‘nglamaydi. Jangovor hamda mustaqilligicha qolib, o‘rmonda tanholikda kun ko‘rayotgan hindu o‘zining Xudosi bilan aloqani yo‘qotmadi. Vaqti-vaqti bilan onda-sonda uchraydigan, o‘ziga xos muloqot — tabiat-la tillashish baxti unga nasib etadi. Unga yulduzlar yaqinroq, bizning mayxonalarimiz esa begona. Qalbining o‘chmas nuri xira ko‘rinadi, chunki u bizdan olislarda. U ko‘zni qamashtiradigan, biroq zararli va uzoqqa bormaydigan sham alangasi bilan raqobatga kirishgan nursiz, ammo himmatli yulduzlar yog‘dusiga monand.

Qardoshlik orollari aholisining kunduz yorug‘ida dunyoga kelgan ilohlari bo‘lgan. Ammo ular tunda tug‘ilgan Xudolarga nisbatan juda qadimiy emas…”

Lyusi bularni so‘zma-so‘z aytdi, jumlalar uning og‘zidan shukuhli eshitilardi.

“Ana shunaqa. Qolgani yertib olingan ekan, — qo‘shimcha qildi Lyusi achchiq alam bilan. — Bu faqatgina gazeta parchasi edi, xolos. Toro — buyuk donishmand. U haqida ko‘proq bilishni istardim”.

Lyusi jimib qoldi, ont ichamanki, bir daqiqadan so‘ng: “Men unga munosib umr yo‘ldosh bo‘lardim”, — deganida uning yuzi go‘daknikidek beg‘ubor edi.

Keyin, so‘zida davom etdi:

“Bu jumlalarni o‘qib bo‘ldimu menga nima bo‘lganini anglab yetdim. Men tun farzandi edim. Umrim bo‘yi kunduz bolalari orasida bo‘ldim, aslida esa zulmatga tegishli edim. Mana, ne bois bunday hayot — qozon kavlash, idish-tovoq orasida ivirsish ko‘nglimga o‘tirishmaydi, mana ne bois oy shu’lasi ostida yalang‘och bo‘lib chopgim keladi. Junoning iflos mayxonalari men uchun emasligini tushunib yetgandim. Ana shunda o‘zimga-o‘zim: “Bas, yetar”, — dedim, aftodahol ust-boshimni yechib, tashqariga chiqdim. Jeyk to‘xtatishga urindi.

— Nima qilmoqchisan?

— O’rmonga ketaman, o‘z makonimga.

— Hech qayoqqa ketmaysan, — yelkamdan tutib, ushlab qolmoqchi bo‘ldi. — Oshxonadagi haroratdan aqlingni yo‘qotibsan. Biror kulfatga yo‘liqmasingdan meni eshit.

Meni esa unga revolver o‘qtaldim, kichkina kolt-44 va: “Mana mening javobim”, — dedimda jo‘nab qoldim”.

Trifden stakanni bo‘shatib, yana quyishlarini so‘radi.

— Bilasizlarmi, keyin u nima qildi? U paytda yigirma ikki yoshda edi. La’nati to‘rt yilini oshxonada o‘tkazdi, endi esa barcha yo‘llar ochiq edi. Bu safar ishratxonaga borib o‘tirmadi. To‘g‘ridan-to‘g‘ri sohilga. Menimcha, Alyaskada suv yo‘li bilan sayohat qilishni afzal ko‘rishadi. Ayni shu damda hindular qayig‘i Dayiga jo‘nayotgandi — bunday nusxadagi qayiqni ko‘rgansizlar, yog‘ochni o‘yib yasaladi, ensiz, chuqur, uzunasiga oltmish fut. Lyusi hindularga qo‘lidagi bor chaqani uzatib, qayiqqa o‘tirdi.

“Sohir xayolot? — dedi u. — Sohir xayolot ijobati ilk daqiqalardanoq boshlandi. Qayiqda mendan tashqari uchta oila ham bor edi. Qimirlashning iloji bo‘lmasdi. Oyoq tagida it va bolakaylar o‘ralashishar, qayiq oldinga siljishi uchun hamma birma-bir eshkak eshishi lozim edi. Ikki tomonimiz esa qorli tog‘lar bilan o‘ralgan, ulardan ham yuksakroqda bulutlar onda-sonda quyoshni yashirib turishadi. Sukunatni aytmaysizmi! Hayratomuz osoyishtalik! Ora-sira uzoq-uzoqlarga, daraxtlar orasidagi ovchilar qarorgohidan chiqayotgan tutun yuqoriga o‘rlaydi. Bu sayohat bog‘ sayrini eslatar, orzularim haqiqatga aylanishiga ko‘z tika boshlagandim. Qandlaydir mo‘‘jiza yuz berishini kutardim va bu chindan-da ro‘yobga chiqdi.

Oroldagi ilk qo‘nalg‘amiz, baliq ovlayotgan shumtakalar, hindulardan biri turgan joyidayoq paykon otib qulatgan bahaybat bug‘u! Hamma yoq gulga burkangan, qirg‘oqdan nariroqda o‘tlar odam bo‘yi, qalin, dirkillab turibdi. Bir qancha qizlar bilan tepalikka chiqib, maymunjon va turfa xil ildizmevalar terdik, nordon, lekin xushxo‘r. Bir joyda meva bilan qorin to‘yg‘azayotgan ulkan ayiqqa yo‘liqdik. U hurkib ketib, bo‘kirdi va bizga o‘xshab ura qochdi. Gulxan atrofidagi o‘yin-kulgi, bug‘u go‘shtining so‘lagingni oqizadigan hidi! G’aroyib! Nihoyat men o‘z qondoshlarim bilan birga edim, mening joyim ularning orasida edi. O’sha oqshom uyquga ketar ekanman, chodirning bir chetini ko‘tarib, viqorli tog‘lar ortidan jilmayib qarayotgan yulduzlarga tikildim, tunning shivir-shiviriga quloq soldim va umrimda ilk bora o‘zimni baxtiyor sezdim. Ertaga ham, uning ertasiga ham, umrbod shunday bo‘lib qolishini bilib turardim. Ortga qaytmaslikka qaror qildim. Qaytmadim ham.

Xomxayollar! Bularning nima ekanligini ertasi kuni bildim. Biz eniga o‘n ikki-o‘n besh mildan kam bo‘lmagan daryoning vahimali irmog‘idan suzib o‘tishimiz kerak edi. Irmoqning o‘rtasiga yetganimizda dovul ko‘tarildi. Tunni qirg‘oqda katta bo‘ribosar bilan yolg‘iz o‘tkazdim, negaki biror kimsa tirik qolmagandi”.

— Faraz qiling, — dedi Trifden hikoyasini to‘xtatib, — qayiq ag‘darilib cho‘kib ketdi. Ichidagilarning barchasi halok bo‘ldi. Birgina Lyusi itning dumiga ilakishgancha qirg‘oqqa chiqib jon saqlab qoldi. Ko‘zini ochganda jimitdek qumloq sayozlikda edi.

“Hayriyatki, bu orol bo‘lib chiqdi, — dedi u. — Men o‘rmon oralab ichkariroqqa yuraverdim. Ko‘rgan odam nimanidir axtaryapti, deb o‘ylashi tayin edi. Asta qadam sanayverdim. Ichimda qo‘rquvdan asar ham topilmasdi. Axir, men tun farzandi edim. O’rmonning vahimasi meni qo‘rqitolmasdi. Orolga tushganimning ikkinchi kuni izlaganimni topdim. O’rmon ichidagi tor so‘qmoqda yarim vayrona kulbaga ko‘zim tushdi. U anchadan beri huvillab yotgan ko‘rinardi. Tom o‘pirilib tushgandi. Karavot ustidagi ko‘rpa-yostiq chirib bitgan, o‘choq yonidagi xum va qozonni is bosib ketgnandi. Eng qizig‘i hali oldinda edi. Daraxtlar orasidan nima topganimni xayolingizga ham keltirolmaysiz. U yerda qachonlardir daraxtga bog‘langan sakkizta ot skeleti yotardi. Otlar, aftidan, ochdan o‘lgan, ulardan bir uyum suyak qolgandi, xolos. Har bir otning beliga xurjun ortilgan ekan, shekilli, suyaklar orasida kanop qopchiqlar ivirsib yotardi, bu qopchiqlarda esa bug‘u terililari, ularning ichida esa… siz o‘zingiz nima bor deb o‘ylaysiz?”

Lyusi engashib qoraqarag‘ay novdalari tagidan teri xurjunni oldi. Og‘zini yechib umrimda ko‘rmagan bir dunyo oltinni qo‘limga to‘kdi: bu yerda katta miqdordagi oltin qum zarralari bor edi, rangidan sofligi va biron marta yuvilmaganligi bilinib turardi.

“Sen tog‘ muhandisiman deding, — murojaat qildi menga Lyusi, — bu yurtni yaxshi bilarkansan. Mana shu rangdagi oltin olinadigan birorta soy nomini ayta olasanmi?”

Mum tishlab qoldim. Oltinga hech qanaqa kumush aralashtirilmagan, toza edi. Oltin sifatini Lyusiga aytdim.

“To‘ppa-to‘g‘ri, — tasdiqladi, — men bir unsiyasini o‘n to‘qqiz dollardan pullayapman. Eldorado oltinlariga o‘n yettidan ortiq berishmaydi, asl bahosi esa o‘n sakkizga yaqin. Suyaklar orasidan sakkiz qop oltin topdim, har birida yuz ellik funtdan !”

— Chorak million dollor! — hayqirib yubordim.

— O’zimning xomcho‘tim bo‘yicha ham shuncha. Mana sizga xayolot! Shuncha yil moldek ishladim, ozodlikning ta’mini tatib ko‘rishim bilanoq — uch kun ichida bir dunyo sarguzasht! Bu oltinlarni qo‘lga kiritgan odamlarga nima bo‘lgan ekan? Men tez-tez bu haqida bosh qotirardim. Yuk ortilgan otlarini daraxtga bog‘lab, yer yuzidan izsiz yo‘qolishgan. Ularning qismati nima bilan tugaganini birov bilmaydi, shunday ekan men, tun farzandi, o‘zimni ularning haqqoniy merosxo‘ri xisoblayman”.

Trifden sigara tutatib o‘yga cho‘mdi.

— Bilasizlarmi, keyin u qanday yo‘l tutdi? U hamma boylikni yashirdi, faqatgina o‘ttiz funt oltinni cho‘ntagiga joylab sohilga qarab ketdi. Sohilga yaqinroq joydan suzib o‘tayotgan qayiqni to‘xtatib, Dayidagi Pet Xili faktoriyasiga jo‘nadi. Kerakli aslaha-anjom sotib olib, Chilkut dovonini oshib o‘tdi. Bu ming sakkiz yuz sakson sakkizinchi yili, Klondayk oltin koni ochilmasidan sakkiz yil avval, Yukon sohillari o‘lik sahroga evrilmasidan ilgari bo‘lgandi. Lyusi hindulardan hayiqardi, shunday bo‘lsa-da ko‘lni suzib o‘tib, quyi Yukonda birinchi uchragan qo‘nalg‘a tomon daryo bo‘ylab pastga tushdi. Bir necha yil sargardon yurdi. Keyin esa biz uchrashgan joyga kelib o‘rnashdi. Bu joylar unga yoqib qoldi. O’zi aytganidek, bu maskanda “vodiy yuragida tizza bo‘yi alvonrang gulsafsarlar orasida savlat to‘kib turgan erkak bug‘u”ni ko‘rgandi. U hindular orasida yashab qoldi, ularga tabiblik qildi, ishonchga kirdi va asta-sekin ularga yo‘lboshchilik qila boshladi. Shundan beri faqat bir marta issiq o‘rnini tark etdi: yosh hindular guruhi bilan Chilkutdan o‘tib, yashirib qo‘ygan oltinlarini kovlab oldi-da makoniga qaytdi.

“Mana, shu o‘lkada kunimni ko‘ryapman, yot kishi, — hikoyasini tamomladi Lyusi, — manavi esa mening eng bebaho xazinam”.

Lyusi bo‘yniga osib olgan bug‘u terisidan tikilgan nishonsimon xaltachani olib, uni ochdi. Ichidan yog‘ bosgan shoyiga o‘ralgan, vaqt o‘tib sarg‘aygan, yag‘iri chiqib ketgan, Toroning jumlalari yozilgan gazeta parchasini chiqardi.

— Xo‘sh, baxtlimisiz? Hayotingizdan mamnunmisiz? — so‘radim. — Chorak million dollar bilan Shtatlarda ham ishlamay yashashingiz mumkin. Sizga bu yerda ko‘p narsa yetishmasa kerag-ov.

— Unchalik emas, — javob berdi Lyusi. — Men Shtatlardagi bironta ayol bilan o‘rin almashmasdim. Mening joyim shu yerda, o‘zimga o‘xshaganlar orasida. To‘g‘ri, shunday daqiqalar bo‘ladiki, — uning ko‘zlarida yuqorida aytilgan nadomatni ko‘rdim, — yonimda Toro bo‘lishini astoydil xohlayman.

— Sabab?

— Unga turmushga chiqish uchun. Bora-bora o‘zimni yolg‘iz his qilyapman. Men ham ojizaman, oddiy ayolman. Boshqa toifadagi ayollar, xuddi men kabi uydan qochib ketib, hayratlanarli jasurliklar ko‘rsatgan, masalan, askar yoki dengizchi bo‘lgan ayollar to‘g‘risidagi mish-mishlar qulog‘imga chalingan. Ular alomat ayollar. Ular erkakshoda ayollar, chin ma’nodagi ayol kishida bo‘ladigan ehtiyojga muhtoj emaslar. Ular muhabbat o‘tida yonmaydilar, bola ko‘rishni xohlamaydilar. Men bo‘lsam, aynan ushbu toifadanman. O’zingiz baho berib ko‘ring, nahot erkakka o‘xshasam?

Mutlaqo. U zig‘ircha bo‘lsa-da er kishiga o‘xshamasdi. U to‘lachadan kelgan, moviy ko‘z, dilbar, qoramag‘iz ayol edi.

— Nahot men ayol kishi bo‘lmasam? Ha, men ham boshqa ayollarga o‘xshayman. Shunisi g‘alatiki, tun farzandi bo‘la turib, sevgiga kelganda o‘z-o‘zimga o‘xshamay qolyapman. O’ylashimcha, inson doimo o‘zi kabilarni sevadi. Menda ham shunday bo‘ldi.

— Nahot biron … — og‘iz ochdim.

— Aslo, — gapimni bo‘ldi. Nigohlaridan bildimki, haqiqatni gapirayotgandi. — Bir martagina er qildim — endi uni xayollarimda “Ho‘kiz” deb atayman. U hozir ham Junodagi qovoqxonasida bo‘lsa kerak. O’sha yoqlarga yo‘lingiz tushsa, yo‘qlab qo‘ying. Uning men aytgan laqabga qanchalik loyiq ekanligiga o‘zingiz ishonch hosil qilasiz.

Ikki yil o‘tib “Ho‘kiz”ni izlab topdim. U chindanda Lyusi ta’riflagandek ekan. Boqibeg‘am, baqaloq — haqiqiy ho‘kiz. U arang oyoq sudrab, o‘zining yemakxonasida mijozlariga yugirib-elardi.

— Yoningizda suyanch bo‘lgani ayol kishining qo‘li yetishmas ekan, — dedim unga.

— Qachonlardir bo‘lgan ham edi.

— Vafot etdimi?

— Ha, vafot etdi. U har doim oshxonaning bo‘g‘iq havosi sabab aqlidan ozishini takrorlayverardi. Shunday ham bo‘ldi. Kunlarning birida menga revolver o‘qtaldi-da, sivashlar bilan qayiqda qochib ketdi. Dovul turib, hammasi suvga g‘arq bo‘ldi.

Trifden yana stakanni to‘latib, anchagacha sukut saqladi.

— Xo‘sh, ayolga nima bo‘ldi? — esga soldi Milner. — Eng qiziq joyida to‘xtab qolding-ku. Keyin nima bo‘ldi?

— Keyinmi, — davom etdi Trifden, — keyin o‘zining aytishicha, boshqa hammasida yovvoyiligicha qolgan bo‘lsa-da, turmush o‘rtog‘ini o‘z irqidan bo‘lishini istardi. U menga rafiqa bo‘lishni xohlayotganini muloyimgina, ro‘yrost tushuntirdi.

— Yot kishi, — dedi u, — ko‘nglimdagi inson bo‘lib chiqdingiz. Modomiki, kuzda Qoyatog‘ni ishg‘ol etib, bu yerlarga qadam ranjida etibsizmi, demak, bizning turmush tarzimiz sizga ma’qul ekan. Qarang, qandlay go‘zal joylar. Bundan yaxshisini topolmaysan. Shu yerlarda qolsangiz bo‘lmaydimi? Men sadoqatli xotin bo‘laman.

U javobimni kutardi. Tan olishim kerakki, ichimda jon deb turardim. Men oshiq bo‘lib qolgandim. Lek, ko‘rib turganingizdek, bo‘ydoqman. Ortimga o‘girilib, aytishim mumkinki, Lyusi meni o‘ziga rom eta olgan yagona ayol edi. Biroq bo‘lib o‘tgan voqealar menga o‘ta bema’ni tuyuldi. Suyukli ayolim bor, deya jentlmenlardek qulog‘iga lag‘mon ildim.

— U seni kutayaptimi? — so‘radi Lyusi.

— Bo‘lmasamchi.

— Seni sevadimi?

— Sevganda qandoq.

Shu bilan hammasi tugadi. Lyusi qaytib bu mavzuga to‘xtalmadi… faqat bir safargina… ichidagi to‘fonni ushlab turolmadi.

— Birgina qosh qoqsam bo‘lgani, — dedi rahnamo, — sen bir qadamga-da joyingdan jilolmaysan… Ha, bir og‘iz so‘zim kifoya — bu yerda umrbod qolib ketasan. Yo‘q. Men bunday qilmayman. Agar sen xohlamas ekansan, seni ushlab turolmayman. Mening muhabbatim ham senga kerak emas ekan.

Lyusi chodirdan chiqib, yo‘lga otlanishimga ko‘maklashishlarini amr etdi.

— Jo‘nab ketayotganing yuragimga o‘t solyapti, — dedi u vidolashayotib. — Seni sevib qoldim. Agar fikringni o‘zgartirsang, yonimga qayt.

Men uni o‘pgim kelardi, axir, men uning ishqida yonardim, biroq yuragim betlamasdi. Keyin, bunga qanday qaraydi, bilmayman. Uning o‘zi yordamga keldi.

— Mendan bo‘sa ol, — dedi u, — bo‘sa ol, keyin eslab yurish uchun.

Biz Qoyatog‘ etagidagi qorli vodiy bag‘rida og‘iz-burun urishtirdik. Lyusini yo‘l chetida qoldirib, itlarim izidan chopib ketdim. Dovonni ishg‘ol etib, Katta Bandiko‘ldagi ilk uchragan postga yetib kelgunimcha bir yarim oy muddat kerak bo‘ldi.

Deraza ortidagi shahar olislardagi to‘lqinlardek shovullardi. Ofitsiant naychali stakan keltirdi. Jimjitlikda Trifdenning ovozi dafn qo‘ng‘irog‘idek ingradi:

— O’sha yoqlarda qolganimda yaxshi bo‘larmidi. Ahvolimga qaranglar.

Biz uning oq oralagan soqol-mo‘yloviga, yaltirboshiga, salqigan ko‘zlariga, osilgan lunjlariga, baqbaqalariga nazar tashladik. Bu siyrat qachonlardir kuchli, zuvalasi pishiq, sobitqadam bo‘lgan, endilikda esa nihoyatda zerikarli va farovon turmushdan moy bog‘lagan, hayotdan to‘ygan, sharti ketib, parti qolgan insonning in’ikosi edi.

— Hali ham kech emas, qariya, — Barduelning tovushi bazo‘r eshitildi.

— Xudo haqqi, qo‘rqoqligimdan afsus chekaman! — Trifdenning nidosi otilib chiqdi. — Uning yoniga qaytsam bo‘lardi. Hozir ham o‘sha yerda. Men bel bog‘lab, tog‘u-toshlarda u bilan boshqacha hayot kechirishim mumkin edi… Bu maskanlarda qolish — o‘z joniga qasd qilish bilan barobar! Lekin ahvolimga razm solinglar: o‘zim bor-yo‘g‘i qirq yettida bo‘lsam-da munkillagan choldan farqim qolmagan. Eng yomoni shundaki, — stakanni qo‘liga olib, unga tikildi, — bunday tarzda o‘z joniga suiqasd qilish jasorat talab qilmaydi. Men o‘zboshimchaligimcha qoldim. Olis safar o‘yidan etim jimirlaydi; tonggi ayoz, muz qoplagan chanalar dahshatidan yuragim orqaga tortadi.

Odatdagidek stakanning peshonasini labiga olib bordi. Keyin birdan g‘azab olovida stakanni polga urib chilparchin qiladigandek taraddudlandi. Ammo g‘azab o‘rnini avvaliga ikkilanish, so‘ng o‘ychanlik egalladi. Stakan boz ko‘tarilib, labga tegar-tegmas tosh qotdi. Trifden xirillab, hasrat-la jilmaydi, biroq so‘zlari tantanavor yangradi:

— Tun Farzandi uchun qadah ko‘taraylik! U chinakamiga benazir ayol edi!

Rus tilidan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

Jek London

OQSOQOLLAR ITTIFOQI

(hikoya)

Kazarma binosida hayot-mamot masalasi hal bo‘layotgan bir odamni sud qilishardi. Bu – Oqbaliq daryosi sohillaridan kelgan chol edi. Cholning ko‘rilayotgan ishi butun Dousonni oyoqqa turg‘izdi, nafaqat Dousonni, balki oqim bo‘ylab ikkala tomonga minglab chaqirimlarga cho‘zilgan Yukon o‘lkasini-da junbushga keltirdi. Dengizda qaroqchilar, quruqlikda talonchilar ayshini surayotgan bir zamonda anglosakslar allaqachonlar itoatkor xalqlar hayotiga qonunni singdirib bo‘lishgandi va bu qonun shafqatsiz edi. Lekin Imberning ishiga kelganda qonun ilk daf’a muruvvatli bo‘lib ko‘rindi. Bu qonun oddiy hisob-kitob nuqtai nazaridan qaralganda mutlaq jinoyat bilan tenglasha oladigan bunaqangi jazoni mo‘ljallamagandi. Jinoyatchi oliy jazoga mahkum, bunda ikkilanishga o‘rin yo‘q aslo; biroq jazo qatl bilan yakunlansa-da Imber bor-yo‘g‘i o‘zining boshini kundaga qo‘ya olardi, xolos; bo‘ynida esa ko‘plarning hayoti qarz bo‘lib qolayotgandi.

Aslida Imberning qo‘li shu qadar qonga botgandiki, uning qurbonlari sanoqsiz edi. O‘lka aholisi qo‘nalg‘ada to‘xtab yoki pechka yonida yalqovlanib, mundshtuk burqsitgancha bu chol tushmagur nechtasining yostig‘ini quritganini cho‘tga solib chamalashardi. Baxtiqaro qurbonlarning barchasi hech bir mubolag‘asiz oq tanlilar edi; ular yakka-yakka, juft-juft va to‘dalashib halok bo‘lishdi. Qotilliklar shunchalik ma’nosiz va asossiz ediki, uzoq vaqt mobaynida Qirollik otliq politsiyasi bu jumboqning tagiga yetolmadi. Hatto daryo bo‘yida oltin qazilib, dominion hukumati aholidan o‘z boyliklari uchun soliq yig‘ishtirib olgani gubernatorni jo‘natganda ham yopig‘liq qozon yopiqligicha qoldi.

Biroq eng katta jumboq shu bo‘ldiki, Imberning o‘zi Dousonga – odil sud hukmiga bosh egib keldi. Bahorning oxirrog‘ida, Yukon o‘zining muz kishanlarini yechishga urinib hayqirib-bo‘kirganda mo‘ysafid hindu muz ustidagi yo‘lidan burildi-da, qirg‘oq tepaligidan amal-taqal o‘tdi va sarosima ichida shohko‘chada to‘xtadi. Cholga ko‘zi tushganlarning bari payqashdiki, u anchayin kuchdan qolgan. U gandiraklab yog‘och uyumiga yetib bordi-da, cho‘kdi. Yon-veridan o‘tib ketayotgan oq tanlilarning adoqsiz oqimiga razm solgancha uzzukun shu yerda o‘tirdi. Ko‘pchilik unga qarash uchun bot-bot o‘girilishar, g‘alati aft-angorli bu keksa sivash ba’zilarni o‘yga toldirardi. Keyinchalik o‘nlab kishilar hinduning g‘ayriqiyofasi ularni hayratga solganini eslab, kun bo‘yi ziyrakliklaridan gerdayib yurishdi.

Shunday esa-da asl qahramon Mitti Dikkensen bo‘ldi. Mitti Dikkensen bu yurtlarda ezgu umidlar-u cho‘ntagida bir dasta dollar bilan hozir bo‘lgandi, ammo cho‘ntakdagi aqcha ila umid ham havoga uchdi. Shtatlarga qaytishga mablag‘ yig‘ish uchun u “Xolbruk va Meyson” dallollik idorasida hisobchi kursisini egalladi. Ayni “Xolbruk va Meyson” idorasining ro‘parasida Imber joylashib olgan yog‘ochlar uyumi yotardi. Dikkensen uni nonushtadan avval derazadan ko‘rib qoldi, nonushtadan so‘ng qaytib kelib yana derazadan mo‘raladi: keksa sivash haligacha o‘sha yerda o‘tirardi.

Dikkensen tez-tez derazadan nazar tashlab turdi; keyinroq u ham ziyrakligidan faxrlanib yurdi. Mitti Dikkensen sal xayolparastroq edi, shungami, u qo‘zg‘almay o‘tirgan keksa majusiyda sivash xalqining timsolini, anglosaks bosqinchilariga boqib turgan tushuniksiz xotirjamlikni ko‘rdi.

Soatlar bir-birini quvalashar, Imber esa qilt etmay o‘sha holatda o‘tirardi. Dikkensen bir paytlar shohko‘cha o‘rtasida chana kelib to‘xtaganini, ustida shunday harakatsiz o‘tirgan kimsani esladi; uning tegrasida o‘tkinchilar uymalanishar, hamma uni dam olyapti, deb o‘ylar, keyin esa unga qo‘l tekkizib ko‘rishganda murdaga aylanganligi ma’lum bo‘ldi – sovuqda tarashaday qotib qolgandi. Jasadni to‘g‘rilash uchun – yo‘qsa tobutga sig‘masdi – uni gulxan yoniga keltirib, muzini tushirishga majbur bo‘lishgandi. Dikkensenning bu o‘ylardan eti jimirlab ketdi.

Bir ozdan so‘ng Dikkensen sigara chekib, shamollagani ko‘chaga chiqdi. Daqiqa o‘tib Emili Trevis paydo bo‘ldi. Emili Trevis latofatli, noziknihol oyimtilla edi, London yoinki Klondaykda bo‘lishidan qat’i nazar millionlarga ega tog‘ muhandisining arzandasidek kiyinardi. Mitti Dikkensen sigarasini deraza tokchasiga tashlab, shlyapasini andak ko‘tarib qo‘ydi.

Ular o‘n daqiqacha valaqlashdi. Birdan Emili Trevis Dikkensenning yelkasi osha qarab qichqirib yubordi. Dikkensen shoshib o‘girildiyu, sapchib tushdi. Imber ko‘chani kesib o‘tib, qizdan ko‘zini uzmay soyaday ularning peshonasida turardi.

– Nima kerak? – jur’atlandi Mitti Dikkensen ovozi qaltirab.

Imber nimadir deb ming‘illab, Emili Trevisga yaqinroq keldi. U qizni boshdan-oyoq sinchiklab ko‘zdan kechirdi. Ayniqsa qizning ipaksimon qo‘ng‘ir sochlari va ol yonoqlari cholda alohida qiziqish uyg‘otdi. U nigohini uzmay qizni aylanib o‘tdi, go‘yo otning bo‘y-bastini yoki qayiqni o‘rganayotganday. Nogahon u botayotgan quyoshning nurlari qizning qizg‘ish quloqlaridan o‘tib shu’lalanayotganini payqadiyu, taqqa to‘xtadi. Keyin yana uning yuzlarini “tekshirish”ga tushdi va qizning moviy ko‘zlariga uzoq tikilib qoldi. Tag‘in nimanidir to‘ng‘illab, bir qo‘li bilan nozikoyimning bilagidan ushlab, ikkinchisi bilan tirsagini bukib ko‘rdi. Hinduning yuzida nafrat va hayrat aks etdi, po‘ng‘illab Emilining qo‘lini qo‘yib yubordi. So‘ng bo‘g‘zidan qanaqadir tovushlar chiqarib, qizga orqa o‘girdi va Dikkensenga nimadir dedi.

Dikkensen uning so‘zlarini tushunmadi, Emili esa kulgudan o‘zini tiyolmadi. Imber qoshlarini chimirib dam Dikkensenga, dam Emiliga so‘z qotar, ular faqat bosh silkib qo‘yishardi. Endi ulardan nari ketmoqchi bo‘lgandi, qiz kimnidir chaqirdi:

– Hey, Jimmi! Bu yoqqa keling!

Jimmi ko‘chaning narigi tarafidan yaqinlasha boshladi. Bu oq tanlilar kabi kiyingan, boshiga Eldorado azamatlarining keng soyabonli katta shlyapasini qo‘ndirib olgan daroz, beso‘naqay hindu edi. Tutilib-tutilib Imber bilan gaplashdi. Jimmi sitxadan edi; o‘lkaning ichkarisida yashaydigan qabilalar tilida faqatgina eng oddiy so‘zlarni bilardi.

 – U Oqbaliq qabilasidan, – dedi u Emili Trevisga. – Meniki uning tilini yaxshi bilmaydi. U eng katta oq tanlini ko‘rmoqchi.

– Gubernatorni, – to‘g‘riladi Dikkensen.

Jimmi Oqbaliq qabilasidan bo‘lgan odam bilan yana bir necha so‘z almashdiyu, yuzi taajjub va tashvishli tus oldi.

–    Unga kapitan Aleksander kerak, deb o‘ylayman, – dedi Jimmi. – Aytishicha, u oq tanli erkakni, ayolni, bolani, ko‘pgina-ko‘pgina odamni o‘ldirgan. O‘zi ham o‘lishni istaydi.

– Aqldan ozgan, shekilli, – dedi Dikkensen.

– Bu nima degani? – so‘radi Jimmi.

Dikkensen bosh chanog‘ini teshmoqchidek barmog‘ini chakkasiga tiradi-da aylantirdi.

– Balki, balki, – dedi Jimmi hamon oq tanlilarning kattasini so‘rayotgan Imberga o‘girilib.

Qirollik otliq politsiyasidan mirshab yetib keldi (Klondaykda ular otsiz yurishadi), u ham Imberning talabini eshitdi. Mirshab keng yag‘rinli, devkor, oyoqlari baquvvat davangir edi; Imber qancha novcha bo‘lmasin, mirshab undan yarim kalla baland edi. Ko‘zlari sovuq va ko‘k, nigohi teran, kelbatidan huv, o‘sha asrlar osha ajdodlardan o‘tib kelayotgan o‘z kuchiga bo‘lgan ishonch yog‘ilib turardi. Qoyilmaqom jasorati yoshini yashirib turardi – u hali yosh bola edi, silliq yonoqlarida qizillik qizaloqning yuzidagi kabi tezlik-la yugurardi.

Imber endigina mirshabga razm soldi. Yosh mirshabning iyagida shamshir dami qoldirgan chandiqni ko‘rib hinduning ko‘zlaridan o‘t chaqnadi. Shalviragan qo‘llarini mirshabning soniga olib bordi va uning mushakdor oyoqlarini paypasladi. Barmog‘i bilan gavdasini chertdi, keyin o‘spirinning yelkalarini sovut misol qoplab turgan baquvvat mushaklarni ushlab ko‘rdi. Ularning atrofida allaqachon o‘tkinchilar to‘planishgandi – oltin izlovchilar, tog‘ aholisi, yangi yer egalari – barchasi uzun oyoqli, keng yelkali irq farzandlari. Imber goh unisiga, goh bunisiga ko‘z tashlab, Oqbaliqlar tilida nimadir dedi.

– Nima deyapti? – so‘radi Dikkensen.

– U aytdiki – bu kishilarning barchasi mirshabga o‘xshagan daroz, bir toifadan ekan, – tarjima qildi Jimmi.

Mitti Dikkensen past bo‘yli edi, shu bois Trevis xonim qoshida bunday savol berganiga pushaymon bo‘ldi. Mirshab buni payqab, gapni boshqa yoqqa burdi.

– Bunda bir gap bor, shekilli. Uni kapitanning huzuriga olib boraman. Unga ayt, Jimmi, men bilan yursin.

Jimmi tag‘in keksa hinduni siquvga oldi, Imber bir nima deb to‘ng‘illadi, lekin yuzidan mamnuniyatni uqish mumkin edi.

– Undan so‘ra-chi, Jimmi, qo‘limni ushlaganda nimalarni o‘ylagan ekan?

– Uning aytishicha, siz qo‘rqoq emassiz.

Bunday javobdan Emili Trevis huzurlanib ketdi.

– Aytdiki, siz skukum emassiz, shunday noziksizki, xuddi murg‘ak boladek. U sizni qo‘llari bilan ming bo‘lakka bo‘lib tashlashi mumkin. Manov mirshabdek azamatni dunyoga keltira olishingizga lol qolyapti.

Emili Trevis ko‘zlarini tik qadab turishga o‘zida qat’iyat topa oldi, ammo yuzlari alvon tus oldi. Mitti Dikkensen esa anorga aylandi, yosh mirshabning yuzi esa lolazorga.

– Hoy, sen, qani, yur-chi, – dedi birdan mirshab olomonni yelkasi bilan tisarib.

Shu tariqa Imber o‘z ixtiyoriga ko‘ra barcha-barchasiga iqror bo‘lgan hamda keyin u yerdan qaytib chiqmagan Kazarmaga kelib qoldi.

Imber qattiq toliqqan ko‘rinardi. U qartayib qolgan, umid uchqunlari o‘chgan, bu uning rang-ro‘yidan ma’lum edi. U munkayib, ko‘zlari nursizlanib qolgandi; sochlari oppoq oqarishi lozim edi, biroq quyosh va yog‘in-sochin sochlarini shunaqangi kuydirgandiki, endi ular tussiz, patakka aylangandi. Atrofidagi hodisalarga unda zig‘ircha qiziqish topilmasdi. Xona oltin izlovchilarga, ovchilarga liq to‘lgan, ularning vahimali shovqinlari Imberning quloqlari ostida qirg‘oqqa urilgan dengiz to‘lqinlaridek shovullardi.

U deraza yonida o‘tirar, loqayd nigohi dam-badam ko‘z oldida namoyon bo‘lgan, yurakni entiktiradigan manzarada to‘xtardi. Ko‘kni bulutlar egallagan, chor atrof rutubatga cho‘mgan. Yukonda bahorgi toshqin boshlangandi. Muzlar erib, shaharni suv bosgandi. Shohko‘chadan ikki tarafga hech tinim bilmas kishilar eshkak eshishardi. Goh u, goh bu qayiq ko‘cha tomondan Kazarma oldidagi suv bosgan harbiy maydonga qayrilar; yaqinroqqa suzib kelib ko‘zdan yo‘qolar, Imber qayiq yog‘och devorga urilganini sezib turar, eshkakchilar binoga deraza oshib kirar edilar. Keyin esa suv shaloplatishib yuqori qavatga ko‘tarilishayotgani eshitilardi. Shlyapalarini yechishib suvga bo‘kkan dengizchilar etigida xonaga kirib, sudni kutayotgan olamonga qo‘shilib ketishardi.

Hinduning munosib jazolanishidan mamnun bo‘layotgan bu kishilar unga yovqarash tikilishar ekan, Imber ularning udumlari, mezonlari, Qonuni, qaysiki yaxshi zamonda ham, yomon zamonda ham, toshqinu ochlikda, kulfatni-da o‘limni pisand qilmay azal-azaldan yashab, asrlar davomida qo‘llanib kelinayotgan Qonun borasida o‘y surardi.

Allakim stolni taqillatdi; g‘ala-g‘ovur tinib, zal suv quygandek jimib qoldi. Imber stolga mushtlagan nusxaga e’tibor qaratdi. Bu kimsa hokimlik qudratiga egadek tuyuldi, biroq Imberga boshqasi, sal nariroqda o‘tirgan keng manglayli barchasining ustidan boshliq bo‘lib ko‘rindi. Stol ortidan yana bittasi turib, qo‘liga anchagina qog‘ozlarni oldi-da baland ovozda o‘qiy ketdi. Keyingi sahifaga o‘tishdan avval u barmoqlarini tupuklab, bir tomoq qirib olardi. Imberga uning so‘zlari begona, ammo qolganlar tushunar, qoshlari o‘rtasida chuqurcha paydo bo‘lardi. Ba’zan shunday darg‘azab bo‘lishardiki, hatto bittasi Imberni haqorat so‘zlar bilan siyladi, ammo stol ortidagi kishi stolga mushtlab, tinglovchining unini o‘chirdi.

Va’zxon uzoq javradi. Uning zerikarli ma’ruzasi ostida Imberni mudroq bosar, bayonnoma nihoyasiga yetganda qariya allaqachon tush ko‘rayotgandi. Kimdir uni oqbaliqliklar tilida ismini aytib chaqirgandi, chol uyg‘onib, singlisining o‘g‘li – qachonlardir o‘z qabilasini tashlab, oq tanlilarga qo‘shilib ketgan hindu yigitga ko‘zi tushdi.

– Sen, shubhasiz, meni eslolmaysan, – dedi hindu yigit salomni ham nasiya qilib.

– Yo‘q, eslayman, – javob qaytardi Imber. – Sen Xaukansan. Ko‘p yillar burun bizni tark etganding. Volidang ham omonatini topshirganiga ancha bo‘ldi.

– U keksayib qolgandi, – o‘zini oqladi Xaukan.

Imber javobni ham eshitmay pinakka ketdi, biroq Xaukan yelkasidan silkib uyg‘otdi.

– Manavi odam nimalar o‘qiganini senga bildirmoqchiman. U sen qilgan barcha jinoyatlarni, qaysiki, o tentak, kapitan Aleksanderga iqror bo‘lganlaringni o‘qib eshittirdi. Sen yaxshilab o‘ylab ko‘rib, shular to‘g‘ri yoki noto‘g‘riligini aytishing darkor. Senga shunday amr etildi.

Xaukan missionerlar orasida kun ko‘rar, yozuv-chizuvni o‘shalardan o‘rgangandi. Ayni damda anov va’zxon o‘qigan yupqa qog‘ozlarni ushlab turar – ularga Imberning Jimmi ko‘magida kapitan Aleksander huzurida aytgan barcha so‘zlri tushirilgandi. Xaukan o‘qishni boshladi. Imber picha tingladi, yuzida taajjub paydo bo‘ldi va darhol jiyanining so‘zini bo‘ldi:

– Bu mening so‘zlarim, Xaukan, ular sening lab-laringdan uchib chiqyapti, quloqlaring esa so‘zlarimni eshitmagan.

Xaukan mag‘rurona iljaydi, farqi ochilgan sochlarini silab qo‘ydi.

– Yo‘q, o Imber, ular qog‘ozdan chiqyapti. To‘g‘ri, quloqlarim ularni eshitmadi. So‘zlar qog‘ozdan chiqib, ko‘zim orqali miyamga yetib boradi, so‘ngra lablarim ularni senga yetkazadi. Mana, ular qaerdan chiqadi.

– Shunaqa degin. Demak, ular qog‘ozda? – shivirlardi Imber va qog‘ozni egallagan belgilarga hadiksirab ko‘z tashlab, ushlab ko‘rdi. – Bu g‘aroyib jodu. Sen, Xaukan, chinakam afsungar ekansan.

– Qo‘ysang-chi, – dedi yigit kalondimog‘ligini yashirolmay.

Xaukan tavakkaliga bir varaqni tanlab oldi-da, o‘qiy boshladi:

– "O‘sha yili, muz ko‘chishidan ilgari, bola yetaklab olga bir oqsoch chol paydo bo‘ldi. Ularni ham o‘ldirdim, o‘shanda chol joni boricha o‘kirgandi…"

– Bu bo‘lgan gap, – dedi Imber hayajonlanib. –U uzoq qichqirdi, qarshilik ko‘rsatdi, o‘lishni istamagandi. Biroq sen bularni qaerdan bilasan? Senga oq tanlilar boshlig‘i aytgan, chog‘i? Ularni o‘ldirganimni hech zog‘ ko‘rmagandi, buni faqat oq tanli boshliqqa aytgandim.

Xaukan ranjigansimon bosh chayqadi.

– Bularning bari qog‘ozga yozilgan deb aytyapman-ku senga, tentak.

Imber siyohli belgilar to‘la qog‘ozga sinchiklab boqdi.

– Ovchi yerga yastangan qorga qaraydi-da aytadi: mana bu yerdan tunov kuni quyon yugurib o‘tgan, anavi yerda, butalar orasida, qulog‘ini ding qilgan, keyin esa nimadandir hurkib rasmini chizgan; manavi joydan ortga qayrilib, irg‘ishlab-irg‘ishlab qochib qolgan, huv, ana u yerda silovsin quyonni dog‘da qoldirgan; shu yerda, oyoqlari chuqur botgan yerda, silovsin uzun-uzun sakrab shalpangquloqni quvib yetgan; qolganiga faqat silovsinning izlari ketgan. Ovchining o‘tkir ko‘zlari qordagi izga tushishi bilanoq nima bo‘lganini aytib bera oladi, sen ham qog‘ozga qarab u yerda unaqa, bu yerda bunaqa bo‘lgan va barchasini qariya Imber qilgan, deyapsan.

– Ha, shunday, – javob qildi Xaukan, – endi esa ruxsat berishmaguncha tilingni tiyib, jimgina quloq sol.

Xaukan Imberning ko‘rsatmalarini uzoq o‘qidi, chol bo‘lsa o‘yga tolgancha, mum tishlab o‘tirdi. Qabiladoshining uni o‘chgach, Imber shunday dedi:

– Bularning bari mening so‘zlarim. Bular – haqiqat, Xaukan. Lekin men anchayin qartayib qoldim. Shunday esa-da anov boshliq bilishi darkor bo‘lgan hamda allaqachonlar unutilgan ishlarni yodga olayapman. Eshit. Bir safar Muztog‘ ortidan kimsa keldiki, qo‘llarida makkor temir qopqonlar bor edi; u Oqbaliq daryosi bo‘ylarida qunduz ovlardi. Uni o‘ldirdim. Keyin daryodan oltin izlab uch kishi paydo bo‘ldi. Ularni ham gumdon qildim. Fayv Fingerda ham odam o‘ldirdim – u solda suzib yurar, anchagina go‘sht g‘amlagandi.

Imber xotirasini kavlashtirib jim qolganda Xaukan uning so‘zlarini tarjima qilib turar, klerk ularni yozib olardi. Olomon Imberning cho‘pchagi toki mallasoch g‘ilay kishi uzoqdan turib kamon bilan mahv etiladigan joyiga yetib kelmaguncha xayollarida mayda ko‘ngilsizlik bo‘lib tuyulgan bu "oddiygina" hikoyaga beparvo bo‘lishdi.

– Jin ursin, – oldingi qatordagi tinglovchilardan biri o‘zini tutib turolmadi. Uning nidosida kulfatu nafrat baravar yangradi. – Jin ursin, – takrorladi, – axir bu mening jigarim Bill-ku!

Ahyon-ahyon zalda serzarda "jin ursin" yangrab turdi – na hay-haylashlar, na ogohlantirishlar mallasochni tinchlantira oldi.

Imber tag‘in boshini xam qildi, ko‘zlari tevarak-javonibni ilg‘amasdi. Yolg‘izgina keksalik yoshlik, jo‘shqinlikning hadsiz besamarligi borasida mulohaza yurita olganidek chol ham o‘y-xayollari sahrosini kezardi.

Xaukan sudlanuvchini yana turtdi.

– Turgil, o Imber. Senga mazkur jinoyatlarga qo‘l urganing hamda bu yoqlarga Qonun izlab kelishing boisini tushuntirib berish buyurildi.

Imber arang oyoqqa turdi, madorsizlikdan oyoqlari qaltirardi. Yo‘g‘on va biroz titragan ovozda gap boshladi, biroq Xaukan uni to‘xtatib qo‘ydi.

– Bu chol aqldan ozibdi, – murojaat qildi yigit inglizchalab kengpeshonaga. – Yosh boladay valdiramoqda.

– Biz uning valdirashlarini eshitmoqchimiz, – dedi kengpeshona. – Biz uni so‘zma-so‘z oxirigacha eshitmoqchimiz. Tushunarlimi?

Imber qahrli qarash qildi – jiyani oq tanli bilan nimalarni gaplashganini fahmlagandi. U yana tazarrusini – qaysiki kelgusi avlod uchun bronzaviy zarvaraqlardan joy olishga loyiq bo‘lgan qora tanli fidoyining g‘ayrioddiy hikoyasini boshladi. Olomon jodulanganday tosh qotdi, kengpeshonali sudya esa boshini qo‘liga tirab go‘yo hinduning ko‘nglini eshitardi. Sukunat aro tilmoch keskin bo‘lib turgan Imberning nidosi kezar, vaqti-vaqti bilan mallasochning "jin ursin"i ibodatxona qo‘ng‘irog‘iday yangrardi.

–    Men kim – Imber, Oqbaliq qabilasidanman, – cholning so‘zlarini Xaukan begona tilga o‘girardi; Imberning nutqidagi tanish marom hamda qiroat qulog‘iga chalinishi zahoti missionerlik tarbiyasi-la sug‘orilgan taraqqiyot alomatlari to‘zg‘ib ketdi va unda odamyovvoyi uyg‘ondi. – Otam Otsbaok bahodir jangchi edi. Hali go‘dakligimda quyosh nurlarini ayamas, yurak-larimizda shodlik kezardi. Odamlar noma’lumlik-lar tomon chopishmas, begona ovozlar quloqqa chalinmas, ajdodlar udumi bizning udumimiz edi. Yigitlar qizlardan ko‘z uzishmas, mohporalar-da ko‘zlarni quvontirardi. Ayollarimizning etagi to‘la bola-baqra edi. Qabilamiz ko‘payar, erkaklarimiz ham o‘sha zamonlar asl azamatlar edi. Ular urush va tinchlikda ham, ochlik va to‘qlikda ham er kishi edilar.

U zamonlar baliqlar va parrandalar mo‘l edi. Itlarimiz bo‘ri zotli, yunglari qalin, na qahratondan, na bo‘rondan hayiqishardi. Ayozu dovullar yuraklarimizga qo‘rquv sololmasdi. Pelli qabilasi yerlarimizga oyoq qo‘yishlari zamon o‘rtada qonli olishuv ketardi. Negaki, biz asl erkaklar edik, Oqbaliq qabilasining qo‘rg‘onlari; ota bobolarimiz pellilar bilan kurashib kelishdi, tuprog‘imiz sarhadlarini himoya qilishdi. Biz ularning ishini davom ettirardik.

Kunlardan bir kuni diyorimizga birinchi oq tanli tashrif buyurdi. U qorda emaklab kelardi – mana bunday qilib. Eti ustixoniga yopishib qolgan, bunaqasini sira ko‘rmagandik. Qaerdan, qaysi qabiladan keldi ekan, deya hayron bo‘lardik. U norasidadek nimjon edi. Biz mehmonni gulxan yoniga o‘tqizdik. Po‘stinga o‘rab, osh-non berdik.

Kelgindi o‘zi bilan bizning itlarimizga uchta keladigan itni ergashtirib olgandi. Jonivor ham egasi kabi kuchdan qolgan, yunglari kalta, dumi muzlab qolgandi. Bu g‘alati jondorni ham qornini to‘yg‘izdik. Gulxan atrofidan joy berib, itlarimizni nari haydadik, yo‘qsa begona itni tilka-pora qilishlari turgan gap edi.

Bug‘u va baliq go‘shtini yeb, kelgindi va iti ancha kuchga kirdi. Jir bitib, kelgindining ovozi ko‘tarildi. Qariya va yigitlarimiz ustidan kulib, qizlarimizga ko‘z olaytira boshladi. Iti esa biznikilar bilan olishar, yunglari yumshoq va kalta bo‘lsa-da, bir marta uchta itimizni g‘ajib tashladi.

Bu odamdan qaysi qabiladansan, deb so‘raganimizda u: "Mening og‘a-inilarim bisyor", – dedi-da, sovuq iljayib qo‘ydi. Nihoyat kuchga to‘lgach, o‘z yurtiga ravona bo‘ldi. U bilan Noda, sardorimizning qizi ham ketdi. Tez orada bir urg‘ochi itimiz bolaladi. Biror marotaba bunday kuchukbachchalarni ko‘rmagandik – xumbosh, baquvvat jag‘li, kalta yungli, buning ustiga ojizu nochor. Otam bu notavon kuchuk bolalarini ko‘rib fig‘oni falakka yetgani hamon yodimda. Otam qo‘liga tosh olib kuchukbachchalarni majaqlab tashladi. Ikki yildan so‘ng Noda ham qo‘lida yosh bolasi bilan qaytib keldi.

Hammasi shundan boshlandi. Keyinroq kalta yungli it bilan ikkinchi oq tanli keldi. U ham bizning diyorimizda uzoq turmadi. Ammo itini qoldirdi. Ustiga-ustak eng zo‘r oltita itimizni o‘zi bilan olib ketdi. Ularni Ku-So-Ti – onamning ukasidan ajobtovur to‘pponchaga alishtirib olgandi – olti marta ketma-ket o‘q uzadigan to‘pponcha. Ku-So-Ti yangi quroli bilan gerdayar, o‘q-yoylarimizni xotinlar ovunchog‘i derdi. Ku-So-Ti qo‘lida to‘pponcha bilan ayiq oviga otlandi. Endilikda to‘pponcha bilan ayiq ovlash ahmoqlik ekanini hamma biladi, lekin o‘shanda biz buni qayoqdan bilardik? Ku-So-Ti qayoqdan bilsin edi? U ayiq qoshiga shahd-la bordi-da, to‘pponchasidan olti marta o‘q uzdi. Yirtqich bo‘lsa bo‘kirib Ku-So-Tini tuxum po‘chog‘iday ezg‘ilab tashladi, asalari inidan oqqan asalday Ku-So-Tining miyasi oqib tushdi. U mohir ovchi edi, endi uning oilasini qoramog‘iga oladigan qo‘rg‘on yo‘q. Biz barchamiz chuqur qayg‘uga botib: "Nimaiki oq tanlilar uchun yaxshi bo‘lsa, bizni halokatga yetak-laydi", – degan xulosaga keldik. Chindanam shunday. Oq tanlilar tufayli qavmimiz kamayib ketdi, ular sababli cho‘pday ozidik.

Kutilganidek uchinchi oq tanli ham paydo bo‘ldi. U turli yeguliklar va ajib mollar evaziga yigirmata zotdor itlarimizni ergashtirib ketdi. Ortidan sovg‘alar va va’dalarga uchib o‘n nafar ovchi yigitlarimiz ham yo‘lga tushishdi. Ammo qayoqqa – birov bilmaydi. Aytishlaricha, ular Muztog‘da qor ostida qolishgan yoki kurraning bir cheti – odam qadami yetmagan Sukunat Tepaliklarida ajalga yo‘liqqanmish. Nima bo‘lgan taqdirda ham oqbaliqliklar itlar va ovchi yigitlarni qaytib ko‘rishmadi. Oq tanlilarning qadami yerimizdan uzilmas, sovg‘a-salomlarini unutishmas, yosh yigitlarimizni olib ketishni ham kanda qilishmasdi. Ba’zan yigitlarimiz qaytib kelishar va biz Pelli qabilasining yeri ortidagi qiyinchiliklar hamda xavf-xatar haqida jon qulog‘imiz bilan eshitardik, ba’zan yigitlarimiz ortga qaytishmasdi. Shunda: "Modomiki, oq tanlilarga qo‘rquv begona ekan, bu ularning ko‘pligidan. Bizlar oqbaliq qavmi ozchilikmiz. Shunday ekan, yoshlarimiz ortiq bizni tark etishmasin", deya qaror qildik. Lekin yigitu qizlarimizni ushlab turolmadik.

To‘g‘ri, biz un va tuzlangan cho‘chqa go‘shtini tanovvul qilardik, choyxo‘rlikni xush ko‘rardik; lek agar bu tansiq yeguliklar yetmay qolsa, tomoshani ko‘ravering – jahlimiz chiqib, aqlimizni yo‘qotardik. Kelgindilar oldi-berdi qilish uchun olib keladigan matohlarni qo‘msay boshlardik. Savdo! Savdo! Biz birgina savdo-sotiqni o‘ylardik. Bir yili qishda g‘amlab qo‘ygan bari ilvasinlarimizni yaroqsiz soat, o‘tmas arra va zanglagan to‘pponchaga almashtirib yubordik. Shundan so‘ng ochlik ta’zirimizni berdi, qirqtacha yor-birodarlarimiz bahorga yetmay uzildi.

"Ana endi kuchsizlanib qoldik. Pelli qabilasi yerlarimizni tortib oladi", deb tahlikaga tushdik. Biroq ofat birgina bizda emaskan – pellilar ham darmonsizlangan, biz bilan jangga kirolmasdilar. Otam Otsbaok u vaqtlar xiyla keksayib qolgan bo‘lsa-da, donoligini yo‘qotmagandi. O‘shanda otam rahnamomizga shunday dedi: "Ko‘rib turibsan, itlarimiz hech narsaga yaramay qoldi. Qalin yunglaridan asar qolmadi, o‘z vazifalarini ado etib bo‘lishdi, chana ham tortolmaydilar. Yaxshisi, ularni so‘yamiz, faqat bo‘ri zotli urg‘ochilarni o‘rmonga qo‘yib yuboramiz. Balki shunda qalin yungli, baquvvat itlarimiz avlodi yana davom yetar ".

Tez orada otamning bashorati to‘g‘ri bo‘lib chiqdi. Oqbaliq qabilasi kurraning yeng zo‘r itlari bilan dong taratdi. Itlari bilan – odamlari bilan emas. Yigit-qizlarimiz oq tanlilar ortidan noma’lum so‘qmoqlaru daryolar ortiga g‘oyib bo‘lishardi. Qizlarimiz ortga qaytishni minba’d xayollariga keltirishmas, qaytganlari ham Noda singari dardmand, qarimsiq bo‘lardi. Yaqinlari davrasiga qaytgan yigitlarimiz esa xonadonlariga sig‘masdilar. Sayohatlari davomida qo‘rslik va badfe’llikdan o‘zgasini o‘rganishmagan, iblis suviga qul bo‘lishgan, kunu tun qartadan bosh ko‘tarishmasdi; ilk uchragan kelgindi chaqirig‘i bilan yana begona o‘lkalarga oshiqardilar. Kattalarga hurmatni unutishgan, kishini mensishmas, ko‘hna urf-odatlarimizni mazax qilishar, sardorimiz va shomonimiz ustidan kulishardi.

Oqbaliq qabilasi tobora kuchini yo‘qotar, zaiflashib borardi. Tamaki, viski, yupun kiyim-kechak o‘rniga mo‘yna va po‘stinlarimizni jon-jon deb tutqazardik. Yo‘tal bizga hujum boshlagan, erkagu ayollar birday kasalmand, kechasi surunkasiga yo‘talib chiqishar, ovchilarimiz o‘rmonga chiqiboq qorga qon tupurishardi. Goh unimiz, goh bunimizning bo‘g‘zimizdan qon kelar, oqibat ko‘pchilik jon taslim qilardi. Tug‘ilish keskin kamaygan, dunyoga kelgan chaqaloqlar ham dardchil edi. Kelgindilar biz hali duch kelmagan boshqa tushunarsiz xastaliklarni olib keldilar. Keyinchalik bilishimcha, bu kasalliklar chechak va qizamiq deb atalarkan – biz kasalliklar "sharofati" bilan kuzda uvildirig‘ini tashlagandan so‘ng yashashining hojati qolmagan baliq kabi halok bo‘lardik.

Eng achinarlisi, oq tanlilar o‘lim lashkarini boshlab kelishardi, barcha udumlari ajal yoqasiga yetaklardi, nafaslari o‘lim olovini purkar, o‘zlarini esa jin ham urmasdi. Ularda viski, tamaki, kalta yungli itlar bilan birga chechak, qizamiq, yo‘tal ham bor; ular oq tanli va ular qahraton, bo‘rondan zir titrashadi; qurollari ham ahmoqona: paydar-pay olti marta o‘q uzadimi-ey. Butun boshli kasalliklariga qaramay ular et olib, kuchayaverishadi, qo‘llari hamma yoqqa yetadi, barchani ezg‘ilab-toptaydilar. Ayollari esa sumbatidan noziknihol ko‘rinsa-da, aslida sabotlidirlar – alpkelbat erkaklarni dunyoga keltirishardi. Demak, noziktabiatlilik, kasallik, zaiflik kuch-qudrat va hukmronlik qobig‘iga o‘ralar ekan. Oq tanlilar yo iloh, yo iblis – bunisini bilmayman. Oqbaliq qabilasidan bo‘lgan men, Imberdek chol, nimaniyam bilardim? Faqat bir narsani bilamanki, bu jahongashta oq tanlilarni tushunib bo‘lmaydi.

Yuqorida aytganimdek, o‘rmonda qushlar ovozi tinib qoldi. Tan olish kerak – kelgandilar quroli uzoqdagini urib tushiradi, biroq otishga hech vaqo bo‘lmasa, quroldan ne naf? Bolaligimda bug‘ular har tepalikda uchrar, sanog‘i-da hisobsiz edi. Endi esa o‘n kunlab tepalik oshsang ham birorta bug‘uni uchratmaysan.

Shunday qilib, men, Imber Oqbaliq qabilasining tanazzulini, Pelli qabilasining halokatini, umuman o‘lkaning barcha qavm-qabilasini tugab bitayotganini ko‘rib, uzoq o‘y-xayolot dunyosida kezdim. Shomon va dono keksalarimiz bilan musohaba qildim. Odamlar shovqin-suroni o‘ylashimga halal bermasin uchun o‘rmon ichkarisiga kirib ketdim, me’damga og‘irlik qilmasligi va ko‘z-qulog‘imni zaiflashtirmasligi uchun go‘shtdan voz kechdim. Uyquni unutib, o‘rmonda uzoq vaqt o‘tirdim, ko‘zlarim ishora kutar, quloqlarim barchasini bartaraf qilishga imkon beruvchi so‘zni ilib olishga shay edi. Tunlari shamol nola qilayotgan, yomg‘ir ko‘z yosh to‘kayotgan bir paytda daryo yoqasiga yolg‘iz chiqdim. Allaqachonlar rixlatga ravona bo‘lgan dono keksalar va shomonlar sharpasini uchratib, ulardan maslahat olish niyatida edim.

Alaloqibat sharpalar ko‘rindi – kalta yungli jirkanch itlar – va nima qilmoq kerakligini darhol angladim. Ovulga qaytib jangchilarimizga shunday dedim: "Oq tanlilar – juda ulkan qabiladirlar. O‘z yerlarida yemak qolmagach, bizning zaminimizga ko‘z olaytirishmoqda. Ular tufayli zaiflashib, halok bo‘lmoqdamiz. Ular yeb-to‘ymas yuqodirlar. Agarki, biz tirik qolmoqchi ekanmiz, itlariga qanday chora qo‘llagan bo‘lsak, o‘zlariga ham shuni qo‘llashimiz darkor".

Men kurashishni taklif qildim. Oqbaliqliklar menga quloq berishdi, biroq birortasi mard bo‘lib o‘rtaga chiqmadi. Yigitlarimiz yuraksizlik qilishdi, lekin lom-mim demay o‘tirgan chollarning ko‘zida uchqunni payqadim. Kechqurun, ovul uyquga ketgach, yashirincha qariyalarni o‘rmonga chaqirdim. Uzoq fikr almashib, bir to‘xtamga keldik. Zaminimiz erkin nafas olgan yoshlik onlarimizni, shod va farovon kunlarimizni yodga oldik. Bir-birimizni og‘a-ini deb atadik, sir-rozimizni fosh etmaslikka hamda tuprog‘imizni yovuz kelgindilardan tozalashga qasamyod etdik. Endi ravshanki, bular axmoqlikdan boshqasi emasdi, ammo o‘sha damlar bizlar, Oqbaliq qabilasining qariyalari buni qayoqdanam bilardik?

Ularga namuna bo‘lish va ruhlantirish uchun birinchi bo‘lib o‘zim qotillikka qo‘l urdim. Yukon qirg‘og‘iga pisib berkindim-da, oq tanlilar kanoesini kutib turdim. Qayiqda ikki kishi o‘tirardi. O‘rnimdan turib qo‘limni ko‘tardim. Ular qirg‘oq tomon suzishdi. Qayiq burnida o‘tirgan kishi nima gapligini bilish uchun boshini ko‘targani zamon qo‘limdagi paykon uchib borib haligining bo‘g‘ziga qadaldi. Ikkinchisi, qayiq quyrug‘idagisi, qurolini olishga ham ulgurmadi – nayzamni gardaniga sanchib qo‘ydim.

"Bu boshlanishi, – dedim qasoskor birodarlarimga. – Biz hali barcha qabilalarning barcha qariyalarini, keyinroq yuragida o‘ti bo‘lgan yigitlarini ham birlashtiramiz. Ana unda ishimiz jadallashib ketadi".

Keyin haligi ikki murdani daryoga tashladik. Kanoeni esa – kanoe eng yaxshi qayiqlardan edi – ichidagi buyumlari bilan yoqib yubordik. Lekin avval buyumlarni ko‘zdan kechirdik. Teri xaltalarini pichoq bilan yirtib ko‘rganimizda ichi to‘la sening o‘qiganlaringga o‘xshagan, o Xaukan, belgilar bilan qoplangan qog‘ozlar edi; chandon urinsak-da, belgilarni tushunmadik. Endi esa aqlim kirib, ularni tushuna olaman: bu, sen aytgandek – bani basharning so‘zlari…

Xaukan kanoedagi ikki oq tanlining o‘limini arang tarjima qilib ulgurdiki, zalda g‘o‘ng‘ir-g‘o‘ng‘ir boshlandi.

– Bu to‘qson birinchi yili g‘oyib bo‘lgan pochta-ku! – kimningdir ovozi yangradi. – Uni Piter Jeyms va Dileni olib ketishayotgandi. Ikkovini so‘nggi marta La-Barj ko‘lida Mettyuz ko‘rgandi.

Klerk barchasini shosha-pisha yozarkan, Shimol tarixiga yangi bob qo‘shilardi.

– Bu yog‘i oz qoldi, – so‘zini davom ettirdi Imber. – Nimaiki karomat ko‘rsatgan bo‘lsak, barchasi qog‘ozga tushirilgan. Biz qariyalar o‘sha paytda nima qilayotganimizni bilmasdik. Biz faqat o‘ldirardik; biz ustomonlarcha o‘ldirardik. Negaki yashab o‘tgan yillarimiz o‘z ishimizni shoshmasdan bitirishga o‘rgatgan edi. Bir kuni oq tanlilar huzurimizda paydo bo‘lishdi. Ular bizga g‘azab-la tikilib, haqoratli so‘zlar yog‘dirishdi. Oltita o‘spirinimizni qo‘liga kishan solib, olib ketishdi. O‘shanda tushunib yetdikki, biz yanada makkorona va ko‘proq o‘ldirishimiz kerak. Biz daryo bo‘ylab yuqori va quyiga, begona o‘lkalarga tarqaldik. Bunday tavakkalchilik uchun otning kallasidek yurak bo‘lishi talab qilinardi. Qarib-qartayib qo‘rquvni yuraklarimizdan o‘chirib tashlagan bo‘lsak-da, uzoq va begona yurtlar oldida hadiksirashimiz tabiiy edi.

Shu tarzda jinoyatlarimizni amalga oshirardik – shoshmasdan, ayyorona. Biz Chilkutda ham, Deltada ham, dovonda ham, qirg‘oqlarda ham – qaerda bo‘lmasin, oq tanlining manzilgohi uchrasa yoxud so‘zmoq solgan bo‘lsa, bir odamning hayotiga zomin bo‘lardik. Ha, oq tanlilar qirilardi, lekin bundan nima naf ko‘rdik? Ular tog‘ ortidan tushib kelishar, kun sayin ko‘payib borishardi, biz chollarning esa, aksincha, safimiz kamayib borardi. Yodimda, Bug‘u Dovonida bir oq tanli qo‘nalg‘a qurib joylashdi. U pakanagina edi. Uyqudaligida uch nafar qotil-chollar hujum qildi. Ertasi kuni uch qariyaning jasadiga duch keldim. Oq tanli esa hali ham nafas olar, o‘limi oldidan, hatto meni la’natlashga ham irodasi yetgandi.

Bor gap shu. Bugun bir oqsoqolning umri poyoniga yetadi, ertaga boshqasining. Ba’zan talay vaqt o‘tib o‘zimiznikilarning vafoti haqida eshitib qolardik. O‘zga qabila chollari quyonyurak edilar, bizga madad berishni o‘zlariga ep ko‘rishmadi. Shunday qilib, qariyalar birin-ketin to‘kila boshladik – birgina men qoldim. Men kim, Imber, Oqbaliq qabilasidanman. Otam Otsbaok bahodir jangchi edi. Oqbaliq qabilasi tugab bitdi. Men ushbu qabilaning so‘nggi vakiliman. Erkak va ayollar o‘z maskanlarini tark etishdi – kimdir Pelli qabilasiga, kimdir Losos qabilasiga, aksariyati oq tanlilar yurtiga gumdon bo‘lishdi. Men anchayin qarib qoldim, juda ham charchadim. Qonunga qarshi behuda kuch sarfladim. Sen haqsan, Xaukan – men bu yerlarga Qonun izlab keldim.

– Sen chinakamiga tentaksan, o Imber, – yakun yasaganday dedi Xaukan.

Biroq Imber xayolot olamiga sho‘ng‘ib, quloqlari tom bitgandi. Keng manglayli sudya ham chuqur o‘yga tolgandi: ko‘z o‘ngidan sovut kiygan, qonun o‘rnatuvchi hamda boshqa xalqlar taqdirini belgilovchi butun boshli elati savlat to‘kib o‘tdi. Bu sudya janoblari o‘z elatining qorong‘u o‘rmonlar va sokin dengiz sayhonliklari uzra arg‘uvon shu’lalar ila bosh ko‘targan o‘tmishining subhini ko‘z oldiga keltirdi. U tantanavor ravishda yog‘du sochayotgan kunduz bilan almashib, tepaliklar osha qonga to‘yingan qum misol soya tashlab, tun ortiga yugurgilayotgan shafaqni ko‘rdi… Va shularning barchasi ortida adolat tarozisi, qaysiki Uning nomi ila ish ko‘radigan yoxud Uning zalvori ostida jon taslim etuvchi haqir inson zotidan-da qudratliroq, qaysiki yuragi shafqat tilayotgan hakamning o‘zidan-da kuchliroq, mutlaq va yovuz Qonun qad ko‘tardi.

Ruschadan Saidjalol Saidmurodov tarjimasi

Jek London

OQ SUKUNAT

(hikoya)

— Karmen yana ikki kun sudralishgayam yaramaydi.

Meyson muz parchasini tuflab tashlarkan, sho‘rlik jonivorga bepisand qarab qo‘ydi. Keyin itning panjalari orasida qotib qolgan muz bo‘laklarini tishi bilan tozalay boshladi.

— Jimjimador laqabli qancha itlarga duch kelgan¬man, odatda ular hech narsaga yaramaydilar, — u o‘z ishini tugatib, itni nariga itardi. — Ular zaiflashadilar va oxir oqibat harom qotadilar. Sen oddiygina Kasyar, Sivash, Xaski laqabli itlar bilan qandaydir ko‘ngil¬sizlik yuz berganini sira eshitganmisan? Hech qachon! Shukumga bir qaragin...

Ancha uzoqlashib qolgan ko‘ppak birdan o‘qday uchib egasiga sapchidi va baquvvat tishlari bilan Meysonning bo‘g‘ziga chang solmoqchi bo‘ldi.

— Xayolingga nima keldi, a?

Boshiga qamchi dastasi bilan tushirilgan qattiq zarba itni qorga qulatdi. U bezovta qaltirar, so‘yloq tishlari orasidan sarg‘imtil so‘lak tomchilar edi.

— Shuning uchun ham Shukumga qara deyapman-da, u xato qilmaydi. Garov boylashim mumkin, bir haftaga qolmay u Karmenni holdan toydiradi.

— Men bo‘lsam, — so‘zlandi Meylmyut Kid muzlab qolgan non bo‘lagini  gulxan ustida aylantirar ekan, — garov o‘ynaymanki, manzilga yetib bormasimizdan burun Shukumni so‘yib yeymiz. Sen bunga nima deysan, Ruf?

Hindu ayol qahvani sovutish uchun idishga muz bo‘lagini tashlar ekan, avval Meylmyut  Kidga, so‘ng eriga qaradi. So‘ngra itlarga nazar soldi, biroq lom-mim demadi. Negaki, vaziyat shundoq ham ma’lum edi. Qarshilarida boshqa yo‘l qolmagandi. Ular yana ikki yuz mil yo‘l bosishlari kerak. Ovqatlari  ko‘pi bilan olti kunga yetadi. Itlarga esa beradigan yegulikning o‘zi yo‘q...

Ikki ovchi va ayol gulxanga yaqin o‘tirib nochorlarga xos tarzda nonushta qila boshlashdi. Itlarni chanadan bo‘shatishmadi, bu shunchaki qisqa muddatli tanaffus edi, jonivorlar odamlar og‘zidagi  har bir luqmani adovat bilan kuzatishardi.

— Ertadan boshlab nonushta ham yo‘q, — dedi Meylmyut Kid. — Keyin itlardan ko‘z uzmaslik kerak. Ular bizga bo‘ysunmay qo‘yishdi. E’tiborsiz bo‘lsak, payt  poylab tashlanib qolishlari hech gap emas.

— Men esa bir paytlar uslubchilar tashkilotini boshqarib, yakshanba maktablarida dars berganman.

Nima uchundir bu mavzuda so‘z ochgan Meyson mokasinalarini1 tomosha qilganicha o‘yga cho‘mgandi. Ruf unga qahva uzatib, xayollar changalidan ozod etdi.

— Xudoga shukr, hozircha bizda choy bor. Men hovlimizda, Tennessida, choyning qanday o‘sishini ko‘rganman. Ayni paytda issiqqina jo‘xori noni uchun nimalarni bermasdim-a? Qayg‘urma, Ruf, yana  ozgina qoldi, shundan so‘ng ochlikdan qutulasan, mokasina kiyib yurishga ham hojat qolmaydi.

Bu so‘zlardan keyin ayol ortiq xo‘rsinmay qo‘ydi. Ko‘zlarida oq tanli xo‘jayiniga bo‘lgan muhabbat uchqunlari  porlay boshladi.  Meyson u  duch kelgan birinchi oq tanli odam, unga  ayol siymosida qandaydir yoqimsiz hayvonni emas, o‘zgacha bir xilqatni ko‘rish ham mumkinligini anglatgan birinchi erkak edi.

— Ha, Ruf, — eri ikkovlarigina tushunadigan tilda davom etdi, — tez orada biz bu yerlardan qutu¬lamiz, oq tanli kishining qayig‘iga o‘tirib olamiz-da, Sho‘r suv bo‘ylab suzib ketamiz. Ha, bu yoqimsiz, ayqirgan suv — misoli suvdan bunyod bo‘lgan tog‘lar gohi yuqoriga, goh pastga siljiyotgandek tuyuladi. Bu suv behudud, unda uzoq suzishga to‘g‘ri keladi! O‘n uyqulik, yigirma, yo‘q, qirq uyqulik yo‘l, — aniq hisoblash uchun Meyson kunlarni barmog‘ida sanardi, — hamma vaqt suvni, yoqimsiz suvni ko‘rasan. Keyin katta dunyoga yetib boramiz, odamlar ko‘p, yozgi botqoq pashshalari singari hamma teng. Kulbalar shu qadar balandki, — o‘n, yo‘q, yigirmata qarag‘ayni ustma-ust qo‘ygandek!. Eh-he!

U so‘z topolmay jimib qoldi. Va shafqat so‘ragandek Meylmyut Kidga boqdi. So‘ng hafsala bilan yigirmata qarag‘ayni qanday qilib ustma-ust joylashtirish mumkinligini qo‘llarida ko‘rsata boshladi. Meylmyut Kid istehzoli kuldi, Rufning ko‘zlari hayrat va baxtdan chaqnab turardi. Ayol erim hazillashyapti deb o‘ylagan  va bu iltifot sho‘rlik ayol qalbini to‘lqinlantirayotgan edi.

— Keyin esa qutiga o‘tirib olamiz va... jo‘nab keta¬miz. — Meyson so‘zlariga izoh bergan kabi bo‘sh krujkani havoga otdi va chaqqonlik bilan ilib olib qichqirdi:— Mana,  bir zumda yetib keldik! Ey, ulug‘ shomonlar! Sen Fort — Yukonda yurasan, men Arktik -Sitida bo‘laman. Oramiz yigirma besh uyqulik yo‘l. O‘rtamizda uzun arqon, men arqonning bir  uchidan ushlab olib, senga gapiraman: "Allo, Ruf, qalaysan?" Sen javob berasan: "Senmisan, erginam?" Men  "Ha" deyman. Sen yana gapirasan: "Non pishirolmayapman, soda qolmabdi ." Shunda men javob beraman: "Qaznoqni qaragin, un qopining orqasida turgan edi. Xayr". Sen qaznoqqa borasan va keragicha soda olasan. Va bu paytda sen Fort Yukonda, men esa Arktik-Sitida bo‘lamiz. Shomonlar shunday qudratli!

Ruf  bu sehrli ertakni tinglab, shunday samimiy jilmaydiki, erkaklar kulaverib dumalab qolishdi. Bir -birlarini g‘ajishga urinayotgan itlarning shovqini olisdagi mo‘’jizakor o‘lka haqidagi hikoyani bo‘lib qo‘ygan edi. Ular itlarni ajratishga urinayotganlarida ayol chanalarni birlashtirishga ulgurgan, yo‘lga tushish uchun hamma narsa shay edi.

Meyson qamchini epchillik bilan sermadi, itlar sekin harakatga tushib arqonni torta boshlagach aylan¬tirgich tayoqni mahkamlaladi.Shu tarzda  muzga  yopishib qolgan chanalar joyidan qo‘zg‘ala boshladi. Ruf ikkinchi chana bilan erining  ortidan borar, Meylmyut Kid  esa unga yordamlashgan  ko‘yi saf oxirida harakat¬lanar edi.

Ho‘kizni ham bir zarb bilan  o‘rnidan qo‘zg‘atishga qodir bo‘lgan bu baquvvat va shafqatsiz  odam  itlarni qamchilamas, ularni qo‘lidan kelgancha avaylashga urinardi, bu esa Shimol sayohatchilarining odatlariga mos kelmasdi. Bir safar Meylmyut Kid  bechora jonivor¬larning ahvoliga qarab, hatto yig‘lab yubordi.

— Qani, olg‘a, oqsoqlar! — ming‘irlab qo‘ydi u og‘ir chanalarni qo‘zg‘atish uchun  qilingan  behuda urinish¬lardan so‘ng.

Nihoyat uning bardoshi munosib taqdirlandi, og‘riqdan biroz itoatkor bo‘lib qolgan itlar o‘z safdoshlarini quvib yetish uchun harakatga tushdilar.

Suhbat tindi. Mashaqqatli safar yo‘li bunga imkon bermas edi. Shimol bo‘ylab yurish—og‘ir, halokatli mehnat. Bunda faqat orsizlarcha sukut saqlab yo‘l qiyinchiliklarga dosh bergan yoki o‘zi uchun yangi so‘qmoqni kashf eta olgan insongina baxtlidir.

Dunyoda  yangi yo‘l ochish kabi odamni holdan toydiradigan yumush bo‘lmasa kerak .Keng, to‘qima chang‘ilar har qadamda  yemiriladi, oyoqlar tizzagacha qorga botadi. Ana undan so‘ng oyoqni ehtiyotkorlik bilan sug‘urib olish zarur. Tik yo‘ldan dyuymning arzimas bo‘lagicha chetga chiqish ham kulfat keltiradi. Negaki hali chananing yuqori qismi qordan forig‘ bo‘lmagan. Bu holda oldinga bir qadam tashlaysan  va  eng kamida yarim yard chuqurlikdagi ikkinchi oyog‘ingni ko‘tarishga urina boshlaysan. Birinchi bo‘lib yo‘l ochayotgan odam esa, hatto shungacha chang‘ilarini bir-biriga urib olmagan  va xiyonatkor qorga ishonib bor bo‘yi bilan qulamagan bo‘lsa-da,yuz yarddan keyinoq holdan toyib yiqiladi.

Bunda kun bo‘yi biror marta itlar oyog‘i ostida qolmagan odamgina toza vijdon va g‘urur bilan uyqu qopiga kirishga loyiq edi.  Buyuk Shimol so‘qmog‘i bo‘ylab yigirma besh uyqulik yo‘l bosgan kishiga esa hatto Ilohlar ham havas qilishardi.

Kun shomga tutashdi. Oq sukunat zalvoridan ezilgan yo‘lovchilar tushkun va jim tarzda yo‘l ocha boshladilar. Tabiatda insonga o‘zining foniy ekanini anglatishning turli usullari mavjud: suv sathining beto‘xtov ko‘tarilib-pasayishi, bo‘ron vahshati, qo‘rqinchli yer silkinishlari, osmon artelleriyasining vahmali guldiraklari. Biroq  eng kuchlisi, eng qayg‘ulisi — Oq sukunat va uning beparvoligidir. Qimirlagan jon ko‘rinmaydi. Havo sayqal berilgan mis kabi tiniq, bunda hatto ojiz shivirlagan ovoz ham shakkoklik  bo‘lib tuyuladi va inson hatto o‘z tovushidan ham qo‘rqadi.

Tiriklikning bu yagona zarrasi, o‘lik dunyoning xayoliy sahrosi  bo‘ylab harakat qilarkan, o‘zining bor- yo‘g‘i ojiz bir qurt ekanini anglaydi va o‘z jasoratidan qo‘rquvga tushadi. Bunda o‘z-o‘zidan tushuniksiz fikrlar tug‘iladi. Tiriklik sirlari o‘z ma’nosini izlaydi. Inson shuurini  O‘lim, Yaratguvchi va Yorug‘ Dunyo qarshisidagi qo‘rquv hissi, ayni paytda—tirilish umidi, hayot va umriboqiylik qayg‘usi, zanjirband ongning behuda urinishlari ishg‘ol qiladi! Demak, inson qachonlardir  o‘z Yaratuvchisi bilan yuzma-yuz qoladi .

Kun shomga tutashdi. Bu yerda daryo o‘zani keskin burilgan edi, Meyson muyulishni kesib o‘tish uchun chanasini tor burunga tomon boshladi. Biroq itlar qancha urinmasin, tepalikka ko‘tarila olishmasdi. Ruf va Meylmyut Kidning bor kuchlari bilan itarishlariga qaramay, chanalar nuqul ortga sirpanib ketardi. Yana bir alamli urinish...Badbaxt, ochlikdan sillasi qurigan jonivorlar so‘nggi kuchlari bilan tortildilar. Beto‘xtov urinishlardan so‘ng  chanalar qirg‘oqqa chiqib oldi.  Lekin kutilmaganda yo‘lboshchi it o‘ng tomonga tortib ketdi, chana esa Meysonning chang‘ilariga borib urildi. Natija juda qayg‘uli edi. Meysonning oyog‘i chiqib ketdi, arava qayishiga o‘ralashib qolgan itlardan biri qorga quladi, chanalar esa xomutlarni ergashtirganicha pastga sir¬panib borar edi.

Qars! Qurs! Qamchi ovozi eshitildi, kaltakning ko‘pi yiqilib qolgan itning chekiga tushdi.

— Bo‘ldi qil, Meyson! — oraga tushdi Meylmyut Kid. — Bechora shusiz ham jon beray deb turibdi. To‘xtab tur, hozir menikilarni qo‘shamiz.

Meyson u gapirib olguncha kutib turdi, — uzun qamchi aybdor it atrofida o‘ralib aylana hosil qilgandi.Bu  Karmen edi.U  shikoyat qilgansimon angil¬ladi, qorga yotib oldi, so‘ng qiyinchilik bilan yonboshiga ag‘darildi.

Bu yo‘lovchilar uchun og‘ir, mashaqqatli daqiqa edi: it jon beryapti, ikki do‘st o‘zaro janjallashmoqda. Ruf ularga navbati bilan yalingansimon boqardi. Biroq ko‘zlarida achchiq ta’na aks etib tursa-da, Meylmyut Kid o‘zini vazmin tutar, itning oldida cho‘kkalab olganicha qayishlarni kesar edi. Yo‘lorvchilardan hech biri og‘iz ochmadi. Chanalarni birlashtirishdi.Ular tepalikka chiqib olishgan edi. Yana yo‘lga tushishdi.

Karmen so‘nggi kuchini to‘plagan ko‘yi eng  orqada sudralardi. Hozircha it yurishga layoqatli bo‘lsa, uni otib tashlashmaydi, unda hayot uchun oxirgi imkoniyat qoladi; u ham bo‘lsa qo‘nimgohga yetib kelish, bu yerda esa ehtimol odamlar los ovlashar...

O‘z qilmishidan pushaymon, biroq qaysarligi bois buni tan olishni istamayotgan Meyson oldinda borar va yuz berajak xatar haqida o‘ylamasdi. Ular qalin butazorni oralab pastqamlikka yetib kelishdi. Yon tomonda, ellik futcha narida keksa qarag‘ay qad rostlab turardi. U bir asrdan buyon shu yerda turar va taqdir bir asrdan buyon unga, bir paytning o‘zida Meysonga ham kutilmagan intiho hozirlayotgan  edi.

Meyson mokasinasining bo‘shashib qolgan iplari¬ni bog‘lash uchun bir muddat to‘xtadi. Chanalar harakati tindi, itlar jimgina qor ustiga cho‘zildilar. Tevarakda mudhish jimjitlik hukmron, qor qoplagan o‘rmon uzra jon asari sezilmasdi. Sovuq va sukunat yurakni muzlatar va bir zum tabiatning titroq shivirlarini bo‘g‘ib qo‘yardi.

Birdan havoga xo‘rsingansimon sas taraldi. Ular avvaliga buni eshitishmadi, lekin tez orada bu sas ruhsiz sahrodagi harakat nishonasi ekanini ilg‘ab qolishdi. Mana, yillarning cheksiz jabru sitamlari va qor zalvori ostida bukilgan ulkan daraxt o‘zining hayot fojeasidagi so‘nggi rolini o‘ynadi. Meyson qasir-qusur ovozlarini eshitdi, yon tomonga sakramoqchi bo‘ldi, biroq qaddini rostlashga ham ulgurmadi — yelkasiga zarb bilan urilgan daraxt  butun tanasini bosib tushdi.

Kutilmagan xatar, oniy ajal — Meylmyut Kid ularning har ikkisi bilan ham tez-tez to‘qnashardi! Daraxtning igna barglari hali qimirlab turar, u esa ayolga ko‘rsatma berib, do‘stiga yordamga yetib kelishga ulgurgan edi. Hindu ayol ham hushdan ketib yiqilmadi yoxud o‘zining oq tanli opa-singillari singari besamar ko‘z yoshlarini to‘kmadi. Meylmyut Kidning ilk so‘zlarini eshitgandayoq,  erining ingrashiga quloq tutgan holda tanasining butun og‘irligini tayanch moslama vazifa¬sini bajaruvchi tayoq ustiga tashladi. Meylmyut Kid esa bolta bilan daraxtni chopa boshladi. Daraxtning muzlagan tanasiga urilgan po‘lat quvnoq jarangladi, Meylmyut Kidning zo‘riqqan, og‘ir nafasi bolta zarbasi bilan birga eshitilardi.

Nihoyat  Kid yaqindagina inson shaklida bo‘lgan ayanchli qoldiqlarni qor ustiga qo‘ydi. Biroq ayolning yuzidagi unsiz motamsarolik va uning nadomatu umid¬vor¬likka to‘lgan ko‘zlari do‘stining qiynali¬shlari¬dan ko‘ra dahshatliroq edi. Bir necha so‘z aytildi xolos. Shimol aholisi so‘zning behudaligi va hamma vaqt harakatda bo‘lishning tengsiz qiymatini boshqalardan oldinroq anglashadi.

Naq oltmish besh daraja sovuqda insonning qor ustida uzoq yotishi mumkin emas. Ular chanaga bog‘langan arqonlarni kesib olishdi, sho‘rlik Meysonni hayvon terisiga o‘rab, shox-shabbalardan yasalgan to‘shak ustiga yotqizishdi. Gulxan alanga oldi. Yoqilg‘i uchun o‘sha, baxtsizlikka sabab bo‘lgan daraxt ishlatildi. Gulxan tepasiga ibtidoiy usulda parda o‘rnatildi: dag‘al kanop mato bo‘lagini issiqlikni yaxshi ushlab turishi va pastga qaytarishi uchun tarang tortib bog‘lashdi. Bu fizikani tabiatning o‘zidan o‘rgangan odamlargagina xos bo‘lgan usul edi.

O‘lim to‘shagida yotib ko‘rmaganlar uning chorlovini tez ilg‘ashadi. Meysonning butun tanasi shikastlangan edi. Bu bir qarashdayoq ma’lum edi: o‘ng qo‘li, beli va umurtqasi singan, oyoqlari ishdan chiqqandi, ichki a’zolarining ezilgani ham ehtimoldan yiroq emasdi. Har zamonda ingrab qo‘yishigina bechoraning hali tirik ekanidan darak berardi.

Hech qanday umid yo‘q edi, biror narsa qila olmas¬dilar. Beshafqat tun sekin yaqinlashmoqda edi. Ruf uni o‘z millatiga xos tarzda sokin bir tushkunlik ila qarshilar, Meylmyut Kidning bug‘doyrang yuzidagi ajinlar esa ko‘paygan edi. Mohiyatan olib qaraganda, eng oz jabr ko‘rgan odam Meyson edi. U allaqachon  xayolan Sharqiy Tennessida, Buyuk Tumanli tog‘larda yurar va o‘z bolaligini qaytadan yashayotgan edi. Quloqlariga allaqachon unutilgan janubiy shaharning ta’sirchan ohanglari eshitilardi.U alahlar, ko‘lda cho‘milgani, yenot oviga borgani, tarvuz o‘g‘irlash uchun yelib-yugurganlari haqida gapirar edi. Bu ovozlar Rufga tushuniksiz alahsirash bo‘lib tuyular, biroq Kid hammasini anglab turar, Meysonning har bir so‘zi uning yuragini ezardi — bu tuyg‘uni uzoq yillar hamma narsadan mosuvolikda yashagan, har lahzada tsivili¬zatsiyaning chorlovini eshitib turgan insongina his qilishi mumkin.

O‘lim bo‘sag‘asidagi odam tong payti hushiga keldi, Meylmyut Kid esa uning pichirlashlariga yaqinroqdan quloq solish uchun engashdi:

— Eslaysanmi, biz Tananda qanday uchrashgan edik. Bu yilgi shovush davrida2 shu voqeaga ham to‘rt yil bo‘ladi... O‘sha kezlari men Rufni unchalik sevmasdim, u shunchaki yoqimtoygina edi... Shuning uchun  unga maftun bo‘ldim. Keyinchalik esa butunlay bog‘lanib qoldim. U yaxshi rafiqa edi, og‘ir damlarda  hamisha yonimda bo‘lardi. Bu esa bizning ishimizda juda muhim, o‘zing bilasan, bu borada unga teng keladigani yo‘q... Eslaysanmi, u Bug‘i shoxi qoyasiga qanday suzib kelgan, suv yuzasiga beto‘xtov urilayotgan o‘q yomg‘iri ostidan  bizni qanday qutqargan edi? Nuklukaytodagi ocharchilikni-chi? U muz ustida qanday yugurardi, bizga xabar yetkazish uchun qanchalar shoshilar edi-ya? Ha, Ruf menga ba’zi ayollardan yaxshiroq rafiqa bo‘ldi. Sen mening oldin ham uylanganimni bilarmiding? Senga bu haqda aytmovmidim? Ha, shtatlarda, hali uyda ekanimda, oilali inson bo‘lishga urinib ko‘rganman. Bu yerlarga kelib qolishimning sababi ham shunda. Axir men birinchi rafiqam  bilan birga ulg‘aygan edim. Unga ajralish imkonini berish uchun ham jo‘nab ketdim. U istaganiga erishdi.

Ruf boshqa masala. Men bu yerdagi ishlarimni bitirib, kelgusi yili u bilan birga jo‘nab ketmoqchi edim. Biroq endi bu haqda co‘zlashga kech bo‘ldi. Rufni orqaga, o‘z qabilasiga jo‘natib yuborma, Kid. U yerda unga juda og‘ir bo‘ladi. O‘ylab ko‘r, to‘rt yilga yaqin vaqt ichida biz bilan loviya, dudlangan go‘sht, non va quritilgan mevalarni yeb yashasayu, keyin yana baliq va bug‘u go‘shtiga moslashgan hayot tarziga qaytsa! Anchayin yengil turmush tarzi borligi haqida bilish, unga ko‘nikish, keyin esa eskicha hayotiga qaytish juda og‘ir bo‘ladi. Unga g‘amxo‘rlik qil, Kid... Nima uchun senga aytyapman... ey yo‘q... axir sen hamma vaqt  ayollardan  uzoqroq yurasan. Men haligacha bu yerlarga nega kelib qolganingni bilmayman. Unga rahming kelsin, uni Shtatlarga iloji boricha tezroq jo‘natib yubor. Biroq vatanini sog‘insa,  qaytishiga yordam ber.

Farzand... U bizni yanada yaqinlashtiradi, Kid. Umid qilaman-ki, u o‘g‘il bo‘ladi. Bir o‘ylab ko‘rgin-a, Kid. U mening pushti kamarimdan yaraladigan jon. Uning bu yerlarda qolishi mumkin emas. Agar qiz bola bo‘lsa... yo‘q, bunday bo‘lishi mumkinmas. Menga tegishli terilarni sot. Ular uchun anchagina pul olishing mumkin. Tashkilot¬da ham ulushim bor. Ishlarimizni yo‘lga qo‘y. Umid qilamanki, bizning talabnomamiz o‘zini oqlaydi. Bolamga yaxshi ta’lim ber, eng muhimi, Kid, u hech qachon bu yerlarga qaytmasin. Bu joylar oq tanli odam uchun emas.

Mening qo‘shig‘im tugadi, Kid. Baxtli tasodif holatida ham uch yoki to‘rt kun qoldi xolos.Sizlar ketishingiz kerak. Siz olg‘a ketishingiz shart! Yodingda tut, ular mening rafiqam va o‘g‘lim... Ey Xudoyim, faqat o‘g‘il bo‘lsin! Yonimda qolmanglar. Men jo‘nab ketishin¬gizni buyuraman. Jon berayotgan odamga quloq solinglar!

— Menga uch kun muhlat ber, — o‘tindi Meylmyut Kid. — Balki ahvoling biroz o‘nglanar, axir hammasi qanday tugashi hozircha noma’lum-ku!

— Yo‘q.

— Faqat uch kun.

— Ketinglar.

— Ikki kun.

— Ular mening rafiqam va o‘g‘lim, Kid.

— Bir kun.

— Yo‘q! Buyuraman!

— Jillaqursa bir kun muhlat ber.Biz bir amallab ovqat topamiz. Balki men los ovlarman.

— Yo‘q! Xo‘p, mayli... bir kun, ortiq bir daqiqa ham so‘rama. Ha, yana Kid, yolg‘izlikda jon berishimga yo‘l qo‘yma. Birgina o‘q, faqat bir martagina tepkini bosish kifoya. Tushundingmi? Buni yodingda tut. Eslab qol! Mening zurriyodim, men uni ko‘rolmayman... Rufni yonimga chaqir. Men u bilan xayrlashmoqchiman. Unga o‘g‘limiz haqida o‘ylashi kerakligini, jon berishimni kutib o‘tirmasligini aytaman. U sen bilan birga ketishga ko‘nmaydiganlar toyifasidan emas. Alvido, do‘stim, alvido! Kid, to‘xta... boyagi joyni chuqurroq qazish kerak, uqdingmi? Men u yerda har safar qirq tsentdan to‘plab qo‘yardim. Yana bir narsa, Kid...

Meylmyut Kid  jon berayotgan, g‘ururini jilov¬lagan insonning so‘nggi iqrorlarini ilg‘ab olishga urindi:

— Meni kechir... nima uchunligini bilasan-a. Karmen uchun!

Ko‘z yoshi to‘kayotgan ayolni erining yonida qoldirgan Meylmyut Kid parkasini3 egniga ilib, chang‘ilarini kiydi va miltig‘ini yelkalagan ko‘yi o‘rmon ichkarisiga kirib ketdi. Bu uning beshafqat Shimol bilan birinchi to‘qnashuvi emasdi, biroq hech qachon uning zimmasiga bu qadar mashaqqatli yumush yuklanmagan edi. Umuman olganda, bu oddiy arifmetika edi: uch umr bittasiga, ya’ni o‘limi muqarrariga qarshi. Biroq Meylmyut Kid ikkilanmoqda edi. Uni Meyson bilan besh yillik do‘stlik rishtasi bog‘lab turardi. Ular qidiruvlar va qarorgohlarda, so‘qmoqlar va daryo bo‘ylab qilingan safarlarda, ovda, ochlik paytlarida, toshqin mahali yelkama-elka turib qarshi olingan o‘lim xavfi chog‘ida ham birga  edilar.  Munosabatlari shunchalik mustahkam ediki, Ruf oralarida paydo bo‘lgan ilk kundanoq u qalbida ayolga nisbatan g‘alati rashk hissini tuygan edi. Endi esa bu munosabatni o‘z qo‘llari bilan uzishi lozim.

U samodan unga bitta, birgina losni jo‘natishni  o‘tina  boshladi. Biroq  hayvon mamlakatni tark etganga o‘xshardi. Meylmyut Kid kechqurun holdan toyganicha quruq qo‘l va yuragidagi og‘ir yuk  bilan qaytib keldi. Itlarning quloqni batang qiladigan darajadagi vovullashi va Rufning chinqirgan ovozi uni tezroq yurishga undar edi.

Meylmyut Kid  qo‘nimgohga yetib kelganida, hindu ayol atrofida  irillayotgan to‘daning hujumini bolta bilan qaytarayotgandi. Itlar, xo‘jayinlarining temir qonunini buzib, ovqat zahirasiga tashlangan edilar. Kid miltiq qo‘ndog‘i bilan o‘qtalganicha yordamga shoshildi, shu on tabiiy tanlanishning qadimiy fojeasi o‘zining ibtidoiy shafqatsizligi ila namoyon bo‘ldi. Miltiq va bolta navbati bilan ko‘tarilib tushar, goh mo‘ljalga tegib, goh tegmasdi. Itlar to‘lg‘anib o‘zlarini har tomonga tashlashar, ko‘zlarida g‘azab o‘ti yonar, irjaygan jag‘lari orasidan so‘lak tomchilar edi. Inson va hayvon hukmronlik uchun jazava bilan kurashar edi. Ko‘p o‘tmay, mag‘lub bo‘lgan itlar yaralarini yalagan ko‘yi yulduzlarga arz etgansimon uvlab gulxan yonidan uzoqlashishdi.

Qoqbaliq zahirasi  talon-taroj qilingan edi, oldindagi ikki yuz  chaqirimdan oshiq yo‘l uchun besh funtga yetar-etmas un qolgandi. Ruf eri yoniga qaytdi, Meylmyut Kid esa boshi bolta  zarbidan majaqlangan itlardan birini halollab, hali sovib ulgurmagan go‘shtni bo‘laklay boshladi. Keyin go‘sht bo‘laklarini ishonchli joyga berkitdi, teri va ichak-chavoqlarni esa o‘ldirilgan itning sobiq do‘stlari oldiga tashladi.

Tongni  yangi tashvishlar bilan  qarshi oldilar. Ochlik changaliga tushgan itlar bir-birlarini g‘aji¬shardi. Bu vahshiy to‘da kutilmaganda hali ham hayotga intilayotgan Karmen ustiga tashlandi. Bu safar qamchining ayovsiz zarbalari ham naf bermadi. Har safar qamchi ko‘tarilganida, itlar angillagancha yerga qapishib olishardi. Biroq to‘da tarqalganda Karmendan  na bir bo‘lak teri va na suyak qolgandi.

Meylmyut Kid yana xayolan Tennessida yurgan, uzuq-yuluq so‘zlari bilan hamroqlarini nelargadir undayotgan Meysonning alahlashlariga quloq tutgancha ishga kirishib ketdi.

Yaqinginalarida qarag‘aylar qad rostlab turardi, Meylmyut Kid ishini tezda tugalladi. Ruf uning ovqat zahirasini rosomax4 va itlardan saqlovchi ibtidoiy yukxona yasashini kuzatib o‘tirar edi. U ikkita daraxtning shoxini yergacha egiltirdi va bug‘u terisidan eshilgan arqon bilan bir-biriga mahkam bog‘ladi. So‘ngra, itlarni qamchi bilan bo‘ysundirib, aravaga qo‘shdi. Unga bechora Meyson o‘rab qo‘yilgan teridan bo‘lak hamma narsani joylashtirdi. Meylmyut Kid do‘stining tanasini arqon bilan tang‘idi, arqonning boshqa  uchini esa qarag‘ayning tepa shoxiga bog‘lab qo‘ydi. Zarur bo‘lgan paytda pichoqni bir marta sermashning  o‘zi kifoya edi. Qarag‘aylar lahzada qad rostlab Meysonning tanasini balandga ko‘tarar edilar.

Ruf itoatkorona tarzda erining so‘nggi tilagiga quloq tutar, sho‘rlik ayolni itoatga o‘rgatishning hojati yo‘q edi. U hali qizaloqlik chog‘idayoq erkak kishi oldida, butun tiriklik hukmdori qarshisida ta’zim qilar edi. Ruf eridan  so‘nggi bor bo‘sa olayotgan paytda Kid uni yupatishni lozim ko‘rmadi. Bu odat uning xalqiga begona edi. Keyin esa ayolni oldindagi chanaga boshlab keldi va chang‘ilarini kiyib olishiga  ko‘maklashib yubordi. Ruf so‘qir odam singari ixtiyorsiz tarzda yo‘g‘on xoda ustiga joylashdi, qamchini sermab itlarni  haydaganicha yo‘lga tushdi. Shundan so‘ng Kid hamon behush yotgan Meyson oldiga qaytdi. Ruf allaqachon ko‘zdan g‘oyib bo‘lgan, u esa gulxan yonida do‘stining o‘limini kutar va ajalning tezroq kelishini so‘rab iltijo qilardi.

Oq sukunat ichra alamli o‘ylar bilan yolg‘iz qolmoq  oson emas. Zulumot sokinligi muruvvatli, u go‘yo insonni ko‘z ilg‘amas hissiyotlar ila ilitib himoya qilayotganga o‘xshaydi. Biroq po‘lat tusli osmon ostida beparvo yastanib yotgan Oq sukunat sovuq va shafqatsiz edi.

Oradan ikki soat vaqt o‘tdi hamki, Meyson hamon tirik edi. Kun yarmida, hali ufqda quyosh ko‘rinmay turib osmon yorishdi, biroq tez orada atrof yana qorong‘ulikka burkandi! Meylmyut Kid og‘ir majburiyat yuki ostida Meysonning tepasiga kelib chor tomonga alangladi. Oq sukunat uni tahqirlayotganga, ustidan ayovsiz kulayotganga o‘xshardi. Uning yuragini qo‘rquv hissi chulg‘adi...

Lahza o‘tmay qisqa o‘q ovozi yangradi. Meyson  yuksakka, o‘zining samoviy qabristoniga ko‘tarildi. Meylmyut Kid esa itlarni jon-jahdi bilan qamchilagan ko‘yi qorli sahro uzra yelib ketdi.  

Rus tilidan Gulnoz Mo’minova tarjimasi

Jek London

HAYOTGA   MUHABBAT

(hikoya)

Ular oqsoqlanib soyga tomon tushib borardilar. Hamrohlardan biri, oldinda borayotgani toshloq yerda qoqilib gandiraklab ketdi. Ikkalasi ham charchab holdan toygan va tishini-tishlariga qo’yib taqdirga tan berganliklari yuzlaridan ko’rinib turardi — bu uzoq vaqt chekkan qiyinchiliklari oqibati edi. Orqalaridagi qayish bilan tortib bog’langan og’ir yuklari yelkalarini ezardi. Ikkalasida ham bittadan miltiq. Ikkalasi ham bukchayib ko’zlarini yerdan uzmay borardilar.

— Qani endi yashirib qo’ygan joyimizdagi o’qlardan hozir ikkitaginasi bo’lsa, — deb qo’ydi ulardan biri.

Azbaroyi madorsizlikdan ovozi zaif chiqdi. U judabehafsalalik bilan gapirardi. Toshlarga urilib, ko’piklanib oqayotgan sutdek oppoq suvga endi oyoq bosgan sherigi esa unga hech narsa deb javob bermadi.

Ikkinchisi ham sherigi orqasidan suvga tushdi. Suv muzdek sovuq bo’lishiga qaramay ular oyoq kiyimlarini yechmadilar. Suv shu qadar sovuq ediki, oyoqlari barmoqlarigacha uvishib qoldi. Ba'zi joylarda suv tizzadan kelardi. Shunda suv shi-tob bilan urganda, ular o’zlarini tutohnay, gandiraklab ketardilar.

Orqada kelayotgan yo’lovchi silliq toshga tiyg’anib ketib, yiqilishiga oz qoldi, og’riqdan qattiq ixrab yubordi, ammo yiqilmadi. Boshi aylandi, shekilh, munkib ketib, xuddi havodan madad so’raganday, bo’sh qo’lini oldinga cho’zdi. o’zini o’nglab oldi-da, oldinga qadam bosdi, lekin yana toyib ketib, yiqilishiga sal qoldi. Shundan keyin, to’xtab o’z sherigiga qarab qo’ydi: sherigi esa orqasiga ham qaramay, hamon oldinga qarab ketmoqda edi.

Orqada qolgan bir narsani o’ylagandek birpas qimirlamay turdi, keyin:

—    Menga qara, Bill, oyog’imni chiqarib oldim, shekilli! — deb qichqirdi.

Bill oyoqlarini sudrab, sutdek oppoq suvdan kechib borardi. U orqasiga biror marta ham qayrilib qaramadi. Sherigi uning orqasidan qarab turardi. Uning yuzi avvalgidek hech narsani ifoda qilmasa-da, ko’zlarida yaralangan bug’u singari chuqur qayg’u ifodasi aks etdi.

Mana Bill qarshi qirg’oqqa o’tib oldi-da, kalovlanib yurib ketdi. Suvning o’rtasida turgan hamrohi undan ko’zini olmay qarab turdi. Uning lablari shu qadar titrar ediki, o’siq sariq mo’ylovi uchib-uchib ketardi. U tilining uchi bilan qovjiragan lablarini bir yalab oldi-da:

—    Bill! — deb qichqirdi.

Bu falokatga yo’liqqan odamning jon achchig’idagi qichqirig’i edi, ammo Bill qayrilib ham qaramadi. Ketib qolgan sherigining orqasidan uzoq vaqt qarab turdi: sherigi lapanglab, oqsoqlanib, qoqinib-suqilib, tepalikda ko’ringan egri-bugri chiziqlar tomon asta-sekin ko’tarilib borardi. Bill to tepalikni oshib, ko’zdan g’oyib bo’lguncha, sherigi orqasidan qarab turdi. Shundan keyin u tarafdan ko’zini uzdi-da, Bill ketgandan keyin yolg’iz o’zi qolgan yerni bir-bir ko’zdan kechirib chiqdi.

U butun og’irligini bir oyog’iga sohb turib, soatini oldi, soat to’rt edi. So’nggi ikki hafta ichida u hisobni yo’qotib qo’ydi: iyulning oxiri yoki avgustning boshlari bo’lganligi sababli quyosh shimol-g’arbda bo’lishi kerak edi. U janub tomonga qaradi. Mana shu ko’rimsiz tepalik orqasida, allaqayerdadir, Katta Ayiq ko’h bor, xuddi o’sha tomonda Kanada sahrosidan mudhish Shimoliy Qutb doirasi o’tadi, deb o’ylab qo’ydi. U turgan soy Kappermayn daryosining irmog’i, Kappermayn esa shimol tomonga oqib, Koronatsiya ko’rfaziga, Shimoliy Muz dengiziga quyiladi. Uning o’zi u yerlarga hech qachon bormagan, lekin buning hammasini Gudzon ko’rfazi kompaniyasining kartasida ko’rgan edi.

U o’zi yolg’iz qolgan joyini yana bir marta ko’zdan kechirdi. Tevarak-atrof jimjit, ko’rimsiz edi. Na daraxt, na buta, na o’t-o’lan ko’rinadi — poyonsiz va dahshath sahrodan boshqa hech narsa yo’q. Uning ko’zlarida qo’rquv ifodalari ko’rindi.

—    Bill! — deb pichirladi. — Bill! — deb takrorladi u yana ketidan. Poyonsiz sahro go’yo qudratli kuchi bilan bosayotganday, o’zining mudhish sokinligi bilan ezayotganday bo’ldi: u loyqalanib oqayotgan soy o’rtasida cho’qqayib o’tirib qoldi. U xuddi bezgak tutayotgandek qaltirab ketdi, shu payt miltig’i shalp etib suvga tushdi. Bu uni o’ziga keltirdi. U qo’rquvni yengib, es-hushini yig’di, keyin qo’lini suvga tiqib, piypasladi-da, miltig’ini topdi. So’ng mayib oyog’iga og’irlik kamroq tushsin deb, yukni chap yelkasiga oldi-da, og’riqdan basharasini burishtirib, juda ehtiyothk bilan asta-sekin qirg’oqqa tomon yurdi.

U to’xtamay yuraverdi. Og’riqqa sira parvo qilmay, Bill oshib o’tgan tepalik ustiga shosha-pisha dadil chiqaverdi. Tepalikka chiqib qarasa, vodiyda hech kim ko’rinmadi. Uni yana qo’rquv bosdi, keyin qo’rquvni yengib, qopini chap yelkasiga yana ham ko’proq surib, oqsoqlanib-oqsoqlanib pastga tusha boshladi.

Vodiyning pastligi chalchiqzor bo’lib, chimliq jiqqa suv edi. U har qadam bosganda suv sachrar, nam chimliqdan oyog’ini har ko’targanda, shalop-shulip etgan tovush chiqardi. U Billning izidan yurishga intilib, ko’loblarni aylanib o’tar yoki chimliqlarda xuddi orol singari cho’qqayib turgan toshlar ustidan borardi.

U yolg’iz qolgan bo’lsa ham yo’Idan adashmadi. Yana bir oz yurgandan keyin atrofini pastakkina, nimjon, quruq pixta va archalar o’rab olgan kiclikina Titchinichili ko’Iiga yetib borishini bilardi, bu ko’lning nomi mahalliy tilda «Kichik og’ochlar o’Ucasi» degan ma'noni anglatardi. Shu ko’lga bir ariq kelib quyiladi, suvi ham loyqa emas. Ariq bo’ylarida qamish o’sadi. Buni u yaxshi eslaydi — lekin u yerda daraxt yo’q. Shu yerdan g’arbga tomon boshqa bir ariq oqadi, shu ariq yoqalab u Diz daryosiga qadar boradi. Xuddi o’sha yerda to’nkarib, ustiga tosh bostirib qo’yilgan qayiqni topadi. U qayiqning ostida miltiq o’qi, qarmoq, qarmoq iplari, kichik bir to’r, umuman, ovqat topish uchun zarur bo’lgan narsalarning hammasi yashirib qo’yilgan. Bundan tashqari, o’sha yerda oz bo’lsa ham un, bir parcha go’sht, loviya ham bor.

Bill uni o’sha yerda kutib turadi, keyin ikkisi Diz daryosi bUan Katta Ayiq ko’liga boradUar, undan keyin ko’Idan o’tib janubga, to Makkenzi daryosiga yetib olguncha, janubga qarab boraveradUar. Janubga, hamma vaqt janubga qarab boraveradilar, qish esa ularni quvib boradi. Tez oqar soy va jUg’alar muz bUan qoplanadi, sovuq tushadi, ularesajanubga, Gudzon ko’rfazidagi faktoriyalardan biriga yetib oladilar, u tomonlarda baland-baland azamat daraxtlar o’sadi va oziq-ovqat ham istagancha topUadi.

Zo’rg’a sudralib borayotgan yo’lovchi mana shular haqida o’ylar edi. Lekin yurish qanchalik og’ir bo’lmasin, Bill uni yolg’iz tashlab ketmaydi, degan fikrga ishonish undan ham qiyin edi. Bill hech shubhasiz uni narsalar yashirUgan joyda kutib o’tiradi. U shunday deb o’ylashi kerak, aks holda bundan keyin kurashni davom ettirishning hech hojati yo’q — unda oyoqni cho’zish-u, o’lib qo’ya qolishdan boshqa iloj yo’q. Quyoshning xira gardishi shimoli g’arb tomonga sekin-asta yashirinayotgan qishdan qochib, janub tomonga qo’yiladigan har qadamini bir necha bor hisoblab chiqdi. U narsalar yashirilgan joydagi va Gudzon kompaniyasining omboridagi oziq-ovqat zapasini qayta-qayta o’z xayolidan kechirdi. Ikki kundan beri u hech narsa yegani yo’q, lekin undan ilgari ham to’yib ovqat yemagan edi. U tez-tez egilib, rangsiz botqoq mevalarini uzib og’ziga solar va chaynab yutib borardi. Mevalar juda sersuv, suvi ichiga ketib, og’zida faqat taxir va qattiq urug’largina qolardi. Bu mevalar qorin to’yg’izmasligini u bilardi, shunday bo’lsa ham ularni sabr bilan chaynar, chunki umid achchiq haqiqat hilan hisoblashishini istamas edi.

Soat to’qqizlarda u oyog’ining katta barmog’ini o’tkir tosh qirrasiga urib oldi. Charchoq va darmonsizlikdan gandiraklab, yiqilib tushdi, Bir yonboshiga ag’nab, anchagacha qimirlamay yotdi. Bir ozdan keyin orqasidagi qop qayishini yelkasidan chiqarib, ixrab-ixrab o’tirib oldi. Hali uncha qorong’i tushganicha yo’q edi, g’ira-shirada toshlar orasini paypaslab, quruq xas-cho’p yig’a boshladi. Bir tutam xas-cho’p yig’ib, o’t yoqdi, keyin kotelokka suv solib, burqsib yonayotgan o’tga qo’ydi.

U qopini ochib hammadan burun gugurtlarni sanab ko’rdi. Hammasi bo’lib oltmish yetti dona gugurt cho’pi bor edi. U yanglishgan bo’lmay, deb gugurt cho’pini uch marta sanab chiqdi. Gugurtni uch bo’lakka ajratib, har bir bo’lagini bir qog’ozga o’radi. Bir bo’lagini bo’sh hamyonga solib qo’ydi, ikkinchisini ohori to’kilgan shapkasining astariga tiqdi, uchinchisini esa ko’kragiga yashirib qo’ydi. Shundan keyin uni birdan qo’rquv bosdi: uch bo’lak gugurtni yana qaytadan ochib sanab ko’rdi. Gugurt cho’plari avvalgidek oltmish yetti dona edi.

Oyoq kiyimini o’tga tutib quritdi, mokasini julduri chiqib ketgan, odeyaldan tikilgan paypoqlari teshik, oyoqlari bo’lsa qontalash bo’lib ketgandi. To’pig’i shishib, xuddi tizzasidek yo’g’on bo’lib ketgandi. U odeyallardan bittasining chetidan uzun qilib yirtib oldi-da, to’pig’ini mahkam siqib bog’ladi. Keyin yana bir necha parcha yirtib, mokasini va paypoq o’rnini bosar deb, oyog’iga aylantirib o’radi-da, qaynagan suvdan ichib oldi, soatni buradi, so’ng odeyalga o’ranib yotdi.

U dong qotib uxladi. Yarim tunga borib qorong’i tushdi, lekin bu uzoqqa cho’zilmadi. Sharq-shimoldan quyosh ko’tarildi, to’g’rirog’i, o’sha tomondan tong yorisha boshladi, chunki quyosh yuzini quyuq tuman qoplagan edi. Soat oltida u chalqancha holda uyqusidan uyg’ondi, kulrang osmonga qaradi va och qolganini sezdi. Tirsagiga suyanib, qaddini ko’targan edi, qulog’iga qattiq pishqirgan tovush eshitildi. Qarasa, unga hushyorlik va qiziqish bilan bir bug’u qarab turibdi. Bug’u undan ellik qadamcha narida turardi. Shu ondayoq tovada jizillab qovurilayotgan bug’u go’shtining hidi dimog’iga urilgandek, o’zi go’sht mazasini totgandek bo’ldi. Beixtiyor o’qi yo’q miltig’ini olib o’qtaldi, tepkisini bosib yubordi. Bug’u cho’chib bir chekkaga tashlandi va tuyoqlarini tapillatib qochib ketdi.

U so’kinib, miltig’ini uloqtirib tashladi, ixrab-ixrab o’rnidan turishga urinib ko’rdi, ancha uringandan keyin zo’rg’a turib oldi. Bo’g’inlari xuddi zanglab qolgandek edi, qaddini rostlash yoki bukish juda mashaqqatli edi. Nihoyat u oyoqqa bosgandan keyin ham odamga o’xshab tik turib olish uchun rosa bir minutcha urindi.

U chog’roq bir tepalik ustiga chiqib, atrofga nazar tashladi. Bo’z rang chimliq dengizdan boshqa hech narsa — na daraxt, na biron buta — hech narsa ko’rinmasdi. Osmon bo’z rangda edi. Quyosh na nur sochadi, na yilt etgan shuiasini ko’rsatadi. U, shimol qayoqda ekanini, kecha kechquran bu yerga qaysi tomondan kelganini esiay olmadi. Lekin u yo’ldan adashmagan edi. Buni u yaxshi bilardi. U tezda Kichik og’ochlar o’lkasiga yetib oladi. U o’lka shu yaqin orada, chap tomonda bo’lishi kerak, ehtimol xuddi mana shu ko’rinib turgan tepalikning narigi tomonidadir.

U tepalikdan qaytib tushib, yo’lga otlandi. Tugunini tugdi, uch bo’lak qilib yashirgan gugurtlari turibdimi, yo’qmi, deb paypaslab ko’rdi, lekin sanab o’tirmadi. U bug’uning terisidan tikilgan xaltachaga qarab turib, xayol surib qoldi. Xalta uncha katta emas, ichidagi narsalari bilan bir hovuch kelardi. Lekin og’irligi o’n besh qadoq bo’lib, boshqa yukning og’irligidan qolishmasdi, — uni mana shu tashvishga solardi. U xaltani bir tomonga surib qo’yib, boshqa narsalarni o’ray boshladi. Keyin xaltachaga qaradi-da, uni shartta qo’liga oldi, xuddi sahro uning qo’lidan oltinni tortib olayotgandek, atrofga xo’mrayib qaradi. Yana o’rnidan turib yo’lga tushganda, boshqa narsalar qatori xaltacha ham uning orqasida edi.

U chapga burildi. Ahyon-ahyonda to’xtar va botqoq mevalaridan terib yer edi. Uning oyog’i butunlay qotib qoldi, o’zi borgan sari kuchliroq oqsar, lekin oyoq og’rig’i qornidagi og’riqqa qaraganda hech gap emasdi. Ochlik azobi uni ko’proq qiynar, qornidagi og’riq esa unga ich-ichdan azob berardi. Endi u Kichik og’ochlar o’lkasiga yetib olish uchun qaysi tomonga yurishni bilmasdi. Mevalar uni ochlik azobidan qutqarolmas, til va tanglaylarini lovullatib achitardi. Kichikroq bir soylikka yetib borganda, toshlar orasidan qanotlarini qoqib, qirqirlashib bir to’p oq kaklik ko’tarildi. U kakliklarga qarab tosh otdi, lekin tegizolmadi. Keyin u yukini yerga qo’yib, xuddi chumchuq poylagan mushukdek, kakliklarning orqasidan pusib-o’rmalab bora boshladi. Shimi o’tkir tosh qirralarga tegib yirtiiib ketdi, tizzalaridan oqqan qon qonli iz qoldirib borardi. Lekin ochlik azobi shu qadar kuchli ediki, u boshqa hech qanday og’riqni sezmasdi. U chalchiqzor chimliqlar ustidan o’rmalab borar, kiyimlari shalabbo boiib ketgan, badani sovuqdan dir-dir titrardi-yu, lekin u faqat ovqat haqida o’ylar, boshqa hech narsani sezmasdi. Atrofidan ha deganda par etib uchib ketayotgan kakliklarning qir-qiri endi uni masxara qilayotgandek tuyildi. U kakliklarni so’kib qo’ydi-da, ularga qarab qichqirmoqqa boshladi.

Bir gal u kaklikka juda yaqin kelib qoldi, qush chamasi uxlab yotgan bo’lsa kerak. U qush toshlar orasidagi uyasidan pariliab uchib chiqmaguncha, odam uni ko’rmadi. Kakiik bexosdan parillab chiqib qolganiga qaramay, odam changal soldi. Qoiida qushning uchta pati qoldi. U uchib ketayotgan qush orqasidan uzoq qarab turdi, kaklik go’yo uning boshiga katta halokat keltirgandek, odam ko’nglida qushga nisbatan  cheksiz nafrat uyg’ondi. Keyin orqasiga qaytib, yukini ko’tarib

oldi.

Choshgohda u bir botqoqqa yetib keldi, bu yerda ov ko’proq edi. Xuddi unga o’chakishganday, oldidan yigirmatacha bug’u o’tib ketdi, ular shunday yaqindan o’tdiki, miltiq bilan bemalol otib olsa bo’lardi. Bug’ularni quvlagisi keldi, quvlasa ushlab olishigajuda ishonardi. Uning oldindan kakliktishlagan bir qora tulki ham o’tib ketdi. U qichqirib yubordi. Shunday qattiq qichqirdiki, cho’chib ketgan tulki o’zini bir chetga urdi, ammo kaklikni og’zidan tushirmadi.

Kechqurun u qamishlar orasidan oppoq ohakdek loyqalanib oqayotgan ariqcha yoqalab borardi. Bir qamishning ostidan mahkam ushlab, xuddi piyozga o’xshagan bir narsani sug’urib oldi. Qamishning tomiri yumshoq bo’hb, chaynaganda qars-qars ovoz chiqarar edi. Lekin mazasi taxir, xuddi chalchiqzor mevasiga o’xshagan sersuv bo’lib, och qorirmi to’yg’izmasdi. U yukini yerga tashladi-da, xuddi kavsh qaytarayotgan molga o’xshab kavshana-kavshana qamishlar orasidan o’rmalab ketdi. U.juda charchagan, bir oz orom olgisi, yotib uxlagisi kelardi, lekin Kichik og’ochlar o’lkasiga yetib olish orzusi, undan ham zo’rroq bo’lgan ochlik azobi unga tinchlik bermasdi. U bunday uzoq shimolda qilrt va qurbaqa bo’lmasligini btlsa ham, chuqurchalardan qurbaqa axtarar, oyoqlari bilan yerni titkilab, qurt qidirar edi.

U har bir ko’lmakni sinchiklab qaradi. Nihoyat qosh qorayganda, bir chuqurda bittagina baliq suzib yurganini ko’rib qoldi. U qo’hni yelkasigacha suvga tiqdi. Lekin baliqcha qo’lidan sirg’alib chiqib ketdi. U baliqni ikki qo’llab tutmoqchi bo’lib suvni loyqalatib yubordi. Esi-dardi baliq bilan bo’lib, hayajondan suvga tushib ketdi, beligacha suvga botdi. Suvni shunday loyqalatib yubordiki, baliqni ko’rib bo’lmay qoldi. Shundan keyin u suvning tinishini kutib turdi.

U yana baliqni tutish bilan ovora bo’ldi, suvni yana loyqalatib yubordi. Ortiq kutishga toqati qoimadi. Yukka qo’shib bog’langan paqirchani oldi-da, chuqurdagi suvni chetga olib to’ka boshladi. Avvaliga u zo’r berib ishladi, usti-boshi shalabbo bo’lib ketdi, shoshganidan suvni chuqurga shunday yaqin to’kar ediki, suv yana qaytib chuqurga oqib tushardi. So’ngra u qo’lining titrashi va yuragining qattiq urishiga qaramay, xotirjam ishlashga qaror berdi. Yarim soatdan keyin chuqurchada bir hovuch ham suv qolmadi. Biroqbaliqyo’qbo’libqolgandi. Uningko’zitoshlar orasidagi bir yoriqqa tushdi. Baliq shu yoriqdan katta bir chuqurga o’tib ketibdi, u chuqurda suv shu qadar ko’p ediki, uning suvini bir kecha-yu bir kunduzda ham tamom qilib bo’lmasdi. Yoriq borligini ilgari bilganida, hammadan buran uni tosh bilan berkitib qo’ygan bo’lardi, shunda baliq uning qo’lidan qochib qutulolmasdi.

Odam chalchiq yerga o’tdi-da, alamiga chidayolmay yig’lab yubordi. Boshda sekin-sekin yig’ladi. Keyin atrofni o’rab olgan shafqatsiz cho’lni uyg’otmoqchi bo’lganidek ovozinfng boricha ho’ngrab yig’layverdi. A'zoyi badani titrab, uzoq yig’Iadi.

U o’t yoqdi. Qaynagan suvdan ancha ichib, bir oz isidi, yotish uchun tosh ustiga kechagidek joy qildi. Yotishdan avval gugurtning ho’l, quruqligini tekshirib ko’rdi va soatini burab qo’ydi. Odeyal ho’l va muzdek edi. Og’riqdan oyoqlari o’tday yonar, lekin u faqat ochlik azobini sezar edi, xolos. Kechasi har xil ziyofatlar, mehmondorchiliklar va dasturxonga tortilgan turli noz-ne'matlarni tushida ko’rib chiqdi.

U sovuq qotib uyg’ondi, tobi qochgandi. Quyosh ko’rinmasdi. Yer-u ko’kning bo’zrang tusi yana ham quyuq-lashgan, qattiq shamol esar, birinchi qor tepaliklarni oppoq libosga burkagan edi. U o’t yoqib suv qaynatguncha havo yana ham quyuqlashgandek, yana ham sovuqlashgandek tuyuldi. Laylak qor yog’a boshlagan edi. Qor avvaliga yerga tushishi bilan eriyverdi, lekin bora-bora ko’payib, yer betini qoplab oldi-da, quruq xas-cho’plarni ho’l qilib, o’tni o’chirdi.

Bu unga yukini orqasiga ko’tarib, boshi oqqan tomonga qarab yo’lga chiqish uchun signal bo’ldi. U endi Kichik og’ochlar o’lkasi haqida ham, Bill haqida ham, Diz daryosi sohilida qayiq ostiga yashirilgan narsalar haqida ham o’ylamasdi. Uning xayoliga ovqatdan bo’lak narsa kelmasdi. Ochlik uni aqldan ozdirdi. U qayoqqa ketayotganini ham o’ylamay qo’ydi. Unga endi ikki dunyo bir qadam bo’lib qolgandi. Ishqilib tekis yerda yursa bo’lgani edi. Yo’lda ketarkan, u mazasi achchiq bir o’simlik topdi, giyohdan qancha topsa, hammasini yedi. Lekin bu giyoh juda oz ekan, u yerga yoyihb o’sganidan, qor tagida qolgan edi.

Shu kecha u o’t yoqmadi, suv ham qaynatmadi, odeyal ichiga kirib oldi-da, ochligicha yotib qoldi. Qor asta-sekin sovuq yomg’irga aylandi. Yuziga yomg’ir tomchilari tushayotganini sezib tez-tez uyqusidan uyg’onardi. Tong otib, yana quyoshsiz, bulutli kun boshiandi. Yomg’ir tingan. U endi ochlik to’g’risida o’ylamay qo’ygandi. Qorni sal-pal og’rirdi xolos, ammo bu og’riq unga unchalik azob bermasdi. Uning fikri bir oz ravshanlashdi. Endi u yana Kichik og’ochlar o’lkasi haqida, Diz daryosi bo’yiga yashirib qo’ygan narsalar haqida o’ylay boshladi.

U yirtiq odeyaldan qolgan qismini yana uzunasiga yirtib, shilinib qontalash bo’lib ketgan oyog’ini bog’ladi, chiqqan to’pig’ining lattasini yangiladi-da, yana yo’lga tushishga hozirlandi. Yukni ko’tarib olishdan oldin bug’u terisidan tikilgan xaltaga uzoq tikilib turdi-yu, yana xaltani o’zi bilan olib ketdi.

Yomg’ir qorni eritib yuborgandi, tepachalarning cho’q-qilarigina oqarib turardi. Quyosh ko’rinib qoldi, bundan foydalanib yo’lovchi dunyoning to’rt tomonini belgilab oldi, yo’ldan adashganligi aniq bo’ldi. So’nggi kunlarda chap tomonga ko’proq ketib qolgan bo’lsa kerak, endi u to’g’ri yo’lga tushib olish uchun o’ng tomonga qarab yura boshladi.

Ochlik azobi unga kor qilmay qolgan edi-yu, lekin u o’zining holdan ketganini sezdi. Dam olgani tez-tez to’xtar, yerdan meva terar va qamishlarni tomiri bilan sug’urib olardi. Uning tili qaqrab, shishib ketdi. Og’zida ham achchiq va bemaza ta'm bor edi. Hammadan ko’proq uni yuragi bezovta qilardi. U bir necha qadam bosmasdan, yuragi duk-duk urib ketar, qinidan chiqib ketay deb dukkillab ura boshlardi-da, nafasi bo’g’ilib, boshi aylanar, o’zidan ketib qolay derdi.

Tush paytida u katta bir chuqurda ikkita tanga baliq suzib yurganini ko’rib qoldi. Chuqurning suvini quritib bo’lmasdi. Lekin u o’zini ancha bosib olgandi, paqirchasi bilan baliqlarni tutib oldi. Baliqlar jimjiloqdek-jimjiloqdek kichkina edi. Lekin uning uncha ovqat yegisi yo’q edi. Qorin og’rig’i ancha pasaygandi. U, baliqlarni xomligicha og’ziga solib, hafsala bilan chaynay boshladi. Ishtahasi bo’lmasa ham, ovqat yeyishga o’zini majbur qildi, chunki yashamoq uchun ovqat yeyish zarurligini yaxshi bilardi.

Kechqurun u yana uchta tanga baliq tutdi, ikkitasini yeb, uchinchisini ertalabga olib qo’ydi. Quyosh onda-sonda uchrab turgan xashaklarni quritgandi, u suv qaynatib ichib, bir oz isidi. o’sha kuni u o’n mildan ortiq yo’l bosolmadi. Ertasiga yuragi qattiq urib, besh milga yaqin yo’lni bosib o’tdi. Qorni ortiq og’rimay qo’ydi. Endi u notanish yerlardan borardi, bug’ular tez-tez uchrar, hatto bo’rilar ham ko’rinib qolardi. Uning qulog’iga ularning uvillagani tez-tez chalinardi. Bir marta u pusib yo’lni kesib o’tayotgan uchta bo’rini ko’rib qoldi.

Yana tun kirdi. Tongda u bir oz o’ziga kelib, xaltaning qayishini yechdi-da, ichidagi oltinni yerga to’kdi. Oltinni bab-baravar ikki qismga bo’ldi. Bir bo’lagini lattaga o’rab, uzoqdan yaxshi ko’rinib turadigan bir tepalikka, toshlar orasiga yashirib qo’ydi. Ikkinchi qismini yana xaltaga solib, og’zini bog’ladi. Keyin u bitta-yu bitta odeyalini yirtib, oyoqlarini o’radi. Lekin u hamon miltig’ini tashlamasdi, chunki Diz daryosi bo’yida yashirib qo’yilgan narsalar orasida patronlar bor, axir.

Bugun hamma yoqni quruq tuman qopladi. Shu kuni u yana ochlik azobini tortdi. Yo’lovchi juda zaiflashib qolgan, tez-tez boshi aylanar, vaqti-vaqti bilan hech narsani ko’rmay qolardi. U endi tez-tez qoqilar, yiqilar edi. Bir marta u kaklik uyasi ustiga yiqilib tushdi. Uyada endigina tuxumni yorib chiqqan kaklik bolalari bor ekan. U shoshib-pishib ularni tiriklayin og’ziga sola boshladi. Kaklik bolalarining suyaklari uning tishlari orasida xuddi tuxum po’stlog’i singari qasirlar edi. Ona kaklik uning tepasida charx aylanib, uchib yurar va achchiq-achcniq faryod qilardi. Odam miltiq qo’ndog’i bilan kaklikni urib tushirmoqchi bo’ldi, lekin qush chap berib qochdi. Keyin u kaklikka tosh ota boshladi, qanotini sindirdi. Kaklik yaralangan qanotini sudrab, bir tomonga qarab qochdi. Odam uning orqasidan quvlashga tushdi.

Kaklik bolalari uning ishtahasini yana ham ochib yubordi. U kalovlanib, oqsoqlanib, goh kaklikka tosh otib bo’g’iq tovush bilan qiyqirar, goh har yiqilganda chidam bilan o’rnidan turib, qovog’ini solib, indamay qadam tashlar edi, boshi aylanganda hushidan ketmaslik uchun ko’zlarini ishqalar edi.

Kaklik orqasidan quvib borayotib, pastlikdagi bir chal-chiqzorga duch keldi. Uning ko’zi ho’l chimliqdagi odam iziga tushdi. Bu izlar uniki emasligi ravshan edi. Billning izlari bo’lsa kerak. Lekin u to’xtab turolmasdi, chunki kaklik tobora undan uzoqlashar edi.

U qushni quvlay berib charchatdi, lekin o’zining ham tinkasi quridi. Kaklik yonboshiga ag’darilib og’ir-og’ir nafas olib yotardi, lekin odam ham o’n qadamcha berida entikib yotar, qushga yetib olishga sira ham madori qolmagandi. Odam bir oz dam oldi, lekin qush ham nafasini rostlagandi. U qo’l uzatish bilan qush tipirlab qochdi. Yana quvishga tushdi. Qosh qorayib, qush ko’zdan g’oyib bo’ldi. Odam juda charchaganligidan madori qurib qoqildi va orqasidagi yuki bilan yiqildi-da, yuzlari shilinib ketdi. U anchagina qimirlamay yotdi, keyin yonboshiga ag’darilib, soatini burab qo’ydi-da, tong otguncha shu holatda yotib qoldi.

Yana tuman bosdi. Odeyalning yarmisi oyoqni o’rashga ketdi. Billning izini u qaytib topolmadi. Endi unga baribir edi. Ochlik uni tinmay olg’a haydardi. Bordi-yu... Bordi-yu, Bill ham adashib qolgan bo’lsa-chi? Tushga borib u juda ham holdan toydi. U yana oltinni ikkiga bo’ldi. Bu gal o’lchab o’tirmay, yarmisini yerga to’kib qo’ya qoldi. Kechga borib, odeyalning yarmini, paqircha va miltiqni olib qolib, oltinning hammasini yerga to’kib tashladi.

Ba'zi bir fikrlar uning miyasini juda chulg’ab olgandi. Tasavvurida miltiqda xuddi bir o’q bordek, u esa buni ko’rmay qolgandek edi. Shu bilan bir vaqtda miltiqda o’q yo’qligini yaxshi bilardi. Lekin bu xom xayol uni sira tinch qo’ymasdi. Pirovardida miltig’ini qarab, o’qning yo’qligiga ishonch hosil qildi. Shunday hafsalasi pir bo’ldiki, go’yo u haqiqatdan ham o’q borligini kutgan edi.

Yarim soat o’tdi. Keyin miyasiga yana o’sha fikr keldi, u bu fikrni miyasidan chiqarib tashlayolmadi-da, o’zini bir oz ovutish uchun miltig’ini yana tekshirib chiqdi. Ahyon-ahyonda miyasi ishlamay qolar, o’zi esa jonsiz narsadek beixtiyor kalovlanib borar edi; g’alati xayollar va bema'ni tasavvurlar uning miyasini qurtday kemirar edi. Lekin u tez o’ziga kelardi, chunki ochlik uni hamma vaqt haqiqatga qaytishga majbur qilardi. Bfr marta uning ko’z oldida shunday bir ajib manzara paydo bo’ldiki, hushidan ketib qolishiga sal qoldi. Uning oldida bir ot turardi. Ot! U ko’zlariga ishonmadi. Ko’z oldi jimirlashib, atrofni tuman bosganday bo’ldi. U zo’r berib ko’zini ishqaladi, ko’z oldi ravshanlanganda qarasa, qarshisida ot emas, kattakon bir targ’il ayiq turibdi. Ayiq unga o’qrayib-o’qrayib qarardi. U miltig’ini yelkasidan oldi-yu, shu ondayoq esini yig’di. Miltiqni qo’yib, munchoq qadalib tikilgan qinidan pichog’ini sug’irdi. Uning oldida go’sht va hayot turardi, Bosh barmog’i bilan pichoqning tig’ini tekshirib ko’rdi. Pichoqning tig’i ham, uchi ham o’tkir edi. U hozir ayiqqa tashlanib, uni o’ldiradi. Lekin uning yuragi xuddi xavfdan ogohlan-tirayotgandek, duk-duk ura boshladi. Keyin birdan yuragi qfnidan chiqar darajada sakrab ketdi; miyasi xuddi iskanjaga olgandek qattiq og’ridi, ko’z oldi qorong’ilashdi.

Hozirgina jo’sh urib turgan botirlik o’rnini qo’rquv egalladi: u shu qadar zaif tortib ketdiki ayiq hujum qilsa, nima bo’ladi? U mumkin qadar haybatliroq bo’lib ko’rinish uchun qaddini rostladi, pichoqni qo’Iiga olib, to’g’ri ayiqning ko’zlariga tikildi. Yirtqich lapanglab oldinga bir qadam bosdi, ikki oyog’ini ko’tarib o’kirib yubordi. Odam qochganda, ayiq uning orqasidan quvgan bo’lardi. Lekin odam qo’rquvni bosib, o’rnidan, qimirlamadi; u ham yirtqich hayvonday dahshat bilan o’kirib yubordi, bu o’kirik qo’rquv ifodasi edi, chunki qo’rquv yashash uchun kurash bilan chambarchas bog’liqdir.

Ayiq undan qo’rqmay tik turgan mana shu sirli maxluqdan hayiqib, o’kirgancha bir tomonga chekindi. Lekin odam o’rnidan qimirlamadi. U xavf o’tib ketguncha qaqqayib turaverdi, keyin xuddi bezgak tutgandek, titrab-qaqshab ho’l chimliqqa yiqildi.

U bir oz o’ziga kelib, qo’rquv ichida yana yo’lga tushdi. U endi ochlikdan o’lishdan emas, balki hayot uchun kurashning so’nggi intilishlari so’nguncha yirtqich hayvonlar panjasida o’hb ketishdan qo’rqardi. Atrofida bo’rilar izg’ib yuribdi.

Bo’rilar ikkita-ikkitadan, uchta-uchtadan bo’lib, tez-tez uning yo’lini kesib o’tishardi. Lekin ular odamga yaqin kelishmasdi. Ular juda ham ko’p emasdi. Bundan tashqari, ular qarshilik ko’rsatmaydigan bug’ularni ovlashga o’rganishgan edi, ikki oyoqli g’alati maxluq esa chang solib qolsa ham, tishlab olsa ham ajab emasdi.

Kechga borib u yerda sochilib yotgan suyaklarni ko’rib qoldi. Bo’rilar xuddi mana shu yerda ovni qo’lga tushirishgan edi. Bir soat ilgari bu bug’ucha sakrab-sakrab, ma'rab yurgandi. Odam top-toza qilib qo’yilgan, yarqiroq qizg’ish suyaklarga qarab turdi. Suyaklarning rangi qizg’ish edi, chunki undagi hayot hali so’nmagandi. Kechqurunga borib, ehtimol, uning taqdiri ham shunday bo’lar. Hayot shunaqa, hayotfievafo va bebaqo. Lekin hayot alam chektiradi, o’limda esa qiynalish yo’q. OTmoq uxlamoqdir, o’lim orom olmoqdir. Bo’lmasa nima uchun u o’lishni istamaydi?

Lekin u uzoq o’ylab o’tirmadi. Ko’p o’tmay u cho’kka tushdi-da, suyaklarni kemira boshladi, suyaklarga qizg’ish tus berib turgan hayotning oxirgi nishonalarini so’rmoqqa tutindi. Go’shtning o’tmishdan qolgan xotira singari bo’lib tuyulgan sezilar-sezilmas mazasi uni o’zini yo’qotar darajada hayajonga soldi Suyakni tishlari orasiga olib, g’ajiy boshladi. Goh suyak sinar, goh uning tishi sinardi. Keyin u suyakni tosh bilan yanchib, ochko’zlik bilan yuta boshladi. Shoshilganidan toshni barmoqlariga urar, ammo qancha hovliqmasin, nima uchun og’riqni sezmayotirman, deb ajablanib qo’yardi.

Qor va yomg’irli kunlar yetib keldi. U endi qachon yotib, qachon yo’lga tushganini eslay olmasdi. Vaqtni surishtirmay, kechasi ham, kunduzi ham yo’l bosdi, yiqilgan yerida dam oldi, undagi so’nayotgan hayot uchquni alangalandi deguncha yana oldinga qarab o’rmaladi. Odam endi hayot uchun kurashmay qo’ydi. Undagi hayotning o’zi o’lishni istamas, shuning uchun ham uni ilgariga haydardi. U ortiq azob chekmasdi. Uning asablari uyushib qoigan, miyasi esa g’alati xayollar, shirin tushlar bilan to’la edi.

U yo’lda borarkan, bitta qo’ymay yig’ishtirib olgan suyaklarni tinmay so’rar va chaynar edi. U ortiq tepaliklarga ko’tarilmas, ariqlarni kechib o’tmasdi, u endi keng vodiydan oqib o’tayotgan anhor yoqalab borardi. Uning ko’ziga xayoliy manzaralar ko’rinardi. Uning tani bilan joni birga borardi-yu, shunday bo’lsa ham, ular bir-birlaridan ajraigandek edi: ularni bir-birlariga bog’lab turgan hayot rishtasi shu qadar rngichka edi.

Bir kuni u yassi tosh ustida yotganida hushi o’ziga keldi. U uzoq vaqtgacha qimirlamay yotdi. Quyosh saxiylik bilan nur sochib, uning ayanchli badanini isitar edi. U ming azob-uqubat biian bir yonbosbiga ag’darildi. Pastda katta sokin bir daryo oqib yotardi. Bu daryo odamga notanish edi: bu uni ajablantirdi. U notanish daryoning oqimini shoshmasdan, sovuqqonlik bilan to ufqqa qadar kuzatdi-da, daryoning uzoqda yarqirab turgan dengizga quyilayotganini ko’rdi. Shunday bo’lsa ham bu narsa uni sira hayajonlantirmadi. «Qiziq, — deb o’yladi u. — Ko’zimga shunday ko’rinyaptimi yoki miyam aynib qoldimikin». Dengiz o’rtasida langar tashlab turgan kemani ko’rganda bu fikrning to’g’ri ekanligiga yana bir bor ishondi. U bir zumga ko’zlarini yumib yana ochdi. Qiziq, o’sha narsalar yana ko’rindi. Bunga ajablanmasa ham bo’lardi.  Miltig’ida patron bo’lmaganidek, mana shu sahroning qoq o’rtasida dengizning ham, kemaning ham bo’lishi mumkin emasligini bilardi u.

Orqadan xirillagan bir tovush eshitildi, bu xo’rsinishmi, yo’talmi — bilib bo’hnas edi. Goy’at zaiilik va karaxtlikni juda sekinlik bilan yengib, u ikkinchi yonboshiga ag’darildi. Yaqinida hech narsa ko’rinmadi. U sabr bilan kuta boshiadi. Yana xirillagan va yo’tal tovushi eshitildi. Yigirma qadamcha narida o’tkir qirrali ikki toshning orqasidan bir bo’rining kulrang boshi ko’rindi. Uning quloqlari boshqa bo’rilarniki singari tik emas, ko’zlari xira va qon quyilgan, boshi solingan. Bo’ri kasal bo’lsa kerak: u tinmay aksa urar va yo’talar edi.

«Hech bo’lmaganda bunisi haqiqatdir» deb o’yladi u va sarob pardasi bilan qoplanmagan, haqiqiy dunyoni ko’rish uchun boshqa yonboshiga ag’darildi. Lekin dengiz hali ham ilgarigidek uzoqda yaltirab turar, kema ham aniq ko’zga chalinardi. Ehtimol, bu rostdan ham haqiqatdir. U ko’zlarini yumib o’ylay boshladi. Pirovardida hamma narsa ayon bo’ldi. U sharq-shimolga qarab yurgan va Diz daryosidan uzoqlashib, Kappirmayn daryosi vodiysiga kelib qolgan. Sokin oqayotgan shu daryo Kappirmayn daryosining xuddi o’zginasi. Yaltirab turgan dengiz Shirnoliy Muz dengizi. Bu kema kit ovchilarining kemasi bo’lib, Makkenzi daryosi dengizga quyiladigan joydan sharq tomonga ancha ketib qolgan. Bu kema Koronatsiya ko’rfazida turibdi. U bir vaqtlar ko’rgan Gudzon ko’rfazi kompamyasining kartasini esladi-yu, shunda bor gap ravshan va tushunarli bo’lib qoldi.

U yerga o’tirib oldi-da, eng zarur ishlar haqida o’ylab ketdi. Oyoqlarini o’rab bog’lagan odeyal parchalari titilib ketganidan oyoqlari shilinib qip-qizil go’sht bo’lib qolgandi. Eng so’nggi odeyalni ham ishlatib bo’lgan. Miltiq bilan pichoq yo’qolgan. Qalpog’i ham tushib qolibdi, qalpoq bilan birga astariga yashirilgan gugurt ham yo’qoigandi, lekin qog’ozga o’rab, hamyoniga yashirib qo’ygan gugurt hali ham turibdi. U soatiga qaradi, soati yurib turar va o’n birni ko’rsatardi. Soatni burab turgan bo’lsa kerak.

U xotirjam, aqli joyida edi. Juda ham holdan toyganiga qaramay, og’riqni sezmas, ovqat yegisi ham kelmasdi. Ovqat haqida o’ylagisi ham keimasdi. U nima qilmasin, hammasini idrok hukmi bilan qilardi. U, shimining pochasidan to tizzasigacha yirtib oldi-da, to’pig’ini o’rab bog’ladi. Chelakchasini nima uchundir tashlamagan edi. Kemaga qarab yo’l sohshdan avval suv qaynatib ichish kerak, — bu safarning juda og’ir bo’lishini u oldindan bilardi.

U juda sekin qimirlar, shol odamdek qaltirar edi. Quruq xashak yig’moqchi bo’ldi-yu, lekin o’rnidan turolmadi. Bir necha marta o’rnidan turishga urinib ko’rdi, bo’lmagach, emaklab ketdi. Bir gal hatto kasal bo'rining oldiga juda yaqin borib qoldi. Bo’ri istar-istamas o’zini chetga oldi va zo’rg’a tilini qimirlatib, tumshug’ini yaladi. Uning tili sog’lom bo’rinikidek qizil emas, kulrang, sarg’ish bo’lib, yelim singari quyuq shilliq bilan qoplangan. Odam qaynagan suvdan ichdi-da, deyarli kuch-quvvatdan qolgan bo’lsa ham, o’rnidan turishga, hatto yurishga ham madori yetishini his qildi. Minut sayin to’xtab dam olardi, bazo’r qadam tashlar, bo’ri ham uning orqasida xuddi shu yo’sinda sudrahb borardi.

Qorong’i tushib, yarqirab turgan dengiz zulmat ichiga g’arq bo’lganda, u oraliqdagi masofa ko’p emas to’rt milga qisqarganini angladi.

Tun bo’yi kasal bo’rining yo’talishi va ba'zan bug’u bolalarining ma'rashi eshitihb turdi. Atrofda hayot qaynamoqda, u kuch-quvvatga to’la, sog’lom hayot. U esa orqasidan kasal bo’ri ergashib kelayotganini, kasal odam avval o’ladi, degan umidda ekanligini tushunar edi. Ertalab turib qarasa, bo’ri unga g’amgin va ochko’zlik biian tikilib turibdi. Bo’ri dumini qisib, xuddi tinkasi qurigan it kabi boshini quyi solib turardi. Bo’ri sovuq shamolda qaltirar, odam xirillagan tovush bilan unga so’z qotganda, tishini tujaytirib, irillar edi.

Ufqdan yorqin quyosh ko’tarildi. Odam choshgohga qadar yiqilib-surilib yaltiroq dengizda turgan kemaga qarab yurdi. Tushdan keyin u bir izga duch keldi. Bu boshqa bir odamning izi bo’lib, u odamning emaklab yurgani bilinib turardi. «Ehtimol bu Billning izidir» deb o’yladi u xotirjam. Unga baribir edi. To’g’risi, u hech narsani sezmay, hech narsadan hayajonlanmay qo’ygan edi. U hatto og’riqni ham sezmasdi. Qorin bilan asablari go’yo mudrab qolgandek. Lekin hali so’nmagan hayot uchquni uni olg’a boshlardi. U juda charchagan, lekin sira o’lgisi kelmas edi. Shuning uchun ham u chalchiqzordan meva terib yer, tanga baliq ovlar, suv qaynatib ichar va olazarak bo’lib kasal bo’rini kuzatar edi.

U o’rmalab o’tgan boshqa odamning izidan borardi. Ko’p o’tmay, o’zidan oldingi odamning manziliga yetib keldi. Ho’l chimliq ustida kemirib tashlangan suyaklar va bo’rining iziga ko’zi tushdi. Yerda xuddi o’zinikiga o’xshash, o’tkir tishlar tortqilab yirtgan bug’u terisidan tikilgan xalta yotardi. Bunday og’ir yukni ko’tarishga madori keimasa ham kuchsiz barmoqlari bilan qopni yerdan ko’tarib oldi. Bill oltinlarini so’nggi minutlarga qadar tashlamagan. Ha-ha-ha! U hali Billning ustidan masxara qilib kuladi, tirik qoladi va xaltani yarqirab turgan dengizdagi kemaga olib ketadi. U xuddi qarg’aning qag’illashiga o’xshagan bo’g’iq ovozda dahshatli qilib kulardi. Kasal bo’ri ham unga jo’r bo’hb xirillagan tovush bilan uvilladi. Odam darhol jim bo’ldi. Agar mana shu suyaklar Billniki bo’lsa, shu toza kemirilgan, qizg’ish suyaklar Billniki bo’lsa, qanday qihb uning ustidan kulyapti-ya!

U yuzini o’girib oldi. Nima qilsin, Bill uni tashlab ketdi, lekin u Billning oltinlarini olmaydi, uning suyaklarini kemirmaydi. Agar mening o’rnimda Bill bo’lganda shunday qilgan bo’lardi, deb o’ylab qo’ydi va kalovlanib yo’lga tushdi.

U kichkina bir ko’lga duch keldi. Baliq yo’qmikan deb chuqurchaga engashib qaradi-yu, xuddi ilon chaqqandek seskanib o’zini orqaga tashladi. Suvda u o’z aksini ko’rib qoldi. Basharasi shu qadar qo’rqinchli ediki, bu diydasi qotib qolgan odamning ko’ngliga vahima soldi. Ko’lchada uchta baliq suzib yurardi, lekin ko’lcha kattagina bo’lib, suvni quritishga uning qurbi yetmasdi. U baliqlarni chelakcha bilan tutishga urinib ko’rdi, keyin bu fikrdan qaytdi. o’lgundek charchaganidan suvga yiqilib, cho’kib ketaman, deb qo’rqdi. Cho’kib ketishidan qo’rqib u qumloq sohilda yog’och xodalar ko’p bo’lsa ham, sol yasab, datyodan suzib ketishga jur'at qilolmadi.

o’sha kuni u kemagacha bo’lgan masofani uch milga qisqartdi. Ertasiga esa ikki mil yo’l bosdi. Endi u xuddi Billga o’xshab o’rmalab borardi. Beshinchi kun kechqurun kemaga yetish uchun yana yetti mil yo’l qolgan edi; endi bir kunda bir mil yo’l bosishga ham madori qohnadi. Erta kuzning iliq kunlari hali tugamagan edi, u esa goh o’rmalar, goh hushidan ketib yiqilardi, kasal bo’ri esa yo’talib, aksa urib, uning orqasidan qolmay sudralib borardi. Odamning tizzalari qip-qizil go’sht bo’lib ketgan, tovonlari bundan ham badtar edi. Ko’ylagidan yirtib olib tizza va tovonlarini o’rab bog’lagan bo’lsa ham orqasidan chimliq va toshlar ustiga qonli iz qoldirib borardi. U bir marta orqasiga qayrilib qarab, bo’rining ochko’zlik bilan qonli izlami yalayotganini ko’rib qoldi. Agar bo’rini bir yoqliq qilmasa, holi nima kechishini juda yaxshi bilardi. Shundan keyin hayotda uchrashi mumkin bo’lgan kurashlarning eng shiddatlisi boshlandi: emaklab borayotgan kasal odam, uning orqasidan sudralayotgan kasal bo’ri ikkisi ham chala o’lik holda bir-birini poylashib, sahrodan sudralib bordilar.

Bo’ri sog’ bo’lganda, odam bunchalik qarshilik ko’rsatib o’tirmagan bo’lardi, lekin mana shu badburush, deyarli o’laksa bo’lib qolgan razil mahluqning qorniga tushishini o’ylasa, ko’ngli aynir edi. U yana alahlay boshladi, yana ko’ziga allanimalar ko’rina boshladi, bu safar uning o’ziga kelishi ancha qiyin bo’ldi.

Bir marta xuddi qulog’i ostida kimdir tez-tez nafas olayotganini eshitib, hushiga keldi. Tepasida turgan bo’ri o’zini orqaga tashladi va qoqilib ketdi-da, nimjonligidan yiqilib tushdi. Bu juda kulgili edi, lekin odam kulmadi. U hatto qo’rqmadi ham. U endi qo’rqish nimaligini ham sezmay qolgan edi. Uning ongi bir minutga ravshanlashdi, u o’ylab ketdi. Kemaga qadar endi ko’pi bilan to’rt mil yo’l qolgandi. U tuman bosgan ko’zlarini ishqalab, kemani juda ravshan ko’rdi, yarqirab turgan dengizni kesib o’tayotgan oq yelkanli qayiqchani ham ko’rdi. Lekin bu to’rt millik masofani bosib o’tishga holi qolmagan edi. Odam buni bilardi, shuning uchun ham bezovtalanmadi. Yarim mil ham yo’l bosa olmasligiga aqli yetardi. Shunday bo’lsa ham yashashni istardi. Shuncha azob-uqubatlardan keyin o’lib ketish bema'nilik bo’lardi. Taqdir undanjuda ko’p narsa talab qilardi. Joni halqumiga tiqilganda ham u o’limga bo’ysunishni istamasdi. Ehtimol, bu aqlsiz-lik edi, lekin u o’lim changaliga tushib qolgan bo’lsa ham, uning changalidan qutulib chiqish uchun jon-jahdi bilan kurashaverdi.

U ko’zlarini yumib, bor kuchini to’pladi. Xuddi to’lqin singari uning vujudini bosib olayotgan alahsirashga yon bosmaslik uchun o’zini tetik tutishga urinardi. Bu to’lqin o’qtin-o’qtin ko’tarihb, uning ongini xiralashtirardi. Ba'zan u chorasiz tipirchilab, o’zini bilmay qolar, keyin yana bir amallab hushini yig’ar edi.

U qimirlamasdi, chalqancha yotganicha kasal bo’rining xirillagan tovushi tobora yaqinroq eshitilayotganiga quloq soldi. Bo’rining nafasi juda yaqindan eshitila boshladi-yu, qurg’ab qolgan til xuddi shildiroq qog’oz singari uning yuzini tim-daladi. Qo’llari yuqoriga cho’zildi, barmoqlari xuddi changak singari bukildi, lekin mehnati zoye ketdi. Tez va ishonch bilan harakat qilish uchun kuch kerak, unda esa kuch yo’q.

Bo’ri sabrli edi, lekin odam undan ham sabrliroq edi. U hushdan ketib qolmaslik uchun urinib va bo’rini poylab, yarim kun qimirlamasdan yotdi. Bo’ri uni yemoqchi edi, qo’ldan kelsa, odam ham bo’rini yemoqchi edi. Vaqti-vaqti bilan u hushidan ketib qolar, shunda u uzoq-uzoq tushlar ko’rar edi; lekin tushida ham, o’ngida ham mana hozir bo’ri tili bilan meni yalaydi, deb kulib yotardi.

Nafas tovushini eshitmadi, lekin bo’ri uning qo’lini yalayotganligini sezib o’ziga keldi. Odam kutib yotdi. Bo’ri uning qo’lini tishiari orasiga olib kuchining boricha qisdi, keyin u shuncha vaqtdan kutgan g’animatiga qattiqroq botiraverdi. Lekin odam ham shu paytni sabrsizlik bilan kutgandi, uning tishlangan qo’llari bo’rining jag’ini qisdi. Bo’ri bazo’r o’zini himoya qilardi, odam bir qo’li bilan uning jag’ini qisardi, ikkinchi qo’lini ham uzatib bo’rining tomog’idan bo’g’a boshladi. Besh minutdan keyin odam o’zining butun og’irligi bilan bo’rini bosib tushdi. Bo’rini bo’g’ib o’ldirish uchun uning kuchi yetmas, shunda odam tishi bilan bo’rining tomog’iga yopishdi, uning og’zi yungga to’ldi. Yarim soat o’tdi, odam o’z tomog’iga issiq qon quyilayotganini sezdi. Xuddi uning og’ziga eritilgan qo’rg’oshin quyilayotgandek, uni yutish bir azob edi. Lekin u o’zini chidashga majbur qildi. Keyin odam chalqanchasiga ag’darildi-da, uyquga ketdi.

Kit ovlovchi «Bedford» kemasida ilmiy ekspeditsiya a'zolari bor edi. Ular kema palubasida turib, qirg’oqda g’alati bir maxluqni ko’rib qolishdi. Bu maxluq qum ustida zo’rg’a o’r-malab dengiz tomonga kelardi. Olimlar buning nima ekan-ligini bilolmadilar, tabiiyotshunos bo’lganliklari uchun qayiqchaga o’tirib qirg’oqqa suzib ketdilar. Ular tirik bir maxluqni ko’rdilar, lekin uni odam deb bo’ladimi?! U hech narsani eshitmas, hech narsani tushunmas, qum ustida ulkan qurt singari buralar edi. U oldinga deyarli siljimas, lekin orqasiga ham qaytmasdi, buralib-buralib oldinga qarab harakat qilar va soatiga yigirma qadamdan yo’l bosardi.

Uch hafta o’tgandan keyin u «Bedford» kemasida karavotda yotgan holda ko’z yoshlarini oqizib, o’zining kimligi va qanday mashaqqatlarni boshidan kechirganini hikoya qilib berdi. U onasi, serquyosh janubiy Kaliforniya apelsin daraxtlari va gullar orasiga ko’milgan uyi haqida poyma-poy gapirib berdi.

Bir necha kun o’tgandan keyin u olimlar va kapitan bilan birga kayut-kampaniyada o’tirar edi. U ovqatning mo’lbg’idan quvonar, boshqalarning og’ziga tushib yo’q bo’hb ketayotgan har bir luqma uni zo’r tashvishga solardi. Uning aqli joyida, lekin stol atrofida o’tirgan odamlarga nafrat bilan boqardi. Ovqatning tamom bo’lib qolishidan qo’rqib, bezovta bo’lardi. U hadeb oshpazdan, xizmatchi boladan, kapitandan ovqat zapasini surishtirardi. Ular yuz martalab tasalli bersalar ham ishonmas, o’z ko’zi bilan ko’rgani ovqat omboriga tez-tez tushib turardi.

Kemadagilar uning o’nglanayotganini sezib qoldilar. U kun sayin semiraverdi. Olimlar bosh chayqab turli taxminlar qilishardi. Unga ovqatni kamroq bera boshladilar, lekin shunda ham semirib, qorin sola boshladi.

Matroslar bunga kulishardi, ular gap nimada ekanligini bilishardi. Olimlar uning orqasidan poylab, sirni bilib oldilar. Ertalab nonushtadan keyin u bakka chiqar va matroslarga xuddi tilanchiday qo’l cho’zardi. Matros kuhb, unga suxari berardi. U ochko’zlik bilan suxarini olar va xuddi oltinga ko’zi tushgan xasisdek, nonni qo’ltig’iga urardi. Boshqa matroslar ham yo’lini topib, uni quruq qo’ymasdi.

Olimlar indamay uni o’z holiga qo’yrb qo’ydilar. Utar o’ziga bildirmay uning karavotini tekshirdilar. Karavotning osti suxari bilan to’la edi. To’shakning ichiga ham suxari to’ldirgan ekan. Har bir burchakka suxari yashirilgan. Lekin uning miyasi joyida edi. U faqat, yana och qolguday bo’lsam deb shuning chorasini ko’rardi, xolos. Olimlar bu kasallik tez o’tib ketadi, degan fikrda edilar. Haqiqatan ham «Bedford» kemasi San-Fransisko gavaniga langar tashlamasdanoq bu kasalhk o’tib ketdi.