Фәруридин Аттар

ҚҰСТАР
МӘЖІЛІСІ

Алматы – 2023

ӘОЖ 821 (574)–93

КБЖ 84 (5каз–Перс)

Ф 23

Отбасы хрестоматиясы жобасы

Ф 23 Фәруридин Әттар. Құстар мәжілісі: Отбасы хресто-матиясы/ – Алматы: «Отбасы» Баспа үйі, 2023. – 160 б.

ISBN 978-601-06-9056-1

Құстар мәжілісі – парсы ақыны Фәруридин Әттардың «Мантик ат-таир» шығармасының қазақ тіліне жасалған алғашқы көркем аудармасы.

Шығарма парсы және шығыс әдебиетіне, оның ішінде сопылық әдебиетке қызығатындарға, сондай-ақ рухани ізденісте жүрген көпшілікке арналады.

© «Отбасы» Баспа үйі, 2023

Фәруридин Әттәр

Әттардың толық аты-жөні – Фәруридин Мохам-мед бен Ибрахим ан-Нишапури. Шығыс әлеміндегі сопылық ілім-білімнің айтулы ғұлама, шаһбаз шайыр-ларының бірі. Нақты қай жылы туғаны белгісіз. Ғы-лыми деректерде үш түрлі нұсқа (1119 жыл, 1136 жыл, 1145 жыл) айтылады.

Азан шақырып қойған шын аты Мұхаммед болға-нымен жұрт оны «Әттар» деп біледі. Мағынасы – әтір сатушы. Әттар шынында әтір және дәрі-дәрмек сату-мен айналысқан. Бала кезінде дәрігерліктің оқуын оқып, кейіннен там-тұмдап адам емдеп, жұртқа дәрі-дәрмек жазып берумен болған. Бұл кәсіп оған әкесі Ибрахим Бен Исаактан қалған.

Әттар сондай-ақ дін, шариғат біліміне де жүйрік болған. Алғашқы ұстазы шейх Хамзеден әріп танып, шариғат үйреніп, кейіннен үлкен медреседе оқиды. Ол сондай-ақ өз қызығушылығымен парсы тілін тереңдеп меңгеруге әуестенген. Әкесі сопылық ілімге жақын болған адам.

Иранға Шыңғыс хан әскерінің қылышы таяғанда Әттардың әкесі оны саудагер достарына ілестіріп, Үндістанға жібереді. Пенджабқа жеткенде Әттар сол жердің ғұламасы әрі дәрігер, үндістандық парсы Пиран Разидің мектебінде қалады. Оның қолында Зороастризм ілімінің негіздерімен танысады, науқас-тарды емдейді, емшіліктің қыр-сырын меңгереді. Үш жылдан соң Пиран оған «бұдан басқа үйретерім қалмады» деп үйіне қайтармақ болады. Сол үшін өзінің досы, үнді саудагері Паркашқа айтып, Әттарды еліне жеткізіп салуды өтінеді. Бірақ дәл сол күні Әттар бір қызға ғашық боп қалып, елге қайтуы кешеуілдейді. Ақыры қыздың әкесінің батасын алып, некесін қидырады. Сөйтіп біраз уақыт Пенджабта қалып қояды. Елге бірден қайта алмауына өзге дін өкіліне үйленуі де себеп болуы мүмкін. Кейіннен ақыры жас әйелін ертіп отанына, Иранға оралады. Ілім-білімі жетілген, парасаты толысқан Әттар аз уақытта елге танымал бола бастайды. Ел қатарлы балалы-шағалы болады.

Әкесі Әттарды сопылық өмірге бейімдегісі келіп, біраз уақыт ханакада оңаша өмір сүруге жібереді. Бі-рақ Әттар ондай өмірге бейімделе алмай, әрі сүйікті әйелі мен бала-шағасын сағынып, үйіне қайтып келеді.

Бес жылдан соң Әттардың өмірінде қайғылы оқиға болып, тағдырдың ащы сабағына алғаш соқтығады. Сүйікті әйелі жазылмас дертке душар болып қайтыс болады. Әттарға бұл қаза ауыр тиіп, мінезінде күрт өзгеріс пайда болады. Әкесі оның денсаулығына алаңдап, Әттарды шейх Садоддин Аболфазлмен таныстырады. Оның шейхке қойған алғашқы сауалы: «Құдайға қалай жақындауға болады?». Осыдан бастап ол сопылық ілімге тереңдеп, ханакаға жиі баратынды шығарды. Шейхтің қасында жүріп алғаш рет рухани тылсым хәлді бастан кешеді. Осыдан бастап оның әдеби шығармалары негізінен мистикалық бағытқа бұрылады. Сопылық амалдарға терең бойлап, рухани дамудың әр түрлі сатыларын бастан кешеді. Жұрт оны Фәруридин «мағынасы – діндегі жалғыз» деп атай бастайды. Бірақ ол өзін Әттар деп атағанды көбірек ұнататын.

Әттардың атағы елге жайылып, оның артынан әр түрлі аңыз ереді. Солардың біріне сүйенсек Әттардың алғаш Құдай іздеп шығуы мына оқиғамен байланыс-ты:

Бірде Әттар дүкенінде сауда жасап отырады. Алдында алушылар көп еді. Солармен қабаттасып бір дәруіш қайыр сұрай келеді. Әттар оған «басымды қатырма, уақытым жоқ», – деп дөрекі жауап қайырады. Бірақ дәруіш кете салмай: «Өзің бір өлмейтін адамша сөйлейді екенсің. Қалай өлетініңді білетін бе едің?», – дейді. Әттар оған: «Өзің білетін бе едің?», – деп қайыра сұрақ қояды. Дәруіш: «Әрине білемін» дейді де, жерге жата қалып, кәлимасын айтады да, көзін жұмып, жан тәсілім етеді. Бұл көрініске қайран қалған Аттар сауданы тастап, дүние ісін ұмытып, біржола Құдай іздеуге шығыпты.

Әттар өзіне дейінгі сопылардың өмір жолымен, шығармаларымен жақсы таныс болған. Сондай-ақ мұсылман пәлсапасын да жан-жақты зерттейді. Әбу Сайд Әбіл Хайраның, Мансұр Халлаждың өмір жолымен етене таныс болғаны белгілі. Әл-Фараби, Ибн Сина, Молла Садр еңбектерін жақсы білген. Әл-Ғазали жазбаларын қарастырып, келіспейтін тұстарын көрсетеді.

Әттар шығармаларының қатарында «Мантик ат- тайр» (Құстар мәжілісі), «Иләһинама», «Асарнама», «Мусибат нама», «Хайдар нама», «Мазһарул ға-жайып», «Жауһаруз зат», «һайлаж», «Мұхтарнама», «Хұсраунама», «Шарһұл қалб», «Бұлбұлнама», «Уш-турнама» сияқты дастандармен қоса «Тазкиратул әу-лие» атты шайқылар өмірінен алып жазылған бірқатар насыр, назым, ғазал, қасидалар бар.

Ел арасында Әттардың өмірі мен өлімі жайлы түрлі аңыздар тарағаны белгілі. Өліміне қатысты мына бір аңыз жиі айтылады:

Моңғол әскері Нишапурды қоршайтын ұрыста Шыңғыс ханның күйеу баласы қайтыс болады. Бұған ашуланған басқыншылар қала тұрғындарын тегіс қы-руға бұйрық береді. Бала-шаға, ит-мысық та тірі қал-мауы керек болатын. Тек 40 ғалымды іріктеп босатуға рұқсат беріледі. Бірақ құр босатылмайды, оларға біреу құн төлеп, бостандығын сатып алуы керек. Сол қатарға Аттар да ілігеді. Ол кезде Аттардың жасы сексеннен асқан еді.

Жұрт дүрлігіп қашып жатқанда біреу Әттарды та-нып қалып, оны бір мүшек алтынға сатып алмақ бола-ды. Бірақ Әттар өзін тұтқындап отырған жауынгерлер-ге қарап: «Менің құным бұдан жоғары. Сатпай тұра тұр», – деп тежейді. Олар сатпайды. Ақыры жұрттың бәрі қашып болғанда оны бір кедей шал көріп қалып, аяп, бір мүшек сабанға сатуын сұрайды. Сол кезде Әттар: «Иә, менің құным осы, бір мүшек сабаннан аспаймын, сатыңдар», – дейді. Мұндай қорлыққа шыдамаған моңғолдар Әттарды сол жерде шауып өлті-ріптімыс.

Деректерге сүйенсек, ол 1198 жылы қайтыс болды.

«Мантик ат-тайр»

«Мантик ат-тайр» – парсы тілінен аударғанда «Құстардың қисыны», «Құстардың тілі» деген мағына береді. Біз оны қазақ тілінде «Құстар мәжілісі» деп алдық. Парсы әдебиетін зерттеуші профессор Форзунфар «Құстар мәжілісін» Әттардың алғашқы поэмасы екенін айтады. Шығарманың түпнұсқасы өлеңмен жазылған және 4458 бейіттен тұрады. Әттар бұл шығарманы Ибн Сина мен әл Ғазали шығармашылығына сүйене отырып жазды деген болжам бар. Өйткені олардың да еңбектерінде құстардың сапарын сипаттайтын хикаялар кездеседі. Бірақ әрине Әттар туындысының орны бөлек. Оқиға желісі бүтін бір шығарманы құрап, бір өзі ондаған хикаяны қамтып тұр.

Шығарманың сюжеттік желісі қарапайым. Құстар жиналып өздерінің Қожайынын, яғни Самрұқты іздеу-ге шығады. Аллегориялық еңбек рухани ізденіс жолына түскен дәруіштерді сипаттап, олардың жолындағы ке-дергілер мен қиындықтарды меңзейді. Ақыр соңында олар іздеген Самрұқтарын табады. Әттар тіл шебері ретінде Симрұқ деген атауды Қожайын іздеуші отыз құспен әдемі береді. Себебі парсы тілінде «Симруг» сөзі «отыз құс» деген мағана береді.

«Мәнтик ат-тайр» көптеген тілге аударылып, әр түрлі тәржімеден өткен. Мәселен Әлішер Науаидің аудармасындағы «Құстар тілі» жай аударма емес, бө-лек нұсқаға айналып кеткен.

«Құстар мәжілісінің» қазақ тіліне жасалған бұл аударманы академиялық аудармадан гөрі, көпшілікке арналған көркем тәржіме деп қабылдаған абзал. Біріншіден, шығарманың түпнұсқасы поэзия тілімен берілген. Біз оны қара сөзбен жеткізуді жөн көрдік. Мұндағы мақсат – шығарманы оқырмандарға неғұрлым жеңіл тілмен жеткізу. Тек ара-арасында құстар-дың өзара әңгімесінде ғана поэзиямен, онда да түп-нұсқадағыдай қос жолдан тұратын бейітпен емес, әр түрлі өлең формаларымен берілді. Екіншіден, аударма барысы еркін стильге негізделді. Әттардың еңбегінде парсы әдебиетіне тән немесе жергілікті мәдениетке етене таныс, оқырманға тәпсірлеп жатуды қажет ет-пейтін оқиғалар, хикаялар, тіркестер көптеп кездеседі. Біз оны кейде тәптіштеп баяндау арқылы, кейде мүлде қысқарту арқылы беруге мәжбүр болдық.

Шығарма парсы және шығыс әдебиетіне, оның ішінде сопылық әдебиетке қызығатындарға, сондай-ақ рухани ізденісте жүрген көпшілікке арналады.

Әлемнің барша құсы бір жерге жиналып, мәжіліс қылыпты. Ешбір құс бұл жиыннан тыс қалмапты. Үлкені бар, кішісі, сөзшеңі мен тұйығы, бетпағы мен бұйығы – барлығы, барлығы бас қосып, бір мәселені талқылапты. «Бәріміз бет-бетімізбен кеттік. Бұл күн-де құстардың ешбір қаласында қожайын жоқ. Бізге қайткен күнде ортақ патша табу керек», – деген тоқ-тамға келеді олар. Мәжілісті данышпан құс Бәбісек бастап шыққан еді. Алғашқы сөзді өзі алып, құстар қауымын келелі іске шақырды:

– Уа, мұхтарам жамиғат,
Құстарым әсем самиғат.
Үдере көшсек деп келдім,
Келтірсе орай табиғат.

Құдайдың атса ақ таңы,
Біз үшін бұл күн бақ таңы.
Мендегі тілек бел байлап,
Іздеп бір шықсақ патшаны.

Патшасыз қараң күніміз,
Құнарсыз болар дініміз.
Самрұқтың барын бір жерде,
Құстарым дайым біліңіз.

«Уа, құрметті құстар! Ақылға салып қараңдар. Жер бетінде иесіз ғұмыр кешуге бола ма? Бәлки бәріміз бас қосып, жұмыла жүріп іздесек өзімізге бір қожайын тауып қалармыз. Билеушісі жоқ елде береке жоқ. Ай дейтін ажасыз, қой дейтін қожасыз жүре берсек, ұр-пағымыз азып-тозып кетеді. Ақыр соңында бір-бірі-міздің етімізді жеп, қиқым үшін таласып, жылтыр үшін қырқысып, жоғалып, жоқ боламыз».

Осылайша Бәбісек күллі құсты патша іздеп алыс жолға шығуға үгіттеді. Бәбісектің көңілі алып ұшып, үміт сәулесін төгіп тұр. Өзімен бірге басқаларға да жігер сыйлап, шабыт бітіретіндей. Тариһаттың шапа-нын, хақиқаттың тәжін киіп шықты да, ниетін жұртқа паш етті:

– Мен ондай патшаның бар екеніне кепілдік бере-мін. Сүлейменнің Былқысқа жазған хатын тұмсығым-мен жеткергенім бар еді. Ол хат «Әуелі Алланың атымен бастаймын» деген жолмен басталады. Тұмсы-ғым содан киелі болған. Осы күні тау ішінде жалғыз күнелтіп, оңаша ғұмыр кешіп жатырмын. Ешкім-нің менде ісі жоқ, менің де ешкіммен ісім жоқ. Бар уайымым – құдыреті күшті Патшамды табу. Бойымда мөлдір судың төркінін тарқатар қасиетім бар. Бірақ мен одан да тереңде жатқан құпияларға қанықпын. Сөзге келгенде Сүлейменді сөзден талай сүріндіргем. Сүлейменнің маған деген ықыласы сонша, бір сәтке көзден ғайып болсам күллі әскері мені іздеп кететін. Сөйтіп оның бар құпиясының куәгері атандым. Құдайдың өзі кітабында есімін атаған құсқа кім жете алсын? Елші атанған құстың басына бекер тәж кидірмеген болар. Талай-талай жол жүріп, әлемді шарладым, мұхиттар мен теңіздерді, шөл даланы кештім. Сүлейменмен алты күн сапарлас болдым.

Енді міне, өз патшамды іздеуге шықпақпын. Бірақ ондай жолға оңаша шыға ма? Сондықтан маған серік болыңдар. Маған керек қожайын, саған да керек. Бел шешіп, сарайына беттеп баралық. Ол үшін бойдағы менмендіктің басын кесіп, иманға бекін. Махаббаттың жолына түскендер, сол жолда жан бергендер бостан-дыққа шыққандар.

Осы айтқаныма имандай сеніңдер, біздің де патша-мыз бар. Мекені Қап тауының ар жағында. Есімі – Самрұқ. Құс иесі бізге жақын болғанымен, біз ғафыл одан алыспыз. Ұлықтың сарайы да тынық. Оның есімін атауға әрбір тіл лайық бола бермейді. Оны бізден жүздеген мың перде көлегейлеп тұр. Кейі жарық болғанымен, кейі түнек. Қос әлемде Оның әмірінсіз ештеңе жоғалмайды. Біздің Патшамыз – мәңгілік. Ол өзгермейді, құбылмайды. Ол әманда кемелдіктің ұшар басында тұрады. Ол бар жерде басқа ешкім жоқ. Оған біліммен де, даналықпен де жете алмайсың. Әсілі оған апаратын жол да жоқ. Сөйтсе де онсыз күн көре алмассың. Оған кімдер жол бастап шықпады дейсің? Жетемін деп желкесі қиылғандар, табамын деп есі кеткендер қаншама? Тіпті кіршіксіз таза жүрек те оны Сол бар бейнесінде дәл сипаттап бере алмайды. Сондықтан Оған ақылмен бара алмассың. Сипатының сәулесі ақылды да, жанды да соқыр етер.

Ешбір дана, ешбір ғұлама оның кемелдігін жиектей алған емес. Ешбір суретші Оның сұлулығын сипаттап бере алған емес. Ол бәрін жаратты, бірақ соның бәрі оның кемелдігінің сыртында қалып қояды. Ол туралы білгеніңнің, алғаныңның бәрі түк емес. Әрине қиялдағы қоқысыңнан құтылсаң сұлулығының кескінін көрерсің. Бұл жолды құрғақ қиялмен жүріп өте алмайсың. Айшылық жол жүріп, айға жеткендер бар ма еді? Бұл жолда мыңдаған басты қылыш кеседі, өкірген дауыс пен өкінген хәлге куә боларсың. Шөл даланы мың мәрте, теңіздерді сан мәрте кешіп өтесің. Барам десең жол шалғай, жол азабы мол сондай. Барамын деген әр жанға, батылдық керек, батырлық керек. Оның жолы бір сәтте күлдіріп, сол сәтте жылатады. Сол сүрлеуді тауып алып, бір түсе алсаң Ұлы істің басын қайырғаның. Тым болмаса сол бағытқа бетін бұр. Онсыз өткен өмір – ғафыл. Ер болсаң жан дүниеңді махаббатқа толтыр. Бұл жолды Ер ғана жүріп өтеді. Ғашықсыз өмір өмір ме? Осы жолда бір өмірін тәрк еткендер мың өмірге қол жеткізер.

Самрұқ туралы

Бірде Самрұқ атты құс түн ішінде Қытайдың бір жерінде бой көрсеткен деседі. Ол жерде тіпті қауыр-сыны қалып, күллі жұртты теңселдірген дейді көр-гендер. Бірақ әркім оны әр түрлі кейіпте есте сақтап жүр. Сол қауырсын Қытайдағы пұт шіркеудің бірінде тұрған көрінеді. «Білімді Қытайдан болса да іздеңдер» деген сөз содан қалған. Дүниедегі өнер атаулы сол қауырсынға қарыздар. Әлемдегі сұлулықтың бәрі сол қауырсынның әрдеңеге шағылысқан сәулесі ғана. Бірақ сол бір құбылысты ары қарай қазбалай беруде мән бар ма? Одан көрі тәуекел етіп, жолға шығалық. Батыл-дығына сенген кімің бар?

Бәбісектің айтқан бұл сөздері күллі құсқа жігер беріп, шабыт сыйлады. Әркімнің тағаты таусылып, Пат-шасының нұрлы жүзін көргісі келді. Әу дегенде бірі қалмай жаннан безіп, патшасын іздеп шықпақшы еді. Бірақ жол шалғай. Жол азабы мен машақаты кімді де болса үркітеді. Бәбісек, «ал кеттік» дегенде өзгелер кібіртіктей бастады. Міңгірлеп әрдеңе айтып, кері тартумен болды.

Бұлбұл туралы сөз

Әуелі бұлбұл келіп сөйледі. Жан сырын ақтарып, мұң-зарын шерледі. Махаббат бойын кернеп, ерекше мастық хәлде тұр екен. Мастығы сонша, өзінің бар-жоғын анық сезіне алмай тұр. Көңілін жегідей жеген дертті айтып бастағанда құс біткен жым-жырт болып, сөзіне құлақ түрді.

– Айтпағын ақыл,
Махаббат жайлы дәл маған.
Бұл күнде мендей,
Ғашық жан мүлде қалмаған.

Гүлім бар менің,
Аңқыған иіс бал маған.
Дидары күндей,
Қарасам көзім талмаған.

Күйім жоқ бүгін,
келмейді қазір ақталғым.
Махаббат шарпып,
Отына талай қақталдым.

Ышықпен айтқан жырларым,
Күллі орманды оятты.
Бөліскен әрбір сырларым,
Ғашықтарды толғантты,

– деп наразы бұл-бұл сөзін жалғады.

«Мезет сайын бір жұмбақтың жауабын табамын. Әсіресе ғашығым көзден ғайып болғандағы менің хә-лімді бір сезініп көрсеңдер, шіркін. Әй қайдам, шы-дай алмассыңдар. Өкінішім сол, сырыма қанық ғашы-ғымды жыл он екі ай тамашалай алмаймын.

Көктем келіп, жер бусанғанда мен оның сұлбасын көре бастаймын. Сол сәтте менің көңіліме ән бітеді. Ол құлпырып бейнесін көрсеткенде, айналаға жұпарын шашқанда мен құйқылжытып мың түрлі әнге саламын. Көңілімдегі дерттің ізі де қалмайды. Уақыты жетіп, көзден ғайып болғанда көңілімді мұң басады. Әрине, менің шерімді әркім түсіне бермейді. Бірақ гүлдің өзі бұл туралы біледі деп сенемін. Гүлге деген сезімімнің жолында кейде өзімді де ұмытып кететін жайым бар.

Ұзын сөздің қысқасы, менің жалғыз ғашығым бар, ол – гүл.

Мен бұлбұл Самрұқты ойлап бас қатыра алмаймын, гүлге ғашық болғаным да жетеді. Маған басқа ештеңе-нің керегі жоқ.

Маған гүлімнің қауыз жарып күлгені де жетеді. Маған қарап, көңіліме шуақ шашып жүргені де жетеді. Онсыз маған күн жоқ, онсыз маған өмір жоқ, – деп тоқтады бұлбұл», – деп аяқтады сөзін бұлбұл.

Мұқият тыңдаған Бәбісек байыппен басын шайқады да былай деп уәж келтірді:

– Әй, сайрауық бұлбұлым. Сыртқы сұлулыққа ал-данып, өміріңді босқа өткізіп жатырсың. Гүлге деген махаббатыңды айтып қашанғы бұлай мақтанып жүр-мексің? Сырты жылтыр, исі жұпар, балбұл жайнап тұрғанға ғана ғашықсың. Болмашыға басың кетіп, әбден бауыр басыпсың. Мойындаймын, гүлде асқан сұлулық бар. Бірақ ол бір уақытша құбылыс, ары кетсе бір апталық дүние. Айтшы қане, бұл жалғанда өзгермейтін, мәңгі тұрар сұлулыққа кім ие? Баянсызға ғашық болсаң оның соңы қасірет. Есіңді жый, ақылға кел, көзіңді аш. Сенің гүлің әр көктемде қауыз жарып шыққан сайын сені көріп қуанбайды. Мазақ қылып күледі. Көзіңнің байланғаны соншалық, соның бәрін байқамайсың, – деді Бәбісек. Сөйтті де Бұлбұлдың бетін бері қарату үшін сөзіне тұздық ретінде мына бір қиссаны баяндады:

Патшаның қызы

Заманында бір патшаның бұлттан шыққан ай бетті, мұнардан шыққан күн бетті сұлу қызы болыпты. Сұлулығына табынған жігітте есеп жоқ екен. Жүзіне бір қа-раған адамның көзі байланып, бойын мастық билейтін көрінеді. Екі беті жаңа түскен аппақ қардай. Жұпар шашқан бұйра шашы көңілді жаулайды. Шиедей қы-зыл ерні су астындағы лағылдай. Бетіне жапқан пер-десі ашылса тірі адам естен танарлықтай ғажап бір тіршілік иесі еді.

Тағдырдың мазағы ма екен, сынаққа түскен азабы ма екен, сол маңнан бір жарлы дәруіш өтіп бара жа-тып, әлгі сұлулыққа кенет көзі түсіп кетеді. Дәруіштің қолында наубайханадан алып шыққан жарты наны бар. Сол нанның жерге қалай домалап түскенін де байқамай қалады. Әлгі сұлу қыз оттай жанған жанарымен дә-руішке бір жымиды да, кете барады.

Дәруіш біраздан соң есін жинайды. Өзінің жол бойына қалай құлағанын да байқамаған екен. Бар бай-лығы жарты наны мен жарты өмірі еді, екеуін де бір сәтте қалай жоғалтып алғанын сезбей қалыпты. Бойын көтерерге әл-дәрмен жоқ, көзінен парлап жас ағады. Қыздың жымиып күлгендегі бейнесі есіне түссе өзін өзі ұстай алмай жылайды. Осылайша жеті жыл бойы есі кеткен адамша теңселіп жүріпті. Сарай маңын кү-зетіп, көшедегі иттердің жанында ұйықтады.

Сарайдағы қызметшілер де, күзетшілер де оған таң қалудан жалықты. Ақыры «бұны өлтіріп құтылу керек» деп ұйғарып жатқан кез еді. Мұны естіген патшаның қызы дәруішті аяп, құпия түрде өзіне алдырып, ақылға шақырды:

– Патша мен құл тең бе еді?
Жүрекке дерт ем бе еді?
Басым кетсін демесең,
Сарайдан кет, сен деді.

Дәуріш бұл сөзге селт еткен жоқ. Самарқау кейіпте жауап қатты:

– Сұлулыққа сендегі,
Бір құрбандық тең бе еді?
Өлсін мейлі он адам,
Мың болса да жөн деді.

Қорқатыным өлім бе?
Оранарым кебін бе?
Өмірді мүлде ұмытқам,
Барар жер сол тегінде.

– Ақыры ұзамай өледі екем, бір жұмбақтың сырын біліп жан тапсырғым келеді. Қоштасқаның болсын, бір шындықтың бетін ашшы. Сені алғаш көргенімде неге жымидың? – деп сұрады дәруіш. Ханшайым тағы бір жымиып:

– Алдымен сенің сол кездегі ақымақ кейіпіңе күл-дім. Күлмеске болмайтын еді, – деді де, бұрылып кетіп қалды.

Сол сәтте әлгі дәруіштің көкірегін бостық биледі.